InfoHub Logo

ادام تەكتەس مايمىلدار وزگە جانۋار الەمىنەن ءارقاشان بولەكتەنىپ تۇرادى. بىزگە ۇقساس، ولار قاشان دا عالىمدار مەن زەرتتۋشىلەردىڭ اقىلىن العان. مايمىلدارعا جۇرگىزىلگەن كوپتەگەن تاجىريبەلەردىڭ اراسىندا ناتيجەسىز دە، سونداي-اق كۇتپەگەن جەردەن تابىستى بولعاندارى بار. وسىنداي زەرتتەۋلەردىڭ بىرىندە قاھارمان بولعان كوكو گوريللاسى – ءوز تايپاسىنىڭ اراسىنداعى ناعىز ۆۋندەركيند، الەمدى ءوزىنىڭ اقىل-وي مۇمكىندىگىمەن تاڭعالدىرعان، سونىمەن قاتار ادامداردىڭ ءتىلىن تۇسىنەتىن قابىلەتىمەن قوسا مىلقاۋلاردىڭ تىلىندە ارالاسا الادى.

قىسقاسى، ەرەكشە تاجىريبەنىڭ ناتيجەلى بولۋى – پسيحولوگ جانە ادام تەكتەس مايمىل مەن ادامداردىڭ ارالاسۋ مەحانيزمدەرىن زەرتتەۋشى پەنني پاتەرسونسىز مۇمكىن ەمەس ەدى. 1971 جىلى پەنني كوكو ەسىمدى (جاپون تىلىنەن اۋدارعاندا – «وتشاشۋ بالاسى») كىشكەنتاي ۇرعاشى گوريللانى ۇيرەتۋ جونىندە مىقتى جوبانى باستادى. ايتۋلارىنشا، بۇل جانۋار وتە ءقاۋىپتى بولعانىمەن پەننيگە دەيىن ەشكىم دە گوريللالارعا ىس-تاجىريبەلەر جۇرگىزۋىن قويماعان. بۇدان بولەك، 1925 جىلى پروفەسسور روبەرت يەركس: «گوريللالار شيمپانزەدەن ءبىرشاما كەم دامىعىن» دەگەن قورىتىندى شىعارادى. ەندەشە پەنني پاتتەرسون مەن كوكو بۇل سەكىلدى اداسۋشىلىقتىڭ الدىن الادى.

 

كوكونىڭ ادام ءتىلىن ۇعىنۋعا جاساعان العاشقى قادامدارى

تاربيەشى مىلقاۋ بالالاردى ىم تىلىنە ۇيرەتكەن كەزدە، ول ءوز بەتىمەن قولدارىن قاجەتتى ىڭعايىنا كەلتىرىپ يكەمدەيدى. كىشكەنتاي كوكو، بولاشاق جانۋارلار الەمىنىڭ وكىلى رەتىندە باستاپقىدا قوناققا وزىنە قول تيگىزۋگە جول بەرمەدى. پەنني كوكوعا ءاربىر زاتتى كەزەكپەن قاراتىپ جانە سوعان سايكەس يشارالاردى كورسەتۋگە تۋرا كەلدى. وسىنداي تارتىپپەن سابىرلى ۇستاز گوريللانىڭ زات پەن ىم-يشارانىڭ اراسىنداعى بايلانىستى ءتۇسىنۋ ءۇشىن كورسەتۋىن قانشالىقتى قايتالاۋ قاجەت بولسا، سونشالىقتى جالعاستىراتىن. سونىمەن، كىشكەنتاي گوريللانىڭ العاشقى ءسوزى رەتىندە «ىستىق» ۇعىمى – ەرىنگە تاقاعان ساۋساق بەلگىسى بولدى. ۋاقىت وتە كەلە وقىتۋ ۇدەرىسى ايتارلىقتاي قارقىندادى.

ەكى جىل جۇرگىزگەن قارقىندى ساباعى اياقتالعاننان كەيىن پەنني ءوزىنىڭ قامقورلىعىنداعىنى ارنايى زەرتحانا ۆاگونعا سالىپ ستەنفورد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماڭايىنا الىپ كەتەدى. مىلقاۋلار ءتىلىنىڭ نەگىزىن مەڭگەرگەن كوكو تاڭقالارلىق ناتيجەلەردى كورسەتە باستادى. ءۇش جاسىندا گوريللا 170 استام سوزدەردى ءجيى قولدانا ءبىلدى.

قازىردە كوكو گوريللا – لەكسيكونى شامامەن 2000 اعىلشىن ءسوزىن قۇرايتىن 43 جاستاعى تابىستى بيكە. كوكو بەس-التى سوزدەن ءماتىن قۇرايدى، مىڭعا جۋىق تەرميندەردى جاقسى تۇسىنەدى، ۆوكابۋليارلىق اكتيۆتىگى قالىپتى، ياعني اقىل-ەسى كەم ادامدارداي ەمەس. بۇدان وزگە كەيبىر گوريللا-ۆۋندەركيندتەر تەك ەستىپ قانا ەمەس، جازىلعان ءتۇردى دە قابىلداي الادى.

 

كوكونىڭ ەرەكشە ومىرىنەن اقيقات

تاڭعاجايىپ تاجىريبەنىڭ ەڭ العاشقى كەزدەرىندە كوپتەگەن سىنشىلار جانۋاردىڭ جەتىستىگى ۇيرەتۋمەن عانا بايلانىستى بولادى دەپ سەندىردى. الايدا پەننيدىڭ كوكونى زەرتتەۋ بارىسىندا گوريللا ءتىلدى تەك مەحانيكالىق تۇرعىدان قولدانبايتىندىعىن تاڭقالارلىق اقيقات رەتىندە دالەلدەپ بىرنەشە رەت كورسەتەدى.

كوكو بانان بەرۋىن سۇراعان كەزدە پەنني وعان اپەلسين بەرسە گوريللا بىردەن: «جوق، پەنني كوكوعا بانان بەر» ۇعىمىن تۇزەتە شىدامسىزدانىپ وعان «تەز، تەز» ءسوزدى بىلدىرەتىن ىم-يشارانى كورسەتەتىن. ال ەگەر كوكوعا سەرۋەندەۋگە سارى سۆيتەرىن كيۋدى ۇسىنسا، ول مىندەتتى تۇردە ءوزىنىڭ سۇيىكتى قىزىل تۇسىندەگى پولۋۆەردى تالاپ ەتەتىن.

ەگەر كوكو زاتتى قالاي اتاۋدى بىلمەسە، ول ءوزى بىلەتىن ۇقساس بىرنەشە سوزدەردى بىرىكتىرىپ، وزىنە نە قاجەتتىگىن تۇسىندىرۋگە تىرىسادى. وسىلايشا، تالىمگەردىڭ جاڭا ساقيناسى «القا-ساۋساققا» اينالىپ، ال تىستەۋگە قيىن تاتتىلەر «توقاش-تاس» بولىپ شىعا كەلەتىن.

قايران قالارلىق، ءبىراق كوكو يۋمورلىق سەزىمدى دە كورسەتە الادى. ماسەلەن، ول ءوزىن «جاقسى قۇس» اتاپ ۇشا الاتىندىعىن ايتادى، ارتىنان جايدان-جاي قالجىڭداعانىن مويىندايدى. ال باسقا گوريللا ونىڭ سۇيىكتى قۋىرشاعىنىڭ اياعىن جۇلىپ العاندا، ول قاتتى رەنجىپ سوتقاردى «كىر جامان دارەتحانا» اتايدى.

كوكو ۆاننادا شومىلعاندى ۇناتپايدى، وعان ەگەر الىپ بارا جاتقان باسقا مايمىلداردىڭ سۋرەتىن كورسەتەر بولسا ول مىندەتتى تۇردە: «مەن وندا جىلايمىن» دەيدى.

العاشقى ۋاقىتتاردا ەرەكشە گوريللا باسقا دا جانۋارلارمەن مىلقاۋلار تىلىندە سويلەسكىسى كەلدى، ءبىراق، ەشقانداي ناتيجەگە جەتە الماي مۇنداي ارەكەتتەرىن قويدى.

1984 جىلى كوكو ءوزىنىڭ جەكە ءوتىنىشى بويىنشا تۋعان كۇنىنە مىسىق الادى. وعان ولل بولل دەپ ات قويىپ قامقورلىق تانىتىپ قارايدى، قۇشاقتايدى جانە ارقاسىندا سىرعاناتادى. وكىنىشكە وراي، سول جىلدارى مىسىق كولىكتىڭ استىنا ءتۇسىپ، كوكو اۋىر ەموسيونالدى كۇيزەلىسكە تۇسەدى. ولل بوللعا نە بولدى دەگەن سۇراققا ول: «مىسىق ۇيىقتادى» دەپ جاۋاپ بەرەتىن. ال وعان ونىڭ سۋرەتىن كورسەتكەندە ول بىلاي دەيتىن: «جىلاۋ، قايعىلى، قامىعۋ».

 

كوكونىڭ تانىمال بوس ۋاقىتى

كوكو ساباقتان تىس بوس ۋاقىتىن اشىق ءتۇرلى-تۇستى سۋرەتتەرى بار كىتاپتاردى قاراۋمەن وتكىزەتىن. ول بويالعان سۇيىكتى تاعامدارىنىڭ سۋرەتىن قاراعاندى قاتتى ۇناتاتىن. «سويلەيتىن مايمىلدارعا» باسقا دا جانۋارلار ۇنايتىن جانە ول ءاردايىم پەننيدەن ونى مىسىق پەن يت كورۋگە ۋنيۆەرسيتەت زەرتحاناسىنا اپارۋىن سۇرايتىن.

تاعىدا كوكوعا ءوزىنىڭ قۋىرشاقتارىمەن ويناعان ۇنايدى. ونىڭ ەڭ سۇيىكتى ويىنشىقتارىنىڭ ءبىرى – سۇيىكتى تالىمگەرىنىكى سەكىلدى شاشى اشىق ءتۇستى قۋىرشاق. قوجايىن وعان ءجيى مىلقاۋلار تىلىندە جۇگىنەتىن.

وزگە گوريللالارمەن كەزدەسۋ

كوكو مىلقاۋلار ءتىلىن ۇيرەنۋدە بەلگىلى ءبىر ناتيجەگە جەتكەندە ونى سول ۋاقىتتاردا ادام تىلىندە سويلەسۋدى قارقىندى ۇيرەتىپ جاتقان ميحاەل ەسىمدى ەركەك گوريللامەن تانىستىرادى. الايدا وعان جاقىن ۋاقىتتاردا جاڭا كورشىسىنىڭ جاقسى ەكەندىگىن تۇسىندىرەدى جانە كوكونىڭ ءوزى ونىمەن كەزدەسۋدى سۇرايتىن بولدى.

تاجىريبەشىلەردىڭ تاڭعاجايىپ ويلاستىرعاندارى بويىنشا كوكو مەن ميحاەل ەگدە جاسقا كەلگەندە، جەر بەتىندەگى ادام ءتىلىن تۇسىنەتىن العاشقى جانۋارلار جۇبى بولاتىندىعىن توپشىلايتىن. وكىنىشكە وراي ميحاەلدى ۇيرەتكەن مۇنداي تاجىريبە ناتيجەسىنىڭ اقپاراتى جوق. بەلگىلىسى تەك، گوريللانىڭ ەركەگى بۇل كۇنگە دەيىن ءومىر سۇرمەگەن.

وزگە جاعىنان بۇل تاجىريبەلەر نەمەن اياقتالارىن ەشكىم دە بىلمەدى. ماسەلەن، قيالشىلدار مايمىلدىڭ ءبىر كەزدەرى ادام دەڭگەيىنە دەيىن داميتىندىعى، بۇدان بولەك ولار كوتەرىلىسكە شىعىپ، سوسىن ءبىز ولارعا جۇمىس جاسايتىندىعىمىز جونىندە باتىل بولجامدار جاسايدى. ءبىراق بۇل سەكىلدى قيالدار تەك اقىلدىڭ ويىنى بولىپ قالا بەرەدى، اقىل-پاراساتى 70 تەن 90 پايىزعا دەيىن (ورتاشا ادامنىڭ كورسەتكىشى – 100% ەسەبىمەن) وزگەرىپ تۇرعان كوكو گوريللاسى باستى ماقساتى – جويىلۋ ءقاۋىپى الدىنداعى باتىس-افريكالىق تاۋلارىنىڭ گوريللاسىن ساقتاۋ بولىپ تابىلاتىن Gorilla Foundation قايىرىمدىلىق ۇيىمىندا باقىتتى كۇن كەشىپ جاتىر.

---