تابيعي ورتانىڭ ساپاسى جانە لاستانۋى
9 سىنىپ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: تابيعي ورتانىڭ ساپاسى جانە لاستانۋى
ساباقتىڭ ماقساتى: وقۋشىلارعا تابيعي ورتانىڭ قازىرگى ەكولوگيالىق جاعدايىمەن ساپاسى تۋرالى ءبىلىم بەرۋ. ولاردىڭ ادامنىڭ تابيعات رەسۋرستارىن يگەرۋدەگى جىبەرگەن قاتەلىكتەرى، لاستاعىش زاتتاردىڭ پايدا بولۋ پروسەستەرى، تابيعي جانە جاساندى لاستانۋ كوزدەرى مەن ولاردىڭ تۇرلەرى تۋرالى تۇسىنىكتەرىن قالىپتاستىرۋ.
بىلىمدىلىك: تابيعي ورتانىڭ قازىرگى ەكولوگيالىق جاعدايى مەن ساپاسى تۋرالى ءبىلىم بەرۋدە، اۋا، سۋ، توپىراقتىڭ لاستانۋى، تابيعي جانە لاستانۋ كوزدەرى. لاستاعىش زاتتاردى جىكتەۋ.
دامىتۋشىلىق: قورشاعان ورتانىڭ حيميالىق لاستانۋى. حيميالىق ۋلى زاتتار، زياندى گازدار، ۋلى زاتتاردىڭ حيميالىق قۇرامى تۋرالى العاشقى تۇسىنىكتەر. تابيعي ورتانىڭ راديواكتيۆتى زاتتارمەن لاستانۋى. رادياسيالىق تۋرالى العاشقى تۇسىنىك.
تاربيەلىك: توپتاسىپ جۇمىس ىستەۋگە، ۇيىمشىلدىققا، بەلسەندىلىككە، جاۋاپكەرشىلىككە، ىسكەرلىككە، شىعارماشىلىققا تاربيەلەۋ. تۋعان تابيعاتتى قورعاي بىلۋگە تاربيەلەۋ.
مىندەتتەرى:
1. مازمۇنعا بايلانىستى:
قورشاعان ورتانىڭ ساپاسىن جانە لاستانۋىنىڭ سالدارىن مەڭگەرىپ، ولاردى قورعاۋ شارالارىن ۇيرەنەدى.
2. سىن تۇرعىسىنان ويلاۋدى دامىتۋ.
وقۋشىلار ءوز پىكىرلەرىن سەزىمنەن شىققان ولەڭدەر، ەركىن جازۋ ستراتەگيالارى
ارقىلى جەتكىزەدى.
3. توپتىق جۇمىس:
زەرتتەيدى، انىقتايدى، تالدايدى، تۇسىندىرەدى، قورىتىندىلايدى.
كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، سلايدتار، دەڭگەيلىك تاپسىرمالار، ءتۇرلى ءتۇستى سۋرەتتەر، سحەمالار.
ءتۇرى: ىسكەرلىك پەن داعدىنى قالىپتاستىرۋ.
ءادىس: سۇراق - جاۋاپ، بايانداۋ، جەكە، توپتىق جۇمىس، جاڭا تەحنولوگيالىق ادىستەر،
تەست جۇمىسى.
ساباقتىڭ جوسپارى:
1. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى - 1 مين.
2. وقۋشىلاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتۋ ساتىسى. وقۋشىلاردىڭ ەكولوگيالىق بىلىمدەرىن جيناقتاۋ مەن جاڭا ساباققا دايىنداۋ - 6 مين.
3. ماعىنانى تانۋ. جاڭا ماتەريالدى ۇعىنۋ - 15 مين.
4. ءمۇعالىمنىڭ باقىلاۋىمەن وقۋشىلاردىڭ وزدىگىمەن تاپسىرمالاردى ورىنداۋى جانە
شىعارماشىلىق ىزدەنىسىن دامىتۋ - 15مين.
5. ورىندالعان تاپسىرمالاردىڭ ناتيجەلەرىن جۇيەلەۋ جانە جالپىلاۋ - 3مين.
6. ساباقتىڭ قورىتىندىسى جانە ءۇي تاپسىرماسىنىڭ قويىلۋى - 5 مين.
ساباقتىڭ ءجۇرۋ بارىسى.
I. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى:
ساباققا قويىلاتىن تالاپتار:
1. شىعارماشىلىق جۇمىسقا ۇشقىرلىقتارى.
2. سۇراققا ءدال جانە ناقتى جاۋاپ بەرۋ.
3. سويلەۋ شەبەرلىگىن ارتتىرۋ.
وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ. وقۋشىلاردىڭ ساباققا دايىندىعى جانە وقۋ بولمەسىنىڭ دايىندىعى تەكسەرىلەدى
ەكران: «2030 جىلعى قازاقستان اۋاسى تازا، ءمولدىر سۋلى، جاسىل جەلەكتى ەلگە اينالۋعا ءتيىس. ءوندىرىس قالدىقتارى مەن رادياسيا بۇدان بىلاي ۇيلەرىمىز بەن باقتارىمىزعا ەنبەيتىن بولادى. ءبىزدىڭ بالالارىمىز بەن بالالارىمىزدىڭ بالالارى كىناراتسىز جاعدايدا تولىققاندى ءومىر سۇرەتىن بولادى»
(ن. نازاربايەۆ. قازاقستان - 2030)
2. وقۋشىلاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتۋ
(وقۋ ءىس - ارەكەتىنىڭ موتيۆيزاسياسى)
ءمۇعالىمنىڭ كىرىسپە ءسوزى:
ەي، زامانداس! ەڭ الدىمەن دوسىڭدى ۇق،
دوسىڭ جەر، سۋ، ءمولدىر اۋا، وسىمدىك
الا ءجۇرىپ وسىلاردىڭ سىيلىعىن
وسىلاردى قورلاۋ دەگەن نە سۇمدىق
جەر ەشكىمگە جازبايدى دەپ ارىزدى،
بارىڭ سارقىپ الا بەرۋ پارىز با؟
جوق زامانداس ءار ۇرپاققا تۋعان جەر
نە بەرسە دە بەرەتىنى قارىزعا
- دەپ بابامىز جىرلاعانداي بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ وتىرعان ەكولوگيا ماسەلەسى. سونىمەن وقۋشىلار
1. ەكولوگيا دەگەنىمىز نە؟ ەكولوگيا ۇعىمىن ەنگىزگەن كىم؟
2. ەكولوگيالىق مينيمۋم زاڭى دەگەن نە؟
3. توزىمدىلىك زاڭى دەگەن نە؟
4. پوپۋلياسيا دەگەن نە؟
5. بيوسەنوز، بيوتوپ، بيوگەوسەنوز ۇعىمدارىن ءتۇسىندىر.
(وتكەن ماتەريال بويىنشا وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمىن تەكسەرۋ. وي قوزعاۋ)
ءمۇعالىم: جەر عالامشارى – كەمە، ال ادامزات – ونىڭ شولۋشىسى. كەمە اپاتقا ۇشىراسا، ادامزاتتا اپاتقا ۇشىرايدى. سوندىقتان ادامزاتتى امان ساقتاۋ ءۇشىن ءبىرىنشى جەر عالامشارىن، سونداعى تابيعاتتى ساقتاۋىمىز كەرەك. تابيعات ادامسىز ءومىر سۇرە الادى، ال ادام تابيعاتسىز ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن ەمەس.
- وقۋشىلار ءقازىر مەن مىنا 3 ءتۇرلى ءتۇستى ۇسىنعالى وتىرمىن. وسى ءۇش ءتۇرلى
ءتۇستى قورشاعان ورتاعا بايلانىستىرىپ وتىرىپ سويلەتىڭدەر.
(قىزىل، سارى، جاسىل تۇستەر)
- وقۋشىلار ءۇش تۇسكە تالداۋ جاساي وتىرىپ، ءتۇيىنىن تاقتاعا جازادى.
3. ماعىنانى تانۋ. جاڭا ماتەريالدى بايانداۋ.
ءمۇعالىم: مىنە ءبىز بۇگىن نە جونىندە اڭگىمەلەسەتىنىمىزدى انىقتادىق. ءسويتىپ، بۇگىنگى
ساباعىمىزدىڭ تاقىرىبى:
تابيعي ورتانىڭ ساپاسى جانە لاستانۋى
ساباقتىڭ جوسپارى:
1. تابيعي ورتاسىنىڭ ساپاسى.
2. رادياسيالىق لاستانۋ
3. حيميالىق لاستانۋ
4. بيولوگيالىق لاستانۋ
5. اۋرۋ تۇرلەرى، اتىراۋ ەكولوگياسى
(جاڭا ماتەريال ەكران ارقىلى كەستەلەر، ءتۇرلى ءتۇستى سۋرەتتەرمەن باياندالادى)
4. ءمۇعالىمنىڭ باقىلاۋىمەن وقۋشىلاردىڭ وزدىگىمەن تاپسىرمالاردى ورىنداۋى جانە شىعارماشىلىق ىزدەنىسىن دامىتۋ
ءمۇعالىم: وقۋشىلار بۇگىنگى ايتىلعان نارسەلەردى تۇيىندەۋ ءۇشىن تومەندەگىدەي تەست
تاپسىرمالارىنا جاۋاپ بەرۋلەرىڭ كەرەك:
(ەكراننان تاپسىرمالار كورىنەدى)
1. ەكولوگيا قانداي عىلىم؟
ا) ءولى جانە ءتىرى تابيعاتتىڭ اراسىنداعى بايلانىستى زەرتتەيتىن عىلىم.
ءا) قورشاعان ورتا جاعدايى تۋرالى عىلىم
ب) ءتىرى اعزالاردىڭ ءوزارا بايلانىسىن زەرتتەيتىن عىلىم
ۆ) بيوسفەراداعى وزگەرىستى زەرتتەيتىن عىلىم
2.«ەكولوگيا» تەرمينىن ۇسىنعان عالىم.
ا) تەنسلي
ءا) ميۋللەر
ب) گەككەل
ۆ) سيەۆەرسوۆ
3. قورشاعان ورتا ساپاسى نەمەن باعالانادى؟
ا) ادامنىڭ ءىس - ارەكەتىمەن
ءا) ادامنىڭ تابيعاتتى سۇيەتىندىگىمەن
ب) ادام دەنساۋلىعىمەن
ۆ) تابيعات تازالىعىمەن
4. ورتانى لاستاۋشى زاتتار
ا) راديواكتيۆتىك، بيولوگيالىق، ەلەكتروماگنيتتىك ساۋلەلەر
ءا) حيميالىق، بيولوگيالىق
ب) بيولوگيالىق، حيميالىق، راديواكتيۆتىك
ۆ) بيولوگيالىق
5. قازىرگى كەزدە اۋانى عانا لاستايتىن ۋلى زاتتاردىڭ نەشە ءتۇرى بەلگىلى؟
ا) 150 ءتۇرى
ءا) 150 - دەن استام ءتۇرى
ب) 200 ءتۇرى
ۆ) 140 - تان استام ءتۇرى
6. راديواسيالىق لاستانۋعا سەبەپ بولاتىن زاتتار
ا) حيميالىق ەلەمەنتتەردەن بولىنەتىن زياندى ساۋلەلەر
ءا) حيميالىق زاتتار
ب) شاڭ - توزاڭدار
ۆ) باكتەريالار
7. راديواكتيۆتىك زاتتاردىڭ اسەرىنەن بولاتىن اۋرۋلار
ا) ساۋلەلىك اۋرۋ، اققان اۋرۋى
ءا) ساۋلەلىك اۋرۋ، اققان اۋرۋى، قاتەرلى ىسىك اۋرۋى
ب) تۇماۋ، وكپە اۋرۋى
ۆ) قاتەرلى ىسىك اۋرۋى
8. حيميالىق لاستاعىشتارعا جاتاتىن زاتتار
ا) اەروزولدەر، حيميالىق زاتتار، اۋىر مەتالدار، پەستيسيدتەر
ءا) راديواكتيۆتى نۋكليدتەر
ب) راديواكتيۆتى قالدىقتار
ۆ) باكتەريالار، ميكروبتار، قۇرتتار
9. بيولوگيالىق لاستاعىشتار
ا) باكتەريالار، ميكروبتار، پارازيتتەر، قۇرتتار
ءا) ەلەكتروماگنيتتىك ساۋلەلەر
ب) پەستيسيدتەر
ۆ) ءشىرىندى قالدىقتار
10. سۋ، اۋا، توپىراق ساپاسىن تومەندەتەدى
ا) قاتتى، سۇيىق، سينتەتيكالىق، گاز كۇيىندەگى زاتتار
ءا) فلورانىڭ ازايۋى
ب) تابيعات فاكتورلارى
ۆ) فاۋنانىڭ ازايۋى
11. ورگانيزمدەردىڭ كۇن مەن ءتۇننىڭ ۇزاقتىعىنا جاۋاپ قايتارىپ انىقتاي ءبىلۋ قابىلەتى
ا) فوتوپەريوديزم
ءا) بيولوگيالىق ساعات
ب) بيولوگيالىق ىرعاق
ۆ) ماۋسىمدىق وزگەرىستەرگە بەيىمدەلۋ
12. بيوسفەرانى وزگەرتەتىن قۋاتتى فاكتور
ا) ادام
ءا) عىلىمي - تەحنيكالىق پروگرەسس
ب) جانۋارلار
ۆ) ميكروورگانيزمدەر
ءمۇعالىم: كەلەسى تاپسىرمامىز دەڭگەيلىك تاپسىرمالار تۇرىندە وتپەكشى
(ەكراننان تاپسىرمالار كورىنەدى)
باعالاۋ كريتەرييى:
ءى دەڭگەي
1. وندىرىستىك قالدىقتارمەن تۇرمىستىق قالدىقتاردىڭ ءبىر - بىرىنەن ايىرماشىلىعى بار ما؟
2. 1 گەكتار ورمان القابى 1 جىلدا 18 ملن م3 اۋانى كومىرقىشقىل گازى مەن شاڭنان تازارتادى، ال 40 گەكتار ورمان القابى 5 جىلدا قانشا اۋانى تازارتادى؟
جاۋاپ: جاۋابى: 3600 ملن م3 ( 18∙5)∙40=90∙40=3600ملن.
3. قورشاعان ورتانىڭ جاعدايلارىمەن تانىسا وتىرىپ، ابيوتيكالىق فاكتورلاردى ءبىر، ال بيوتيكالىق فاكتورلاردىڭ استىن ەكى سىزىقپەن سىز.
ا. قىستاعى قاردىڭ قالىڭدىعى
ءا. كوكتەمگى جارىقتىڭ ۇزاقتىعى
ب. ىلعالى از جازدىڭ كۇندەرى
ۆ. قاسقىردىڭ سيرەك كەزدەسۋى
گ. قالىڭ ورمان
د. ءپارازيتتى بۋناق دەنەلەر
ە. جىرتقىش قۇس
ج. تۇلكىنىڭ كوپ بولۋى
ز. ورماندا سپورتتىق كەشەن بولۋى
ك. حيميالىق ءوندىرىس اسەرىنەن اۋانىڭ لاستانۋى
ءىى دەڭگەي
1. قورشاعان ورتانىڭ ساپاسى قانداي بولۋى كەرەك؟ تابيعي ورتا نە سەبەپتەن
لاستانادى؟
2. قالادا 150 مىڭ ادام تۇرادى. بيىكتىگى ورتاشا 1 اعاش 3 ادامدى وتتەگىمەن قامتاماسىز ەتەدى. اعاشتاردىڭ قورەكتەنۋ اۋدانى 12 شارشى مەتر. قالا حالقىن تولىق وتتەگىمەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قالادا قانشا اعاش ءوسىرۋ كەرەك جانە ول اعاشتار قانداي اۋدانعا (گا) ەگىلمەك؟
3. 1 م3 قالا اۋاسىنىڭ قۇرامىندا 5000 ميكروب بولسا، بۇدان 9 ەسە از 1م3 ورمان اۋاسىندا قانشا ميكروب بولادى؟
ءىىى دەڭگەي
1. ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدا وندىرىستىك وڭدەۋ جولدارى بار ما؟
2. اۋانىڭ راديواكتيۆتى لاستانۋ دەگەنىمىز نە؟ راديواكتيۆتى لاستانۋ نەدەن بولادى؟
3. اتىراۋ ەكولوگياسى
«وي تولعاۋ ستراتەگياسى» وي تولعانىس.
ءمۇعالىم: وقۋشىلار «جەر - انانىڭ جان ايقايىن ەستىپ وتىرىپ، وعان كومەككە قول سوزباۋ – پەرزەنتتىك پارىزىمىزعا سىن، قانە، كومەككە كىم ۇمىتىلادى؟»- دەپ وقۋشىلارعا تومەندەگىدەي تاپسىرمالار بەرىلەدى:
ءى تاپسىرما « كاسپيي نەسىمەن قىمبات» سەزىمنەن شىققان ولەڭ.
ءىى تاپسىرما « سۋرەت بويىنشا سويلەۋ»
ءىىى تاپسىرما « قۇدىرەتتى جەر – انا» ادام ساعان تابىنعان.
ءمۇعالىم: ال ەندى وي سەرگىتۋ ءساتىن «ەكولوگيالىق مارافون» تۇرىندە وتكىزەيىك
1. اباي قۇنانبايەۆتى ەكولوگ دەپ ايتۋعا بولا ما؟ ەگەر بولسا دالەلدەڭدەر
2. قازاق حالقى قانداي اڭدار مەن قۇستاردى كيەلى دەپ ساناعان؟
3. قازاقستانداعى ەڭ العاشقى ەكولوگيالىق قوزعالىس قالاي اتالدى؟ ونىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى كىم؟
ءمۇعالىم: وقۋشىلار كەلەسى تاپسىرمامىز شىعارماشىلىق ىزدەنىس تۇرىندە وتپەكشى، الدىن الا بەرىلگەن تاپسىرمالار بويىنشا « ەركىن جازۋ» ستراتەگياسى بويىنشا جۇرمەكشى. (وقۋشىنىڭ شىعارماشىلىق جۇمىسى، ەسسە جازۋ )
1 تاپسىرما كاسپيي جاعالاۋىن قورعاۋ.
2 تاپسىرما ارالىم - ارىم.
3 تاپسىرما ادامزاتتىڭ عالامدىق پروبلەماسى.
5. ورىندالعان تاپسىرمالاردىڭ ناتيجەلەرىن جۇيەلەۋ جانە جالپىلاۋ.
ءمۇعالىم: وقۋشىلار، بۇگىن وسى ءار ءتۇرلى بەرىلگەن تاپسىرمالاردى ورىنداۋ
ارقىلى سىزدەردىڭ تابيعي ورتانىڭ ساپاسى جانە لاستانۋى تۋرالى
بىلىمدەرىڭىزدى تەرەڭدەتتىڭىزدەر.
6. ساباقتىڭ قورىتىندىسى جانە ءۇي تاپسىرماسىنىڭ قويىلۋى.
ءمۇعالىم: وقۋشىلار، توقسان اۋىز ءسوزدىڭ، توبىقتاي ءتۇيىنى بار دەگەندەي بۇگىنگى ساباعىمىزدى وسى سۋرەتتى كەستەمەن قورىتىندىلايىق
(توپتاستىرۋ جۇمىسىمەن قورىتىندىلانادى)
ال ەندى ءۇي تاپسىرماسىن جازىپ الىڭىزدار،§ 59. تابيعي ورتانىڭ لاستانۋى جانە ساپاسى تاقىرىبىمەن تانىسۋ. سونىمەن قاتار قورشاعان ورتانىڭ حيميالىق، بيولوگيالىق، رادياسيالىق لاستانۋىنىڭ سەبەبى جانە ولاردىڭ قورعاۋ شارالارى تۋرالى رەفەرات جازىپ، كونفەرەنسيا وتكىزۋگە دايىندالۋ.
ءۇي تاپسىرماسىن ورىنداۋعا بايلانىستى سۇراقتار بولسا، انىقتاپ الۋلارىڭىزدى سۇرايمىن.
ءمۇعالىم: بۇگىنگى ساباعىمىزدى اعامىز مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ ولەڭ جولىمەن اياقتاعىم كەلىپ تۇر:
ءاي تابيعات، شەبەرسىڭ - اۋ شەبەرسىڭ،
كورمەگەندى كورسەتەرسىڭ بەرەرسىڭ.
ۇلان-عايىر بۇلاعىڭدى مىسە ەتپەي،
اشكوزدەنگەن ادامدارعا نە دەرسىڭ.
ايىڭ – اناۋ، كۇنىڭ - اناۋ، جەر - مىناۋ
اۋ، ادامدار، جەتپەي جاتىر ەندى نە؟
اسىرايدى ول سەنى، مەنى، ەلدى دە!
وسىمەن بۇگىنگى ساباعىمىزدى اياقتايمىز.
ساباققا بەلسەندى قاتىسقاندارىڭىزعا كوپ راحمەت.
ساباقتىڭ تاقىرىبى: تابيعي ورتانىڭ ساپاسى جانە لاستانۋى
ساباقتىڭ ماقساتى: وقۋشىلارعا تابيعي ورتانىڭ قازىرگى ەكولوگيالىق جاعدايىمەن ساپاسى تۋرالى ءبىلىم بەرۋ. ولاردىڭ ادامنىڭ تابيعات رەسۋرستارىن يگەرۋدەگى جىبەرگەن قاتەلىكتەرى، لاستاعىش زاتتاردىڭ پايدا بولۋ پروسەستەرى، تابيعي جانە جاساندى لاستانۋ كوزدەرى مەن ولاردىڭ تۇرلەرى تۋرالى تۇسىنىكتەرىن قالىپتاستىرۋ.
بىلىمدىلىك: تابيعي ورتانىڭ قازىرگى ەكولوگيالىق جاعدايى مەن ساپاسى تۋرالى ءبىلىم بەرۋدە، اۋا، سۋ، توپىراقتىڭ لاستانۋى، تابيعي جانە لاستانۋ كوزدەرى. لاستاعىش زاتتاردى جىكتەۋ.
دامىتۋشىلىق: قورشاعان ورتانىڭ حيميالىق لاستانۋى. حيميالىق ۋلى زاتتار، زياندى گازدار، ۋلى زاتتاردىڭ حيميالىق قۇرامى تۋرالى العاشقى تۇسىنىكتەر. تابيعي ورتانىڭ راديواكتيۆتى زاتتارمەن لاستانۋى. رادياسيالىق تۋرالى العاشقى تۇسىنىك.
تاربيەلىك: توپتاسىپ جۇمىس ىستەۋگە، ۇيىمشىلدىققا، بەلسەندىلىككە، جاۋاپكەرشىلىككە، ىسكەرلىككە، شىعارماشىلىققا تاربيەلەۋ. تۋعان تابيعاتتى قورعاي بىلۋگە تاربيەلەۋ.
مىندەتتەرى:
1. مازمۇنعا بايلانىستى:
قورشاعان ورتانىڭ ساپاسىن جانە لاستانۋىنىڭ سالدارىن مەڭگەرىپ، ولاردى قورعاۋ شارالارىن ۇيرەنەدى.
2. سىن تۇرعىسىنان ويلاۋدى دامىتۋ.
وقۋشىلار ءوز پىكىرلەرىن سەزىمنەن شىققان ولەڭدەر، ەركىن جازۋ ستراتەگيالارى
ارقىلى جەتكىزەدى.
3. توپتىق جۇمىس:
زەرتتەيدى، انىقتايدى، تالدايدى، تۇسىندىرەدى، قورىتىندىلايدى.
كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، سلايدتار، دەڭگەيلىك تاپسىرمالار، ءتۇرلى ءتۇستى سۋرەتتەر، سحەمالار.
ءتۇرى: ىسكەرلىك پەن داعدىنى قالىپتاستىرۋ.
ءادىس: سۇراق - جاۋاپ، بايانداۋ، جەكە، توپتىق جۇمىس، جاڭا تەحنولوگيالىق ادىستەر،
تەست جۇمىسى.
ساباقتىڭ جوسپارى:
1. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى - 1 مين.
2. وقۋشىلاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتۋ ساتىسى. وقۋشىلاردىڭ ەكولوگيالىق بىلىمدەرىن جيناقتاۋ مەن جاڭا ساباققا دايىنداۋ - 6 مين.
3. ماعىنانى تانۋ. جاڭا ماتەريالدى ۇعىنۋ - 15 مين.
4. ءمۇعالىمنىڭ باقىلاۋىمەن وقۋشىلاردىڭ وزدىگىمەن تاپسىرمالاردى ورىنداۋى جانە
شىعارماشىلىق ىزدەنىسىن دامىتۋ - 15مين.
5. ورىندالعان تاپسىرمالاردىڭ ناتيجەلەرىن جۇيەلەۋ جانە جالپىلاۋ - 3مين.
6. ساباقتىڭ قورىتىندىسى جانە ءۇي تاپسىرماسىنىڭ قويىلۋى - 5 مين.
ساباقتىڭ ءجۇرۋ بارىسى.
I. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى:
ساباققا قويىلاتىن تالاپتار:
1. شىعارماشىلىق جۇمىسقا ۇشقىرلىقتارى.
2. سۇراققا ءدال جانە ناقتى جاۋاپ بەرۋ.
3. سويلەۋ شەبەرلىگىن ارتتىرۋ.
وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ. وقۋشىلاردىڭ ساباققا دايىندىعى جانە وقۋ بولمەسىنىڭ دايىندىعى تەكسەرىلەدى
ەكران: «2030 جىلعى قازاقستان اۋاسى تازا، ءمولدىر سۋلى، جاسىل جەلەكتى ەلگە اينالۋعا ءتيىس. ءوندىرىس قالدىقتارى مەن رادياسيا بۇدان بىلاي ۇيلەرىمىز بەن باقتارىمىزعا ەنبەيتىن بولادى. ءبىزدىڭ بالالارىمىز بەن بالالارىمىزدىڭ بالالارى كىناراتسىز جاعدايدا تولىققاندى ءومىر سۇرەتىن بولادى»
(ن. نازاربايەۆ. قازاقستان - 2030)
2. وقۋشىلاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتۋ
(وقۋ ءىس - ارەكەتىنىڭ موتيۆيزاسياسى)
ءمۇعالىمنىڭ كىرىسپە ءسوزى:
ەي، زامانداس! ەڭ الدىمەن دوسىڭدى ۇق،
دوسىڭ جەر، سۋ، ءمولدىر اۋا، وسىمدىك
الا ءجۇرىپ وسىلاردىڭ سىيلىعىن
وسىلاردى قورلاۋ دەگەن نە سۇمدىق
جەر ەشكىمگە جازبايدى دەپ ارىزدى،
بارىڭ سارقىپ الا بەرۋ پارىز با؟
جوق زامانداس ءار ۇرپاققا تۋعان جەر
نە بەرسە دە بەرەتىنى قارىزعا
- دەپ بابامىز جىرلاعانداي بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ وتىرعان ەكولوگيا ماسەلەسى. سونىمەن وقۋشىلار
1. ەكولوگيا دەگەنىمىز نە؟ ەكولوگيا ۇعىمىن ەنگىزگەن كىم؟
2. ەكولوگيالىق مينيمۋم زاڭى دەگەن نە؟
3. توزىمدىلىك زاڭى دەگەن نە؟
4. پوپۋلياسيا دەگەن نە؟
5. بيوسەنوز، بيوتوپ، بيوگەوسەنوز ۇعىمدارىن ءتۇسىندىر.
(وتكەن ماتەريال بويىنشا وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمىن تەكسەرۋ. وي قوزعاۋ)
ءمۇعالىم: جەر عالامشارى – كەمە، ال ادامزات – ونىڭ شولۋشىسى. كەمە اپاتقا ۇشىراسا، ادامزاتتا اپاتقا ۇشىرايدى. سوندىقتان ادامزاتتى امان ساقتاۋ ءۇشىن ءبىرىنشى جەر عالامشارىن، سونداعى تابيعاتتى ساقتاۋىمىز كەرەك. تابيعات ادامسىز ءومىر سۇرە الادى، ال ادام تابيعاتسىز ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن ەمەس.
- وقۋشىلار ءقازىر مەن مىنا 3 ءتۇرلى ءتۇستى ۇسىنعالى وتىرمىن. وسى ءۇش ءتۇرلى
ءتۇستى قورشاعان ورتاعا بايلانىستىرىپ وتىرىپ سويلەتىڭدەر.
(قىزىل، سارى، جاسىل تۇستەر)
- وقۋشىلار ءۇش تۇسكە تالداۋ جاساي وتىرىپ، ءتۇيىنىن تاقتاعا جازادى.
3. ماعىنانى تانۋ. جاڭا ماتەريالدى بايانداۋ.
ءمۇعالىم: مىنە ءبىز بۇگىن نە جونىندە اڭگىمەلەسەتىنىمىزدى انىقتادىق. ءسويتىپ، بۇگىنگى
ساباعىمىزدىڭ تاقىرىبى:
تابيعي ورتانىڭ ساپاسى جانە لاستانۋى
ساباقتىڭ جوسپارى:
1. تابيعي ورتاسىنىڭ ساپاسى.
2. رادياسيالىق لاستانۋ
3. حيميالىق لاستانۋ
4. بيولوگيالىق لاستانۋ
5. اۋرۋ تۇرلەرى، اتىراۋ ەكولوگياسى
(جاڭا ماتەريال ەكران ارقىلى كەستەلەر، ءتۇرلى ءتۇستى سۋرەتتەرمەن باياندالادى)
4. ءمۇعالىمنىڭ باقىلاۋىمەن وقۋشىلاردىڭ وزدىگىمەن تاپسىرمالاردى ورىنداۋى جانە شىعارماشىلىق ىزدەنىسىن دامىتۋ
ءمۇعالىم: وقۋشىلار بۇگىنگى ايتىلعان نارسەلەردى تۇيىندەۋ ءۇشىن تومەندەگىدەي تەست
تاپسىرمالارىنا جاۋاپ بەرۋلەرىڭ كەرەك:
(ەكراننان تاپسىرمالار كورىنەدى)
1. ەكولوگيا قانداي عىلىم؟
ا) ءولى جانە ءتىرى تابيعاتتىڭ اراسىنداعى بايلانىستى زەرتتەيتىن عىلىم.
ءا) قورشاعان ورتا جاعدايى تۋرالى عىلىم
ب) ءتىرى اعزالاردىڭ ءوزارا بايلانىسىن زەرتتەيتىن عىلىم
ۆ) بيوسفەراداعى وزگەرىستى زەرتتەيتىن عىلىم
2.«ەكولوگيا» تەرمينىن ۇسىنعان عالىم.
ا) تەنسلي
ءا) ميۋللەر
ب) گەككەل
ۆ) سيەۆەرسوۆ
3. قورشاعان ورتا ساپاسى نەمەن باعالانادى؟
ا) ادامنىڭ ءىس - ارەكەتىمەن
ءا) ادامنىڭ تابيعاتتى سۇيەتىندىگىمەن
ب) ادام دەنساۋلىعىمەن
ۆ) تابيعات تازالىعىمەن
4. ورتانى لاستاۋشى زاتتار
ا) راديواكتيۆتىك، بيولوگيالىق، ەلەكتروماگنيتتىك ساۋلەلەر
ءا) حيميالىق، بيولوگيالىق
ب) بيولوگيالىق، حيميالىق، راديواكتيۆتىك
ۆ) بيولوگيالىق
5. قازىرگى كەزدە اۋانى عانا لاستايتىن ۋلى زاتتاردىڭ نەشە ءتۇرى بەلگىلى؟
ا) 150 ءتۇرى
ءا) 150 - دەن استام ءتۇرى
ب) 200 ءتۇرى
ۆ) 140 - تان استام ءتۇرى
6. راديواسيالىق لاستانۋعا سەبەپ بولاتىن زاتتار
ا) حيميالىق ەلەمەنتتەردەن بولىنەتىن زياندى ساۋلەلەر
ءا) حيميالىق زاتتار
ب) شاڭ - توزاڭدار
ۆ) باكتەريالار
7. راديواكتيۆتىك زاتتاردىڭ اسەرىنەن بولاتىن اۋرۋلار
ا) ساۋلەلىك اۋرۋ، اققان اۋرۋى
ءا) ساۋلەلىك اۋرۋ، اققان اۋرۋى، قاتەرلى ىسىك اۋرۋى
ب) تۇماۋ، وكپە اۋرۋى
ۆ) قاتەرلى ىسىك اۋرۋى
8. حيميالىق لاستاعىشتارعا جاتاتىن زاتتار
ا) اەروزولدەر، حيميالىق زاتتار، اۋىر مەتالدار، پەستيسيدتەر
ءا) راديواكتيۆتى نۋكليدتەر
ب) راديواكتيۆتى قالدىقتار
ۆ) باكتەريالار، ميكروبتار، قۇرتتار
9. بيولوگيالىق لاستاعىشتار
ا) باكتەريالار، ميكروبتار، پارازيتتەر، قۇرتتار
ءا) ەلەكتروماگنيتتىك ساۋلەلەر
ب) پەستيسيدتەر
ۆ) ءشىرىندى قالدىقتار
10. سۋ، اۋا، توپىراق ساپاسىن تومەندەتەدى
ا) قاتتى، سۇيىق، سينتەتيكالىق، گاز كۇيىندەگى زاتتار
ءا) فلورانىڭ ازايۋى
ب) تابيعات فاكتورلارى
ۆ) فاۋنانىڭ ازايۋى
11. ورگانيزمدەردىڭ كۇن مەن ءتۇننىڭ ۇزاقتىعىنا جاۋاپ قايتارىپ انىقتاي ءبىلۋ قابىلەتى
ا) فوتوپەريوديزم
ءا) بيولوگيالىق ساعات
ب) بيولوگيالىق ىرعاق
ۆ) ماۋسىمدىق وزگەرىستەرگە بەيىمدەلۋ
12. بيوسفەرانى وزگەرتەتىن قۋاتتى فاكتور
ا) ادام
ءا) عىلىمي - تەحنيكالىق پروگرەسس
ب) جانۋارلار
ۆ) ميكروورگانيزمدەر
ءمۇعالىم: كەلەسى تاپسىرمامىز دەڭگەيلىك تاپسىرمالار تۇرىندە وتپەكشى
(ەكراننان تاپسىرمالار كورىنەدى)
باعالاۋ كريتەرييى:
ءى دەڭگەي
1. وندىرىستىك قالدىقتارمەن تۇرمىستىق قالدىقتاردىڭ ءبىر - بىرىنەن ايىرماشىلىعى بار ما؟
2. 1 گەكتار ورمان القابى 1 جىلدا 18 ملن م3 اۋانى كومىرقىشقىل گازى مەن شاڭنان تازارتادى، ال 40 گەكتار ورمان القابى 5 جىلدا قانشا اۋانى تازارتادى؟
جاۋاپ: جاۋابى: 3600 ملن م3 ( 18∙5)∙40=90∙40=3600ملن.
3. قورشاعان ورتانىڭ جاعدايلارىمەن تانىسا وتىرىپ، ابيوتيكالىق فاكتورلاردى ءبىر، ال بيوتيكالىق فاكتورلاردىڭ استىن ەكى سىزىقپەن سىز.
ا. قىستاعى قاردىڭ قالىڭدىعى
ءا. كوكتەمگى جارىقتىڭ ۇزاقتىعى
ب. ىلعالى از جازدىڭ كۇندەرى
ۆ. قاسقىردىڭ سيرەك كەزدەسۋى
گ. قالىڭ ورمان
د. ءپارازيتتى بۋناق دەنەلەر
ە. جىرتقىش قۇس
ج. تۇلكىنىڭ كوپ بولۋى
ز. ورماندا سپورتتىق كەشەن بولۋى
ك. حيميالىق ءوندىرىس اسەرىنەن اۋانىڭ لاستانۋى
ءىى دەڭگەي
1. قورشاعان ورتانىڭ ساپاسى قانداي بولۋى كەرەك؟ تابيعي ورتا نە سەبەپتەن
لاستانادى؟
2. قالادا 150 مىڭ ادام تۇرادى. بيىكتىگى ورتاشا 1 اعاش 3 ادامدى وتتەگىمەن قامتاماسىز ەتەدى. اعاشتاردىڭ قورەكتەنۋ اۋدانى 12 شارشى مەتر. قالا حالقىن تولىق وتتەگىمەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قالادا قانشا اعاش ءوسىرۋ كەرەك جانە ول اعاشتار قانداي اۋدانعا (گا) ەگىلمەك؟
3. 1 م3 قالا اۋاسىنىڭ قۇرامىندا 5000 ميكروب بولسا، بۇدان 9 ەسە از 1م3 ورمان اۋاسىندا قانشا ميكروب بولادى؟
ءىىى دەڭگەي
1. ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدا وندىرىستىك وڭدەۋ جولدارى بار ما؟
2. اۋانىڭ راديواكتيۆتى لاستانۋ دەگەنىمىز نە؟ راديواكتيۆتى لاستانۋ نەدەن بولادى؟
3. اتىراۋ ەكولوگياسى
«وي تولعاۋ ستراتەگياسى» وي تولعانىس.
ءمۇعالىم: وقۋشىلار «جەر - انانىڭ جان ايقايىن ەستىپ وتىرىپ، وعان كومەككە قول سوزباۋ – پەرزەنتتىك پارىزىمىزعا سىن، قانە، كومەككە كىم ۇمىتىلادى؟»- دەپ وقۋشىلارعا تومەندەگىدەي تاپسىرمالار بەرىلەدى:
ءى تاپسىرما « كاسپيي نەسىمەن قىمبات» سەزىمنەن شىققان ولەڭ.
ءىى تاپسىرما « سۋرەت بويىنشا سويلەۋ»
ءىىى تاپسىرما « قۇدىرەتتى جەر – انا» ادام ساعان تابىنعان.
ءمۇعالىم: ال ەندى وي سەرگىتۋ ءساتىن «ەكولوگيالىق مارافون» تۇرىندە وتكىزەيىك
1. اباي قۇنانبايەۆتى ەكولوگ دەپ ايتۋعا بولا ما؟ ەگەر بولسا دالەلدەڭدەر
2. قازاق حالقى قانداي اڭدار مەن قۇستاردى كيەلى دەپ ساناعان؟
3. قازاقستانداعى ەڭ العاشقى ەكولوگيالىق قوزعالىس قالاي اتالدى؟ ونىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى كىم؟
ءمۇعالىم: وقۋشىلار كەلەسى تاپسىرمامىز شىعارماشىلىق ىزدەنىس تۇرىندە وتپەكشى، الدىن الا بەرىلگەن تاپسىرمالار بويىنشا « ەركىن جازۋ» ستراتەگياسى بويىنشا جۇرمەكشى. (وقۋشىنىڭ شىعارماشىلىق جۇمىسى، ەسسە جازۋ )
1 تاپسىرما كاسپيي جاعالاۋىن قورعاۋ.
2 تاپسىرما ارالىم - ارىم.
3 تاپسىرما ادامزاتتىڭ عالامدىق پروبلەماسى.
5. ورىندالعان تاپسىرمالاردىڭ ناتيجەلەرىن جۇيەلەۋ جانە جالپىلاۋ.
ءمۇعالىم: وقۋشىلار، بۇگىن وسى ءار ءتۇرلى بەرىلگەن تاپسىرمالاردى ورىنداۋ
ارقىلى سىزدەردىڭ تابيعي ورتانىڭ ساپاسى جانە لاستانۋى تۋرالى
بىلىمدەرىڭىزدى تەرەڭدەتتىڭىزدەر.
6. ساباقتىڭ قورىتىندىسى جانە ءۇي تاپسىرماسىنىڭ قويىلۋى.
ءمۇعالىم: وقۋشىلار، توقسان اۋىز ءسوزدىڭ، توبىقتاي ءتۇيىنى بار دەگەندەي بۇگىنگى ساباعىمىزدى وسى سۋرەتتى كەستەمەن قورىتىندىلايىق
(توپتاستىرۋ جۇمىسىمەن قورىتىندىلانادى)
ال ەندى ءۇي تاپسىرماسىن جازىپ الىڭىزدار،§ 59. تابيعي ورتانىڭ لاستانۋى جانە ساپاسى تاقىرىبىمەن تانىسۋ. سونىمەن قاتار قورشاعان ورتانىڭ حيميالىق، بيولوگيالىق، رادياسيالىق لاستانۋىنىڭ سەبەبى جانە ولاردىڭ قورعاۋ شارالارى تۋرالى رەفەرات جازىپ، كونفەرەنسيا وتكىزۋگە دايىندالۋ.
ءۇي تاپسىرماسىن ورىنداۋعا بايلانىستى سۇراقتار بولسا، انىقتاپ الۋلارىڭىزدى سۇرايمىن.
ءمۇعالىم: بۇگىنگى ساباعىمىزدى اعامىز مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ ولەڭ جولىمەن اياقتاعىم كەلىپ تۇر:
ءاي تابيعات، شەبەرسىڭ - اۋ شەبەرسىڭ،
كورمەگەندى كورسەتەرسىڭ بەرەرسىڭ.
ۇلان-عايىر بۇلاعىڭدى مىسە ەتپەي،
اشكوزدەنگەن ادامدارعا نە دەرسىڭ.
ايىڭ – اناۋ، كۇنىڭ - اناۋ، جەر - مىناۋ
اۋ، ادامدار، جەتپەي جاتىر ەندى نە؟
اسىرايدى ول سەنى، مەنى، ەلدى دە!
وسىمەن بۇگىنگى ساباعىمىزدى اياقتايمىز.
ساباققا بەلسەندى قاتىسقاندارىڭىزعا كوپ راحمەت.
You Might Also Like
