سۇيەكتىڭ كۇرىلىسى مەن حيميالىق قۇرامى
تاقىرىبى: سۇيەكتىڭ كۇرىلىسى مەن حيميالىق قۇرامى
ساباقتىڭ ماقساتى: وقۋشىلاردى سۇيەكتىڭ قۇرىلىسى مەن قۇرامىنداعى ورگانيكالىق جانە بەيورگانيكالىق زاتتارمەن، سۇيەكتەردىڭ بايلانىس تۇرلەرىمەن جانە بۋىننىڭ اتقاراتىن قىزمەتىمەي تانىستىرۋ.
مىندەتى:
بىلىمدىلىك مىندەتى: وقۋشىلارعا تىرەك-كيمىل جۇيەسىنىڭ ماڭىزى مەن قىزمەتى، ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى ءبىلىمدى تالقىلاپ، قورىتىندىلاۋ؛ سۇيەكتىڭ قۇرىلىسى مەن حيميالىق كۇرامىن، ولاردىڭ جۋانداۋىن جانە ءوسۋىن ءوقىپ-بىلۋ.
دامىتۋشىلىق مىندەتى:تەوريالىق ءبىلىمدى پراكتيكامەن ۇشتاستىرۋ، وقۋشىلاردىڭ ءوز بەتىنشە جۇمىس جاساۋىنا، قوسىمشا مالىمەتتەردى پايدالانا وتىرىپ، يكەمىن، ءبىلىم، بىلىك داعدىلارىن دامىتۋ.
تاربيەلىك مىندەتى: سالاۋاتتى ءومىر سۇرۋگە، دەنساۋلىقتارىن شىنىقتىرۋعا، جەكە باس گيگيەناسىن ساقتاۋعا داعدىلاندىرۋ، سالت-داستۇرلەرىمىزدى قادىرلەۋگە تاربيەلەۋ.
ساباق ءتيپى: جاڭا ءبىلىم بەرۋ.
ساباق ءادىسى: جالپى سۇحبات جۇرگىزۋ، وزىندىك جۇمىس، كورنەكىلەندىرۋمەن قاتار ءسۇحبات-دارىس وتكىزۋ، ستو، اقپاراتتىق، كىرىكتىرىلگەن.
ءپانارالىق بايلانىس: حيميا، مەديسينا
ساباق كورنەكىلىگى: ادام قاڭقاسى"، "باس سۇيەگى"، "ادامنىڭ قاڭقاسى مەن بۇلشىق ەتتەرى" تاقىرىبى بويىنشا جاساندى ۇلگىلەر، كەستەلەر، سۋرەتتەر، ينتەراكتيۆتى تاقتا، بەينەماتەريالدار، ەلەكتروندىق كورسەتىلىمدەر، 10%-دىك تۇز قىشقىلىنا سالىنعان سۇيەك (كالسييسىزدەندىرىلگەن)، سۇيەك كەسىندىلەرى.
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
پ. قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ.
وقىتىلعان تاقىرىپ بويىنشا ءبىلىمدى تەكسەرۋ.( وقۋشىلار ينتەراكتيۆتى تاقتانى پايدالانىلىپ ورىندايدى)، (فليپچارت)
ساباق ەلەمەنتىنىڭ مازمۇنى ەسكەرتۋ (كارانداشپەن جازۋ)
جانۋارلار مەن ادام قاڭقالارىنىڭ ۇقساستىعى مەن ايىرماشىلىعى جاساندى «ادام قاڭقاسى» ۇلگىسى
باس سۇيەك قاڭقاسىنا جاتادى مي ساۋىتى، بەت بولىمدەرى
مي ساۋىتى ءبولىمى قانداي سۇيەكتەرمەن بايلانىسقان؟ - ماڭداي، توبە، ساماي، شۇيدە
كەۋدە قۋىسىن قۇرايتىن سۇيەكتەر - 12 ارقا ومىرتقا، 12 جۇپ قابىرعا، ءتوس سۇيەگى
ومىرتقا سانى، ومىرتقانىڭ قۇرىلىسى - 33-34، (دەنەسى، دوعاسى، قاباتتارى، وزەگى
قولباسى سۇيەكتەرىن اتا
بىلەزىكتە قانشا سۇيەك بار؟ - بىلەزىك، الاقان، ساۋساق سۇيەكتەرى (8)
اياق سۇيەكتەرى
ورتان جىلىك، اسىقتى جىلىك، شىبىق سۇيەك، تولارساق، تابان، باشپاي سۇيەكتەرى)
قىسقا سۇيەكتەرگە جاتادى (ومىرتقا، الاقان، تابان، ساۋساق)
جالپاق سۇيەكتەر
جاۋىرىن، باس سۇيەكتەرى، قابىرعا، ءتوس، جامباس سۇيەكتەرى
جاڭا تۋعان نارەستەنىڭ ماڭداي ءبولىمى قالاي اتالادى؟ - ەڭبەك
اياق بۇلشىق ەتتەرىنىڭ ءالسىز دامۋ ارەكەتىنەن، تابان سۇيەكتەرىنىڭ جەرگە تولىق ءتيىپ تۇرۋى قالاي اتالادى؟ - جالپاق تاباندىلىق
ارالاسقان وقيعالار ستراتەگياسى. (سەبەپ-سالدار تىزبەگىن قۇرۋ)
(مويىن، بەل، ارقا، قۇيىمشاق، سەگىزكوز)
مويىن--- ارقا--- بەل--- سەگىزكوز --- قۇيىمشاق
وتىلگەن تاقىرىپتاردى پىسىقتاۋعا ارنالعان تەست سۇراقتارى:
1.ادام قاڭقاسىندا قانشا سۇيەك بار؟
ا) 200
ب) 180
ۆ) 204
گ) 195
2. بەل ومىرتقا سانى
ا) 7
ب) 5
ۆ) 12
گ) 4-5
3. قيمىلسىز بايلانىس
ا) جىلىك
ب) ومىرتقا
ۆ) باس سۇيەكتەرى
گ) قول سۇيەكتەرى
4. ومىرتقا جوتاسىندا قانشا ءيىلىم بار؟
ا) 4
ب) 2
ۆ) 3
گ) 6
5.قالدىق رەتىندە تۇتاسىپ كەتكەن ومىرتقالار
ا) مويىن
ب)قۇيىمشاق
ۆ) بەل گ) سەگىزكوز
سىزىقتىق ديكتانت (ينتەراكتيۆتى تاقتادا ءبىر وقۋشى ورىندايدى)
دۇرىس جاۋاپقا «+»، ال قاتە جاۋاپقا «-» تاڭباسى قويىڭىزدار.
1. ۇزىن سۇيەكتەر جىلىك دەپ اتالادى. «+»
2. قۇرساق قۋىسىنداعى مۇشەلەردى- جامباس بەلدەۋلەرى سۇيەكتەرى قورعايدى. «+»
3. مويىن ومىرتقانىڭ سانى – 10 « - »
4. سۇيەك كەمىگىندە قان جاسۋشالارى تۇزىلەدى.«+»
5. مەشەل اۋرۋى د دارۋمەنىنىڭ جەتىسپەۋىنەن بولادى.«+»
6. ۇزىن سۇيەكتەرگە جاتادى ومىرتقا سۇيەگى.« - »
7. سۇيەكتەر شەمىرشەك، بۋىندار ارقىلى بايلانىسادى.«+»
بەرىلگەن سۇيەكتەرگە “+” بەلگىسىن ءتيىستى باعاناعا قويىڭىزدار
ر/س سۇيەكتەر باس سۇيەك قول قاڭقاسى اياق قاڭقاسى
1 بۇعانا
2 شىبىق(ساداق)سۇيەك
3 شۇيدە سۇيەگى
4 ورتان جىلىك
5 شىنتاق سۇيەك
6 مي ساۋىتى
7 جاۋىرىن
8 اسىقتى جىلىك
9 توقپان جىلىك
10 تولارساق سۇيەكتەرى
11 بىلەزىك سۇيەكتەرى
12 جامباس سۇيەكتەرى
13 باشپاي سۇيەكتەرى
14 ساۋساق سۇيەكتەرى
III. ماعىنانى تانۋ.
جاڭا ماتەريالدى ءوقىپ-بىلۋ. (وقۋلىقپەن جۇمىس)
وقۋشىلاردى ەكى توپقا ءبولىپ، وقۋلىق ءماتىنى بويىنشا تاپسىرمالار بەرۋ.(داپتەرگە تىرەك سىزبالار قۇراستىرۋ)
ءى توپ. «سۇيەكتىڭ قۇرىلىسى». سىرتقى تىعىز جانە ىشكى كەمىك زاتتارى، سۇيەك قابىعى.
ءىى توپ. «سۇيەكتىڭ قۇرامى»
وقۋشىلار بەرىلگەن تاپسىرمالاردى ينتەراكتيۆتى تاقتاداعى سلايدتا ۇلكەيتىلىپ بەرىلگەن سۋرەتتەر ارقىلى تۇسىندىرەدى. سۋرەت
1. سۇيەكتىڭ قۇرىلىسى.
2. سۇيەك تىعىز جانە بورپىلداق دانەكەر ۇلپالاردان تۇزىلەدى. سىرتىندا بولاتىن سۇيەك قابى ارقىلى سۇيەك جۋانداپ وسەدى، ەكى شەتىندەگى شەمىرشەكتى قاباتىنداعى جاسۋشانىڭ بولىنۋىنەن سۇيەك ۇزارىپ وسەدى.
سۇيەكتىڭ قۇرامىندا 50% سۋ، 12، 5% ءنارۋىز تەكتەس اعزالىق زات وسسەين، 21، 8% مينەرالدى زاتتار، 15، 7% ماي بولادى، نە سەبەپتەن سيرككە، باللەتكە، سپورتقا جاستايىنان باۋليتىنىن ءتۇسىندىرۋ.
ساباقتاعى جاڭا ماتەريالداردى وقۋشىلاردىڭ قالاي مەڭگەرگەنىن تەكسەرۋىن ارنالعان تاپسىرمالار.
1. سۇيەكتىڭ قۇرىلىسى
تىعىز ۇلپا
بورپىلداق ۇلپا
سۇيەك قابى
شەمىرشەكتى قاباتى
جۋانداپ ءوسۋى
ۇزارىپ ءوسۋى
2. سۇيەكتىڭ قۇرامى
سۋ وسسەين مينەرالدى زاتتار ماي
سەرپىمدى يىلگىشتىك مورت سىنعىشتىق
سۇيەكتىڭ حيميالىق قۇرامىن انىقتاۋ. «كالسييسىزدەندىرىلگەن جانە كۇيدىرىلگەن سۇيەك قاسيەتتەرىن زەرتتەۋ» تاقىرىبى بويىنشا زەرتحانالىق جۇمىس جاساۋ.
ا) كۇن بۇرىن تۇز قىشقىلىنىڭ ەرىتىندىسىنە سالىنعان سۇيەك.
ب)قىشقىلعا سالىنعان سۇيەكتى ىسكەكپەن الىپ، سۋىق سۋمەن جۋىپ، سۇيەكتەردى ءيىپ كورۋ جانە جىپكە ۇقساس ءتۇيىن ءتۇيۋ.
ۆ)كەپكەن سۇيەكتەردى سىرىڭكەمەن جاعىپ كورۋ.
قورىتىندى. جاققان سۇيەكتەردەگى اعزالىق زاتتاردىڭ جانىپ كەتكەنىنە، قىشقىلعا سالىنعان سۇيەكتەردەگى مينەرالدىق تۇزداردىڭ ەرىپ كەتكەنىنە قورىتىندى جاساۋ.
سۇيەك ۇلپاسىنىڭ سەرپىمدىلىك، سوزىلمالىلىق جانە بەرىكتىك قاسيەتتەرى نەگە بايلانىستى؟
ەگەر سۇيەكتى ءبىراز ۋاقىت تۇز قىشقىلىنا سالىپ قويسا، ول جۇمسارادى.ونىڭ قۇرامىنداعى مينەرالدى زاتتار قىشقىلدىڭ اسەرىنەن ەرىپ، ەرىتىندىگە ءبولىنىپ، ورگانيكالىق زاتتار عانا قالادى.ەگەر سۇيەكتى جاعاتىن بولساق، ورگانيكالىق قوسىلىستار جانىپ، سۋ بۋلانىپ كەتەدى، ۇگىتىلەدى.
جاس بالالاردىڭ سۇيەگىندە اعزالىق زاتتار مولشەرى كوبىرەك.ادامنىڭ جاسى ۇلعايعان سايىن سۇيەگىندە اعزالىق زاتتار ازايىپ، مينەرالدى زاتتار كوبەيەدى.قۇرامىندا مينەرالدى زاتى كوپ سۇيەكتەر يىلگىشتىك قاسيەتىنەن ايىرىلىپ، مورت سىنعىش كەلەدى. سۇيەكتىڭ حيميالىق قۇرامىنا ىشكى سەكرەسيا بەزدەرى اسەرىن تيگىزەدى.قالقانشا بەزىنىڭ قاسىنداعى گورمونى سۇيەكتىڭ قۇرامىن رەتتەيدى.قالقانشا بەزىنىڭ جۇمىسى كۇشەيگەندە سۇيەكتەگى مينەرالدى زاتتار(كالسيي، كاربوناتى مەن فوسفاتى)ءناجىس پەن نەسەپ ارقىلى شىعىپ كەتەدى.ال قالقانشا بەزىنىڭ جۇمىسى ناشارلاسا، وندا سۇيەكتىڭ ءوسۋى مەن دامۋى تەجەلەدى.قاڭقاعا سالماق تۇسسە سۇيەك قالپىن وزگەرتەدى.بالەرينا اياعىنىڭ ۇشىن تىرەك ەتەتىندىكتەن، باشپايىنىڭ ۇشى جۋانداپ سالماعى جەڭىلدەيدى.دەنە شىنىقتىرۋمەن اينالىسۋ جاڭا عانا قالىپتاسىپ كەلە جاتقان قاڭقانىڭ جەتىلىپ، نىعايۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى.
سۇيەكتىڭ بايلانىسى(سلايدتان)
1. قوزعالمايتىن بايلانىسقا - مي ساۋىتى، سەگىزكوز سۇيەكتەرى جاتادى.
2. جارتىلاي قوزعالمالى - شەمىرشەكتەر ارقىلى ومىرتقالار جاتادى.
3. قوزعالمالى نەمەسە بۋىندىق بايلانىستارعا - اياق-قول سۇيەكتەرىنىڭ بايلانىسى جاتادى.
بۋىن - دەپ سۇيەكتەردىڭ قوزعالمالى بايلانىساتىن جەرىن ايتادى. بۋىن قاپشىعىنداعى سۇيىقتىقتىڭ قىزمەتىمەن وقۋشىلاردى تانىستىرۋ.
3) سۇيەكتەردىڭ بايلانىسى
قوزعالمالى---------- اياق-قول سۇيەكتەرى
جارتىلاي قوزعالمالى---- ومىرتقالار
قوزعالمايتىن---------- مي ساۋىتى، سەگىزكوز
ءىۇ.ارتىق بولماس بىلگەنىڭ، كوكىرەككە تۇيگەنىڭ.
№ حرومتاۋ گيمنازياسىنىڭ مەدبيكەسى جاننا ناعاشىباي قىزى ۋتەبايەۆا. سۇيەكتىڭ وسۋىنە دارۋمەندەردە اسەرىن تيگىزەدى.س دارۋمەنى جەتىسپەسە، سۇيەك ۇلپاسىنىڭ حيميالىق، مورفولوگيالىق(قۇرىلىمى) جانە قىزمەت اتقارۋ جۇيەلەرى بۇزىلادى.قاڭقانىڭ دۇرىس دامۋىنا د دارۋمەنى اسەر ەتەدى.مەشەل اۋرۋىمەن اۋىرعان بالانىڭ اياعى قيسىق، باسى جانە قارنى ۇلكەن بولادى.(مەشەل بالانىڭ سلايدتا سۋرەتى)دەنى ساۋ ادامعا قاراعاندا مەشەل اۋرۋىمەن اۋىرعان ادام سۇيەگىنىڭ قۇرامىندا مينەرالدى زاتتار 3 ەسە از بولادى.جاس بوسانعان انالاردا د دارۋمەنىنىڭ جەتىسپەۋىنەن سۇيەك ازداپ قيسايادى.د دارۋمەنى جەتىسپەۋى كۇننىڭ كۇگىن ساۋلەسىنىڭ از بولۋىنان، تاماقتىڭ قۇرامىندا كالسيي مەن فوسفوردىڭ قاجەتتى مولشەرىنىڭ وزگەرۋنەن ىشەك جانە بۇيرەك اۋرۋلارىنان مينەرالدى زاتتاردىڭ ءسىڭىرىلۋىنىڭ بۇزىلۋىنا بايلانىستى.كۇندىز بولمەنىڭ تەرەزەلەرىن قاراڭعىلاۋعا بولمايدى.
سىمباتتىلىق تۋرالى ايتىلادى.
ەسىڭدە ساقتا!
كوبىنە ءبىر قولمەن اۋىر جۇك كوتەرمە؛
ورىندىقتا ءتۇزۋ وتىر؛
سپورتپەن شۇعىلدان؛
جۇمساق توسەك پەن جاستىققا ءۇيىر بولما؛
جارىقتىڭ دۇرىس ءتۇسۋى؛
ءۇ. تىزبەكتەن شىعىپ قالما (ويىنى)
ومىرتقا --- ارقا --- ادام --- ميشىق --- قابىرعا--- اسىقتى
«تىرەك قيمىل جۇيەسى» ءسوزجۇمباق شەشۋ.
VI. قورىتىندى. «ادام دەنساۋلىعى - قوعام بايلىعى.»، «ءومىر قيمىل - قوزعالىستى تالاپ ەتەدى.» ماتەلىنىڭ ماعىناسى تۇسىندىرىلەدى. دەنساۋلىق - باستى نارسە، ول ءۇشىن ادام كۇندەلىكتى ءوزىن ءوزى كۇتۋ، دۇرىس تاماقتانۋ، تىنىعا وتىرىپ قاجەتتى دەنە جاتتىعۋلارىن جاساپ، دەنە تۇلعاسىنىڭ دۇرىس جەتىلۋىن قاداعالاۋ قاجەت.
وقۋشىلار ءبىلىمىن «باعالاۋ پاراعى» بويىنشا انىقتاۋ.
VII. ءۇي تاپسىرماسى. پاراگراف ماتەريالىن ءوقىپ-بىلۋ سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرىپ، تاپسىرمالارىن ورىنداۋ.
ساباقتىڭ ماقساتى: وقۋشىلاردى سۇيەكتىڭ قۇرىلىسى مەن قۇرامىنداعى ورگانيكالىق جانە بەيورگانيكالىق زاتتارمەن، سۇيەكتەردىڭ بايلانىس تۇرلەرىمەن جانە بۋىننىڭ اتقاراتىن قىزمەتىمەي تانىستىرۋ.
مىندەتى:
بىلىمدىلىك مىندەتى: وقۋشىلارعا تىرەك-كيمىل جۇيەسىنىڭ ماڭىزى مەن قىزمەتى، ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى ءبىلىمدى تالقىلاپ، قورىتىندىلاۋ؛ سۇيەكتىڭ قۇرىلىسى مەن حيميالىق كۇرامىن، ولاردىڭ جۋانداۋىن جانە ءوسۋىن ءوقىپ-بىلۋ.
دامىتۋشىلىق مىندەتى:تەوريالىق ءبىلىمدى پراكتيكامەن ۇشتاستىرۋ، وقۋشىلاردىڭ ءوز بەتىنشە جۇمىس جاساۋىنا، قوسىمشا مالىمەتتەردى پايدالانا وتىرىپ، يكەمىن، ءبىلىم، بىلىك داعدىلارىن دامىتۋ.
تاربيەلىك مىندەتى: سالاۋاتتى ءومىر سۇرۋگە، دەنساۋلىقتارىن شىنىقتىرۋعا، جەكە باس گيگيەناسىن ساقتاۋعا داعدىلاندىرۋ، سالت-داستۇرلەرىمىزدى قادىرلەۋگە تاربيەلەۋ.
ساباق ءتيپى: جاڭا ءبىلىم بەرۋ.
ساباق ءادىسى: جالپى سۇحبات جۇرگىزۋ، وزىندىك جۇمىس، كورنەكىلەندىرۋمەن قاتار ءسۇحبات-دارىس وتكىزۋ، ستو، اقپاراتتىق، كىرىكتىرىلگەن.
ءپانارالىق بايلانىس: حيميا، مەديسينا
ساباق كورنەكىلىگى: ادام قاڭقاسى"، "باس سۇيەگى"، "ادامنىڭ قاڭقاسى مەن بۇلشىق ەتتەرى" تاقىرىبى بويىنشا جاساندى ۇلگىلەر، كەستەلەر، سۋرەتتەر، ينتەراكتيۆتى تاقتا، بەينەماتەريالدار، ەلەكتروندىق كورسەتىلىمدەر، 10%-دىك تۇز قىشقىلىنا سالىنعان سۇيەك (كالسييسىزدەندىرىلگەن)، سۇيەك كەسىندىلەرى.
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
پ. قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ.
وقىتىلعان تاقىرىپ بويىنشا ءبىلىمدى تەكسەرۋ.( وقۋشىلار ينتەراكتيۆتى تاقتانى پايدالانىلىپ ورىندايدى)، (فليپچارت)
ساباق ەلەمەنتىنىڭ مازمۇنى ەسكەرتۋ (كارانداشپەن جازۋ)
جانۋارلار مەن ادام قاڭقالارىنىڭ ۇقساستىعى مەن ايىرماشىلىعى جاساندى «ادام قاڭقاسى» ۇلگىسى
باس سۇيەك قاڭقاسىنا جاتادى مي ساۋىتى، بەت بولىمدەرى
مي ساۋىتى ءبولىمى قانداي سۇيەكتەرمەن بايلانىسقان؟ - ماڭداي، توبە، ساماي، شۇيدە
كەۋدە قۋىسىن قۇرايتىن سۇيەكتەر - 12 ارقا ومىرتقا، 12 جۇپ قابىرعا، ءتوس سۇيەگى
ومىرتقا سانى، ومىرتقانىڭ قۇرىلىسى - 33-34، (دەنەسى، دوعاسى، قاباتتارى، وزەگى
قولباسى سۇيەكتەرىن اتا
بىلەزىكتە قانشا سۇيەك بار؟ - بىلەزىك، الاقان، ساۋساق سۇيەكتەرى (8)
اياق سۇيەكتەرى
ورتان جىلىك، اسىقتى جىلىك، شىبىق سۇيەك، تولارساق، تابان، باشپاي سۇيەكتەرى)
قىسقا سۇيەكتەرگە جاتادى (ومىرتقا، الاقان، تابان، ساۋساق)
جالپاق سۇيەكتەر
جاۋىرىن، باس سۇيەكتەرى، قابىرعا، ءتوس، جامباس سۇيەكتەرى
جاڭا تۋعان نارەستەنىڭ ماڭداي ءبولىمى قالاي اتالادى؟ - ەڭبەك
اياق بۇلشىق ەتتەرىنىڭ ءالسىز دامۋ ارەكەتىنەن، تابان سۇيەكتەرىنىڭ جەرگە تولىق ءتيىپ تۇرۋى قالاي اتالادى؟ - جالپاق تاباندىلىق
ارالاسقان وقيعالار ستراتەگياسى. (سەبەپ-سالدار تىزبەگىن قۇرۋ)
(مويىن، بەل، ارقا، قۇيىمشاق، سەگىزكوز)
مويىن--- ارقا--- بەل--- سەگىزكوز --- قۇيىمشاق
وتىلگەن تاقىرىپتاردى پىسىقتاۋعا ارنالعان تەست سۇراقتارى:
1.ادام قاڭقاسىندا قانشا سۇيەك بار؟
ا) 200
ب) 180
ۆ) 204
گ) 195
2. بەل ومىرتقا سانى
ا) 7
ب) 5
ۆ) 12
گ) 4-5
3. قيمىلسىز بايلانىس
ا) جىلىك
ب) ومىرتقا
ۆ) باس سۇيەكتەرى
گ) قول سۇيەكتەرى
4. ومىرتقا جوتاسىندا قانشا ءيىلىم بار؟
ا) 4
ب) 2
ۆ) 3
گ) 6
5.قالدىق رەتىندە تۇتاسىپ كەتكەن ومىرتقالار
ا) مويىن
ب)قۇيىمشاق
ۆ) بەل گ) سەگىزكوز
سىزىقتىق ديكتانت (ينتەراكتيۆتى تاقتادا ءبىر وقۋشى ورىندايدى)
دۇرىس جاۋاپقا «+»، ال قاتە جاۋاپقا «-» تاڭباسى قويىڭىزدار.
1. ۇزىن سۇيەكتەر جىلىك دەپ اتالادى. «+»
2. قۇرساق قۋىسىنداعى مۇشەلەردى- جامباس بەلدەۋلەرى سۇيەكتەرى قورعايدى. «+»
3. مويىن ومىرتقانىڭ سانى – 10 « - »
4. سۇيەك كەمىگىندە قان جاسۋشالارى تۇزىلەدى.«+»
5. مەشەل اۋرۋى د دارۋمەنىنىڭ جەتىسپەۋىنەن بولادى.«+»
6. ۇزىن سۇيەكتەرگە جاتادى ومىرتقا سۇيەگى.« - »
7. سۇيەكتەر شەمىرشەك، بۋىندار ارقىلى بايلانىسادى.«+»
بەرىلگەن سۇيەكتەرگە “+” بەلگىسىن ءتيىستى باعاناعا قويىڭىزدار
ر/س سۇيەكتەر باس سۇيەك قول قاڭقاسى اياق قاڭقاسى
1 بۇعانا
2 شىبىق(ساداق)سۇيەك
3 شۇيدە سۇيەگى
4 ورتان جىلىك
5 شىنتاق سۇيەك
6 مي ساۋىتى
7 جاۋىرىن
8 اسىقتى جىلىك
9 توقپان جىلىك
10 تولارساق سۇيەكتەرى
11 بىلەزىك سۇيەكتەرى
12 جامباس سۇيەكتەرى
13 باشپاي سۇيەكتەرى
14 ساۋساق سۇيەكتەرى
III. ماعىنانى تانۋ.
جاڭا ماتەريالدى ءوقىپ-بىلۋ. (وقۋلىقپەن جۇمىس)
وقۋشىلاردى ەكى توپقا ءبولىپ، وقۋلىق ءماتىنى بويىنشا تاپسىرمالار بەرۋ.(داپتەرگە تىرەك سىزبالار قۇراستىرۋ)
ءى توپ. «سۇيەكتىڭ قۇرىلىسى». سىرتقى تىعىز جانە ىشكى كەمىك زاتتارى، سۇيەك قابىعى.
ءىى توپ. «سۇيەكتىڭ قۇرامى»
وقۋشىلار بەرىلگەن تاپسىرمالاردى ينتەراكتيۆتى تاقتاداعى سلايدتا ۇلكەيتىلىپ بەرىلگەن سۋرەتتەر ارقىلى تۇسىندىرەدى. سۋرەت
1. سۇيەكتىڭ قۇرىلىسى.
2. سۇيەك تىعىز جانە بورپىلداق دانەكەر ۇلپالاردان تۇزىلەدى. سىرتىندا بولاتىن سۇيەك قابى ارقىلى سۇيەك جۋانداپ وسەدى، ەكى شەتىندەگى شەمىرشەكتى قاباتىنداعى جاسۋشانىڭ بولىنۋىنەن سۇيەك ۇزارىپ وسەدى.
سۇيەكتىڭ قۇرامىندا 50% سۋ، 12، 5% ءنارۋىز تەكتەس اعزالىق زات وسسەين، 21، 8% مينەرالدى زاتتار، 15، 7% ماي بولادى، نە سەبەپتەن سيرككە، باللەتكە، سپورتقا جاستايىنان باۋليتىنىن ءتۇسىندىرۋ.
ساباقتاعى جاڭا ماتەريالداردى وقۋشىلاردىڭ قالاي مەڭگەرگەنىن تەكسەرۋىن ارنالعان تاپسىرمالار.
1. سۇيەكتىڭ قۇرىلىسى
تىعىز ۇلپا
بورپىلداق ۇلپا
سۇيەك قابى
شەمىرشەكتى قاباتى
جۋانداپ ءوسۋى
ۇزارىپ ءوسۋى
2. سۇيەكتىڭ قۇرامى
سۋ وسسەين مينەرالدى زاتتار ماي
سەرپىمدى يىلگىشتىك مورت سىنعىشتىق
سۇيەكتىڭ حيميالىق قۇرامىن انىقتاۋ. «كالسييسىزدەندىرىلگەن جانە كۇيدىرىلگەن سۇيەك قاسيەتتەرىن زەرتتەۋ» تاقىرىبى بويىنشا زەرتحانالىق جۇمىس جاساۋ.
ا) كۇن بۇرىن تۇز قىشقىلىنىڭ ەرىتىندىسىنە سالىنعان سۇيەك.
ب)قىشقىلعا سالىنعان سۇيەكتى ىسكەكپەن الىپ، سۋىق سۋمەن جۋىپ، سۇيەكتەردى ءيىپ كورۋ جانە جىپكە ۇقساس ءتۇيىن ءتۇيۋ.
ۆ)كەپكەن سۇيەكتەردى سىرىڭكەمەن جاعىپ كورۋ.
قورىتىندى. جاققان سۇيەكتەردەگى اعزالىق زاتتاردىڭ جانىپ كەتكەنىنە، قىشقىلعا سالىنعان سۇيەكتەردەگى مينەرالدىق تۇزداردىڭ ەرىپ كەتكەنىنە قورىتىندى جاساۋ.
سۇيەك ۇلپاسىنىڭ سەرپىمدىلىك، سوزىلمالىلىق جانە بەرىكتىك قاسيەتتەرى نەگە بايلانىستى؟
ەگەر سۇيەكتى ءبىراز ۋاقىت تۇز قىشقىلىنا سالىپ قويسا، ول جۇمسارادى.ونىڭ قۇرامىنداعى مينەرالدى زاتتار قىشقىلدىڭ اسەرىنەن ەرىپ، ەرىتىندىگە ءبولىنىپ، ورگانيكالىق زاتتار عانا قالادى.ەگەر سۇيەكتى جاعاتىن بولساق، ورگانيكالىق قوسىلىستار جانىپ، سۋ بۋلانىپ كەتەدى، ۇگىتىلەدى.
جاس بالالاردىڭ سۇيەگىندە اعزالىق زاتتار مولشەرى كوبىرەك.ادامنىڭ جاسى ۇلعايعان سايىن سۇيەگىندە اعزالىق زاتتار ازايىپ، مينەرالدى زاتتار كوبەيەدى.قۇرامىندا مينەرالدى زاتى كوپ سۇيەكتەر يىلگىشتىك قاسيەتىنەن ايىرىلىپ، مورت سىنعىش كەلەدى. سۇيەكتىڭ حيميالىق قۇرامىنا ىشكى سەكرەسيا بەزدەرى اسەرىن تيگىزەدى.قالقانشا بەزىنىڭ قاسىنداعى گورمونى سۇيەكتىڭ قۇرامىن رەتتەيدى.قالقانشا بەزىنىڭ جۇمىسى كۇشەيگەندە سۇيەكتەگى مينەرالدى زاتتار(كالسيي، كاربوناتى مەن فوسفاتى)ءناجىس پەن نەسەپ ارقىلى شىعىپ كەتەدى.ال قالقانشا بەزىنىڭ جۇمىسى ناشارلاسا، وندا سۇيەكتىڭ ءوسۋى مەن دامۋى تەجەلەدى.قاڭقاعا سالماق تۇسسە سۇيەك قالپىن وزگەرتەدى.بالەرينا اياعىنىڭ ۇشىن تىرەك ەتەتىندىكتەن، باشپايىنىڭ ۇشى جۋانداپ سالماعى جەڭىلدەيدى.دەنە شىنىقتىرۋمەن اينالىسۋ جاڭا عانا قالىپتاسىپ كەلە جاتقان قاڭقانىڭ جەتىلىپ، نىعايۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى.
سۇيەكتىڭ بايلانىسى(سلايدتان)
1. قوزعالمايتىن بايلانىسقا - مي ساۋىتى، سەگىزكوز سۇيەكتەرى جاتادى.
2. جارتىلاي قوزعالمالى - شەمىرشەكتەر ارقىلى ومىرتقالار جاتادى.
3. قوزعالمالى نەمەسە بۋىندىق بايلانىستارعا - اياق-قول سۇيەكتەرىنىڭ بايلانىسى جاتادى.
بۋىن - دەپ سۇيەكتەردىڭ قوزعالمالى بايلانىساتىن جەرىن ايتادى. بۋىن قاپشىعىنداعى سۇيىقتىقتىڭ قىزمەتىمەن وقۋشىلاردى تانىستىرۋ.
3) سۇيەكتەردىڭ بايلانىسى
قوزعالمالى---------- اياق-قول سۇيەكتەرى
جارتىلاي قوزعالمالى---- ومىرتقالار
قوزعالمايتىن---------- مي ساۋىتى، سەگىزكوز
ءىۇ.ارتىق بولماس بىلگەنىڭ، كوكىرەككە تۇيگەنىڭ.
№ حرومتاۋ گيمنازياسىنىڭ مەدبيكەسى جاننا ناعاشىباي قىزى ۋتەبايەۆا. سۇيەكتىڭ وسۋىنە دارۋمەندەردە اسەرىن تيگىزەدى.س دارۋمەنى جەتىسپەسە، سۇيەك ۇلپاسىنىڭ حيميالىق، مورفولوگيالىق(قۇرىلىمى) جانە قىزمەت اتقارۋ جۇيەلەرى بۇزىلادى.قاڭقانىڭ دۇرىس دامۋىنا د دارۋمەنى اسەر ەتەدى.مەشەل اۋرۋىمەن اۋىرعان بالانىڭ اياعى قيسىق، باسى جانە قارنى ۇلكەن بولادى.(مەشەل بالانىڭ سلايدتا سۋرەتى)دەنى ساۋ ادامعا قاراعاندا مەشەل اۋرۋىمەن اۋىرعان ادام سۇيەگىنىڭ قۇرامىندا مينەرالدى زاتتار 3 ەسە از بولادى.جاس بوسانعان انالاردا د دارۋمەنىنىڭ جەتىسپەۋىنەن سۇيەك ازداپ قيسايادى.د دارۋمەنى جەتىسپەۋى كۇننىڭ كۇگىن ساۋلەسىنىڭ از بولۋىنان، تاماقتىڭ قۇرامىندا كالسيي مەن فوسفوردىڭ قاجەتتى مولشەرىنىڭ وزگەرۋنەن ىشەك جانە بۇيرەك اۋرۋلارىنان مينەرالدى زاتتاردىڭ ءسىڭىرىلۋىنىڭ بۇزىلۋىنا بايلانىستى.كۇندىز بولمەنىڭ تەرەزەلەرىن قاراڭعىلاۋعا بولمايدى.
سىمباتتىلىق تۋرالى ايتىلادى.
ەسىڭدە ساقتا!
كوبىنە ءبىر قولمەن اۋىر جۇك كوتەرمە؛
ورىندىقتا ءتۇزۋ وتىر؛
سپورتپەن شۇعىلدان؛
جۇمساق توسەك پەن جاستىققا ءۇيىر بولما؛
جارىقتىڭ دۇرىس ءتۇسۋى؛
ءۇ. تىزبەكتەن شىعىپ قالما (ويىنى)
ومىرتقا --- ارقا --- ادام --- ميشىق --- قابىرعا--- اسىقتى
«تىرەك قيمىل جۇيەسى» ءسوزجۇمباق شەشۋ.
VI. قورىتىندى. «ادام دەنساۋلىعى - قوعام بايلىعى.»، «ءومىر قيمىل - قوزعالىستى تالاپ ەتەدى.» ماتەلىنىڭ ماعىناسى تۇسىندىرىلەدى. دەنساۋلىق - باستى نارسە، ول ءۇشىن ادام كۇندەلىكتى ءوزىن ءوزى كۇتۋ، دۇرىس تاماقتانۋ، تىنىعا وتىرىپ قاجەتتى دەنە جاتتىعۋلارىن جاساپ، دەنە تۇلعاسىنىڭ دۇرىس جەتىلۋىن قاداعالاۋ قاجەت.
وقۋشىلار ءبىلىمىن «باعالاۋ پاراعى» بويىنشا انىقتاۋ.
VII. ءۇي تاپسىرماسى. پاراگراف ماتەريالىن ءوقىپ-بىلۋ سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرىپ، تاپسىرمالارىن ورىنداۋ.
You Might Also Like
