تارىلعان تىنىس
بۇل ۋاقىتتا جاۋ ودەردە ۇستاعان شەبىنە جانە پومەرانيا قورعانى دەيتىنگە جانتالاسا بەكىنىپ، سوۆەت اسكەرلەرىنىڭ ودان ءارى العا باسۋىنا جول بەرمەۋگە دامەلەنەدى. پومەرانيادا نەمىستىڭ «ۆيسلا» ارميالار توبى قارسى سوققى بەرۋگە ازىرلەندى.
...ودەرگە قاراي ۇمتىلا العا شىققان III بەلورۋس مايدانىنىڭ قۇرامالارىنا سولتۇستىكتەن كۇشتى سوققى ازىرلەدى، ۇلكەن ءقاۋىپ تۋعىزدى. قارسى سوققى بەرۋگە 16 جاياۋ اسكەر، 4 تانك ديۆيزياسى، 3 موتورلى ديۆيزيا، 17 بريگادا، جاۋىنگەر توپتار جانە جەكە بولىمدەر دايىندالدى.
(ۇلى وتان سوعىسى تاريحىنان)
بەرلينگە قاراي اسىعا ۇمتىلعان قولدى كۇرت سولتۇستىككە قاراي ءبۇرۋ العاشىندا جۇرتتىڭ كوبىنە تۇسىنىكسىز بولدى. راحىمجان دا بۇعان تۇسىنگەن جوق. ءبىراق اسكەر تارتىبىندە «نەگە» دەپ سۇرامايدى. بۇيىرىلدى — ءبىتتى. 150-ديۆيزيا قارلى-جاڭبىر ارالاس سىلقىلداق جولمەن ۇزاق ساپاردان سوڭ كۇشتى قارسىلىققا تاپ بولدى.
...مىنە، فلاتوۆ قالاسىنا تاياۋ جەر. پولك كومانديرى پلەحادانوۆ شتابتا وتىر، كوڭىلسىز. ءۇشىنشى باتالون سەلدىرەپ قالدى، شابۋىل ءساتسىز بولدى. ەكى كۇندە ءبىر باتالوندى ءبۇيتىپ جايپاي بەرسە، نەمىستىڭ ءتۇرى جامان. ەكىنشى باتالوننىڭ دا شىعىنى كوپ. كەشەدەن بەرگى شەپتەن ءالى ءبىر كوشە دە جىلجىعان جوق. كورشى پولكتاردىڭ دا شىعىنى كوپ. ءبىراق بۇل پولكقا وتە-موتە اۋىر ءتيدى بۇل قامال. تۇياعى تۇگەل ءبىرىنشى باتالون — تۆەردوحلەبتىڭ باتالونى. اككى كومبات اقىلدى جاسادى، لوگينوۆ پەن داۆىدوۆتاي بارلاۋسىز قويىپ كەتكەن جوق. قالانىڭ اتى — قالا. ونىڭ قورعانىسسىز بولۋى مۇمكىن ەمەس. كومانديردىڭ جۇرەگى ۇلكەن بەكىنىستىڭ بارىن سەزگەندەي ەدى. پلەحادانوۆ ونى اسكەري العىرلىعى ءۇشىن قۇرمەتتەيتىن. مىنە، وزىنە تاعى دا شاقىرىپ وتىر.
— جولداس كاپيتان! 2-3-باتالوندار ەس جيسىن. بۇگىنگى اۋىرلىق سەنىڭ موينىڭدا. سولداتتار تىڭ با؟
— جولداس پودپولكوۆنيك، تىڭ بولۋدى كىم بەرسىن. 500 كيلومەترلىك جورىق، ءسوز جوق، شالدىقتىردى. نەبارى ءۇش-اق كۇن دەمالدىق. مۇنداي قامالدىڭ الدىندا دامىلداتۋ كەرەك ەدى. شەگىندى ەكەن دەپ نەمىستى اقىماق ساناۋعا بولمايدى. ءالى تالاي «سىي» تاباق تارتادى الدىمىزدان. مىنە، مىناۋ سونىڭ ءبىرى.
— ءيا، سىزبەن 100 پروسەنت كەلىسەمىن. وزدەرى تاماعى جىرتىلعانشا ايعايلاپ جۇرگەن «ەلاستيكالىق» قورعانىسى وسى عوي. شەگىنىپ، شەگىنىپ، كۇتپەگەن جەردەن سوققى بەرۋ. اڭشى بولىپ كوردىڭىز بە؟ قاسقىر بولدىرعان كەزدە ىرىلداپ، ايبات شەگىپ جاتىپ الادى. قاراپ جاتپايدى، اندىپ جاتادى. جالت ەتسەڭىز ءبىتتى، تۋرا شابادى. وڭتايىنا كەلسەڭىز جارىپ جىبەرەدى. ونىڭ بويىندا كۇشى بولادى. مىنە، نەمىس تە تۋرا سول سەكىلدى. وڭتايىنا كەلدىك، ەكى باتالوندى كۇيرەتىپ الدىق. سىزگە بۇل ساباق بولسىن دەپ وتىرمىن. ءوزىم دە بارماعىمدى شايناۋلىمىن.
تۆەردوحلەب ءۇشىنشى روتانى ەڭ اۋىر وڭ قاناتقا قويدى. نەمىس وسى جەرگە قاتتى شۇيلىگۋدە. ونىڭ ءمانىسى دە بار. بۇل ارادان جارىپ وتسە، قالاعا سۇعىنىپ، كەۋدەلەپ كەلە جاتقان بولىمشەلەردىڭ تۋ سىرتىنان ۇرىپ ابىرجىتپاقشى. ءسويتىپ، شەگىندىرمەك، قالانىڭ قاقپاسىن قايتا جاپپاق. ءتۇنى بويى ءۇش دۇركىن سوقتىقتى. ءبىراق ەش نارسە شىعارا العان جوق. قوشقاربايەۆتىڭ ۆزۆودى ەرەكشە كوزگە ءتۇستى، وتكىزبەدى. ەكى جاق تا اڭدىسىپ-اڭدىسىپ، اقىرى ءسال تىلسىم تاپتى. جاگى سەمبەي سارناعان پۋلەمەتتەر دە ءۇنسىز. تاڭ ءبىلىنىپ كەلەدى. مايداندا ەڭ اۋىر ۋاقىت وسى. شارشاۋ مەن ۇيقىنىڭ جاۋعا كومەكتەسەتىن مەزگىلى بۇل.
راحىمجان ءۇش بولىمشەنىڭ ۇشەۋىن دە ارالاپ شىقتى. گونچاروۆ، سەرەبرياكوۆ، پانتەلەيەۆ ۇشەۋى دە وياۋ ەكەن. پوپوۆ گونچاروۆتىڭ تاپ قاسىندا. بۇگىن جاۋدىڭ سازايىن بەرگەن پۋلەمەت وسىنىكى. قاراڭعى بولسا دا وڭكيگەن دەنەسىنە قاراپ بىردەن تانىدى. ءوزى دە قايراتتى-اق. انەۋكۇنگى ۇزاق جورىقتا شالدىققان سولداتتاردىڭ كوبىنىڭ جۇگىن كوتەرگەن دە وسى.
— نەمىس!
بۇزىلعان ءۇيدى قالقالاپ باسپالاپ كەلە جاتقان ءۇش اۆتوماتشى كورىندى. پوپوۆ پۋلەمەتىنە جارماسا كەتتى. قاعىپ تۇسىرەتىن جەردە.
— اتپا!
راحىمجان گونچاروۆقا، پوپوۆقا، تاعى ەكى سولداتقا ارتىمنان ءجۇر دەپ ىمدادى.
— مىنا جىرامەن اينالىپ، ارتىنان شىعايىق. كۇنى بويعى داۋىسىڭدى ەستىپ، وزىڭمەن تاڭ الدىندا وڭاشادى تانىسپاقشى بولعان عوي.
سىبىرلاپ قانا سويلەسەدى. راحىمجان پوپوۆتىڭ مۇنداي قالجىڭدى سۇيەتىنىن بىلەدى. جاسىندا تەنتەك بولعان ەكەن. اقىرىپ-زەكىرسە قىرجيىپ قالادى. قىبىن تاۋىپ سويلەسسەڭ، تاۋ قوپارادى. ءار سولداتتىڭ قىرى راحىمجانعا ابدەن ايان.
نەمىستەر ون جاقپەن اينالعاندا، بۇلار سول جاقپەن ارتىنا شىقتى. ولار ۇشەۋ، بۇلار بەسەۋ. سىعالاپ قاراپ جاتىر. ءبارى دە پوپوۆ سەكىلدى وڭكيگەن ءداۋ ەكەن. كەزدەسەتىن قىلعا اناۋ.
— حالت! حاندە حوك!
بۇل داۋىس قاتتى دا شىققان جوق. نەمىستەر تاپ جەلكەلەرىنەن كەزەنىپ تۇرعان بەسەۋدى كوردى. اۆتوماتتارىن تاستاپ-تاستاپ، قولدارىن كوتەردى. ايداپ كومباتقا اكەلدى. تۇتقىنداردى راحىمجان پوپوۆپەن بىرگە ءوزى ايداپ كەلدى.
— ءيا، لەيتەنانت، العاشقى ولجاڭ با؟ قايىرلى بولسىن.
كومبات تۇتقىندارمەن اۋدارماشى ارقىلى تىلدەسۋگە كىرىسكەندە، قالانىڭ ۇستىندە نايزاعاي وينادى. ورتالىقتى ءبىزدىڭ زەڭبىرەكتەر سوعا باستاعان ەكەن. نەمىستەر تاجالداي قورقاتىن «كاتيۋشالار» دا ويناپ بەردى. سۋ-سۋ ەتىپ وتكەندە سونداي سۇستى شايتان. الەم-تاپىراق ايقاس قايتا جانداندى. كەزەكتى جەنتەكتەۋدەن كەيىن جاياۋ اسكەر شابۋىلعا كوتەرىلدى.
674-پولك 17-فيەۆرالدا شنايدەميۋل قالاسىنىڭ تۇبىنە جەتتى. قالا ورتەنىپ جاتىر ەكەن. وسى قالادا دا تالاي شىعىن بولعانىن پولك جاۋىنگەرلەرى ديۆيزياسىنىڭ ساياسي قىزمەتكەرلەرىنەن ەستىدى. كوشەلەردى گيتلەرشىلەردەن تازالاۋعا بولىنگەن قۇرامالار قاتتى قارسىلىققا ۇشىراپتى. ۇي-ۇيگە بەكىنىپ العان فاشيستەر ءتىپتى قىرىپ جىبەرىپتى.
بۇل دا ساباق. ساياسي قىزمەتكەرلەر، كومانديرلەر ەندى كوشە ۇرىسىنىڭ تاسىلدەرىنە ۇيرەنۋگە نازار اۋداردى. الدا فاشيستەردىڭ تالاي قالاسىن الۋعا تۋرا كەلەدى. بۇل ونەرگە دە جەتىلمەسە بولمايدى.
تاعى دا جورىق. باتراكوۆ باسقاراتىن ءۇشىنشى روتا قالانىڭ سولتۇستىك جاعىن اينالىپ وتەتىن تاس جولمەن كەلە جاتقان. بۇلاردى قۋىپ جەتكەن جەڭىل ماشينا وزىڭقىراپ بارىپ توقتادى. راحىمجان ديۆيزيا كومانديرى گەنەرال شاتيلوۆتى بىردەن تانىدى. ول ماشينادان ءتۇستى دە، قاتارلاسا بەرىپ:
— جىگىتتەر، قالاي، دەمالىسسىز جاياۋ ءجۇرۋ اۋىر بولعان جوق پا؟ - دەدى.
راحىمجاننىڭ ۆزۆودىنداعى كۇلەگەش گيچكو:
— ەشتەڭە ەتپەيدى، جولداس گەنەرال. ودەردە ءبىر شىلىم شەگىپ، بەرليننەن ءبىر-اق شىعامىز عوي، — دەدى.
— ودەر ءالى ءبىراز جەر. جاۋ دا شاماسى كەلگەنشە «سىباعا» ازىرلەپ جاتقان كورىنەدى.
— نەعىلار دەيسىز، جولداس گەنەرال. تابانىمىزدىڭ استى نەمىس جەرى. مۇنىڭ قاي پۇشپاعىن سوققىلاساق تا، گيتلەردىڭ جۇرەگى زىرقىرار.
سولداتتىڭ مىنا كوڭىل-كۇيى گەنەرالعا ۇنادى. «ءبىرىنشى باتالوندى بەكەرگە «قايسارلار باتالونى» دەپ اتامايدى ەكەن عوي» دەدى ىشىنەن.
جىلى قوشتاسىپ، تابىس تىلەپ ءجۇرىپ كەتتى.
ايالدايتىن جەرگە پولك ەكى كۇننەن سوڭ جەتتى. اعاشتارى سيرەپ قالعان شاعىن ورمان اراسى. شنايدەميۋلدەگى اۋىر شايقاستان كەيىن جۇرت ون شاقتى كۇن وسىندا دەمالماقشى.
اق جاڭبىر ۇزدىكسىز جاۋىپ، جەر ءتىپتى ءىرىپ كەتىپتى. تاياۋداعى قيراعان دەريەۆنياعا جەتۋدىڭ ءوزى اجەپتاۋىر كۇشكە ءتۇستى. اتتار مي باتپاقتا زەڭبىرەكتەردى تارتا الماي، سولداتتارعا ءوز جۇگىنە قوسىمشا جۇمىس تابىلدى.
تاپ وسىنداي ساتتە موتوسيكلمەن جۇرگەن باتالوننىڭ پوشتابايىنا راحىمجان تاڭ قالعان ەدى. ول قولىنا ديۆيزيانىڭ «ۆوين رودينى» اتتى شاعىن گازەتىن ۇستاپ ايقايلاپ تۇر ەكەن. گازەتتە 3-تەگەۋرىندى ارميانىڭ اسكەري سوۆەتىنىڭ ۇندەۋى جاريالانعان. وندا بەرليننىڭ جاقىن ەكەندىگى، جاۋعا سوققى بەرۋگە ازىرلەنۋ قاجەتتىگى ايتىلىپتى. وسى نومەردەن راحىمجان تۆەردوحلەب باسقارعان باتالوننىي شنايدەميۋل تۇبىندەگى ۇزدىك ەرلىگى جايلى ماقالانى كوردى. ءوز ۆزۆودىنىڭ قيمىلدارى دا ماقتالىپتى. پوپوۆ، زوتوۆ، يساجانوۆ، گيچكولاردىڭ، روتا كومانديرلەرى اتايەۆتىڭ، باتراكوۆتىڭ اتتارى اتالىپتى. بۇل نومەردى ۆزۆود جاۋىنگەرلەرى جابىلا وقىدى. كوڭىلدەرى ءبىر ءوسىپ قالدى.
...بەلگىسىز ءبىر حۋتوردىڭ ءتۇبى. تاعى دا شايقاس. فاشيستەردىڭ ترانشەيالارى ۆزۆود ۇستاعان شەپتەن 500 مەتر جەردە عانا. ار جاعى نە بولارى راحىمجانعا بەلگىسىز.
ءسوزدى ارتيللەريا الدى. سوسىن تانكتەر كەتتى. تانكتىڭ ارتىنان جاياۋ اسكەر كەلەدى. ەكىنشى ۆزۆودتىڭ الدىنداعى تانككە سنارياد دوپ ءتيدى. جانا باستادى. سونىڭ ارتىنشا ىلە تاعى ءبىر سنارياد كەلىپ جارىلدى. مىنە، سولدات يساجانوۆ، پۋلەمەتشى زوتوۆ وسى ارادا وپات بولدى. ەكەۋى دە ەرجۇرەك جىگىتتەر ەدى. شنايدەميۋلدە پوپوۆتان كەيىنگى كوزگە تۇسكەن ەرلەر بولاتىن. زوتوۆتىڭ ءبىر جاق يىعىمەن قوسا باسىن جۇلىپ اكەتتى. جانتۇرشىگەرلىك كورىنىس. كەيبىر سولداتتار ساسىپ، تازارعان اۋماقتان شىتىپ، وز-وزىنەن ارانداپ قالا جازدادى. دەرەۋ شەشىم قابىلداۋ كەرەك. شەگىنۋگە بولمايدى. تەك العا. مۇنداي ساتتە سولداتتاردى شيراتاتىن دا، ساستىراتىن دا كومانديردىڭ شەشىمى.
راحىمجان:
— ۋرا! — دەپ ءوزى العا ۇمتىلدى. قاراسا، پۋلەمەتىن كەزەنگەن پوپوۆ وكشەلەس كەلەدى. ول ءتىپتى ەت قىزۋىمەن العا ءتۇستى. بۇكىل ۆزۆود جۇدىرىقتاي ءتۇيىلىپ، ىلگەرى ۇمتىلدى. امان تانكتەردىڭ ارتىندا باسقا بولىمشەلەر دە قاپتاپ بارادى.
ترانشەيادان شىتىپ ۇلگەرمەگەن نەمىستەردىڭ ۇستىنە ءبىزدىڭ سولداتتار توپ-توبىمەن ءتۇستى. راحىمجان پوپوۆتىڭ قارۋىن وسى ارادا كوردى. پۋلەمەتىنىڭ دۇبىمەن وتىن جارعانداي وڭدى-سولدى سىلتەپ ءجۇر. پانتەلەيەۆقا ءۇش نەمىس كەلىپ قاپتى. ەكەۋىن ءوزى جايراتتى. ءۇشىنشىسىن اۆتوماتىن كەزەنە بەرگەندە گيچكو تالما بىلەكتەن قاعىپ ءتۇسىردى. مىلتىقتىڭ دۇبىمەن ۇردى. كوزدى اشىپ-جۇمعانشا نايزاسى كەۋدە تۇسىنان قورس ەتتى. ءتۇسى سۇرلانىپ، كوزى قانتالاپ كەتىپتى. ىلعي كۇلەتىن دە جۇرەتىن. شارشاسا دا كۇلەتىن، ۇرىسساڭ دا كۇلەتىن. مىنا كەيپى ول گيچكوتا تىپتەن ۇقسامايدى. ءجۇزى ءورت سوندىرگەندەي تۇتەگەن.
ترانشەيا قولعا كوشتى. بۇدان ارى تاعى جىلجۋ كەرەك. ءبىراق تانكتەردىڭ بىرنەشەۋى كەلەسى ترانشەيامەن ەكى ورتاداعى مينانىڭ ۇستىنەن شىعىپ، جانا باستادى. بۇل جاياۋ اسكەردى سەسكەندىردى. وسى شەپتە ءبىراز بەكىنىپ الۋ كەرەك، ەتەك-جەڭدى جيۋ كەرەك.
— كومبات تۆەردوحلەب شاقىرادى، — دەگەن حابار الدى راحىمجان. ترانشەيانىڭ ىشىمەن جۇگىرىپ جەتتى.
— جىگىتتەرىڭ جارادى، ەر ەكەن جولداس قوشقاربايەۆ. ءوز اتىمنان بارىنە دە العىس ايتامىن. مۇنداي جولبارىستارمەن قانداي قامالعا بولسا دا شابۋعا بولادى.
— سلۋجۋ سوۆەتسكومۋ سويۋزۋ!
بۇدان باسقا اۋزىنا ءسوز تۇسكەن جوق. تۆەردوحلەب قولىن قىستى. كەتۋگە رۇقسات ەتتى.
سوۆەت اسكەرلەرى شابۋىلداي وتىرىپ، كۇشتى ەكى سوققى بەردى. ءبىرىنشىسىن — 24-فيەۆرالدە، 2-بەلورۋس مايدانىنىڭ كۇشتەرى ليندە ايماعىنان كەسلينگە قاراي، ەكىنشىسىن — 1-مارتتا
III
بەلورۋس مايدانىنىڭ كۇشتەرى شتارگارتتىڭ وڭتۇستىك شىعىس جاق ايماعىنان كولبەرگكە (كولوبجەگكە) قاراي بەردى. ءبىزدىڭ ارميالارىمىز شىعىس پومەرانيا توبىن ەكىگە ءبولىپ تاستاپ، بالتىق تەڭىزىنىڭ جاعالاۋىنا شىقتى.
(ۇلى وتان سوعىسى تاريحىنان)
سىساۋ دەريەۆنياسى. تەڭىزدىڭ جاعاسىندا. بۇيرا تولقىن سوعىس الاڭىنداي تۋلاپ جاتىر. بەكىنىپ العان ماتروستار. ءۇش كۇن بولدى، ماڭايلاتپايدى. جەرى دە توبەلى-جوتالى. قورعانىسقا قولايلى-اق. 674-پولكتىڭ ءبىرىنشى باتالونىنىڭ الدىندا وسى دەريەۆنيانى الۋ مىندەتى قويىلدى. وزدەرى بۇعان دەيىن كورمەگەن اسكەر تۇرىمەن — تەڭىزشىلەرمەن شايقاسۋعا تۋرا كەلدى. ءبارى جاپ-جاس، الىپ دەنەلى، بەتتەرى ۇيتكەن شوشقانىڭ ەتىندەي قىپ-قىزىل نەمىستەر. وسى ارادا وزدەرىنىڭ قۇرباندىققا قالتانىڭ بىلەتىن سەكىلدى. قيمىلدارى سولاي، ءبارىبىر ءولىم.
تۆەردوحلەب ءۇش روتانى ءۇش جاقتان — شىعىستان، تۇستىكتەن، باتىستان سالدى. سولتۇستىك — تەڭىز. جاننان بەزگەندەر شىن مانىندە قورشاۋدا. باتالوندا ارتيللەريا باتارەياسى بار. كومانديرى — كاپيتان رامونوۆسكيي. نەگىزگى بەكىنىس پۋنكتەرىن اتۋعا بۇيرىق بەردى. ارتيللەريالىق اتىستان كەيىن ءۇش روتا ءۇش جاقتان قىستى. باتىستاعى، شىعىستاعى ءبىرىنشى، ەكىنشى روتانى جىلجىتپاي قويدى. ازدى-كوپتى ىلگەرى باسقان 3-روتا. باتراكوۆتىڭ روتاسى. كومبات تۆەردوحلەب تا وسى روتامەن بىرگە. بۇل روتانى ىلگەرى جىلجىتا بەرۋ كەرەك. قورشاۋدا تۇرعان دۇشپاندى بۇلاي بولۋ وتە ءتيىمدى. كومباتتىڭ ەندىگى ويى وسىلاي. ول باتراكوۆقا الدىعا قوشقاربايەۆتىڭ ۆزۆودىن سالۋدى تاپسىردى.
قاس قارايا ەكىنشى ۆزۆود دەريەۆنيانىڭ شەتىندەگى تاس دۋالعا ىلىكتى. دۋالدىڭ بيىكتىگى — 3 مەتردەي.
ەڭ ءقاۋىپتىسى — ءتۇن. ساق بولۋ كەرەك. وفيسەرلەردەن كەزەكشى قويۋ كەرەك. تۆەردوحلەب قوشقاربايەۆتى كەزەكشىلىككە قويدى.
— بۇگىنگى كۇننەن ءولىپ شىعۋىمىز دا، امان شىعۋىمىز دا سەنىڭ قولىندا. جاۋ قايتكەندە دە ءبىزدى بۇل ارادان ىعىستىرۋعا تىرىسادى. شەگىنسەك، قايتا كىرۋ كەرەك.
ءتۇنى بويى دۇركىن-دۇركىن شابۋىل جاساۋعا كەلىسىلدى. جاۋدىڭ مازاسىن الا بەرۋ كەرەك. الدىنان دا، ارتىنان دا قىسقان سوڭ قايتەر ەكەن «باتىرىڭ!». بۇل ارادا تاعى دا ءبىر ۇلكەن ءقاۋىپ بار. ار جاعىنداعى ءوز اسكەرىمىزدى اتىپ الماۋ. سوندىقتان قيمىل مەيلىنشە ءدال، مەيلىنشە ەسەپپەن جۇرگىزىلۋى كەرەك. سوزالاڭ اتىستان گورى، قويان-قولتىق ايقاس ءتيىمدى. ويتكەنى، ءبىزدىڭ اسكەر، ايتەۋىر جەڭەتىنىنە سەنىمدى. ال نەمىستەردىكى جان ساقتاۋ. ءبىراق مۇنداي كەزدە ادام ەش نارسەدەن تايىنبايدى. ءتونىپ تۇرعان ءولىمنىڭ اشىندىرۋى، ايارلىققا سالۋى زاڭدى. وسىنىڭ ءبارىن تۆەردوحلەب سالماقتاپ، سارالادى. سوعىس قۇرباندىقسىز بولمايدى. ءبىراق ونىڭ دا شەگى بار.
راحىمجانعا شابۋىل كەزىندە وسىنى ەسكەر دەگەن. البىرت جاستىقتىڭ كوزجۇمبايىنان ساقتاندىرعان. ادام تاعدىرىمەن ويناۋعا بولمايدى. ءبىز ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن سوعىسىپ ءجۇرمىز. كىم ءولۋ ءۇشىن سوعىسادى؟ سوعىس جۇمباعىنىڭ قيىندىعى دا سوندا. ول ءبىر اينانىڭ ەكى بەتى سياقتى. ءبىر جاعى — قىرعىن، ءولىم. ەكىنشى جاعى — ءومىر ءۇشىن، تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەس.
گونچاروۆتىڭ بولىمشەسى ون ەكى نەمىستى ايداپ كەلدى. تۇتقىنداردى ۆزۆود كومانديرى قوشقاربايەۆتىڭ ءوزى قابىلدادى.
— قانشاسىڭدار، نەگە بەرىلمەيسىڭدەر؟
— حايل گيتلەر!
حورمەن ايتادى، بۇدان باسقا جاۋاپ جوق. فاشيستەردى تاعى قىستى. مەلشيىپ تۇر، ءمىز باقپايدى.
— تەڭىزشىلەرگە بۇل ارادا نە بار؟ قايدان كەلدىڭدەر؟
— حايل گيتلەر!
سىر ەتە تۇسكەن اۆتومات داۋسى عانا ەستىلدى. ونىڭ نە ىستەگەنىن ءتۇن جاسىردى. ەرتەڭىندە جۇرت دۋالدىڭ جانىندا تەنكيىپ-تەڭكيىپ جاتقان «حايلشىلەردى» كوردى. مۇنىسى جونىندە راحىمجان كومباتقا ءوزى ايتتى. تۆەردوحلەب جىميىپ كۇلدى دە:
— جاۋدى اياعان جارالى دەمەي مە؟ جاننان بەزگەندەرگە سول كەرەك، — دەدى.
تاڭ اتا ەكى روتا سىرتتان، ءبىر روتا ىشتەن شابۋىلعا كوتەرىلدى. قارسىلىق قاتتى. مۇنداي قورشاۋدا ادەتتە بەرىلگەننەن باسقا امال بولمايدى. ءبىراق قارۋىن تاستاپ، قولىن كوتەرگەن بىرەۋ جوق، جانتالاسا شايقاسۋدا. جاننان بەزگەندەر دەسە، جاننان بەزگەندەر ەكەن. ءبارى قىرىلدى. باتالون بولىمشەلەرى بىر-بىرىمەن توعىستى.
تەك ون شاقتى نەمىس قورعاننان قارعىپ، سۋدا تۇرعان قاتەرمەن تەڭىزگە كەتپەك بولدى. ولارعا ارتيللەريانىڭ وتى جالىندى. ءۇش ورۋديەنىڭ ۇلەسىنە قاشقىندار مىنگەن ءۇش قاتەر ءتيدى. ءدوپ تيگەن وقتان كەيىن ءۇش قاتەر جانىپ، سۋ تۇبىنە كەتە باردى. اساۋ تولقىن ىزالانا، ايباتتانا جۇتىپ قويدى.
بۇل بەكىنىستى الۋدا قازا بولعانداردى كومبات جيناپ، ءبىر جەرگە جەرلەتتى. ازالى جيىن ۇزاق بولعان جوق. مىناۋ تەڭىز جاعاسىنداعى بيىك دۋال وسىلارعا قويىلعان ەسكەرتكىشتەي. راحىمجاننىڭ ۆزۆودىنان قازا بولعانى — 7 ادام. جىگىتتەردىڭ ءبىرى تاس دۋالعا: «جاۋدىڭ بۇل شەتىن تەڭىزگە اكەپ تىرەدىك. سەندەردىڭ كەكتەرىڭدى ەندى بەرليندە الامىز. باقىل بولىڭدار!» — دەپ جازدى.
ارتيللەريا تەڭىزگە قاراي ءۇش دۇركىن وق اتتى. باتالون جورىق قامىنا قايتا كىرىستى. كەلەسى كۇننىڭ تۇنىندە ۆيتشۆينزە كولىنىڭ سولتۇستىك باتىس بەتىندەگى قىرتىن شايقاسقا كىرىسىپ كەتتى. كوماندوۆانيەنىڭ بارلاۋشىلار ارقىلى جاۋدىڭ بەكىنىستەرى، اتىس ۇيالارى جونىندە ءدال دەرەك الۋى اسا ءماندى بولدى. ەكى ساعات بويى زىركىلدەگەن زەڭبىرەكتەر مەن «كاتيۋشالار» دۇشپاننىڭ ءۇش قاتارلى بەكىنىسىنىڭ كۇل تالقانىن شىعاردى. سامولەتتەر دە جاقسىلاپ شۇيلىگىپ بەردى دەيسىڭ.
بۇل جەردەگى جاۋ كۇشى شىنىندا سوۆەت اسكەرلەرىنەن ەكى ەسە ارتىق ەدى. ءبىراق 150-ديۆيزيانىن تۇتقيىلدان جاساعان شابۋىلى ءوزىنىڭ ءتيىستى ناتيجەسىن بەرىپ، جەڭىسكە جەتكىزدى.
وسى شايقاستان كەيىن ديۆيزيا كومانديرىنىڭ 674-پولككە كەلۋى تەگىن ەمەس-تى. ول شنايدەميۋل قالاسى مەن ۆوتشفينزە ماڭىنداعى ۇرىستاردا ەرلىك كورسەتكەن وفيسەرلەر مەن سولداتتارعا سسسر جوعارعى سوۆەتى پرەزيديۋمىنىڭ اتىنان ناگرادالار تاپسىردى. باتالون كومانديرى تۆەردوحلەب قىزىل تۋ وردەنىن، روتا كومانديرى باتراكوۆ، اتايەۆ، ۆزۆود كومانديرى قوشقاربايەۆ III دارەجەلى وتان سوعىسى وردەنىن الدى. ال زوتوۆ، يساجانوۆ، مۇسىلمانقۇلوۆ، رىسىمبەتوۆ سىندى قاھارماندار ءوز ناگرادالارىن كورە الماي كەتتى.
ەڭ قۋانىشتىسى وسى ۆيتشۆينزە كولىنىڭ ماڭىنداعى جەڭىسى ءۇشىن 150-ديۆيزيا III دارەجەلى كۋتۋزوۆ وردەنىمەن ناگرادتالدى. بۇل ديۆيزيا تاريحىنا قوسىلعان تاتى ءبىر جارقىن بەت ەدى.
ءاربىر اسكەر قۇرامىندا وسى وقيعاعا بايلانىستى سالتاناتتى ميتينگىلەر ءوتىپ جاتتى.
150-ديۆيزيا تۇستىككە قاراي بەت بۇردى. ەۆروپانىڭ ورمانى. ويدىم-ويدىم توعاي. تالايعا پانا بولعان، تالايعا تاجال بولعان توعاي. ءار بولىمشەنىڭ ۇستاعان باعىتى بار. ەندى ءجۇرىس جىلدامدادى. ءىرى بەكىنىس جوق. دەگەنمەن دە بارلىق جەردى ءسۇزىپ، بارلىق توعايدى تۇگەندەپ كەلەدى. كۇنى بۇرىن كارتادان كورسەتىلىپ، ءار باتالوننىڭ ەنشىسىنە بولىنگەن توعاي بار.
مىنە، مىناۋ توعاي قوناقجاي بولماي شىقتى. ءبىرىنشى باتالوننىڭ الدىنان ساتىرلاپ وق اتىلدى. پۋلەمەتتىڭ دە، مىلتىقتىڭ دا ءۇنى شىعادى، گراناتا جارىلدى. باتالون دەرەۋ جاۋىنگەرلىك جاساققا ەندى. سولداتتار جاتا-جاتا قالىستى، توعايعا ءسىڭىپ كەتتى.
وق ورتاداعى الاڭقايدان اتىلىپ جاتىر. مىناۋ بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن بەكىنىس. بلينداج جوق، وكوپ جوق. ءۇستى بەرەزەنتپەن جابىلعان اربالاردان قورشاۋ جاسالىپتى. ەكى ارادا اجەپتاۋىر اتىس بوپ قالدى.
سولداتتار ءوز كوزدەرىنە وزدەرى سەنبەيدى. بىر-بىرىنە، كومانديرلەرىنە قارايدى. وق اتىپ جاتقاننىڭ ءبارى قاتىن. كويلەكتەرى شۇباتىلىپ ءجۇر. جىلاعان بالالاردىڭ داۋسى ەستىلەدى. ءبىراق قارسىلىعى، مىلتىق اتۋى مىقتى. باتالونداعىلار گيتلەرگە ادال بەرىلگەن قاتىندار ەكەن دەپ كۇلىستى. ءبىراق مىنا اربالارى نە؟ سوعىسقا كەلسە، اربامەن نەگە ءجۇر؟ ساسقانىنان قارسىلىق كورسەتكەندەر دەيىن دەسە، ءارتۇرلى قارۋى بار، ازىرلىگى دە اجەپتاۋىر سەكىلدى. وزدەرى جانە كوپ-اق. باس-اياعى ءبىر كيلومەترگە سوزىلىپ جاتىر. ارتيللەرياعا ءسوز بەرسە، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا اپا-ساپا قىلار ەدى. بالالاردى ايايدى.
وزدەرى اشىق الاندا، وق اۋزىندا تۇرعاندار تىربانعانمەن، تۇك بىتىرە العان جوق. جاساقتى قول جان-جاعىنان شىقتى دا، ءبۇرىپ جىبەردى، قىرىلىپ كەتۋدەن قورىققان قاتىندار تىزە بۇگۋگە ءماجبۇر بولدى. ەكىنشى ۆزۆودتىڭ سولداتتارى تالايىن قارۋسىزداندىرىپ ۇلگەردى.
— جولداس كومبات، مىنالاردىڭ مۇرتى بار!
راحىمجان وڭكيگەن بىرەۋىنىڭ كوكپەڭبەك يەگىن كوردى. قاسىنا جەتىپ كەلىپ «شەشىن» دەدى. كادىمگى ۇزىنتۇرا، سوپيعان ەركەك بولىپ شىقتى الگى.
مىنە، قىزىق. قورشاۋدا قالعان قولدى شەتىنەن شەشىندىردى. ۇشتەن ەكى بولىگى ەركەك بولىپ شىقتى. توعاي ىشىندە كۇتپەگەن جەردەن قويىلعان مىنا سپەكتاكل سولداتتاردىڭ، وفيسەرلەردىڭ ىشەك-سىلەسىن قاتىردى. تۇتقىندار سولبىرەيىپ ساپتا تۇر.
...بۇلار كەزىندە تۋ دەگەن تۇكىرىگى جەرگە تۇسپەي، كۇشپەن ۇستاعان ەلدەردىڭ قالالارىن، سەلولارىن بيلەپ-توستەگەن نەمىستىڭ شونجارلارى ەكەن. ەندى ءوز باستارىنا كۇن تۋدى. بايتال تۇگىل، باس قايعى. قولىنان كەلگەنى بالا-شاعاسىن الىپ، كەلمەگەنى سوپا باسىن قورعاپ قاشىپ شىعىپتى. ويلارىنشا نەمىس شەكاراسىنا جەتكەن سوڭ امان قالماق ەكەن.
نە ىستەۋ كەرەك؟ جان ءتاتتى. تابىلعان ايلا بولعان — ايەلشە كيىنگەن.
«ساسقان ۇيرەك ارتىمەن سۇڭگيدى». الەمدى اۋزىنا قاراتپاق بولعان نەمىس باسقىنشىلارىنىڭ مىنا كۇيكى تىرشىلىگى كۇلكىنى كەلتىرمەي قويمادى. وسى تاياۋدا عانا ءبىر توعايدا سامبىرلاعان نەمىس راديوسىن جۇرتتىڭ ەستىگەنى بار-دى. «سوۆەت اسكەرى نەمىس جەرىن باسا المايدى. سوققى جەيتىن كۇنى الدا. قانداي قارۋىڭ بولسا دا بۇزا المايتىن قامال بار. نەمىستەر! ەڭسەلەرىڭ تومەن تۇسپەسىن، بۇل ۋاقىتشا شەگىنىس» دەپ سوققان بولاتىن. ونىمەن دە قويماي، ليستوۆكالار تاستاپ كەتكەن-دى. ول ليستوۆكالاردا سوۆەت سولداتىن قولعا تۇسۋگە ۇگىتتەيدى. ليستوۆكانىڭ ءبىر جاتى قولعا تۇسكەن كەزدە كورسەتەتىن «پروپۋسك».
— وسىنى كورسەتسەڭدەر، بوگەتسىز وتەسىڭدەر، — دەيدى.
ارينە، بۇل قۇر دالباسا ەدى. اراسى جەر مەن كوكتەي ەكى كورىنىس. بىرىندە — گەببەلستىڭ ورەكپى وتىرىك ناسيحاتى، بىرىندە — مىنە، سوعىس اقيقاتى. امالى تاۋسىلعاننان اربانى بەكىنىس قىلعان، ايەل بوپ امان قالماق بولعان كۇيكى تىرشىلىك.
وسى اقيقات وي سالدى، وسى اقيقات جەڭىسكە دەگەن ءۇمىت وتىن ورشىتە ءتۇستى. وسىناۋ جامان توعايدىڭ اشىق الاڭىندا ءار سولدات سوعىس فيلوسوفياسىن ۇقتى. تىنىمسىز جورىقتارىنىڭ جاقسى جورالعىسىن كوردى.
قىرىپ كەتسە بولار ەدى. بۇلار دا اياعان جوق ەدى عوي. ۋكراينانىڭ، بەلورۋسسيانىڭ، مولداۆيانىڭ قانعا بوككەن دالالارى، ءتورت جىل بويى قيراعان قالا، توگىلگەن قان وسىلاردىڭ موينىندا ەمەس پە؟ «ومىرلىك كەڭىستىكتى» كەڭەيتۋ جونىندەگى زۇلىمدىق جوسپاردى قۇتىرىنا قولداعانداردىڭ ىشىندە بۇلار دا بار شىعار-اۋ. ايتپەسە بوتەن ەلدە نەسى بار؟ ۆارشاۆاعا، باسقا قالالارعا نە ىزدەپ بارادى؟ مىنا بۇكىل ەۆروپا بۇلاردىڭ قاندى تىرناعىنان نە كورمەدى؟
راحىمجان وڭاشا وتىرىپ قاپتى. شارشاپ جۇرگەن سولداتتاردىڭ كوبى قور ەتىپ ۇيقىعا كەتكەن. تىنىقسىن. كۇزەت بار. ەلى، كەڭ جازيرا دالاسى ءتۇستى ەسىنە. ارتىندا قالعان جالعىز راحىمدى دا دولى تابيعاتتىڭ اۋزىنا تىققان، بورانعا جەمتىك قىلعان وسى سوعىس. سوعىس بولماسا، امان بولار ما ەدى؟
اۋىلداعى بارلىق اۋىر حال دە وسى يتتەردىڭ ىلاڭىنان بولعان جوق پا. مۇحيتتاي ارناسىنان اسقان مۇڭ، توگىلگەن قان، ءتورت جىل بويعى ەڭسەنى باسقان ءزىل كىمنىڭ موينىندا؟ كەك بوپ قاتقان جەسىردىڭ زارىن، جەتىمنىڭ مۇڭىن كىمنەن الادى؟
...ون جاسار نەمىس بالاسى سوۆەت سولداتتارىنان كوز المايدى. اربادا كەلەدى. قاسىنا بارسا، شىر ەتە تۇسەدى. بۇعىنادى، تىعىلادى. ميىنا «سوۆەت سولداتى اتادى، شابادى» دەپ قۇيىپ تاستاسا كەرەك. وق اپاتىن مانا كوزىمەن كوردى. سوعىس سىرى وعان ءالى ءبيمالىم. كىمنىڭ پيعىلى قانداي بولعانىن قايدان ءبىلسىن. وسكەسىن تۇسىنەر. وسىلاردىڭ ءتۇسىنۋى ءۇشىن عانا اتپاۋ كەرەك دەگەن وي كەس-كەستەي بەرەدى. ونىڭ ۇستىنە، ديۆيزياعا تۇگەل امان اپار دەگەن تاپسىرما بار.
بەرلينگە ورتالىقتان، كيۋسترين پلايدارمىنان نەگىزگى سوققى بەرەتىن توپتىڭ قۇرامىنا ءتورت جالپى اسكەري ارميا جانە تانك ارمياسى كىردى.
...I بەلورۋس مايدانى مەن I ۋكراين مايدانى شابۋىلعا شىعۋعا ءتيىس بولدى.
(ۇلى وتان سوعىسى تاريحىنان)
قاراڭعى تۇسكەن. قالىڭ اعاش ءىشى. 674-پولك دەرەۋ ساپقا تۇردى. بىرنەشە كۇنگى تىنىمسىز ازىرلىكتىڭ تاتى ءبىر جالعاسى. قاپتاعان گەنەرالدار. ولاردىڭ ءبۇيتىپ توپتالىپ جۇرەتىنىن سولداتتار دا، وفيسەرلەر دە وتە سيرەك كورەتىن. ساپتاعىلار قاقيىپ قاتىپ قالدى.
— جولداس گەنەرال-پولكوۆنيك، ساپتا تۇرعان 674-پولك. قانداي جاۋىنگەرلىك تاپسىرمانى بولسا دا ورىنداۋعا ءازىر.
پلەحادانوۆ ايتىپ بولدى. ونىڭ راپورت بەرگەنى ءۇشىنشى تەگەۋرىندى ارميانىڭ كومانديرى ۆ.ي. كۋزنەسوۆ. ون جاتىندا 79-كورپۋستىڭ كومانديرى گەنەرال س.ن.پەريەۆەرتكين، سول جاعىندا 150-ديۆيزيانىڭ كومانديرى ۆ.م.شاتيلوۆ.
كۋزنەسوۆ قىسقا سويلەدى.
— جولداستار، سولداتتار، وفيسەرلەر! حالقىمىزدىڭ تيتىعىنا جەتكەن بۇل سوعىستى ءبىتىرۋ كەرەك. سىزدەردىڭ ەندىگى باعىتتارىڭىز — بەرلين!
جاۋىنگەرلەر:
— ۋرا-ا-ا! - دەپ داۋىستادى.
بۇلار بلينداجعا ورالعاندا كوكتەمگى جەر ءيىسى مۇرىنعا ۇردى. مايدان وتىنەن جىراق كۇندەر وسىمەن ءتامام بولىپ، گەنەرال-پولكوۆنيكتىڭ جاڭاعى ءسوزى ەكى اپتا بويعى تىنىمسىز ازىرلىكتىڭ سوڭىنا نۇكتە قويدى.
...ودەر! اساۋ ودەر، اعىندى ودەر، قاندى ودەر.
ارناسىنان اسىپ جاتىر، تاسىپ جاتىر. قاپ-قارا بوپ لايلانعان سۋى دا وتە سۇستى.
نەمىستەردىڭ شۋلاتىپ جۇرگەن ۇلكەن بەكىنىسىنىڭ شەتى وسى.
ءتۇن. وتكەل بەرمەس ودەردىڭ شىعىس جاعالاۋىندا جەر قايىسادى. قاپتاعان ادام، سامساعان تەحنيكادان تاياق تاستار جەر جوق. سونىڭ وزىندە ىزىڭ ەتكەن شىبىن داۋسى ەستىلمەيدى. بۇكىل تىرشىلىك دەمىن ىشىنەن الىپ تۇرعانداي.
ءبىر ۋاقىتتا اسپان قاق ايرىلدى. وت ساباۋلارى تارسىلداپ ويناپ كەتتى. جەرگە ينە تۇسسە كورىنگەندەي. جاڭا عانا تىلسىم جاتقان ودەر قايناپ كەتتى. جارىقتا وزەن ۇستىنەن ور جەردەن ۇزىن بەلدەۋلەر كورىندى. بۇل ءبىزدىڭ اسكەرلەردىڭ سالىپ ۇلگەرگەن پونتون كوپىرلەرى ەكەن. كوپىر ەمەس، ەندى ادامنان، تەحنيكادان ورىلگەن بەلدەۋلەر سياقتى. جاۋ دا وسى بەلدەۋلەرگە شۇيلىكتى. بىر-ەكەۋىن ءۇزىپ تە ۇلگەردى. سۋ بەتىندە ادام جاڭقاداي قالقيدى. بۇلىنگەن كوپىردى قايتا سالىپ، قايتا جاڭعىرتىپ جاتىر. ءبىزدىڭ ارتيللەريا دا باتىس جاعالاۋدى ۇستى-ۇستىنە ۇرعىلاۋدا. شىن توزاق، قيامەت ەندى باستالدى. ءبارى كورىنىپ، ءبارى سايراپ تۇر. قايىقپەن دە، سالمەن دە ءجۇزىپ، قاپتاپ بارا جاتقان ادام.
قاندى ودەر سىلق-سىلق كۇلىپ تالايدى تاماعىنا تىعىپ تا جىبەردى، ۇستىندە ويناعان وت ساۋلەسىنەن بە، الدە ادام قانىنان با، ايتەۋىر سۋى كۇرەڭىتىپ كەتتى.
توسىلىپ قالدى. كوپىرلەردىڭ ءبىرازى كەسىلىپ قالدى. ودەر وتكەل بەرمەي تۇر. باتىس جاعالاۋعا ىلىنگەندەردىڭ سانى شامالى. ولاردىڭ ءوزىن دە توپەلەپ جاتىر. ءبىراق ارعى جاعاعا سوۆەت سولداتتارىنىڭ اياعى ءتيدى. ولاردىڭ ازىرگى امالى باس ساۋعالاۋ.
تۆەردوحلەب باسقارعان باتالون تەگىس ءوتتى. ودەردىڭ قانشانى جالماپ، قانشانى جۇتقانىن تۇگەندەۋگە شاما جوق. دەرەۋ بەكىنىس جاساۋعا بۇيرىق بەرىلدى. وق اتۋعا تىيىم سالدى. ديۆيزيانىڭ وزگە بولىمشەلەرى وزەننەن وتكەنشە وسىلاي ەتۋ كەرەك.
ءتۇنى بويى ودەردىڭ ءۇستى وت ويناعىنا اينالدى. ءبىزدىڭ ارتيللەريا جاۋدىڭ ەكىنشى بەكىنىسىن نىساناعا الدى. ءبىرىنشى بەكىنىستىڭ جاعدايى قانداي، كۇش قانشا — بەلگىسىز. ارتيللەريا ويناعان سايىن جاعادا جاتقان جاساق وزەننەن وتۋگە لاپ قويادى. ءوستىپ ءۇزىپ-جۇلقىپ ءجۇرىپ تاڭ اتا باتىس جاعالاۋعا تالاي اسكەر جينالدى. قۇرباندىق تا، ۇلكەن شابۋىلدى باستايتىن قۇرمەت تە وسىلاردىكى.
كۇننىڭ اشىق، ءيا بۇلتتى ەكەنىن دە بىلمەيسىڭ. بۇلىڭعىر بىردەڭە. الدىندا 150 مەتردەي جەردە جاۋدىڭ العاشقى ترانشەياسى. باسىن كوتەرىپ قىلتىڭداعان نەمىس سولداتتارى كورىنىپ قالادى. ولار دا جاعادا جان بار ەكەنىن سەزگەندەي. اندا-ساندا پۋلەمەتتەن ازىناتىپ-ازىناتىپ الادى. ءبىراق ءبىزدىڭ اسكەر ءتىس جارعان جوق، تىرپ ەتپەي جاتىر. بەينەبىر ءبارى ءتىرى ولىك سەكىلدى.
ساسكە كوتەرىلە تۆەردوحلەب باتالونىنا شابۋىل جاساي وتىرىپ بارلاۋ جۇرگىزۋگە بۇيرىق بولدى. كاپيتان بارلىق روتانىڭ جاتقان جەرىن ارالاپ كورىپ شىقتى. ءۇشىنشى روتا ورتادا، ءبىرىنشى روتا وڭ جاقتا، ەكىنشى روتا سول جاقتا ورنالاسقان. شابۋىلعا الدىمەن كوتەرىلەتىن ءۇشىنشى روتا. ماقسات — ترانشەيانى الۋ. ال ەكى قاناتتاعى روتالار بۇلاردى وقپەن قولدايدى. ءۇشىنشى روتا ترانشەياعا جەتىسىمەن بۇلاردىڭ قولداۋىمەن انالار العا ۇمتىلۋى كەرەك. قوشقاربايەۆتىڭ ۆزۆودى شابۋىل جاساي وتىرىپ بارلاۋ جاساۋدى تۇڭعىش كورىپ تۇرعان جوق. اككى بولعان، ابدەن ماشىقتانعان. شابۋىلعا ورتتەي دۋ كوتەرىلۋ كەرەك. بۇلارعا قاي جەردەن وق جاۋادى، قاي جەردەن سنارياد اتىلادى، كەيىندە ونى اندىپ وتىرعاندار بار. جاۋ وزىنەن ونداي حابار بەرىسىمەن ءتيىستى سىباعاسىن الماق تا.
ۆزۆود جيناقى جاتىر. راحىمجان جىگىتتەرگە قارادى. پانتەلەيەۆ وتە العىردى. اتىلاتىن مىسىقشا ءبىر ۋىس بوپ جيىرىلىپتى. جاتقان جەرلەرى ويپاڭ، قازعان وكوپتارى سۋ بولىپ كەتىپتى. جىگىتتەردىڭ ءبارى دە مالمانداي. تاڭسارىدەن ولار وسى «جايلى قونىستا» تاپجىلماستان جاتىر. كوكتەمنىڭ تاڭعى سالقىنى مەن شىلقىلداعان سۋدان توڭعانى ما، الدە شابۋىل الدىندا قانىن ىشىنە تارتقانى ما، جۇزدەرى سۇرلانعان.
سەرەبرياكوۆ وزىنەن كوز الماي جاتىر. تەك بەلگىنى كۇتۋدە. بۇلاردىڭ ورنى ءسال قۇلامالاۋ. سوندا دا سىز ءوزىنىڭ تابىن قالدىرىپتى. جامباستارى سالتاق-سالتاق. جوتاسى وكوپتان شىعا جازداپ جاتقان پوپوۆ جىميىپ كۇلەدى. الدىعا قاراپ جۇدىرىعىن ءتۇيىپ قويادى. قاباعىنان كەيىستىك كورمەيسىڭ-اۋ، شىركىن! ءبىر عانا بەلگىسى كورىنبەيدى. ماڭدايىنان بۇرقىراپ باسىلمايتىن تەرى جوق. تاڭعى شىق مۇنى دا توڭازىتسا كەرەك. وق اتپاي، اتوي سالماي ءىشى پىسىپ جاتىر. مۇنىڭ كوڭىل كۇيىن راحىمجان جاقسى بىلەدى. الدىنى نۇسقاپ كوزىن قىستى.
گونچاروۆتىڭ قاشانعى جيناقىلىعى. ءۇستى مۇنتازداي. وسى جاتقانداردىڭ بارىنەن بولەك توسەنىش ۇستىندە بولعانداي. وتدەلەنيەنىڭ جىگىتتەرى دە ءتاس-تۇيىن. كورىپ جاتىر، توسىپ جاتىر.
سول قاناتتا گونچاروۆتىڭ ۆزۆودى. ول دا شابۋىلعا كوتەرىلمەك. باتالوننىي پارتورگى اعا لەيتەنانت كارىمجان يساكوۆ، ستارشينا شتەلماح تا ءوز ۆزۆودىندا ەكەن.
ءبىر كەزدە بايلانىسشىلاردىڭ ءبىرى راحىمجاننىڭ قاسىنا كەلدى. كومباتپەن جالعاستىردى.
— تىڭداپ تۇرعان لەيتەنانت قوشقاربايەۆ!
— مەن ون التىنشىمىن، — دەدى تۆەردوحلەب سىبىرلاپ قانا.
— گريچەنكوۆ ەكەۋىڭ جاۋعا بارىنەن تاقاۋسىڭدار. شابۋىلعا شىعارسىڭدار. ترانشەيانى ءبىرىنشى باسىپ الاتىن سەندەر. جارتى ساعاتتان سوڭ... مەن سەنىڭ ۆزۆودىندا بولامىن.
— قۇپ بولادى، جولداس ون التى.
الدەن ۋاقىتتا راحىمجان ورنىنان اتىپ تۇردى. اۆتوماتىن كوتەرىپ:
— العا! وتان ءۇشىن! — دەپ ايقاي سالدى.
بۇكىل روتا ۇشقىن تۇسكەن قۋداي دۋ ەتە قالدى. جاۋ بىردەن تاپ يەكتەرىنىڭ استىنان مۇنشاما ادامنىڭ شىعا كەلۋىن كۇتپەسە كەرەك. ءبىراق تەز ەسىن جيدى. ءار تۇستان ازىناعان پۋلەمەت، بىتىرلاعان اۆتوماتتاردىڭ ءۇنى ەستىلدى.
كۇتپەگەن وقيعا. گريچەنكوۆتىڭ ۆزۆودى تارى قۋىرعان قازاننىڭ ۇستىنەن شىققانداي بولدى. بىتىر-بىتىر مينالار جارىلىپ جاتىر. جۇرتتىڭ زارەسىن الدى. كەيىن قاراي بوسا جونەلدى. راحىمجان جالت قارادى. كادىمگى قاشۋ. بەرەكەسىز جان ساۋعالاپ قاشۋ. ءسال كىدىرسە ءبىتتى، ءوز ۆزۆودىن دا ەشكىم ۇستاي المايدى. يساكوۆ، شتەلماح ەكەۋى دە ساسۋلى. دۇشپانعا كەرەگى دە سول. مينانى ترانشەيا الدىنا وسىلايشا زارە الۋ ءۇشىن كومگەن. قاشقانداردى ارتىنان اتۋ وڭاي.
— توقتا، كەيىن قايت!
راحىمجان وسىلاي ايقاي سالدى. ءوزىنىڭ دە نەگە بۇيتكەنىن بىلمەيدى. تۇتەپ، اۆتوماتتى كەزەپ كولدەنەڭ تۇرا قالدى. تۆەردوحلەبتىڭ نازارى وسى شەپتە. ءبارىن كورىپ وتىر.
— كىم، كىم اناۋ؟ جۇرتتى قايىرعان؟
— قوشقاربايەۆ!
— مولودەس.
راحىمجاندار ترانشەياعا ىلىككەندە نەمىستىڭ الدى قاشا باستادى. ءبىراق قولما-قول ايقاسقا تۇسكەنى كوپ. راحىمجاننىڭ ءۇش جاعىنان ەڭگەزەردەي ءۇش نەمىس كەلىپ قالىپتى. ەكەۋىن اۆتوماتپەن جامساتتى. ءۇشىنشىسىن دۇبىمەن قاق ماڭدايدان قونجيتتى. ەگدەلەۋ كەلگەن قاسقا باس نەمىس ەكەن. كوزى الارىپ بارىپ سەرەڭ ەتە ءتۇستى. وڭ جاقتا نەمىستەر شوعىرلانىپ قالىپتى. ءبىزدىڭ ءبىر سولدات ۇشىپ ءتۇستى، ەكىنشىسى، ءۇشىنشىسى...
سەرەبرياكوۆ بولىمىمەن لاپ قويدى. پوپوۆتىڭ پيلوتكاسى شالقالاپ كەتكەن. ماڭدايىنان بۋ مۇرجادان شىققانداي بۇرق-بۇرق ەتەدى. شىركىننىڭ قارۋلىسى-اي. اتتەڭ، سويىلدىڭ سوعىسى بوپ، ءبىر ءوزىن جىبەرسە، جۋساتىپ سالاتىننىڭ تاپ ءوزى.
ۆزۆود ترانشەيانى بارعان سايىن تازارتا ءتۇستى. وسى كەزدە ارتقى ەكى روتا دا كوتەرىلگەن-دى. مىنە، بۇكىل باتالون جەتتى. بەكىنىس بەرىك. نەمىستەردىڭ وزدەرى جاقسىلاپ جاساپ كەتكەن بەكىنىس. ءىشى قۇرعاق. قىزىعىن ەندى ءبىزدىڭ سولداتتار كورۋگە كىرىستى.
— دەرەۋ بارلىق قارۋدى العا قاراتىڭدار! ءبىزدى بۇل شەپتەن قۋىپ شىعۋعا جاۋ ەندى جاندارىن سالادى.
كومباتتىڭ بۇيرىعى وسىلاي بولدى. نەمىس ارتيللەرياسى ءۇنسىز. ەكىنشى ترانشەياداعى پۋلەمەت، اۆتومات بۇلاردى الا المادى. ءقاۋىپتى — سنارياد، مينالار. نەمىستەر ەندى جاڭا عانا قالدىرعان ءوز ترانشەياسىنا شۇيلىگەر. ءبىزدىڭ كەيىنگى جاقتاعى باقىلاۋ پۋنكتتەرىنەن دە وسىنى اسىعا كۇتىپ وتىرعاندار از ەمەس. جاۋ ارتيللەريالارى قانداي جەردەن بەلگى بەرەر ەكەن.
ادەتتە ۇرىس سالىپ بارلاۋ جاساعان سوڭ ءبىزدىڭ اسكەردىڭ جاپپاي شابۋىلعا شىعاتىنى بار-دى. مۇنىڭ نەمىس جۇرەگىنە تالاي تيگەنى دە بار. بۇل جولى دا ولار ءدال سونى كۇتتى. جوق، ولاي بولمادى.
جاۋدىڭ العاشقى شەبىنە جەتكەن ءبىر-اق باتالون. بۇل نە جۇمباق؟ كوتەرىلگەن كۇيدە تۇرە جونەلەتىن ورىستىڭ ايبىنى قايدا؟ ارتيللەريا، مىنە، وسى كەزدە وت توكپەك ەدى. ءسويتىپ، ودەردىڭ شىعا بەرىسىندە قىرعىن جاساماق-تى. العاشقى ترانشەيانى اسا كوپ قاسارىسپاي تاستاپ كەتكەنىندە سونداي دا قۋلىق بولسا كەرەك.
وسى ءبىر باتالوننىي بۇگىنگى ۇرىسپەن بارلاۋى جاۋ جونىندە ءبىرقاتار دەرەكتەر بەردى. ترانشەيالار، بلينداجدار بەكىنىستىڭ كوكەسى. ءبىر كۇندە، ەكى كۇندە سالىنعان قۇرىلىس ەمەس. ۇلكەن شەپتىڭ، قورعانىستىڭ بارلىق ەرەجەسىنە ساي. ترانشەيالاردىڭ ارالارى مينالانعان. باعاناعى ساستىرعان قۋىرداق سونى اڭعارتادى. مۇنىڭ ءوزى اسىرەسە تانككە وتە ءقاۋىپتى.
كۇنى بويى ءۇنسىز بولعان ارتيللەريانىڭ كەشكە قاراي شىدامى تاۋسىلدى. وڭاي جەم ەتكىسى كەلگەن قول ارتتان كوتەرىلە قويعان جوق. سور ءتۇرتىپ كەلگەن جالعىز باتالوندى تاپتاپ تاستاۋ كەرەك. ءتۇنى بويى ارتيللەريانىڭ قولداۋىمەن ءۇش دۇركىن شابۋىل جاسالدى. ويلارى — قالايدا شەپتى قايتا الۋ. باتالون ءتۇنى بويى جاۋمەن ارپالىسىپ شىقتى.
تاڭ اتۋعا تايانعان كەزدە الەكسەي سەمەنوۆيچ تۆەردوحلەب راحىمجاندى شاقىرىپ الدى.
— سەن جارىق بولماي تۇرىپ، ۆزۆودىڭمەن جاۋدىڭ سول جاق قاناتىن اينالىپ، ەكىنشى ترانشەياسىنىڭ تۋ سىرتىنا شىق. ءبىز شىداساق، بۇكىل ديۆيزيا ودەردەن ءوتىپ بولادى. ءبىراق نەگىزگى كۇشىمىز شابۋىلعا شىققانشا ءۇن شىعارماڭدار. ساق جاتىندار. ءبىز كوتەرىلگەن ساتتە عانا اتوي سالىڭدار.
— ماقۇل، جولداس كاپيتان!
ءبارى كومباتتىڭ ايتقانىنداي ىستەلدى. الايدا ۆزۆود ەكى وتتىڭ ورتاسىندا، وتە قيىن جاعدايدا قالدى. قىرىلىپ كەتۋ وپ-وڭاي. ءبىراق سوعىستا تاۋەكەلسىز بولمايدى. بايقايدى، ودەردەن تانكتەر، زەڭبىرەكتەر قاپتاپ ءوتىپ جاتىر. جاۋ ءالى سوندا شۇيلىگۋدە. ديۆيزيانىڭ شتابى دا بەرگى بەتكە جەتتى دەگەن حابار كەلدى. مۇنىڭ ءوزى ۇلكەن مەدەۋ بولدى. پلەحادانوۆ تا ەكىنشى ترانشەياعا شابۋىل جاساۋ جوسپارىن ماقۇلداپتى. باتالوننىڭ بۇل ارادا بار ەكەنىن جاۋ ءبارىبىر بىلەدى. ارينە، وتە ءقاۋىپتى تاۋەكەل. نەگىزگى ءۇمىت — ۆزۆودتىڭ جەلكەدەن وقىس اتوي سالۋىندا. ەسەپ جاۋدىڭ ابىرجۋىنا قۇرىلعان. ەگەر ونىڭ ءساتى تۇسسە، باتالون ەكىنشى ترانشەياعا جەتتى دەي بەر.
— العا، شابۋىلعا!
بۇل تۆەردوحلەبتىڭ داۋسى ەدى.
جاۋ دا اڭدىپ جاتىر ەكەن. دۇرسە قويا بەردى. وسى ساتتە دۇشپاننىڭ تۋ سىرتىنان «ۋرالاعان» وقىس داۋىس شىقتى. بۇل اتوي سالعان قوشقاربايەۆتىڭ ۆزۆودى ەدى. فاشيستەر ابىرجىپ قالدى. جەلكەسىنەن شۇيلىككەندەر زارەسىن الىپ جىبەرسە كەرەك. «تاۋەكەل ءتۇبى جەل قايىق، وتەسىڭ دە كەتەسىڭ». بۇعان تاڭ الدىندا باتالونداعىلار شەكسىز قۋاندى.
— پولككە ەكىنشى ترانشەيا الىندى! — دەگەن حابار جەتتى. كۇندىز اتىس قاتتى بولدى. ءبىراق ءبىزدىڭ اسكەردىڭ ارتىنان جاڭا بولىمشەلەر قۇيىلىپ كەلىپ جاتتى. تانكىلەر دە وت بۇركىپ شابۋىلعا شىقتى.
ءۇشىنشى ترانشەياداعى نەمىستەر جانۇشىرا قارسىلاستى.
سوۆەت تانكىلەرى ىلگەرىلەي ءتۇستى. ولارعا ساپەرلەر ءتۇنى بويى مينانى ارشىپ، جول اشقان بولاتىن. ءتورت تانك قاسقايا تارتىپ كەتىپ بارادى، اتىپ بارادى. جاياۋلار دا ارتىنان لاپ قويدى. كۇتپەگەن جەردەن سول جاقتاعى ءبىر كىرپىش ۇيدەن پۋلەمەت سارناپ قويا بەردى. جاياۋ اسكەردى تانكتەردەن ءبولىپ تاستادى. جىلجىتار ەمەس، ال تانكتەر بولسا ۇزاپ بارادى. الگى پۋلەمەتكە ءبىرىنىڭ دە كوزى تۇسپەي-اق قويدى. ءبىر-اق سنارياد جالىناتىن نارسە، امال بار ما.
تۆەردوحلەب تانكىگە دەرەۋ وردينارەسىن جىبەردى.
— انا پالەنى كورسەت. قۇرتسىن كوزىن.
— قۇپ بولادى، جولداس كاپيتان.
وردينارەس تانككە جەتە بەرگەندە قارسى الدىنان مينا جارىلىپ، قوزعالا الماي جاتىپ قالدى.
ءبارىن كورىپ جاتىر. تۆەردوحلەب وردينارەسىنە جىبەرۋگە ادام ىزدەگەندەي. كىمدى كوپە-كورىنەۋ وققا توسۋى كەرەك. انا بيشارا جىلجي الماي بەز-بەز ەتەدى. راحىمجاننىڭ ۆزۆودى كومباتقا تاياۋ ەدى. كومباتتىڭ جان تولقۋىن راحىمجان سەزدى. وردينارەستى قالايدا وت ىشىندە قالدىرتىسى جوق.
لەيتەنانت اينالاسىنا قارادى. قاتار جاتقاننىڭ ءبارى قارتاڭ سولداتتار. ولاردى جۇمساۋعا ءداتى بارمادى. اتىپ تۇرىپ ۇشا جونەلدى. جاڭاعى پۋلەمەت تە بۋلىعا شۇيلىگىپ بەردى. بۇلار دا ترانشەياعا جەتە قۇلادى، سول-اق ەكەن، ءبىر سنارياد ارتتارىنان گۇرس ەتتى. ايتەۋىر امان...
جارالى وردينارەس راحىمجاننىڭ بەتىنەن ءۇش قايتارا ءسۇيدى. تۆەردوحلەب جىميىپ كۇلدى. ارتىنشا قاباعىن ءسال شىتىپ:
— تاستاي الماي جۇرگەن وفيسەرىم جوق، جولداس قوشقاربايەۆ. ءسىزدى مەن جۇمسادىم با؟
— مەنى ءوز جۇرەگىم جۇمسادى.
— جۇرەگىم... بىلەم سەنىڭ جۇرەگىڭدى... ءوزىڭدى وققا توسىپ تۇرا جۇگىرگەنىڭنىڭ سوڭى وسى بولسىن.
...ۆزۆود كوپ كەشىكپەي ەكىنشى ەشەلونعا اۋىسپاق. بۇلاردىڭ ورنىنا جاڭا كۇش كەلمەك. ۇرىس ارالىعىنداعى تىنىشتىقتىڭ سولدات ءۇشىن قانداي قۋانىش ەكەنىن ءاربىر مايدانگەر جاقسى بىلەدى. جاۋىنگەرلەر قۋانىسىپ قالدى. جاۋ وعى دا سايابىرلاپ، ءسال ءبىر تىلسىم كەزەڭ تۋدى. پوپوۆ ترانشەيانىڭ ۇستىنە تۇرەگەلگەن كۇيى قايتا-قايتا شىعا بەردى. راحىمجانعا ونىڭ زور دەنەسى ءتىپتى ءىرى بوپ كورىندى. ناعىز باتىر تۇلعالى ازاماتتىڭ ءوزى ەكەن.
— ءتۇس! شىقپا! — دەپ بىر-ەكى رەت ەسكەرتتى. ءۇشىنشى رەتتە اۋزىن جيىپ العانشا بولعان جوق، مۇرتتاي ءتۇستى. مەرگەننىڭ جالعىز وعى تۋرا ەكى كوزدىڭ اراسىنان كەلىپ قادالىپتى.
دەمالىس بولسا دا راحىمجاننىڭ كوپكە دەيىن كوزى ىلىنبەي قويدى. پوپوۆتىڭ ءولىمى كوز الدىنان كەتپەيدى. «ەسىل ەر-اي، ءولىمىڭ وكىنىشتى بولدى-اۋ». وسى ويلار ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن مازا بەرگەن جوق. كوڭىلى قۇلازىپ، ۇلكەن ءبىر تىرەگىنەن ايىرىلعانداي قامىقتى. جاقسى سولدات كوماندير ءۇشىن بالاسىنداي قىمباتتى. قوي باستاعان سەركەدەي شابۋىلدا تەك الدىدا ءجۇرۋشى ەدى. قايتەدى، سوعىس زاڭى سونداي، قاتال! بۇگىن — ءتىرى، ەرتەڭ — ءولىسىڭ. پوپوۆتىڭ ادرەسىن الىپ حات جازايىن دەسە، «ءولدى» دەۋگە جۇرەگى داۋالامايدى. ءسويتىپ جاتقاندا كوزى ءىلىنىپ كەتىپتى.
بىرنەشە كۇنگى دامىلسىز شابۋىلدىڭ شارشاتقانىن راحىمجان ەندى سەزدى. تۇرەگەپ وتىرسا دا، مامىق توسەكتەگىدەي ءتاتتى ۇيقىعا كەتەدى. ساعىنعاننان با، اۋىلى تۇسىنە كىردى. اجەسى ءالمان ءبىر تابا ناندى قولىنا بەرىپ، حوش ايتىپ جىلاپ تۇر. تۋرا اسكەرگە كەتەردەگى كورگەن جايى.
— جەتىمەگىم، شەشە دەپ شەشە قىزىعىن كورمەدىڭ. اكە دەپ اكە قىزىعىن كورگەن جوقسىڭ. ءما، ءدام تاتشى قولىمنان.
ويانىپ كەتتى. تۇسىندە كورگەن اجە كوپ نارسەنى ەسكە ءتۇسىردى. اناسىنان جاستاي ايىرىلعان-دى، وگەي شەشە تاربيەسى، اكەسىنىڭ ۇستالعانى، دەتدومدا بولعانى... وسكەن اۋىلدىڭ بۇگىنگى ءحالى دە ءبىر ءسات كوز الدىنا ەلەستەپ كەتتى. جاۋىپ تۇرعان وق بولماعانمەن، ودان دا اۋىر ءحالدى اعايىندار جازبادى ما.
بايلانىسشىنىڭ كەلىپ شاقىرعانى جاقسى بولدى-اۋ، ايتپەسە الگى ءزىلدى ويلار ءتىپتى جانشىپ بارا جاتىر ەكەن.
— جولداس كاپيتان، ءسىزدىڭ شاقىرۋىڭىز بويىنشا كەلدىم، — دەدى تۆەردوحلەب الدىندا.
— انا كەلەسى ۇيدە پارتكوميسسيا جۇمىس ىستەپ جاتىر. سوعان بارىڭىز، — دەدى كاپيتان.
راحىمجاننىڭ ەسىنە وسىدان ءبىراز كۇن بۇرىنعى جازعان ارىزى ءتۇستى: «نەمىس فاشيستەرىنىڭ ورداسى بەرلينگە جاسالاتىن ۇلى شابۋىلعا كوممۋنيست بولىپ قاتىسقىم كەلەدى».
پارتكوميسسيا ماجىلىسىنە راحىمجان ءۇشىنشى بولىپ كىردى. كوپ سۇراق قويىلعان جوق.
— تاياۋ كۇندەردەگى شابۋىلدا ۆزۆودىڭنان شىعىن بولدى ما؟ سولداتتاردىڭ كوڭىل كۇيى قانداي؟
راحىمجان سەرجانت پوپوۆتىڭ وقىس ءولىمىن وكىنە ايتىپ جىبەرسە كەرەك، كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى:
— ءيا، ول ەر جىگىت ەدى. ءتىرى بولعاندا پوپوۆ تا بۇگىن پارتيا قاتارىنا الىناتىن ەدى، — دەدى.
بۇل 1945 جىلدىڭ 15-اپرەلى بولاتىن.
You Might Also Like
-
ابىكەن حاسەنوۆ (1895 - 1958) — دارىندى اكتەر ءارى كۇيشى-سازگەر، تاتتىمبەتتىڭ ءداستۇرىن جەتىك مەڭگەرىپ، ونەرىن جالعاستىرعان شەرتپە كۇيدىڭ شەبەرى. ول قاراعاندى وبلىسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ابىكەن 19...
-
كۇن شاتىر-شۇتىر كۇركىرەپ، نايزاعاي جارق ەتكەندە، ادام سەلك ەتە قالادى عوي. ارتىنان قالىڭ نوسەر جاۋىپ اۋا تازارعاندا، تىنىسىڭ كەڭىپ، بويىڭا ءبىر جىگەر بىتەدى. الگىندە عانا وسىپ وتكەن كوكتىڭ وت قامشىس...
