نايزاعايداي جارقىلداپ..
كۇن شاتىر-شۇتىر كۇركىرەپ، نايزاعاي جارق ەتكەندە، ادام سەلك ەتە قالادى عوي. ارتىنان قالىڭ نوسەر جاۋىپ اۋا تازارعاندا، تىنىسىڭ كەڭىپ، بويىڭا ءبىر جىگەر بىتەدى. الگىندە عانا وسىپ وتكەن كوكتىڭ وت قامشىسىن ۇمىتاسىڭ دا، سىرى مول، سىيلارى كوپ تابيعات شىركىننىڭ قۇبىلىستارىنا قيالىڭمەن سۇڭگيسىڭ دە كەتەسىڭ.
باۋىرجان مومىشۇلىمەن كەزدەسكەن سايىن مەن ىلعي دا سونداي اسەردە قالۋشى ەم. كەزدەسۋلەر از بولعان جوق. ءبارىن باسىنان ايتايىن.
ەلۋىنشى جىلداردىڭ باس كەزىندە ءبىر توپ جاس جىگىت «لەنينشىل جاس» گازەتىنە قىزمەتكە كەلدىك. رەداكسيادا باۋكەڭنىڭ بايبىشەسى ماشينيستكا بولىپ ىستەيدى ەكەن. ءبارىمىز «جامال اپاي» دەپ جاپىرىلا سىيلايمىز. باۋكەڭنىڭ بايبىشەسى بولعاندىقتان عانا ەمەس، ءوزى ساليقالى، سابىرلى، ايتايىن دەگەنىن ايتىپ تاستايتىن بەتتى ادام. سونىمەن بىرگە جاستارعا اناداي قامقورشى، اتاداي اقىلشى. ماشينكا باسۋى — كىسى قىزىعارلىق، ءارى تەز، ءارى مەيلىنشە ساۋاتتى. وسىنىڭ ءبارى ول كىسىگە دەگەن قۇرمەتتى كۇن سايىن كوبەيتپەسە، ازايتقان جوق.
قولىمىز جۇمىستان سول بوساي قالعاندا:
— جاكە، باۋكەڭ جونىندە اڭگىمە ايتىڭىزشى، — دەپ اينالاسىنا جينالا قالامىز.
— ە... جىگىتتەر-اي، شىن باۋكەڭ سەندەر ەستىپ جۇرگەندەي ەمەس. ەلدىڭ ايتۋىنشا، ول — وسپادار، ۇر دا جىق تەنتەك ادام. تەنتەكتىگى بار، ارينە. ءبىراق ونىڭ تەرەڭدىگىنە كىم بويلاپ جاتىر...
بۇدان ءارى اڭگىمەنى شورت ۇزەتىن دە، «كانە، قايسىڭنىڭ ماتەريالىڭ دايىن، ايتىڭدار، باسىپ تاستايىق» دەيتىن.
ءبىز ونى وزىمىزشە جوريتىنبىز. باۋكەڭ موسكۆا تۇبىندەگى كالينين قالاسىندا جامال اپايدان بولەك تۇرادى. ءبىراق ۇزبەي حات الىساتىنىن ارەگىدىك اڭگىمەدەن بايقايمىز. جاڭا كەلگەن جاس جۋرناليستەر قاشان اقشاعا جارىعان. قىسىلىپ قالعان كەزىمىزدە:
— مىناۋ باتىر اعالارىڭنان كەلگەن اقشا ەدى، ءما، كەيىن شارتىڭ كەلگەندە بەرەرسىڭ، — دەپ تالايىمىزدى ەكونوميكالىق تىعىرىقتان سان الىپ شىعاتىن دا جامال اپاي بولاتىن.
رەداكتوردان باسقا بىرىمىزدە پاتەر جوق، اي سايىن جالداپ تۇراتىن باسپانا ىزدەپ، الماتىنىڭ ول شەتى مەن بۇل شەتىنە ىلعي بارلاۋ جاساپ جۇرگەنىمىز. جالداۋعا تابىلعان پاتەرگە اكەمىز ونى ەنشىگە بەرگەندەي قۋانامىز.
رەسپۋبليكالىق جاستار گازەتىنىڭ بىلدەي جاۋاپتى حاتشىسىمىن. سوعان قاراماستان، پاتەر ىزدەۋدىڭ ءبىر قىسپاعىنا مەن دە ءتۇسىپ قالدىم. ەكى اي سابىلىپ، ابدەن شارشادىم. ءبىر كۇنى جامال اپاي:
— قاراعىم، قىسىلىپ جۇرگەن سياقتىسىڭ. باستىقپىن عوي دەپ نامىستانباساڭ، ءبىزدىڭ ۇيگە كەل. ەكى بولمەدە باقىتجان ەكەۋمىز عانا. ونىڭ ۇستىنە اعاڭنىڭ «باقىت بيىل ون بەسكە كەلەدى، ونى پەرەحودنوي ۆوزراست دەيدى. بۇل شاق — وتە ءقاۋىپتى شاق. كوشەنىڭ ىقپالىنا ءتۇسىپ كەتىپ جۇرمەسىن. ۇيدە اڭگىمەلەسىپ، الداناتىن اعاسى بولۋ جاعىن نەگە ويلامايسىڭ، جاستار گازەتىندە ىستەپ ءجۇرسىڭ عوي» دەگەن تاپسىرماسى بار.
باسپانا شىمبايىما باتىپ تۇرعاندا، «باستىقتىعىمدى» ۇستاتىپ قايتەمىن، كەلىسە كەتتىم. وبالى نە، جامال اپاي مەنى ۇلكەن ۇلىنداي، باقىتتى كىشى ۇلىنداي ەتىپ ۇستادى. ءتىپتى مەن جونىندە باۋكەڭە جازىپ تا جىبەرىپتى. ءبىر كەزدە ول كىسىنىڭ حاتتارىندا «ۇلكەن ۇلىڭا سالەم!» دەگەن جولدار پايدا بولا باستادى. بۇعان، ارينە، سەمىرىپ ءجۇردىم. مۇنداي ءىشتارتۋ ءارى باۋكەڭدى كورۋگە ءتىپتى ىنتىقتىرا ءتۇستى.
سول باۋكەڭ وتستاۆكاعا شىعىپ، 1956 جىلدىڭ كوكتەمىندە ءبىرجولا كەلدى. جامال اپاي «شالىمدى كۇتەمىن» دەپ جۇمىستان شىقتى. ونداي ماشينيستكا تابۋ قيىن ەدى. جاۋاپتى حاتشى رەتىندە اۋىرلىق، اسىرەسە، ماعان ءتۇستى. امال بار ما، باۋكەڭدەي ازاماتتى قويىپ، رەداكسيادا ىستەي بەرىڭىز دەي الاسىڭ با.
«شالىم» دەگەندە سول كەزدە باۋكەڭ ءالى ەلۋگە دە تولماعان، 46 جاستا عانا. ال جامال اپاي بولسا، ول كىسىدەن التى جاس كىشى.
«لەنينشىل جاس» گازەتىنىڭ كوللەكتيۆى باۋكەڭە توننىڭ ىشكى باۋىنداي بولدى. قانشا ايتقانمەن، بايبىشەسى جۇمىس ىستەگەن جەر عوي. ءبىر توپ جاس جۋرناليست ول كىسىگە ءتىپتى ۇيىرسەك بولدىق. جامال اپاي ايتقانداي، باۋكەڭ دە ءبىزدى تۋراشىلدىعىمەن، تەرەڭدىگىمەن باۋرايدى. سوعىس جايلى عانا ەمەس، ءومىر جايلى نەبىر تەرەڭ-تەرەڭ سىر قوزعايدى. ول كىسىدەن شىققان سوڭ كۇندەلىكتى كۇيكى تىرلىگىڭە باسقاشا قارايسىڭ. ومىرگە، اينالاڭا، قاسىڭداعى ادامدارعا دەگەن ولشەمىڭ وزگەرەدى. جۇرەگىندە ءبىر شىراق تۇتانىپ، ونىڭ ساۋلەسى كەۋدەڭدى كەڭەيتىپ بارا جاتقانداي بولادى.
اقىرىپ تا سويلەيدى، اسىرىپ تا سويلەيدى، ءبىراق ار جاعىندا ءزىل تۇرمايدى، نۇر تۇرادى. سول نۇردى قابىلداي الماساڭ، ول اشۋلى دا قۋاتتى. ۇققانىڭدى سەزسە، ماز-مەيرام جايساڭ. قارا قىلدى قاق جاراتىن ادىلدىككە قوسا، ارەكەتتەگى جالعاندىققا، جاداعايلىققا توزبەيتىن ايباتتىلىق تا جەتكىلىكتى. جىمىسقىتىپ، جىبىرلاتىپ، شۋداي سۇيرەتكەن نەمەسە وراعىتىپ وتتاپ كەتكەن مىڭ سوزدەن گورى دىك ەتكىزىپ، توبەسىنەن تۇسىرە ايتاتىن ءبىر ءسوزدى قالايدى. جانە سولاي سويلەۋدىڭ ءوزى — اسقان شەبەرلىك.
بۇعان دەيىنگى ەستىگەن باۋكەڭ جايلى الىپ-قاشپا سوزدەرىمىزدىڭ ەسىرمەسى، كوبىگى كوپ ەكەن. كوزسىز ايتىلا سالعان وتىرىگى دە جەتەرلىك بوپ شىقتى.
جازعان شىعارمالارىنىڭ افوريزمگە، فيلوسوفيالىق ويلارعا تولى ەكەنىن ەندى ۇعىنا باستادىق. ءسوزى سىندى، ويى سىندى اداممەن ۇزاق وتىرىپ، اڭگىمەلەسۋگە ءارقاشان ءازىر. جالىقپايدى، ءوزى دە جالىقتىرمايدى. ونداي اڭگىمەلەردەن سوڭ وتتى كوزدەرى نۇرلانىپ، جايما-شۋاق، جايدارى كۇيگە تۇسەدى. ءسوزى دە جۇمسارىپ، ءوزى دە جۇمسارىپ، كەڭكىلدەپ راحاتتانا كۇلىپ الادى. اڭگىمە بىتسە دە، اقىرىن ىڭىلعا باسىپ جاڭاعى ءبىر ءلاززاتتى ءارى قاراي وزدىگىنەن جالعاستىرا تۇسكەندەي كەيىپ بايقاتادى.
باۋكەڭە سالەم بەرە كەلۋشىلەر كوپ بولدى. ەسىكتە دامىل جوق، جامال اپايدىڭ قازانى دا وتتان تۇسپەدى. ءبىراق وسى ءبىر «ساپىرىلىستان» جامكەڭ ۇلكەن ءلاززات العانداي. مەنى «باۋكەڭنىڭ ءسوزىن تىڭداپ قال» دەپ ىلعي زالعا قۋىپ جىبەرەدى. باتىر اعامىزدىڭ ءوزى دە مەنى ەشبىر اڭگىمەسىنەن شەتقاقپاي قالدىرعان ەمەس. بىرنەشە عاجايىپ كەزدەسۋلەردىڭ كۋاسى بولدىم. ەسىك سىلدىر ەتە تۇسىسىمەن، مەن جۇگىرەم، باۋكەڭ ماڭعازدانا ورنىنان تۇرادى. 8-گۆارديا جاۋىنگەرلەرىنىڭ، كومانديرلەرىنىڭ كەلىسى بولەك. ولار ەسىكتەن كىرە شەكەلەرىنە قولدارىن قويىپ:
— جولداس گۆارديا-پولكوۆنيگى، سىزگە سالەم بەرە كەلگەن...— دەپ الدىمەن اسكەرشە امانداسادى دا، ارتىنان قۇشاقتاسادى.
ءبىر كۇنى مالىك عابدۋللين كەلدى. ول دا قارۋلاستارىنىڭ ادەتىنشە قولىن شەكەسىنە قويا بەرگەندە، باۋكەڭ:
— ءاي، مالىك، وسى سىرەسپە امانداسۋعا تويدىق قوي، كەلشى، باۋىرلارشا ءبىر قۇشاقتاسايىق، — دەپ ەكى قولىن قىرانشا كەڭ جازىپ جىبەردى. ەكى باتىر قۇشاقتارىن جازا الماي، بىر-بىرىنە جابىسقان كۇيى ۇزاق تۇردى. ساعىنىشتىڭ جەلىمى ولاردى ءتىپتى جىبەرەر ەمەس.
اسۇيدەن شىعا كەلگەن جامال اپاي مىناۋ كورىنىسكە تەبىرەنگەنى سونشا، كوزىنە جاس الدى. «قاندى كويلەك باۋىرلار عوي. ءتىرى قالعاندارى قازاق حالقىنا قانداي ولجا بولعان» دەپ تۇرعان سياقتى.
مۇنداي جۇزدەسۋدەن كەيىن ادەتتە داستارقان جايىلادى، ستولعا قوناق كوڭىلىن تاباتىن ءدامنىڭ ءبارى قويىلادى. ونىڭ ىشىندە ىشىمدىك تە بولادى.
— حالقىمنان اينالدىم! تەنتەك ۇلىڭا ساعىنىشىن ءبىلدىرىپ كەلىپ جاتىر. كوبىن تانىمايمىن دا. ءبىراق سالەم بەرە كەلگەننىڭ ماعان جاتتىعى جوق. ءوزىم دە ساعىنىپ قالىپپىن. مىنا باس كوتەرتپەي جاتقان ادامدار لەگىنەن ءبىر ساڭىلاۋ تاۋىپ، مۇحتار، قانىش، ءسابيت اعالارىما ءوزىم بارىپ سالەم بەرۋىم كەرەك. وزدەرى الماتىدا ما ەكەن؟ ءبىر كۇن بولسا دا، مىنا كەمپىرىم دە دەمالسىن، قازان قاسىنان كەتپەي زورىعىپ ولەتىن بولدى، — دەپ ءسوز اياعىن قالجىڭعا بۇردى. بۇل باۋكەڭنىڭ جاقسى ءبىر ادەتى. ونداي قالجىڭىنا نە سۇتتەن اق نيەتى، نە اششى ءاجۋا جاتادى.
اكادەميك احمەت جۇبانوۆپەن ءبىر دەمالىس كۇنى ساسكەدەن باستاپ، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن راحاتتانا اڭگىمەلەسكەنى ءالى ەسىمدە. ەكەۋى دە ساعىنىپ كورىسىپ، شامىرقانا سويلەستى. اڭگىمە تاقىرىبى الۋان ءتۇرلى بولدى. تاريحقا دا كەتتى، بۇگىنگى ەل ءومىرىنىڭ كوكەيكەستى كوپ جايلارى دا قوزعالدى. ونەر، ادەبيەت بولاشاعى، ينتەلليگەنسيا جايلى — ءبار-بارىن ەكى جۇيرىك جارىسا وتىرىپ، جاراسا وتىرىپ ۇزاق سارالادى. ول كەزدەسۋدى تەرەڭنەن تولعاعان سىر دەسە دە، جىر دەسە دە بولعانداي ەدى. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا احاڭدى ۇيىنە شىعارىپ سالىپ كەلىپ:
— شىن اكادەميك، مىنە، وسى كىسى. بۇگىن قاي كۇن ءوزى؟ احاڭمەن كەزدەسكەن كۇندى كالەندارعا قىزىلمەن جازىپ قويشى،— دەدى.
سول كەزدەسۋدىڭ ويدا جوقتا كۋاسى بولعانىما ەسىمە تۇسكەندە، قۋانامىن دا تولقيمىن.
سول جولعى ءبىر وقىس وقيعانى دا ايتپاي كەتۋگە بولماس. احاڭدى شىعارىپ سالىپ، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا باۋكەڭ ەكەۋىمىز ۇيگە قايتىپ كەلە جاتقانىمىزدا، مەن الگى جايدىڭ سەبەبىن سۇراۋعا دەگبىرسىزدەڭدىم...
احاڭ العاش كىرگەندە ستول باسىندا ۇشەۋمىز عانا ەدىك. ول كىسى جان-جاعىنا قاراپ، بىردەن شەشىلىپ كەتپەدى. باۋكەڭ ورنىنان تۇردى دا، مەنى كەلەسى بولمەگە شاقىردى.
اسكەري كيىمى، قىلىشى وسى بولمەدە بولاتىن.
— كي مىنانى،— دەدى ماعان. مەن اڭ-تاڭمىن.
— كي دەدىم عوي،— دەپ باۋكەڭ ايعاي سالدى.
مەن جالما-جان كيە باستادىم. كيتەلى، باس كيىمى مەنىڭ ۇستىمدە.
— اسىنعىن انانى، — دەپ قىلىشتى نۇسقادى.
قىلىشتى اسىندىم. كادىمگى مۇزداي قۇرساۋلى پولكوۆنيك بولدىم دا شىقتىم. ءبىراق ءىرى دەنەلى باۋكەڭنىڭ كيىمدەرى ماعان جاراسىپ تا تۇرماعان بولۋ كەرەك.
زالعا ەرتىپ كەلدى دە:
— احا، مىنا بالاعا قاراڭىزشى، ماعان ۇقساي ما؟ — دەدى.
— ۇقسايدى ەكەن، — دەپ احاڭ جىميىپ كۇلدى.
— وسى ۇيدە ەكى بالا بار. بىرەۋى — قارا بالا، ول وسى، ەكىنشىسى — سارى بالا، ول دالادا ويناپ ءجۇر.
— شاگوم مارش، شەشىن، تى سۆويۋ ميسسيۋ ۆىپولنيل،— دەدى ماعان.
تۇك تۇسىنسەم بۇيىرماسىن، مەن باسقا بولمەگە شەشىنۋگە كەتتىم. اسكەري كيىمدى تاستاپ، ءوزىمنىڭ كادىمگى كيىمىممەن قايتا ورالدىم. جايما-شۋاق، ەكەۋى اڭگىمەگە كىرىسكەن ەكەن.
— وتىرعىن، ءسوز تىڭدا، — دەدى باۋكەڭ. مەن وقىس جايدىڭ سەبەبىن سۇرادىم. باۋكەڭ ءبىراز ىڭىلداپ الدى دا:
— تۇسىنبەگەن ەكەنسىڭ عوي، — دەدى.
كوشەدە كەلە جاتقان بويى شىلىمىن سورىپ-سورىپ جىبەردى دە، ءبىراز ۇنسىزدىكتەن كەيىن:
— احاڭ كوپ قۋعىن كورگەن ادام. قازاقتا نە دەيدى، «قۋا-قۋا قىزىل تۇلكىنىڭ قۇيرىعى قىلاڭ بولعان» دەي مە؟ سەنى ول كىسى بوتەن ادام-اۋ دەپ وتىردى. بايقادىڭ با، العاشقىدا كىبىرتىكتەپ، ءسوزى ساراڭ بولدى. ول كىسى شەشەن ادام. ءسوزدىڭ مايىن تامىزادى. كىبىرتىكتەگەنى — مىناۋىڭ «سالپاڭ-قۇلاقتارعا» جەتكىزەتىن بىرەۋ ەمەس پە دەگەنى. ءبىراق قۇمارىنان شىعا سىرلاسقىسى كەلەدى. مەن دە ول كىسىمەن تىلدەسۋگە ىڭكار ەدىم. ەكى ارادا سەن تۇرسىڭ. سەنى قۋىپ جىبەرۋىم كەرەك پە ەدى؟ سەنى اياقاستى پولكوۆنيك جاساعان وسى جاعداي. ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ساعان اسكەري كيىمىمدى كيدىرگەنىم — «بۇل بوتەن ەمەس، ءوزىمىزدىڭ بالا» دەگەنىم. بۇل ۇيدە ەكى بالا بار دەدىم عوي، ەستىدىڭ بە؟
— ەستىدىم.
— ەستىسەڭ سول. احاڭ ساقتىق جاسادى. مەن قىسىلماڭىز دەدىم. ەكەۋمىز ءسويتىپ ۇعىستىق. ال ەندى سەن باۋىرجان ءبۇي دەدى، جۇبانوۆ ءۇي دەدى دەپ وتتاپ جۇرمە! شۇقىرىڭا بىردەڭە بارعان بولسا، بۇگىن از اڭگىمە ايتىلعان جوق، پونياتنو! — دەپ باۋكەڭ داۋسىن كوتەردى.
— عاجاپ اڭگىمە بولدى،— دەدىم مەن.
— عاجاپ، عاجاپ! تامسانعاننان باسقا نە بىلەسىڭدەر! ءسوز تانۋ كەرەك، كىسى تانۋ كەرەك.
باۋكەڭ وزىندىك پەداگوگيكاسىمەن ءسويتىپ تاعى ءبىر ساباقتى بەرىپ تاستادى.
ول كىسى ادەتتە جاقسى اڭگىمەنى جانى ۇيىپ تىڭدايتىن دا، ويسىز وسپاقتاپ سوعاتىن ادامنىڭ ءسوزىن شارت ءۇزىپ تاستايتىن. جاساندى شىدامدىلىق جاساپ، جالىققانشا وتىرۋعا ءىزناھار بارمايتىن.
— مولچات! سەنى تىڭداۋعا «شىلى-مىلىنىڭ» ۋاقىتى جوق.
وندايدا ايتاتىن ءسوزى وسى، «شىلى-مىلى» دەگەنى — مومىش ۇلى دەگەنى. تاپ وسىلاي ەتۋ باۋكەڭە عانا جاراسىپ تۇراتىن. بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي، ءتىلىپ تۇسەتىن «شىندىق» اتتى الماس قىلىشتىڭ تاپ ءوزى ەدى. زەكىگەنى — ۇعا بىلگەن ادامعا اينالايىن دەگەنى، اقىرا سويلەگەنى — اداسپا، ار الدىندا، ادامشىلىق الدىندا ادال بول دەپ ەسكەرتكەنى. وتتى كوزىن قاداسا، سەنىڭ بويىندا قوقىس-سوقىس جوق پا دەپ بارلاعانى. سۇق قولىمەن ورىندىقتى نۇسقاسا، «وتىر، اڭگىمەڭدى ايت، سويلەسەيىك» دەگەنى. باۋكەڭنىڭ وسى بولمىسىنىڭ وزىندە قۇدىرەتتى ءبىر كۇش تۇراتىن، سەنى ۇركىتپەيتىن، قايتا وزىنە تارتا تۇسەتىن.
كەزدەسكەن سايىن كەشەگى باۋكەڭ بۇگىنگى باۋكەڭە ۇقسامايدى. تولعار ويى، شەرتەر اڭگىمەسى، كوكىرەگىڭە قۇيار ونەگەسى ءبىرىن-بىرى قايتالاماي، ءوربي بەرەدى، سارايىڭدى اشا تۇسەدى. كەشەگى سۇراپىل سوعىس جىلدارىنداعى جاۋىنگەر تۇلعاسى، ادام تۇلعاسى، ادامگەرشىلىك جايلى جازباعى، جازعىسى كەلەتىنى كوپ ەكەن. سونى قاعازعا ءتۇسىرىپ، ارتىنداعى ۇرپاققا قالدىرىپ كەتۋگە اسىققانداي سىڭاي تانىتىپ ءجۇردى. كەيدە وي تولعاعان تاڭدامالى شىعارمالارىنىڭ ۇستىنەن شىقساڭ، كەيدە ار جاعىندا داۋىلى كوتەرىلىپ، بىرەسە تارىلىپ، بىرەسە قامىعىپ، بىرەسە جارىلىپ، بىرەسە جازىلىپ وتىرعانىنىڭ ۇستىنەن شىعاسىڭ. مۇنىڭ ءبارىن ۇلكەن كوزدەرى ايناداي ايقىن كورسەتىپ تۇراتىن.
سول باۋكەڭ مەن جامال اپايدىڭ قولىندا مەن شاڭىراق كوتەردىم. تۋعان كەلىندەرىندەي جۇبايىمدى وتە جىلى قارسى الدى. بۇل اكە-شەشەدەن ەرتە ايرىلعان مەن ءۇشىن ەستەن كەتپەس وقيعا بولدى. بالاسى باقىتجان مەنى «جان-اعا»، جولداسىمدى «جەڭەشە» دەپ كەتتى. تۇڭعىشىمىز تۋعاندا شىلدەحانانى باۋكەڭ ءوز ۇيىندە جاساتتى. كەلىنىنە ۇلكەن شوق گۇل جىبەرىپ، العاشقى نارەستەسىمەن ءوزى قۇتتىقتادى.
— ءۇي بولدىم دەپ قول ءۇزىپ كەتپەگەيسىڭ. سەن وسى ءۇيدىڭ بالاسىسىڭ،— دەگەن سوزدەرى مەن ءۇشىن جاي ايتىلعان شىعارىپ سالما ءسوز سەكىلدى كورىنبەيتىن. ول كىسىدە ونداي ادەت جوق.
ءبىر كۇنى «باۋكەڭ شاقىرىپ جاتىر» دەگەن سوڭ جۇبايىمىز ەكەۋمىز قول ۇستاسىپ اسىعا جەتتىك.
— قاراعىم، — دەدى باۋكەڭ كەلىنىنە قاراپ. — مەن سەنىڭ اكەڭ ۇزاقباي قۇلىمبەتوۆتى كورگەن كىسىمىن. ول سۇيكىمدى ەل اعاسى بولدى. قازسيك-تى باسقاردى. بۇگىنشە ايتقاندا، قازاق سسر جوعارعى سوۆەتى پرەزيديۋمىنىڭ پرەدسەداتەلى عوي. 1937 جىلدىڭ لاڭى تالاي تارلاندارمەن قوسا، ول كىسىنى دە الدىمەن جۇتتى. ءما، مىناۋ تيىنعا ءبىر ماكينتوش الىپ كي. مىنا كەمپىر «كەلىنىم، كەلىنىم» دەيدى. ساعان ءالى تۇك كيگىزبەپتى، — دەپ كەڭك-كەڭك كۇلدى. — «اكەڭ ولسە دە، اكەڭنىڭ كوزىن كورگەندەر ولمەسىن» دەگەن قازاق. قاراعىم، مۇنى دۇرىس تۇسىنگىن. كۇيەۋىڭ رەسپۋبليكالىق گازەتتىڭ بىلدەي جاۋاپتى حاتشىسى. اقشالارىڭ بار شىعار. دەگەنمەن باۋىرجان اتامنان دەپ كي.
قاراسام، جۇبايىم اعىل-تەگىل جىلاپ وتىر ەكەن. ەڭ نازىك جان پەرنەسىن باسىپ، ەڭ ءبىر اياۋلى سەزىمدى قوزعاپ جىبەردى ول كىسى، ارينە.
— ءيا، ول ءبىر زوبالاڭ جىلدار ەدى، — دەپ باۋكەڭ ءبىراز ىڭىلداپ وتىردى دا:
— قارا بالا، سەن ماكينتوش تىگىلىپ بىتكەن كۇنى كەلىنگە كيگىزىپ، ماعان اكەپ كورسەتەسىڭ، ۇقتىڭ با؟ — دەدى. بۇل ەندى مۇڭايا بەرمەڭدەر، جەتەدى دەگەنى. ۇيگە كەلە جاتقاندا بويىمىزدى ءبىر سەرگەكتىك، «جاقسى ادام جانىڭدا بولسا، جارىق كۇندەي ەكەن عوي» دەگەن ىستىق سەزىم باۋراپ كەلە جاتقانداي.
باۋكەڭە ءبىر عانا مەنىڭ جۇبايىم ەمەس، «لەنينشىل جاستاعى» جىگىتتەردىڭ ايەلدەرى تۇگەل كەلىن بولدى. ولاردى ەركەلەتكەنى مە، اتىمەن اتاماي، «پۇشىق كەلىن»، «ءانشى كەلىن»، «سۇلۋ كەلىن»، «سىلقىم كەلىن» دەپ سويلەيتىن.
ءبىز «لەنينشىل جاسقا» باۋكەڭنىڭ «وفيسەر كۇندەلىگى» دەگەن ەڭبەگىن ورىسشادان اۋدارىپ باسا باستادىق. العاشقى جاعى مەنىڭ ۇلەسىمە تيگەن ەدى. قازاقشاسىن كورىپ شىقسىنشى دەگەن نيەتپەن ءبىر كۇنى الىپ كەلدىم. وقىپ كوردى دە، لاقتىرىپ جىبەردى. «اسكەري دۇنيەنى اۋدارا المايسىڭدار. جانسىز تىپ جىبەرەسىڭدەر» دەدى.
— ونىڭىز راس، مىسالى، «سميرنو!»، «شاگوم مارش!» دەگەندى قالاي الاسىز؟ — دەدىم مەن.
الگى لاقتىرىلعان قاعازدىڭ ءبىر بولەگىن قاراپ شىقتى دا، جامال اپاي اراشا ءتۇستى.
— جەكە سوزدەرى بولماسا، اۋدارما جامان ەمەس، باۋكە. بالانى بەكەر جاسىتپا!
— بالا، بالا! نەعىلعان بالا؟ قاتىنى بار، قىزى بار. بىلدەي جاۋاپتى حاتشى. جاۋاپتى حاتشى جاۋاپسىز اۋدارما جاساسا، گازەت نە بولادى؟ مەن وسىندا كەلگەلى قازاق گازەتتەرىنە ۇڭىلىڭكىرەپ ءجۇرمىن. ءسىڭىر شايناعانداي قينالاسىڭ. رەسمي ماتەريالدار ءجىپ جۇتقانداي قينايدى. بۇل اناۋ جەكە باسقا تابىنۋ كەزەڭىنەن قالعان پالە. قاتە جىبەرىپ المايىن دەپ قالتىلداپ، ءسوز تۇگەندەگەن ول كەزدە. ەرتەڭ بۇكىل ءتىلىمىز وسىنداي قاساڭ بولىپ كەتسە قايتەمىز. ماعان كەشىرىمدى، مەن اسكەري اداممىن. ال مىنا جۋرناليستەرگە شە؟ ءتىلدى بۇلدىرەتىن وسىلار. وشيبايۋس، ماعان دا كەشىرىمسىز، انا ءتىلى جونىندە ەشكىمگە جەڭىلدىك جاساۋعا بولمايدى. ءتىل تىلشىلەردىكى عانا ەمەس، حالىقتىكى، ونى تۇنىق كۇيىندە ۇستاۋىمىز كەرەك.
ىشتەي تۇيگەنىم: باۋكەڭنەن تاعى ءبىر ساباق الدىم-اۋ دەدىم. ساباق بولعاندا قانداي! ويى قانداي تەرەڭدە جاتىر!
جامال اپاي سول كەزدە اۋدارمانى تۇگەل وقىپ شىعىپ، شىجىق بولدى.
— مىناۋ جامان اۋدارما ەمەس، باۋكە! سەن ءوزىڭ ورىسشا ويلايسىڭ دا، اۋدارماعا باعا بەرگەندە سول ولشەممەن كەلەسىڭ. مىناۋ جاقسى اۋدارما.
جامال اپاي، جالپى، كوركەم ادەبيەتتى كوپ وقيتىن. قازاق سوزدەرىنىڭ تابيعاتىن دا جاقسى تانيتىن. ءبىز رەداكسيادا ءسوز قولدانۋدا ول كىسىدەن كوپ نارسەنى سۇراپ جۇرەتىنبىز. بەلگىلى جازۋشىلاردىڭ ءستيلى، ءتىلى جونىندە دە ءوز پىكىرلەرى بولاتىن. ولارمەن ارالاسىپ تا تۇراتىن. ونىڭ باستى سەبەبى جامال اپاي اراب ارپىنەن باسا الاتىن الماتىداعى ساناۋلى ماشينيستكالاردىڭ ءبىرى ەدى. ال ۇلكەن جازۋشىلاردىڭ كوبى ءوز شىعارمالارىن تەك اراب ارپىمەن جازادى ەكەن. جازۋعا وڭاي بولسا كەرەك. عابيدەن ءمۇستافيننىڭ، سەيىتجان وماروۆتىڭ تەلەفون سوعىپ، جامكەڭنەن شىعارمالارىن باسىپ بەرۋدى وتىنگەنىنە الدەنەشە كۋا بولعانىم بار. باۋكەڭ موسكۆا تۇبىندە تۇرعاندا ەكەۋى حاتتى كەي-كەيدە ارابشا جازىسىپ قوياتىن.
بايبىشەسىنىڭ قازاق ءتىلىن جاقسى بىلەتىنىن مويىنداعانى ما، ايتەۋىر باۋكەڭ مەنىڭ اۋدارمام جونىندەگى العاشقى شابۋىلىنان قايتىپ، ساباسىنا تۇسەيىن دەدى.
— بالاڭ ەكەۋىڭ مىقتى بولساڭ، ءما، مىنانى اۋدارىڭدار، — دەپ مەنىڭ الدىما «سپينا» دەگەن نوۆەللاسىن لاقتىرىپ تاستادى. ءوزى «اڭگىمە» دەپ ايدار تاعىپتى. كولەمى شاعىن. ءبىراق بۇل باۋكەڭ شىعارمالارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءبىر كۇردەلىسى، تەرەڭ پسيحولوگيالىق دۇنيە. كەيىننەن ول تاڭدامالى شىعارمالارىنا «جون ارقا» دەگەن اتپەن كىردى.
تەرەڭدەي تۇسكەن تانىستىق تۆورچەستۆولىق بايلانىسقا قاراي ويىستى. وعان قۋانباسام، مەن وكىنگەم جوق. ويتكەنى، باۋكەڭمەن اڭگىمەدەن سوڭ بۇكىل ءومىر قۇبىلىسىنا وزگە كوزبەن وزگە كوزبەن قارايسىڭ. «وشپەگەن وت» اتتى العاشقى كولەمدى وچەركىم دە تىكەلەي سول كىسىنىڭ ىقپالىمەن دۇنيەگە كەلگەن-دى. جازۋعا وي سالعان دا ءوزى ەدى. ءبىر كۇنى سالەم بەرە ءبىر ايەل كەلىپتى.
— مەنىڭ اتىم — ءزۇلزيرا. تەمىربەك كوكىبايەۆتىڭ جۇبايىمىن عوي، — دەپتى.
باۋكەڭ قازا تاپقان جاۋىنگەرلەردىڭ ايەلى، بالا-شاعاسى، اكە-شەشەسى جونىندە تەبىرەنبەي ايتا المايتىن، ولاردى بولەكشە ءبىر ىستىق سەزىممەن قابىلدايتىن. ولارمەن كەزدەسكەن كۇندى، وزىنە كەرەك دەرەكتى ىلعي جازىپ قوياتىن.
— ءبىر اي عانا بىرگە تۇرىپ، بۇكىل ادال ءومىرىن ادال ماحابباتىنا ارناعان ادامدى كوردىم. مىنە، سوعىس بىتكەلى ون ەكى جىل. سارعايىپ ءالى كۇتۋلى. ول سۇيگەن جارىنىڭ شەشەسىن دە باعىپ وتىر ەكەن، — دەدى.
بۇل جاعداي مەنى دە تەبىرەنتپەي قويمادى. زۇلزيرامەن جولىعىپ، بارلىق جاعدايدى سۇراپ ءبىلدىم. شىنىندا، تەمىربەك ەكەۋى قوسىلعان سوڭ ءبىر ايدان كەيىن سوعىس باستالىپ كەتىپتى. تەمىربەك كەلىنىمەن ءالى جۇزدەسىپ ۇلگەرمەگەن اناسىن جاس جارىنا عانا امانات ەتەدى. سوعىستىڭ اۋىر كەزىندە سوناۋ سەمەي وبلىسىنا بارىپ، ءزۇلزيرا ەنەسىن تاۋىپ الادى. تەمىربەك كەتكەندە ىشتە قالعان قورلاننىڭ ءوزى سول جىلى 16-عا تولىپتى. اناسىن دا، بالاسىن دا ادال ماحابباتىمەن ايالاپ وتىرعان اسىل جاردى كورىپ، وشپەگەن وتتىڭ سىرلارىنا قانىقتىم. مەنىمەن بولعان اڭگىمەدە تەمىربەكتىڭ شەشەسى:
— بالادان جارىلقاي ما، كەلىننەن جارىلقاي ما، ول ءبىر قۇدايدىڭ ءىسى ەكەن. ءزۇلزيراعا مەن ءۇشىن باعىڭدى بايلاما، تەمىربەك ەندى جوق قوي دەپ تە ايتتىم، — دەدى. كۇرسىنىپ الدى دا، ءسوزىن ءارى قاراي جالعادى.
— انا ءۇمىتى ۇزىلمەيدى ەكەن. سوعىس بىتكەلى ون ەكى جىل وتسە دە، تەمىربەگىم ەسىكتەن انە كىرىپ، مىنە كىرىپ كەلەتىن سياقتى بولادى دا تۇرادى. مۇمكىن، ءزۇلزيراعا دا سولاي شىعار. ويناقتاپ جۇرگەن قورلان اكەسىن سۋرەتىنەن عانا بىلەدى. وسىلاي وسكەن قانشاما بالا بار! سوعىس دەگەن سۇراپىلدىڭ ءبىزدىڭ ۇيدەگى قولتاڭباسى وسىنداي، قالقام!
— سوعىستىڭ سالعان سويقاندى ورنەگىن مايداننان عانا ەمەس، تىلدان دا ىزدەۋ كەرەك، — دەگەن باۋكەڭنىڭ سوزىمەن قالاي ۇشتاسىپ جاتىر مىناۋ پىكىر. بۇل ءبىر تۇتاس ەرلىك، تۇتاس قيامەت قوي دەگەن وي كەلدى. ونى ءوز تابيعاتىمەن نەگە كورسەتپەسكە.
وچەركتى جازۋ ۇستىندە باۋكەڭ قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنا وتكىزگەن ءارحيۆىنىڭ ىشىنەن مىناداي دوكۋمەنتتىڭ كوشىرمەسىن اكەپ بەردى.
«ءوزىنىڭ دارىندىلىعى جاعىنان سسسر حالىقتارىنىڭ اندەرىن تاماشا ورىندايتىن، حالىق ەرتەگىلەرىن، كوركەم شىعارمالاردان ۇزىندىلەردى عاجايىپ وقيتىن تەمىربەك كوكىبايەۆ قاتارداعى سولدات مىندەتىن ارتيستىك قابىلەتىمەن ۇشتاستىرا ءبىلدى. ونىڭ ءوزى عانا جاقسى ءانشى بولعان جوق، ناعىز تالانتتاردى ماڭايىنا توپتاستىرا ءبىلدى. كوپ كەشىكپەي ونىڭ قۇرعان توبى پولكتاعى (كەيىننەن ديۆيزياداعى) قىزىل اسكەر انسامبلىنە اينالدى. كوركەمدىك جاعىن باسقارۋشى تەمىربەك كوكىبايەۆتىڭ ءوزى بولدى.
تەمىربەك كوكىبايەۆ اسكەري كوركەمونەرپازدار پروگرامماسىن مايداندا قالىپتاسقان جاعدايدا بۇقارالىق-ۇگىت، ناسيحاتتىق ماقساتقا قۇرا ءبىلدى. ول مايداندا تۋعان تۆورچەستۆونى مۇقيات زەرتتەۋشى ءارى شەبەر جەتكىزۋشى. سونىمەن بىرگە ولەڭدەردى، جەكەلەگەن اڭگىمەلەردى ورىسشادان قازاقشاعا، قازاقشادان ورىسشاعا اۋدارۋمەن تالماي شۇعىلدانادى.
بۇل انسامبل الدىڭعى شەپتە 300-دەن استام كونسەرت بەردى. كوكىبايەۆتىڭ توبى كورپۋس، ارميا جانە مايدان شتابتارىندا وتكىزىلگەن كوركەمونەرپازدار بايقاۋىندا سان مارتە ماقتاۋعا يە بولدى، ەكى رەت اسكەري سوۆەتتىڭ گراموتالارىمەن ناگرادتالدى. قالجىڭداپ بولسا دا سولداتتار مەن وفيسەرلەردىڭ اراسىندا شىن ىقىلاسپەن ونى «8-گۆارديا ديۆيزياسىنىڭ ونەرگە ەڭبەگى سىڭگەن قايراتكەرى» دەپ اتايدى».
بۇل مىنەزدەمەنى باۋكەڭ سوعىس كەزىندە الماتىعا كەلگەندە تەمىربەك كوكىبايەۆقا رەسپۋبليكانىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتيسى اتاعىن الىپ بەرۋ ءۇشىن جازعان ەكەن. «قازاق سسر حالىق كوميسسارلارى سوۆەتىنىڭ جانىنداعى ونەر ىستەرى جونىندەگى باسقارماعا، 24-يانۆار، 1944 جىل» دەپ بەلگى سوعىلىپتى.
سوعىس ماڭگى ولمەيتىن ونەردى دە اياماعان. وت-جالىننىڭ وتىندە تالانتىمەن جارىپ شىققان ونىڭ ءبىر وكىلىن اقىرى جالماپ تىنعان. كىم بىلەدى، ءتىرى قالسا، تەمىربەكتەن دارىندى كومپوزيتور، الدە تالانتتى ۇيىمداستىرۋشى شىعار ما ەدى.
ءزۇلزيرا جونىندە ماعان اڭگىمە ايتقاندا باۋكەڭ دە، مۇمكىن، وسىلاي ويلاعان بولار. جازىپ بىتكەن سوڭ «وشپەگەن وتتى» وزىنە وقىپ بەردىم.
— گازەتكە ۇسىنعايسىڭ، جامان دۇنيە بولماپتى، — دەدى. ارقالانىپ، تاعى دا ور نارسەنى جازۋعا اڭسارىم اۋىپ كەتتى.
سول جىلى «وشپەگەن وت» «لەنينشىل جاس» گازەتىندە جاريالاندى دا، كەيىننەن ورىس تىلىندە «وگني الاتاۋ» گازەتىندە باسىلدى. ال 1970 جىلى «ءداۋىر اتى — وكتيابر» اتتى وچەركتەر جيناعىما «ماحاببات قۇدىرەتى» دەگەن اتپەن ەندى.
ءازىلحان نۇرشايىقوۆتىڭ باۋكەڭ جايىندا «اقيقات پەن اڭىز» اتتى كىتابى شىققاندا جۇبايىمنىڭ مەنى سوزبەن ءبىر تۇيرەپ العانى بار.
— سەن عوي، باۋكەڭمەن كوپ ارالاسقان، اڭگىمەسىن كوپ تىڭداعان، ءتىپتى بالاسىنداي بولعان ادامسىڭ. مىنا كىتاپتى ەلدەن بۇرىن سەنىڭ جازاتىن ءجونىڭ بار ەدى عوي، — دەدى.
— سەن قىزعانشاقتىق جاساما. باۋكەڭ جايىندا كوپ جازىلسا دا، ول ادام تۋرالى جازۋ قيىن. مەن شىنىمدى ايتسام، جۇرەكسىنىپ كەلدىم. ال ءازىلحاندى شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىن. ول ۇلكەن ەرلىك جاسادى. الەكساندر بەك باۋكەڭنىڭ سوعىستاعى بەينەسىن جاساسا، ءازىلحان سوعىستان كەيىنگى، بەيبىت ۋاقىتتاعى بەينەسىن جاسادى. بۇل ەكى كىتاپتىڭ اراسىندا تۇتاستىق بار. ول — باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ تۇتاستىعى. بۇل تۇلعا جونىندە قان كورگەندەردىڭ، قاندى كويلەك مايدانداستاردىڭ الدىمەن جازعانى دۇرىس. ولاردىڭ قابىلداۋى، ءتۇيسىنۋ سەزىمى بىزدىكىنەن وتكىرىرەك، تەرەڭىرەك. باۋكەڭ جايىندا جايداق جازۋعا بولمايدى. ۋاقىت ول كىسىنىڭ سوم تۇلعاسىن ءالى اجارلاي تۇسەدى. ەمەن اعاشتى وندەۋگە دە ەمەندەي بەرىك شەبەر كەرەك، - دەدىم.
وسى سىرىمدى جۇبايىم ءازىلحاننىڭ ۇيىندە بولعان ءبىر قوناقتا ايتىپ قويىپ، ءوزىنىڭ العاشقى قىزعانىشىن اقتاعانى بار.
باۋكەڭ جايلى جازۋ شىنىندا وڭاي ەمەس. ونىڭ باتىرىپ ايتاتىن سوزدەرىن جەتكىزۋ ءۇشىن ءوز بويىنداعىداي باتىلدىق كەرەك.
الپىسىنشى جىلداردىڭ ورتا كەزى بولاتىن. الماتى جوعارى پارتيا مەكتەبىندە مومىشۇلىمەن ايتۋلى ءبىر كەزدەسۋ بولدى. ونداعى اڭگىمە كەيىن ءبىراز ءسوز بولىپ ءجۇردى. ءبىر كۇنى باۋكەڭ مەنى شاقىرىپ الدى دا:
— سەن ءوز قۇلاعىڭمەن تىڭدا. دەيدى-دەيدىنىڭ وسىرمەسى دە، وتىرىگى دە كوپ بولادى. كەيبىر ۇياتسىزدار جانىنان قوسىپ تا جىبەرەدى. كەرەك دەسەڭ، جازىپ ال، — دەدى.
ول كىسىمەن اڭگىمەدە ادەتتە مەنىڭ قولىمدا بلوكنوت، قالام بولادى. ۇتقىر سوزدەرىن كەيىنگە قالدىرساڭ ۇمىتىپ قالاسىڭ. ولاي بولماس ءۇشىن تابان استىندا قاعازعا ءتۇسىرىپ ال. بۇل ادەت بويىمدا ءبىرجولا قالىپتاسقانداي ەدى.
— جوق، بۇل ۇزاق ءسوز. ەكى جارىم ساعات سويلەدىم عوي. مىنە، مىناۋ مەنىڭ تەزيسىم. ماشينكاعا باستىر دا، ءبىر داناسىن وزىمە اكەپ بەر، — دەدى. ورىسشا جازىلعان ەكەن، اڭگىمە سوعىس توڭىرەگىندە بولسا دا، تالاي ماسەلەنى باۋكەڭ وزىنە ءتان وي ماشىعىمەن قوزعاپتى. تەزيستەرىنە جۇگىنەيىك.
«اسكەري عىلىمنىڭ انىقتاۋىشى بويىنشا، سوعىس ەكى داۋىرگە بولىنەدى. ءبىرىنشىسىن مانۋفاكتۋرالىق ءداۋىر دەيدى. سوناۋ العاشقى قوعامدا، ادامدار ءوزارا جاۋلاسقاندا، الدىمەن بىر-بىرىنە جۇدىرىق جۇمسادى، سوسىن تاس لاقتىردى، سويىلداستى، نايزامەن جانشىپ، قىلىشپەن شاپتى، ساداقپەن اتىستى. بىلايشا ايتقاندا، قارا ءدۇرسىن جولمەن سوعىستى. سوعىستى بۇلاي جۇرگىزۋ ءداۋىرىنىڭ ۇلى قولباسشىسى شىڭعىس حان...
قىتايلىقتار ادامزاتقا ءوق-دارىنىڭ سىرىن اشتى. ءبىزدىڭ يادرولىق عاسىردى قوسا ەسەپتەگەندە، سوعىس جۇرگىزۋ ءۇشىن بۇل جاڭالىقتىڭ زۇلماتى سۇمدىق بولدى.
ادام بالاسىنىڭ تاريحىنداعى ەڭ ۇلى ماتەماتيك كوسموس كورابلىن جاساعان جان ەمەس، ەكى جەردە ەكىنىڭ ءتورت ەكەنىن العاش اشقان ادام. ەگەر ول مۇنى اشپاسا، كوسموس كورابلى دە بولمايتىن ەدى، ادام دا عارىشقا ۇشپايتىن ەدى.
عافۋ ەتىڭىزدەر، مەن اڭگىمەدەن ءسال اۋىتقىپ كەتىپپىن. سوعىس جۇرگىزۋدىڭ ەكىنشى كەزەڭىن ماشينالىق كەزەڭ دەيدى. بۇل كەزەڭدەگى سوعىس جۇرگىزۋدىڭ ۇلى قولباسشىسى — گەنەراليسسيمۋس يوسيف ۆيسسارينوۆيچ دجۋگاشۆيلي.
ءيا، مارقۇم گەنەراليسسيمۋس ءوز قىزمەتىندە تولىپ جاتقان كەشىرىلمەس قاتەلىكتەر مەن كەمشىلىكتەر جىبەردى. ءبىزدىڭ پارتيا، حالىق ول قاتەلىكتەر مەن كەمشىلىكتەردى دۇرىس ايىپتاپ وتىر. مۇنى جوققا شىعارۋعا بولمايدى، بۇل داۋسىز فاكتى.
ءبىراق ماركستىك-لەنيندىك ادىلەتتىككە جۇگىنەر بولساق، ءبىز ونىڭ قوسقان ۇلەسىن، پارتيامىزدى قۇرۋداعى، ەلىمىزدە ءسوسياليزمدى ورناتۋداعى، قۋاتتى قىزىل ارميانى — ەلىمىزدىڭ قارۋلى كۇشتەرىن قۇرۋداعى ەڭبەگىن جوققا شىعارىپ، قارالاۋعا مورالدىك قاقىمىز جوق. ارينە، ستالين لەنين ەمەس. ۇلى لەنين كورەگەن بولدى، ءتوزىمدى بولدى. ول توزىمدىلىكتى دوستارىنا عانا ەمەس، قارسىلاستارىنا دا جاسادى.
بىرنەشە مىسال:
1. ۆلاديمير يليچ زينوۆيەۆپەن بىرلەسىپ بىرنەشە ەڭبەك جازدى.
2. ۆلاديمير يليچ ءبۋحاريننىڭ كەيبىر تەوريالىق تۇجىرىمدارىنا ىلتيپاتپەن قارادى.
ب.مومىش ۇلىنىڭ اۆتوگرافى «ءسىبىردى كورگەندەر از، كورمەگەن كوپ» دەگەن ولەڭى. 1949 ج.
3. ۆلاديمير يليچ پياتاكوۆتى قاتتى ايىپتادى، ونى جولداس دەپ اتاعىسى كەلمەدى.
4. ۆلاديمير يليچ ليەۆ تروسكييدىن سولشىلدىق قاتەلىكتەرىن قاتتى ايىپتادى.
5. ۆلاديمير يليچ سكليانسكييدىڭ كيريلەنكونىڭ، پوشۋكانەستىڭ، ستۋچكانىڭ قاتەلىكتەرىن ايىپتادى.
6. ۆلاديمير يليچ ءستاليننىڭ قاتەلىكتەرىن قاتتى ايىپتادى. سوندا دا ولارعا توزىمدىلىك جاسادى. لەنيننىڭ تۇسىندا ولار حالىق كوميسسارلارى، ءبىزدىڭ پارتيامىزدىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەلەرى بولدى. لەنين ولارمەن وتانىمىزدىڭ، حالقىمىزدىڭ مۇددەسى ءۇشىن قويان-قولتىق جۇمىس ىستەدى.
ونىڭ ۇسىنىسىمەن ستالين پارتيامىزدىڭ باس سەكرەتارى بولدى.
ونىڭ ۇسىنىسىمەن كالينين رەسپۋبليكامىزدىڭ پرەزيدەنتى بولدى.
ونىڭ ۇسىنىسىمەن تروسكيي اسكەري جانە تەڭىز ىستەرى جونىندەگى حالىق كوميسسارى بولدى.
ونىڭ ۇسىنىسىمەن كيريلەنكو ەلىمىزدىڭ باس پروكۋرورى بولىپ تاعايىندالدى.
ونىڭ ۇسىنىسىمەن ستۋچكا سسسر جوعارعى سوتىنىڭ پرەدسەداتەلى بولىپ سايلاندى.
ياعني، لەنين دوستارىمەن عانا ەمەس، قارسىلاستارىمەن دە ءتىل تابىسا ءبىلدى.
ياعني، لەنين ادامداردى ۇيرەتە، باۋلي ءبىلدى.
ياعني، لەنين ادامدارعا سەندى جانە ولاردى تەكسەرە ءبىلدى.
بۇعان قاراما-قارسى ستالين ءتوزىمسىز، كىنامشىل، كۇدىكشىل، اينالاسىنداعى وقيعالار، ادامدار جايلى ناشار حابارلانعان بولدى — ونىڭ ەڭ باستى تراگەدياسى وسىندا. ونىڭ قاتەلىكتەرى مەن كەشىرگىسىز كەمشىلىكتەرى وسىدان شىقتى.
ونىڭ قاتەلىكتەرى مەن كەمشىلىكتەرىن جوققا شىعارۋ قانداي ادىلەتسىزدىك بولسا، تاريحي تۇرعىدان ونىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگىن جوققا شىعارۋ دا سونداي ادىلەتسىزدىك.
سوۆەت وداعىنىڭ ازاماتى رەتىندە مىنا جاي مەنى قاتتى الاڭداتادى: شيرەك تاسىر بولدى، ءبىز بىرەسە ولاي، بىرەسە بىلاي تولقيمىز. ەكى تولقۋدىڭ دا ادىلەتسىزدىگى بار. ەكى تولقۋ دا ءبىزدى شاتاستىرادى. وكىنىشتى، امال جوق، بۇل — فاكتى.
مەنىڭ تولىق تالداۋ جاساپ جاتۋعا ۋاقىتىم جوق. ءبىراق «ا» دەپ ايتقان ەكەنسىڭ، «ب»-نى دا ايتۋ كەرەك. سول «ب»-عا كوشۋگە رۇقسات ەتىڭىزدەر.
ونداعى ايتپاعىم مىناۋ: ا) گەرمانيا، يتاليا، جاپونيا اراسىندا جاسالعان انتيكومينتەردىك پاكت ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ العاشقى حابارشىسى ەدى؛ ب) ءمۋسسولينيدىڭ ابيسسيناعا تاعىلىق شابۋىلى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ ەكىنشى حابارشىسى بولدى؛ ۆ) ۇلى بريتانيانىڭ پرەمەرمينيسترى چەمبەرلەن مەن گيتلەردىڭ اراسىندا بولعان ماسقارا ميۋنحەن كەلىسىمى جاڭا دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ ەڭ قاھارلى حابارشىسى ەدى. اعىلشىن پارلامەنتىندە سويلەگەن سوزىندە مارقۇم ۋنيستون چەرچيل وپپوزيسياداعى پارتيانىڭ وكىلى رەتىندە چەمبەرلەنگە ميۋنحەن كەلىسىمى ءۇشىن: «ءسىز سوعىستان دا ماسقارا بولۋدى ارتىق سانادىڭىز. بۇل ءسىزدىڭ ەڭ باستى اسكەري-ساياسي قاتەلىگىڭىز. ءسىز ماسقارا دا بولاسىز، سوعىسقا دا ۇرىناسىز». ول كىسىنىڭ ايتقانى دۇرىس بولىپ شىقتى. ۇلى بريتانيا ماسقارا دا بولدى، سوعىسقا دا ۇرىندى.
ءبىزدىڭ جاعىمىزدان دا كەشىرگىسىز قاتەلىكتەر جىبەرىلدى. ونىڭ سەبەپتەرى: ۇلى دەرجاۆالاردىڭ — فرانسيانىڭ، انگليانىڭ، اقش-تىڭ، ءسسسر-دىڭ اراسىندا ءوزارا سەنۋشىلىك بولمادى. مۇنى گيتلەر قاتتى پايدالاندى. ول ەڭ الدىمەن فرانسيا مەن انگلياعا شابۋىل جاسادى. بۇل ۇلكەن ستراتەگيالىق تۇرعىدان جاي الدارقاتۋ ەدى. گيتلەر قۋلىعىن اسىردى. ءوز قارسىلاستارىن اقىماق ەتىپ، ول بىر-بىرىنە تيىسپەۋ جونىندە سوۆەت وداعىمەن شارت جاساستى.
ءبىزدىڭ باسپا ءسوز مۇنى ءتىپتى دۇرلىكتىرە جازدى. تاسس بىرنەشە مارتە مالىمدەمە جاسادى. گەرمانيا تيىسپەۋ جونىندە شارتتى مۇلتىكسىز ورىنداۋدا دەپ سوقتى-اۋ. ءسويتىپ، باسشىلىقتىڭ، حالىقتىڭ قىراعىلىعىن السىرەتتى.
الايدا ءبىزدىڭ پارتيا، سوۆەت ۇكىمەتى ول كەزدەگى حالىقارالىق جاعدايعا وزىنشە ءمان بەردى. تاريحشىلارىمىزدىڭ قازىرگى ەكىۇداي سىڭارجاقتىعىمەن مەن مۇلدە كەلىسپەيمىن. بىرەۋى «تۇتقيىلدان»، «كۇتپەگەن جەردەن» شابۋىل جاسادى دەپ ءبىزدىڭ سوعىستاعى العاشقى ساتسىزدىكتەرىمىزدى اقتاعىسى كەلەدى. تۇتقيىلدىڭ اتى — تۇتقيىل. تارپا باس سالۋدىڭ اتى — تارپا باس سالۋ. ونى بولجاۋ كەرەك ەدى. ەكىنشىسى — ءبىزدىڭ ۇكىمەت پەن پارتيادا قىراعىلىق بولمادى دەپ ايىپتايدى. ولاي ەمەس. تاريحي وبەكتيۆتىك مۇنى جوققا شىعارادى.
ا) ءبىزدىڭ ەلىمىز پارتيانىڭ باسشىلىعىمەن سوعىسقا ازىرلەندى. بۇل — داۋسىز. سوعىس قارساڭىندا ءبىزدىڭ بۇكىل ەكونوميكالىق، ساياسي جانە ديپلوماتيالىق كۇشىمىز وسى ازىرلىككە قىزمەت ەتتى.
ب) ءبىزدىڭ پارتيا، حالقىمىز، ءبىزدىڭ ۇكىمەت سوعىس بولاتىنىن ەشقاشان جوققا شىعارعان جوق، قايتا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ بولماي قويمايتىندىعىن مويىندادى. ءارى ەڭ پوتەنسيالدى جاۋ گەرمان ءفاشيزمى دەپ ەسەپتەدى.
ۆ) وعان بۇلتارعىسىز كوپتەگەن دالەلدەر بار. پولشا ناۋقانىنان كەيىن ءبىزدىڭ ۇكىمەت گيتلەرگە قاھارلى ەسكەرتۋ جاسادى. ونى رەسمي ءباسپاسوزىمىز «باتىس بەلورۋسسياعا، باتىس ۋكرايناعا، بەسسارابياعا دوستىق قولىن سوزۋ» دەپ جازدى. گيتلەر بىزگە قارسىلىق جاساي المادى. بۇل وقيعالاردى مەن كوزىممەن كورىپ، ءوز باسىمنان كەشكەن اداممىن.
مەن وندا 406-پولكتىڭ شتاب باستىعىنىڭ ءبىرىنشى كومەكشىسى ەدىم. ءوزىمىزدىڭ جوعارعى كوماندوۆانيەدەن «نەمىستەرمەن كەزدەسكەندە وق اتپاڭدار» دەگەن نۇسقاۋ الدىق. نەمىستەردى سوندا مەن ءبىرىنشى رەت كوردىم. نەمىستىڭ وفيسەرى مەنىڭ قولىمدى الىپ تۇرىپ:
— وبەر-لەيتەنانت (اتا لەيتەنانت)، مەنىڭ فيۋرەرىم سوۆەت اسكەرلەرىمەن كەزىككەندە وق اتپاڭدار دەپ بۇيىردى. تەگى ءتيىستى ديپلوماتيالىق جولدار ارقىلى كەلىسىم بولسا كەرەك...
وسى وپەراسيا اياقتالعاننان كەيىن ءبىزدىڭ باتىس شەكارامىز جۇزدەگەن كيلومەترگە ارى جىلجىدى. سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ ۇيعارىمىمەن ءبىز جاڭا شەپتەردە جاڭادان بەكىنىستەر سالدىق. مەن وندا ارتيللەريا ديۆيزيونىنىڭ كومانديرى ەدىم.
1941 جىلدىڭ 1-يانۆارىندا مەن اياقاستى قازاقستانعا شاقىرىلدىم. رەسپۋبليكانىڭ اسكەري حالىق كوميسسارياتىندا جاڭادان الىناتىنداردى اسكەرگە ازىرلەۋ ينسپەكتورى بولىپ ىستەدىم. بۇعان دەيىن ارمياعا ادامدار ادەتتە كۇزدە شاقىرىلاتىن. مەن قالادان قالاعا، وبلىستان وبلىسقا شاپقىلاپ قىزىل ماي بولدىم. جاس جىگىتتەردى اسكەرگە مەرزىمىنەن بۇرىن الىپ، ەشەلون-ەشەلون ەتىپ جونەلتىپ جاتتىق.
بىردە كومانديروۆكامەن كييەۆكە كەلدىم. ايرىقشا كييەۆ اسكەري وكرۋگىنىڭ قولباسشىسى، گەنەرال-پولكوۆنيك م.پ.كيرنونوستىڭ قابىلداۋىندا بولدىم. ودان سوڭ وپەراتيۆتى باسقارمانىڭ باستىعى، پولكوۆنيك ي.ح.باگراميانمەن (ول ءقازىر سوۆەت وداعىنىڭ مارشالى) اڭگىمەلەستىم. ول كەزدە مەن بار بولعانى اعا لەيتەنانتپىن، شەن جاعىنان ارامىز تىم قاشىق بولعاندىقتان، ولارمەن اشىق سويلەسە المادىم. ءبىراق ەكەۋىنىڭ دە اۋزىنان «جاعداي وتە شيرىعىپ تۇر» دەگەن سوزدەر شىعىپ قالدى.
بۇدان شىعاتىن قورىتىندى، ءبىزدىڭ شەكاراداعى اسكەري وكرۋگتەرگە جوعارعى كوماندوۆانيە «ساقاداي-ساي بولىڭدار» دەگەن نۇسقاۋ بەرسە كەرەك.
كييەۆتەن الماتىعا قايتقان ساپارىمدا جول بويى اسكەر تيەگەن ەشەلونداردى كوردىم. ۇلكەن توراپتىق ستانسيادا ۇزاق تۇرىپ قالعان سوڭ، ءبىر مايور ەكەۋمىز ءبىر شىنى سىرانى ءبولىپ ىشتىك. ول شىداي الماي: «باتىس شەكاراداعى جاعداي شيىرشىق اتىپ تۇرعان بولۋ كەرەك. ءبىزدى قيىر شىعىستان گەنەرال ي.س.كونيەۆتىڭ ارمياسىنان اكەلە جاتىر» دەپ قالدى. كەلەسى ءبىر تەمىرجول ستانسياسىندا اسكەري ەشەلوننىڭ كاپيتانىمەن كەزدەسىپ قالدىم. ەكەۋمىز تاعى سىرا ىشتىك. كاپيتان كەشەگى مايوردىڭ ءسوزىن قايتالادى: «باتىس شەكارا شيىرشىق اتىپ تۇرعان سياقتى. ءبىزدى، كاۆكازداعى گەنەرال لۋكيننىڭ ارمياسىن، قول-اياعىمىزدى جەرگە تيگىزبەي باتىسقا الىپ كەلە جاتىر».
كاپيتان ەكەۋمىز قالجىڭعا كوشتىك. قوشتاساردا ول ماعان:
— ساۋ بولىپ تۇر، اتا لەيتەنانت. ەگەر ءبىزدى نەمىستەر توپەي باستاسا، جاردەمدەسەرسىڭ، — دەدى.
— توپەشتەۋگە ءداتى بارا قويار ما ەكەن؟
— سەن تىم اڭقاۋسىڭ-اۋ دەيمىن، اعا لەيتەنانت. كوكتەگى بۇلت تىم قويۋلانىپ بارا جاتقان جوق پا؟ كىمدى كىمنىڭ توپەشتەرىن سوعىس كورسەتەر.
— جولداس كاپيتان، سوعىس بولمايدى، — دەپ وزەۋرەدىم مەن. ول يىعىمنان قاعىپ كۇلىمسىرەدى دە:
— سەن اقىماقسىڭ، اعا لەيتەنانت، — دەدى.
— سەنىڭ دە اقىلىڭنىڭ اسىپ جاتقانىن كورىپ تۇرعانىم جوق، جولداس كاپيتان، — دەدىم مەن.
كۇن اشىق بولاتىن. كاپيتان قولىمەن اسپاندى نۇسقاپ:
— سەن كوكتەگى بۇلتتى كورىپ تۇرسىڭ با، — دەدى. اسپاندا ويماقتاي دا بۇلت جوق. ۋكراينا جەرىندە ەدى.
— سەن بۇلتتى كورە الماي تۇرسىڭ با؟ — دەپ قايتالادى كاپيتان.
— كورسەم كوزىم شىقسىن.
— اقىماقسىڭ، بوقمۇرىنسىڭ سەن، اعا لەيتەنانت.
ول تاعى دا مەنىڭ ارقامنان قاقتى. ءبىراز ويلانىپ تۇردى دا:
— بۇگىن كورمەسەڭ، قالىڭ بۇلتتى ەرتەڭ كورەسىڭ. وندا وينايتىن نايزاعايدى الدىمەن قارسى الۋعا مەن بارا جاتىرمىن. قيىن جاعدايدا قالسام، كەلىپ قۇتقارارسىڭ، — دەپ قارق-قارق كۇلدى.
— كاپيتان، ءسىز سارىۋايىمشىل ەكەنسىز.
— جوق، باۋىرىم، مەن — ءور مىنەزدىنىڭ ءوزىمىن. ءور مىنەزدى شىعار دەپ وزىڭمەن سويلەسىپ تۇرمىن. ەگەر سوعىس بولا قالسا، ءبىز مىقتاپ شايقاسۋىمىز كەرەك. مايداندا مەن دە ولەرمىن، سەن دە ولەرسىڭ. بۇل سوعىس زاڭى! تۇپتەپ كەلگەندە ايتەۋىر بىرەۋى ءولۋى كەرەك قوي. سوعىس قۇرباندىقسىز بولمايدى. اسكەري ادامدار رەتىندە ءبىز مۇنى تۇسىنۋگە ءتيىسپىز. ءبىراق وتان امان قالسىن. ءبىز ونىڭ قورعانىمىز، اعا لەيتەنانت. ءبىز شتات بويىنشا ولۋگە ءتيىسپىز. ەگەر سوعىس ءورتى لاۋلاپ بەرسە، قاھارماندىقپەن سۇلۋ ولگىم كەلەدى! سەن مەنىڭ نە ايتىپ تۇرعانىمدى ءتۇيسىنىپ تۇرسىڭ با؟ — ول مەنىڭ ارقامنان تاعى قاقتى.
— ءتۇيسىنىپ تۇرمىن، كاپيتان. مەن دە سىزدەن قالماۋعا تىرىسامىن.
— ال، قوش، پويىز ءبىزدى كۇتىپ تۇرا بەرمەس. ءتىرى بول، امان بول، اعا لەيتەنانت، امان بول، باۋىرىم! ەگەر مەن ولسەم، سەن ءتىرى قالۋعا ءتيىسسىڭ، سەن ولسەڭ، مەن ءتىرى قالۋىم كەرەك. ەكەۋمىزدىڭ بىردەي ءولۋىمىز تىم ۇلكەن قۇرباندىق.
وسىلاي دەدى دە، كاپيتان مەنى تارپا باس سالىپ ءسۇيدى. سوسىن كەۋدەمنەن يتەرىپ جىبەردى.
— كەت، كەتە بەر، كەشىگەسىڭ!
مەن نە ايتارىمدى بىلمەي كەتە باردىم. شىنىمدى ايتسام، ول كەزدە مەن كاپيتاننىڭ ءسوزىن تۇسىنبەپپىن. اسكەر ءتارتىبى بويىنشا قالشيىپ تۇرا بەرىپپىن. ءاتى-جونىن دە سۇراماپپىن. ول دا مەنىڭ ءاتى-جونىمدى سۇراعان جوق. تەك ۋستاۆ بويىنشا مەن «جولداس كاپيتان»، ول «جولداس اعا لەيتەنانت» دەي بەرىپپىز.
ءقازىر ەگدە تارتقان كەزدە ەسىمدى جيىپ ويلاسام، ول ماعان اعالىق ىستەپتى، مەنى جولعا سالىپتى. كاپيتان ءولى مە، ءتىرى مە، بىلمەيمىن.
مۇمكىن، باتىر شىعار، مۇمكىن، گەنەرال شىعار. ول دا مەنىڭ ءولى-تىرىمدى بىلمەيدى. ەكەۋمىز قىسىلشاڭ كەزەڭدە سولايشا كەزدەسىپ اجىراستىق.
وسى ارادا باۋكەڭ كوزىنە جاس الدى.
«ءبىزدىڭ قىراعىلىعىمىزدى السىرەتتى» دەپ سوعىپ ءجۇر كەيبىر تاريحشىلار. بۇل دۇرىس ەمەس. ونداي تاريحشىلار بۇكىل كىنانى ي.ۆ.ستالين باسقارعان سوۆەت ۇكىمەتىنە، ءبىزدىڭ پارتياعا اۋدارعىسى كەلەدى.
وبەكتيۆتى، ءادىل بولعانىمىز ءجون. جىبەرىلگەن قاتەلىكتەردى وسىدان 20 جىل بۇرىن جەڭىسكە ارنالعان بانكەتتە ءستاليننىڭ ءوزى دە ايتتى. ءوزىنىڭ قىسقا سوزىندە ول ءبىزدىڭ كوپ ۇلتتى مەملەكەتىمىزگە، ۇلى ورىس حالقىنا، قاتارداعى سوۆەت سولداتىنا لايىقتى باعا بەردى. ولاردى «ۆينتيكتەر» دەدى. كوپتەگەن جازۋشىلار مەن تاريحشىلار وسى «ۆينتيك» دەگەن ءسوزدى بۇرمالاپ ءجۇر. ءستاليننىڭ كوزى تىرىسىندە ول ءسوزدى جەر-كوككە سىيعىزباي ماقتاعان-دى. ەندى ىستەن العىسىز ەتىپ داتتاۋدا. بەينەلى سويلەۋ جازۋشىلاردىڭ عانا ەنشىسى ەمەس، ءستاليننىڭ دە ەنشىسى.
ەسىمنەن جاڭىلماسام، ول قاراپايىم سوۆەت ادامدارى — جاۋىنگەرلەر جونىندە بىلاي دەگەن ەدى: «ەگەر وسى «ۆينتيكتەر» بولماسا، بىزدەر مارشالدار، گەنەرالدار نەگە تۇرار ەدىك». بۇلاي دەگەنى — حالقىم ۇلى بولعاندىقتان دا، مەن ۇلىمىن، حالقىم كەمەڭگەر بولعاندىقتان دا، مەن كەمەڭگەرمىن، زۇلىم جاۋدى قاتارداعى وتانداستارىمنىڭ ارقاسىندا جەڭدىم دەگەنى. سولداتتار، سەرجانتتار، ۆزۆودتىڭ، روتانىڭ، باتالوننىڭ وفيسەرلەرى — جەڭىستى شىڭداعان وسىلار. «تاپ سولار بۇكىل اۋىرتپالىقتى مويىندارىنا الىپ، قان مايداننىڭ قاھارمانى بولدى» دەمەدى مە؟
گەنەراليسسيمۋستىڭ شىن كوڭىلدەن ايتقان بەينەلى ءسوزىن نەگە بۇرمالايمىز؟ كىمگە كەرەك بۇل؟ بىزگە، مىسالى، كەرەك ەمەس. مۇنداي بۇرمالاۋدان كەلەر پايدا جوق.
وسىنداي ەنجار سىڭارجاقتىلىقتىڭ قاجەتى قانشا؟ ءستاليننىڭ كوزىنىڭ تىرىسىندە پارتيامىزدىڭ، حالقىمىزدىڭ بارلىق جەتىستىكتەرىن سوعان اپارىپ تاندىق. ماركسيزم مۇنداي سىڭارجاقتىلىقتى قۇپتامايدى.
ستالين ءولدى. بيلىك باسىنا حرۋششيەۆ كەلدى. ەندى بۇكىل زۇلماتتى جەكەلەپ تە، ۇيمەلەپ تە ستالينگە جاپتىق. كىمگە كەرەك بۇل سىڭارجاقتىلىق؟ مىسالى، بىزگە كەرەگى جوق. ەلىمىزدىڭ تاريحىن تىم قۇبىلتا بەرگەنىمىز ءۇشىن سوۆەت وداعىنىڭ ازاماتى رەتىندە مەنىڭ مىناۋ الەم جۇزىنە قارار بەتىم جوق.
تاريحىمىزدى قۇبىلتا بەرۋ بىزگە ابىروي اكەلمەيدى. ماعان ءبىر ءتۇرلى ۇيرەتىلسە، مەنىڭ بالالارىما باسقاشا ۇيرەتىلەدى. ءبىزدىڭ وقۋلىقتارىمىز جىل سايىن قايتا شىعادى. مەن ەگدە تارتقان اداممىن. مەنى شاتاستىرساڭدار شاتاستىرىڭدار. ءبىراق بىرىنشىدەن ونىنشىعا دەيىن مەنىڭ بالالارىمدى جيىرما رەت شاتاستىرماڭدار. كىمگە كەرەك مۇنداي جاۋاپسىزدىق؟ بىزگە، ءبىزدىڭ بالالارىمىزعا ونداي جاۋاپسىزدىق كەرەك ەمەس.
قۇدايدىڭ بىرەۋ بولعانى جاقسى. قۇدايلار كۇن ساناپ وزگەرسە، ناعىز قۇدايسىزدار سوندا شىعادى. وسى ءبىر قۇبىلمالىقتىڭ سالدارى بولسا كەرەك، ارامتاماقتار، بۇزاقىلار، اۋەلى سوۆەت ارمياسىنا بارۋدان — ءوزىنىڭ وتانى الدىنداعى قاسيەتتى بورىشىن وتەۋدەن باس تارتقاندار كوبەيىپ كەتتى.
كىمگە كەرەك بۇل؟ بىزگە كەرەك ەمەس.
ءاربىر ادام ءوز باقىتىنىڭ جاساۋشىسى. باقىت تا، باقىتسىزدىق تا ارەكەتتەن وزەك الادى. سوندىقتان ءاربىر سوۆەت ادامىنىڭ ارەكەتى، مەيلى ول قايراتكەر بولسىن، مەيلى ول قاراپايىم ەڭبەككەر بولسىن، ەسەپتى، ەستى بولۋعا ءتيىس. ءاربىر ايتىلعان سوزدە دە ارەكەت بار. ءسوز — ادام جانىنىڭ، ادام ارەكەتىنىڭ ايناسى.
لەنين ولگەننەن كەيىن شەشەندىك ونەر بىزدە اياقاستى ەتىلدى. ءبىزدىڭ بارلىق قايراتكەرلەر اۋديتوريا، حالىق الدىندا اپپارات دايىنداعان ءسوزدى وقيدى. لەنين اپپاراتقا سەنگەن، سونىمەن بىرگە ونىڭ ومىرىمەن تىنىستاۋىن تەكسەرگەن دە. ول اۋديتوريا الدىندا قاعازعا تەلمىرمەيتىن، سيتاتالاردى عانا وقيتىن. پەتر ءبىرىنشى وزگەنىڭ ويىن «وقۋشىلاردى» ايىپتاعان. ءوزىنىڭ ءبىر ۋكازىندا اۋەلى بىلاي دەپ جازعان: «مىرزالارعا وزگەنىڭ كوزىنشە جازعاندى وقىپ تۇرۋعا تىيىم سالام، ءوز سوزىمەن ايتسىن. اركىمنىڭ ءوز «جىنىن» قۇسقانى جۇرتتىڭ بارىنە كورىنىپ تۇرسىن».
ءبىزدىڭ «شەشەندەردىڭ» قۇسقان جىنىنا مەن ابدەن تويدىم. نەگە ءبىز بابالارىمىزدىڭ شەشەندىك ونەرىن اياقاستى ەتتىك؟
باسشىلارىمىز نوكەرلەرىن شۇبىرتىپ نەگە تەك وزات كولحوزدار مەن سوۆحوزداردا عانا بولادى؟ لەنين ولاي ەتپەۋشى ەدى عوي. پالەنىڭ كوكەسى وزات سوۆحوزدار مەن كولحوزداردا، وندىرىستە جاتقان جوق، ارتتا قالعانداردا جاتىر. ل.ي.برەجنيەۆتىڭ مارت پلەنۋمىندا جاساعان بايانداماسىن وقىپ، كۇلەرىمدى دە، جىلارىمدى دا بىلمەدىم.
ءداستۇر دەگەن نە؟ نەگە ءبىز ءوز بالالارىمىزدى بابالارىمىزدىڭ عاجاپ، باي داستۇرلەرىنە باۋلىمايمىز؟ ءداستۇر دەگەننىڭ نە ەكەنى جايلى لەنيندىك انىقتامانى وقىپ جاتپاي-اق قويايىن. كەرەك دەسەڭدەر، مىنە، قولىمدا تۇر.
... عافۋ ەتىڭىزدەر، مەن تاعى باسقا جايعا اۋىپ كەتىپپىن. قاي ماسەلە جونىندە بولسا دا، سوۆەت وداعىنىڭ ازاماتى رەتىندە مەن ءوز پىكىرىم مەن كوزقاراسىمدى ايتتىم. مۇمكىن، دۇرىس ەمەس شىتار. وندا كومەكتەسىڭدەر، تۇسىندىرىڭدەر».
ماشينكاعا باسىلىپ اكەلگەن وسى تەكستى باۋكەڭ وقىپ شىقتى دا، «ءسسسر-دىڭ ازاماتى، مومىش ۇلى، الماتى، 19-اپرەل 1965 جىل» دەپ قول قويدى.
— ءيا، قالاي؟ سەن، ارينە، مۇنىڭ كوبىمەن كەلىسپەيسىڭ، ءا؟ — دەپ باۋكەڭ ماعان اجىرايا قارادى.
— كوپ ماسەلەلەر قوزعاپسىز. پىكىرىڭىز تىم وتكىر ايتىلعان، — دەدىم مەن.
— وتكىر، وتكىر. ونىڭا دا راقمەت! ۆى فۋنكسيونەرى. ولار ادەتتە ۇندەمەي جۇرەدى دە، وزدەرىنە قولايلى كەزەڭدە ارتىنان ۇرە تۇرەگەلەدى. قازاقتا ماقال بار: «جاۋ كەتكەن سوڭ قىلىشىڭدى بوققا شاپ». فيلوسوفيا! ەششە كاكايا فيلوسوفيا! ايتار نارسەنى كەزىندە ايتىپ قالۋ كەرەك. كورە الماعان كوز سورلى، ايتىلماعان ءسوز سورلى. تىلەمەگەن قوس سورلى، ءتىلى مۇكىس دوس سورلى. سۋىرىلماعان الماس قىلىشتى توت باسادى.
بۇل تاقپاقتاي جونەلگەن باۋكەڭنىڭ ءوز شىعارعاندارى عوي دەپ ءتۇيدىم ىشىمنەن. ءبىرىن-بىرى قۋالاعان تولقىنداي، ويلارى اقشۋدالانىپ، ارناسىنا سىيماي كەتكەن جاعدايدا تاستاپ-تاستاپ جىبەرەتىن ادەتى.
باۋكەڭە بۇل عۇمىرىمدا اسا ريزا بولاتىن تاعى ءبىر جاي — حالقىمىزدىڭ اياۋلى ۇلى راحىمجان قوشقاربايەۆپەن تانىسۋعا دانەكەر بولعاندىعى. ول بىلاي بولىپ ەدى.
ءبىر كۇنى جۇمىسقا اياقاستى تەلەفون سوقتى. داۋسىن بىردەن تانىدىم.
— ماعان كەلىپ كەتكىن، — دەدى.
كەلسەم، ۇيدە جالعىز، ءبىر قولى قالتاسىندا، ءبىر قولىندا شىلىم، ارلى-بەرلى ىڭىلداپ ءجۇر ەكەن. ءجۇزى سۇستى. مەنىڭ سالەمىمە كوڭىل دە اۋدارعان جوق، وزىمەن-وزى، الەم-تاپىراق وي قۇشاعىنا ىلىككەن ادام سياقتى. ءجۇزىن ءزارلى ەتىپ تۇرعان دا سول ويلار-اۋ دەيمىن.
— نەگە قالشيىپ تۇرسىڭ، وتىرمايسىڭ با؟ — دەپ اقىردى. سۇق ساۋساعىمەن ورىندىقتى نۇسقادى. اقىرۋىندا تىكەلەي ماعان ارنالعان ءزىل جوق، ءوزىن الاي-تۇلەي ەتىپ تۇرعان ويدىڭ ءزارلى ءبىر سىنىعى ىسپەتتى كورىندى.
مەن دە ءۇنسىز وتىرا كەتتىم. باۋكەڭ ۇزدىكتىرىپ، ءالى ءتىل قاتپاي تۇر. ايبارلى جولبارىستاي بولمە ىشىندە ارلى-بەرلى ءجۇرىپ الدى. الدەن ۋاقىتتا:
— مەن سەنى نەگە شاقىردىم؟ - دەدى.
— بىلمەدىم، باۋكە!
تەمەكىسىن سورىپ-سورىپ جىبەردى دە، وتتى كوزىن قاداي قالدى.
— بىلمەسەڭ، جاڭا وسىندا ماعان سالەم بەرە ءبىر جىگىت كەلدى. اتى — راحىمجان. فاميلياسى قوشقار ما، ىسەك پە، ازبان با، ايتەۋىر قويدىڭ ءبىر ءتۇرى. ونى ءوزىڭ انىقتاپ العايسىڭ. مىنە، سول جىگىت...
باۋكەڭ ءسوزىن اياقتاماي قايتا ءجۇرىپ كەتتى. تەمەكىسىن تارتىپ-تارتىپ الدى دا:
— مىنە، سول جىگىت رەيحستاگقا تۋ تىككەن. پونيماەش؟ سەن ۇعىپ تۇرسىڭ با، ءوزىڭ؟ — دەدى.
— ۇعىپ تۇرمىن، باۋكە!
— وتىرىك ايتاسىڭ! ۇققان جوقسىڭ. ۇقساڭدار، نەگە جازبايسىڭدار، نەگە جازباعانسىڭدار؟ سەن كىمسىڭ ءوزى؟
بۇل سۇراققا مەن تاڭىرقاپ قالدىم.
— ماماندىعىمدى ايتاسىز با؟
— ءيا، ءيا، ماماندىعىم، ماماندىعىم دەيدى عوي. ماماندىعىڭ-اق بولسىن. كىم ماماندىعىڭ؟
مەن كۇلدىم. ونى ءوزىڭىز بىلەسىز عوي دەگەندەيمىن.
— نە دو سمەحا. يا تەبيا سەرەزنو سپراشيۆايۋ، كتو تى تاكوي؟ — دەپ ايقاي سالدى باۋكەڭ.
— مەن ءجۋرناليسپىن. ديپلومىم بار.
باۋكەڭ داۋسىن ءسال باسەڭدەتتى دە:
— سەندەر جۋرناليست ەمەسسىڭدەر، قايداعى جۋرناليست؟ سوعىس بىتكەلى ون ءۇش جىل. انا راحىمجاندى كورمەي جۇرگەن نەعىلعان جۋرناليسسىڭدەر؟ «ديپلومىم بار». جۋرناليسكە ديپلوم ەمەس، سەزگىش جۇرەك، كورگىش كوز كەرەك. جوق، سول سەندەردە جوق!
— زناەش، تى، كتو تاكوي راحىمجان؟ مەن دە ونى بۇگىن ءبىرىنشى رەت كوردىم. سالەم بەرە كەلىپتى. بىلەسىڭ بە، كىمنىڭ سالەم بەرە كەلگەنىن؟ ەتو — يستوريچەسكيي چەلوۆەك!
بۇدان ءارى باۋكەڭ مانادان بەرى كەۋدەسىنە سىيماي بۋلىققان ويلارىن توكتى دەيسىڭ.
— مەن دە سوعىسقا قاتىستىم. ديۆيزياعا دەيىن باسقاردىم. اتاقتى مومىش ۇلى بولدىم. موسكۆا تۇبىندەگى شايقاستى كوردىم. ءتورت جىل بويعى سۇراپىل سوعىستىڭ نەبىر سۇمدىق قيامەتتەرى كوز الدىمدا. ءبىراق بەرليندى الارداعى، رەيحستاگقا تۋ تىگەردەگى قىرعىن — ول ناعىز جويقىن قىرعىن! كاك ۆوين، كاك كوماندير يا پرەدستاۆليايۋ چتو ەتو تاكوە، ەتو بىلو نيەۆەروياتنو! راحىمجان سول توزاقتىڭ ىشىندە بولعان، سول توزاقتان امان شىققان! جەڭىس جالاۋىن تىككەن! كىم ءۇشىن؟
باۋكەڭ تاعى ورنىنان تۇرىپ كەتتى. تەرەزەنىڭ الدىنا بارىپ، تەرىس قاراپ ءبىراز ءۇنسىز تۇردى دا، قايتا بۇرىلىپ:
— مىنا سەنى مەن مەن ءۇشىن! بۇگىنگى شولجاڭ قاعىپ ءتىرى جۇرگەندەردىڭ باقىتى ءۇشىن! سول ءبىر توزاقتا ونىڭ ءوزىنىڭ ءتىرى قالۋى — ەتو چۋدو! ءبىزدىڭ باسىمىزعا كەلىپ قونعان جەڭىس دەگەن باقىت — سول اناۋ راحىمجان، راحىمجاندار! — باۋكەڭ ءارى قاراي تاعى سويلەپ كەتتى.
— ادام ەرلىك جاساۋدى ەشقاشان جوسپارلامايدى. ەرلىكتى تۋعىزاتىن ءسات بولادى. ادامنىڭ اسىل قاسيەتى دە، جاسىق قاسيەتى دە سوعىستا، تاپ سونداي ساتتە كورىنەدى. مۇنداي ءسات ادامنىڭ عۇمىر-عۇمىرىنا، كەرەك دەسەڭ، ۇرپاقتان ۇرپاققا كەتەتىن ءومىربايان، وسيەت بولىپ قالماق. راحىمجان سونداي ساتتە اسىل قىرىنان كورىنگەن ازامات. ول قىرى — جاساعان ەرلىگى. تاعدىر ونىڭ ناعىز ءومىربايانىن سول ساتتە جازدى. ونىڭ ءومىربايانى وتپەن جازىلعان ءومىربايان. وسىدان ارتىق سەندەرگە، جۋرناليستەرگە، اتاڭنىڭ باسى كەرەك پە؟
ءيا، باۋكەڭنىڭ تۇلا بويىن سىزداتىپ، شيرىقتىرىپ تۇرعان جايدى ەندى ءتۇسىندىم. اشىنا، اششى شىندىقتى ايتىپ تۇر. نەگە بىلمەگەنبىز مۇنداي ازاماتتى؟ ونىڭ كەۋدەسىندە سوققان داۋىل مەنىڭ دە كەۋدەمە اۋىسقانداي بولدى. ويىم ونعا، سانام ساققا جۇگىرىپ، ويلانىپ ءۇنسىز وتىرىپ قالىپپىن.
— سەن ونى تاپ!
باۋكەڭنىڭ بۇل سوزىنەن سەلك ەتە قالدىم.
— الگى احمەتجان قويشىعۇلوۆتىڭ قاراماعىندا جۇمىس ىستەيمىن دەگەن. ءتۇسىندىڭ بە ەندى نەگە شاقىرعانىمدى؟
...بۇل 1958 جىلدىڭ باس كەزىندە بولعان. اسكەر كۇنى — 23- فيەۆرال جاقىنداپ قالعان ەدى. سوعان قوشقاربايەۆ جونىندە بىردەڭە شىعار دەپ ارعى جاتىم تۇرتكىلەي بەردى. قاس قىلعانداي راحىمجان كومانديروۆكاعا كەتىپ قالىپتى. وسىنداي ادام جونىندە سوعىس كەزىندە، ودان كەيىن جازىلماۋى مۇمكىن ەمەس قوي، كوپشىلىك كىتاپحاناسىنا بارىپ، گازەت، جۋرنالداردى اقتارىپ، ىزدەپ كەرسەم قايتەدى دەگەن وي تۋدى. راحىمجان كەلگەنشە ۋاقىت بوسقا وتپەسىن. كىتاپحانادا سارىلا وتىرعان بىرنەشە كۇندەر ارتتا قالدى.
بوريس گورباتوۆتىڭ مىنا سوزدەرىن وقىعاندا جەردەن جەتى قويان تاپقانداي قۋاندىم:
— ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەردى قىرانمەن، بۇركىتپەن تەڭەۋدى قوياتىن مەزگىل جەتتى. قازاق جىگىتى قوشقاربايەۆ مەنىڭ كوز الدىمدا رەيحستاگقا تۋ تىكتى. وسىنداي ەردىڭ وبرازىن بەرۋ ءۇشىن بولەكشە تەڭەۋ، بولەكشە پوەزيا، سوسياليستىك رەاليزم پوەزياسى كەرەك.
«ليتەراتۋرنايا گازەتانىڭ» 1948 جىلعى 18-دەكابرىندە جاريالانعان. اسكەري تاقىرىپ جانە ادەبيەت ماسەلەسىنە ارنالعان جينالىستا بەلگىلى جازۋشى سويلەپتى دە، سونىڭ ورتا تۇسىندا وسىلاي دەپتى. تاعى دا ءبىراز ماتەريالدار تاۋىپ، راحىمجان كەلگەنشە ازدى-كوپتى قارۋلانىپ الدىم. كۇندە جۇمىسىنا تەلەفون سوعىپ، اقىرى كەزدەستىك-اۋ. اڭقىلداعان اقجارقىن جىگىت، ءبىرىنشى كورگەندەي ەمەس، ءىشى-باۋىرىما كىرىپ كەتتى. تاپتىشتەپ ءبارىن سۇرادىم. سوعىس بىتىسىمەن 150-ديۆيزيانىڭ گازەتى «ۆوين رودينى» گازەتى، ورتالىق باسپا ءسوز دە ءبىراز جازىپتى.
— ءبىراق 1946 جىلدىڭ 9-مايىنان كەيىن ءلام-ميم ەشكىم اۋزىن اشقان جوق. سودان بەرى كورىپ تۇرعان ءتىلشىم، ءتىپتى قازاق باسپاسوزىنەن كورىپ تۇرعان ءبىرىنشى ادامىم ءوزىڭسىڭ، — دەدى.
راحاڭنىڭ مەگزەگەن گازەت، جۋرنالدارىن قايتا بارىپ قاراۋعا تۋرا كەلدى.
— وزىڭىزدە قيىندىلارى جوق پا؟ — دەگەن سۇراعىما:
— وندا شاتاعىم نە، جيناعان ەمەسپىن، — دەدى.
سودان 1958 جىلعى 21-فيەۆرالدە «لەنينشىل جاس» گازەتىندە «رەيحەتاگقا تۋ تىككەن قازاق» دەگەن دوكۋمەنتتى وچەركىم شىقتى. شىنىن ايتسام، بۇل جۇرت نازارىن بىردەن اۋداردى. رەداكسياعا حات جاۋىپ كەتتى. وسى جاعداي راحىمجان جونىندەگى دەرەكتەردى جيناۋعا مەنى ودان ءارى قۇنىقتىرا ءتۇستى. جىل سايىن قىزىقتى جاڭا دەرەكتەر تابىلىپ، پاپكا قالىڭداي ءتۇستى.
1963 جىلدىڭ جازى بولاتىن. وبلىستىق «جەتىسۋ» گازەتىنىڭ قاربالاس جۇمىسىمەن وتىرعان ەدىم. رەسپۋبليكا جۋرناليستەر وداعى باسقارماسىنان تەلەفون سوقتى.
— ءسىز بىزگە كەلىپ كەتە الاسىز با؟ گدر-دان كەلگەن ءبىر جۋرناليست وتە جولىققىسى كەلەدى.
— جايشىلىق پا؟
— كەلەسىز عوي. بىلەسىز.
تۇسكى ءۇزىلىس كەزى. كۇن ىستىق. تەرلەپ-تەپشىپ جۋرناليستەر وداعىنا كەلسەم، ەتجەڭدى، قىزىل-سارى جىگىت وتىر. مەنى دەگبىرسىزدەنە كۇتكەن ادامعا ۇقسايدى. ورنىنان اتىپ تۇردى.
— قوشقاربايەۆ جونىندە جازىپ جۇرگەن جۋرناليست ءسىزسىز بە؟
— ءيا، مەن ەدىم. ونى قايدان بىلەسىز؟
— ءسىزدى ماعان سىرتىڭىزدان وسى ارادا تانىستىردى. مەن قوشقاربايەۆتى ىزدەپ ءجۇر ەدىم. ونىڭ الماتىدان تابىلعانى قانداي عاجاپ بولدى. ءقازىر ۇيىندە مە ەكەن؟
نەمىس ماقامىمەن ورىسشا اجەپتاۋىر سويلەيدى. ەكەۋمىز ءتىلماشسىز-اق ءتۇسىنىسىپ جاتىرمىز.
— قوشقاربايەۆتى نەگە ىزدەپ ءجۇرسىز؟
— ول — ۇلكەن تاريح. تاپقانىمدى ايتساڭىزشى!
گدر ازاماتى ءارى قاراي تاعى سويلەپ كەتتى.
— مەنىڭ اتىم — كارل. فاميليام — كوكوشكو. اكەمنىڭ اتى - ۆيلگەلم. گەرمانيا كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ مۇشەسى بولاتىن. فاشيستەر سوعىس كەزىندە ازاپتاپ ءولتىردى. 1945 جىلى فاشيزم قۇرىعاندا مەن 16 جاستاعى عانا بالا ەدىم. ەكەۋمىز تۇيدەي جاستى ەكەنبىز. ءوزىڭىز جاقسى بىلەسىز، ءبىز سەكىلدى تالاي نەمىستىڭ كوزى شىن اشىلدى عوي. گەرمانيا دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسى دۇنيەگە كەلدى. مۇلدە جاڭا ءومىر باستادىق. نەمىس حالقىنىڭ سۇيەگىنە فاشيزم سالعان قارا تاڭبانى تازارتۋ، ەرنەست تەلمان باستاعان جولمەن جۇرگىسى كەلگەن نەمىستەردىڭ كوپ بولعانىن دالەلدەۋ، سونى تاريحقا تانىتۋ — مىنە، باستى مىندەت وسى بولدى.
كامەلەتكە تولىسىمەن وسى مىندەتكە ءوز ۇلەسىمدى قوسۋدى ارمان ەتتىم. اكەمنىڭ وسيەتى دە سولاي بولاتىن. جۋرناليستىك ماماندىقتى تاڭداۋىم دا بەكەر ەمەس-تى. قاسىمىزدا تاعى ءبىر گەرمانيا — فرگ تۇرعاندا بۇل مىندەتتى ورىنداۋدىڭ وتە كۇردەلى ەكەنىن تۇسىنەتىن بولارسىز. يدەيالىق كوزقاراس، سەنىم عانا ەمەس، جۇرتتى يلاندىرا ءبىلۋ شەبەرلىگى دە تارازىعا تۇسەدى.
سونداي تىنىمسىز كۇندەردىڭ بىرىندە، ەلۋىنشى جىلداردىڭ اياق كەزىندە، 1945 جىلى ماي ايىندا انتيفاشيستەردىڭ شىعارعان ءبىر ليستوۆكاسى قولىما ءتۇستى. ونى وقىپ وتىرىپ قايران قالدىم. ليستوۆكادا رەيحستاگتى العاش كىمدەردىڭ العانى جازىلىپتى. «بۇل ولارعا نە ءۇشىن كەرەك بولدى ەكەن، ءفاشيزمنىڭ قارعىس اتقان ورداسىنا ءبىرىنشى جەتكەندەردى نەمىستەر دە ءبىلسىن دەگەن عوي».
سول ليستوۆكانى بويتۇمارداي ساقتاپ ءجۇردىم. وندا ءسىزدىڭ قوشقاربايەۆتىڭ اتى بار.
— ءقازىر ول ليستوۆكا بار ما؟ — دەدىم مەن دە دەگبىرسىزدەنە.
— بولعاندا قانداي!
كارل پورتفەلىنىڭ تۇبىنەن جاماۋ-جاماۋ سارعىش قاعازدى الدى. اسا ءبىر اياۋلى دۇنيەدەي وراپ سالىپ قويىپتى. نەمىس ارپىمەن باسىلعان.
— وقىڭىزشى!
ول نەمىسشەدەن ورىس تىلىنە بىردەن وقىدى. «ۇمىتىلماس فاكتىلەر. رەيحستاگقا ءبىرىنشى بولىپ لەيتەنانت قوشقاربايەۆ جانە قىزىل اسكەر بۋلاتوۆ جەتتى، ولار جەڭىس جالاۋىن تىكتى. ال رەيحستاگتىڭ ۇستىنە جەڭىس تۋىن تىككەن ەگوروۆ پەن كانتاريا. رەيحستاگتىڭ ىشىنە بىرىنشىلەردىڭ قاتارىندا باسىپ كىرگەن سيانوۆتىڭ، گريشەنكونىڭ، نەۋسترويەۆتىڭ، داۆىدوۆتىڭ، لوگۆينەنكونىڭ اسكەرلەرى».
بۇل تەكستى مەن تاني كەتتىم. العاش ول «ۆوين رودينى» اتتى ديۆيزيا گازەتىنىڭ 1945 جىلتى 3-مايداگى نومەرىندە جاريالانعان. وسىنى ايتقانىمدا:
— ەندەشە، سول گازەت انتيفاشيستەردىڭ ءبىرىنىڭ قولىنا تۇسكەن، ولار نەمىس تىلىنە اۋدارىپ، جەكە ليستوۆكا ەتىپ شىعارعان، — دەدى كارل. — ويتكەنى كەيىن زەرتتەۋ كەزىندە اڭعارعانىمداي، انتيفاشيستەر سوۆەت ارمياسىنىڭ جەڭىسى اتاۋلىنىڭ ءبارىن تەزىرەك حالىققا جەتكىزۋگە تىرىسىپتى. اسىرەسە، بەرليندە بۇل جۇمىس مەيلىنشە قاتتى جۇرگىزىلگەن.
باسقالار سەكىلدى قوشقاربايەۆ ماعان تاريحي ادام سەكىلدى كورىندى، ونى قايدان تاپسام ەكەن دەپ ارماندادىم. فاميلياسىنا قاراعاندا، ورىس ەمەس، ايتەۋىر شىعىس ۇلتتارىنىڭ ءبىرى بولۋ كەرەك دەپ توپشىلادىم. كورىپ وتىرسىز، ليستوۆكادا ەشكىمنىڭ ادرەسى، قايدان ەكەنى جازىلماعان عوي. تەك فاميلياسى، سول فاميليانى سارىلا ىزدەگەنىمە، مىنە، بەسىنشى جىل. سوۆەت وداعىنا وسىمەن بەسىنشى رەت كەلەم. تۇرىكمەنستاندا، تاجىكستاندا، وزبەكستاندا، قىرعىزستاندا بولدىم. باراتىن جەرىم ولكەتانۋ مۋزەيلەرى، جۋرناليستەر وداعى. ماندىتىپ ەش دەرەك تابا المادىم. «مۇنداي جان قالايشا بەلگىسىز؟» مەنىڭ ويىمشا، جۇرت ونى ءبىلۋى كەرەك سياقتى. جوق، بارعان جەرلەرىمنەن ەش دەرەك تابىلمادى.
سودان اۋەلى تورىعايىن دەدىم. شىنىمدى ايتسام، قازاقستانعا «تاعى دا ەش نارسە شىقپاس» دەپ كوڭىلسىزدەۋ اتتانعام.
بۇگىن قوناقۇيدەن شىعا تاعى دا ولكەتانۋ مۋزەيىن سۇرادىم. مەنى پاركتىڭ ىشىندەگى شىركەۋگە جىبەردى. راس، وندا اسا باي ورتالىق مۋزەي بار ەكەن. گدر-دەن كەلدىم دەگەن سوڭ، ماعان مۋزەي قىزمەتكەرى زور ءىلتيپات كورسەتىپ، تۇگەل ارالاتتى.
وتان سوعىسى جايلى ەكسپوناتتارعا كەلگەندە ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەدىم. كوكتەن ىزدەگەنىم جەردەن تابىلدى. ءىلۋلى تۇرعان پورترەتتىڭ استىنداعى جازۋدى قايتا-قايتا وقىدىم. راحىمجان قوشقاربايەۆ. تىم دەگبىرسىزدەنىپ كەتكەنىمدى بايقاعان مۋزەي قىزمەتكەرى:
— ول كىسىمەن جاقسى تانىس پا ەدىڭىز؟ ءبىزدىڭ ەرجۇرەك جەرلەسىمىز، — دەدى.
— ءيا، ءيا! — دەپپىن قۋانعانىمنان.
— ول كىسى قايدا تۇرادى؟
مۋزەي قىزمەتكەرى ادرەسىن بىلمەگەنىنە قىسىلدى دا، جۋرناليستەر وداعىنا تەلەفون سوقتى. مىنە، وسىندا كەلدىم. مۇندا راحىمجاندى بىلمەيتىن جان جوق ەكەن. سولاي بولسا كەرەك ەدى، نە دەيسىز، اقىرى ءوزىڭىزدى شاقىرتىپ الدىق.
مۇنداي قۋانباسپىن. بەس جىل ەڭبەگىمنىڭ جانعانىن كوردىڭىز بە؟ «ىستەگەن تىندىرادى، ىزدەگەن تابادى» دەگەن راس ەكەن. قانداي عاجاپ بولدى. بۇل — سوعىستىڭ سۇراپىلى سۇرىپتاپ شىعارعان ناعىز ەر عوي.
كارلدىڭ مىنا ءسوزى 1958 جىلعى باۋىرجانمەن بولعان كەزدەسۋدى قاز-قالپى كوز الدىما اكەلدى. باۋكەڭنىڭ ايتقان سوزدەرى ەسىمە ءتۇستى. «يستوريچەسكيي چەلوۆەك! ونىڭ ءومىربايانى وتپەن جازىلعان. ۇرپاققا ونەگە! ەرلەردى ەل باسىنا كۇن تۋعان كۇن عانا تۋدىرادى».
ءۇنسىز وي قۇشاعىندا وتىرىپ قاپپىن. مىناۋ نەمىس ءجۋرناليسى دە سونداي ساتتە اسىل قىرىنان كورىنگەن ازاماتتاردىڭ ءبىرىن ىزدەپ تۇر. ول تۋرالى جۇرەگىندە ۇلكەن جىلۋ قالعان. حالقىنا ونىڭ بۇگىنگى تاعدىرى جايلى تولىعىراق ايتقىسى كەلەدى. «التىننىڭ قولدا باردا ءقادىرى جوق»، ءبىز قاسىمىزدا، كۇندە جارقىلداپ، ويناپ-كۇلىپ جۇرگەن ادامنىڭ جارقىن بەينەسىن جەتكىزە الماي ءجۇرمىز. وسىناۋ نەمىس جۋرناليسىندەي قۇمارلىق بويىمىزدان تابىلدى ما؟!
جۇرەگىم كارلعا ءبىرتۇرلى جىلىپ كەتتى. جيناعانىمنىڭ، تاپقانىمنىڭ، بىلگەنىمنىڭ ءبارىن الدىنا جايىپ سالعىم كەلدى.
ەكەۋمىز ەكى كەش ۇزاق اڭگىمەلەستىك. سوناۋ 1958 جىلعى 21-فيەۆرالدا «لەنينشىل جاس» گازەتىندە العاش شىققان «رەيحستاگقا تۋ تىككەن قازاق» اتتى ماقالامنان باستاپ ءبارىن كورسەتتىم. وسى جولداردىڭ ەپيگرافىنا الىنىپ وتىرعان جازۋشى بوريس گورباتوۆتىڭ سوزدەرىن وقىعاندا كارل:
— قانداي عاجاپ تاۋىپ ايتىلعان ءسوز! قاي بۇركىت، قاي قىران تەڭەسە الادى ونىمەن، — دەدى.
مىنە، 150-ديۆيزيانىڭ «ۆوين رودينى» گازەتىندە شىققان ماتەريالدار، ۆاسيليي ءسۋببوتيننىڭ جازعاندارى. سۋببوتينمەن جالعاستىرعان دا باۋكەڭ ەكەنىن ايتتىم.
«قىرىم»، «سوۆەتسكيي ۆوين»، «درۋجنىە رەبياتا»، «نوۆىي مير» جۋرنالدارى، ونداعى ۆ.ە.ءسۋببوتيننىڭ جازعاندارى، «جۇلدىز»، «پروستور» جۋرنالدارى، «فرۋنزيەۆەس»، «سوسياليستىك قازاقستان»، «قازاق ادەبيەتى» گازەتتەرى — ونداعى جازعاندارىم.
مىناۋ «كومسومولسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ رەداكسياسىمەن الماسقان حاتتار، چيكين جولداستىڭ سۇراتقان ماتەريالدارى، «تۋ تىگۋشىلەر» دەپ جاريالانعان بەت.
كپسس ورتالىق كوميتەتى جانىنداعى ماركسيزم-لەنينيزم ينستيتۋتىنىڭ ۇلى وتان سوعىسى بولىمىنە ارناپ، راحىمجان جايلى جيناعان ماتەريالدار ءوز الدىنا ءبىر توبە.
نە كەرەك، ۇزىن سانى 100-گە تارتا دەرەكتى دوكۋمەنتتەردى كورسەتكەندە، كارل:
— ماعان ەندى ارحيۆتەن ەش نارسەنى ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق،— دەپ قۋانىپ كەتتى.
راحىمجاننىڭ وزىمەن بولعان كەزدەسۋ كارلدى ودان دا زور قۋانىشقا بولەدى. كارلعا الدا كەلە جاتقان جەڭىستىڭ 20 جىلدىعىنا قاراي راحىمجان جايلى دەرەكتى پوۆەست جازعىم كەلەتىنىن ايتتىم.
— ءبىراق مەنى قينايتىن ءبىر جاي بار. ول — مەن سوعىستى كوزىممەن كورگەن جوقپىن. ول كەزدە بالامىن. بەرليندە بولعان ادام ەمەسپىن. سۇيەنەرىم —راحىمجاننىڭ ءوز ايتقاندارى مەن قولداعى دوكۋمەنتتەر عانا. شىركىن-اي، كوزبەن كورگەنگە نە جەتسىن! ەڭ بولماسا جورىق جولدارىن ءبىر شولىپ وتەر مە ەدى...— دەدىم.
ءبىرلى-جارىم كىتاپ، ماقالالار بولماسا، ول كەزدە قازىرگىدەي ساليقالى مەمۋارلار، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ تاريحى جايلى توم-توم كىتاپتار ءالى شىعىپ ۇلگەرگەن جوق-تى.
كارل مەنىڭ ويىمدى ءتۇسىندى. ءبىراق ۇندەمەي وتىردى دا:
— مەن قولىمنان كەلگەن جاردەمىمدى ايامايىن، — دەدى. كارلعا ءبىر عانا سىردى ايتقان جوقپىن. ول باۋكەڭ ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى ۇلكەن قۇپيا بولاتىن. ەكى جىلدىڭ ىشىندە راحىمجاننىڭ ناسيحاتى ءبىراز جەرگە باردى دا، جۇرت ونى جاقسى ءبىلدى. باۋكەڭ مەنىڭ جازعاندارىمدى جىبەرمەي وقىپ وتىردى، كەزدەسۋىمىز جيىلەدى. سونىڭ بىرىندە:
— ال ەندى وسىنشا ەڭبەكتى اياقسىز قالدىرۋعا بولمايدى. ءبىزدىڭ ەڭبەگىمىزدى ەمەس، راحىمجاننىڭ. ونى باتىرلىق اتاققا ۇسىنۋ كەرەك. ول — شىن باتىر. مۇنى ىستەۋ سەنى مەن ماعان ازاماتتىق پارىز. اناۋ سان مىڭداپ قازا تاپقانداردىڭ اماناتى.
ءبىراز ءۇنسىز وتىردى دا:
— مەن ءىلياس وماروۆپەن سويلەستىم. بارلىق جايدى ايتتىم. ول سەنىڭ جازعاندارىڭمەن تۇگەل تانىس ەكەن. مەجدۋ پروچيم، سەنىمەن كەزدەسكىسى كەلەدى. ۋاقىت تاۋىپ بارعىن. ول اقىلدى ادام، مەن ونى قاتتى سىيلايمىن. ال ەندى سەن مىنانى جاسا. جازعاندارىڭنىڭ نەگىزىندە ورىسشا سپراۆكا جاز. ماعان كورسەتكىن. ءىلياسقا دا ءبىر داناسىن الا بار. ول رەسپۋبليكا باسشىلارىمەن سويلەسپەكشى، ءتۇسىندىڭ بە ءسوزدىڭ توركىنىن؟ — دەدى.
— ءتۇسىندىم، باۋكە.
— تۇسىنسەڭ سول. قيمىلداۋ كەرەك.
باۋكەڭنىڭ ويعا العان نارسەسىن ورىنداماي قويمايتىنىنا سان كوزىم جەتكەن. شىنداپ تاستاعان اسكەري ءتارتىپتىڭ تابى بولۋ كەرەك، تاپسىرمانىڭ ءدال ۋاقىتىندا ورىندالۋىن قالايدى. بۇل تالابى مەنى دە شيراتا تۇسكەن. اسىرەسە، مىنا ايتقانىن ىبىلجىپ، سوزىپ الماۋىم كەرەك.
كوپ كەشىكپەي، ءىلياس وماروۆقا جولىقتىم. ول كەزدە ىلەكەڭ قازاق سسر مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ كوميتەتى پرەدسەداتەلىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بولىپ ىستەيدى. وتە جىلى قارسى الدى. كابينەتىندە ۇزاق اڭگىمەلەستى. جۇزىنەن مەيىرباندىق، بىلىمدىلىك ەسىپ تۇردى. اسىرەسە، ماعان قاتتى اسەر ەتكەنى جاۋىنگەرلەرگە، سوعىس قاھارماندارىنا، ارىسى جالپى ادامعا دەگەن ۇلكەن سۇيىسپەنشىلىگى.
مەن جازعان قاعازبەن تانىسىپ شىقتى دا:
— ماعان تاستاپ كەت. حابارلاسىپ تۇر. ۇلكەن جۇمىس جاساپ ءجۇر ەكەنسىڭ، قاراعىم، — دەدى.
وسى سوزگە ارقالانىپ كابينەتتەن شىققان ماعان باۋىرجان مەن ءىلياستى تۇتاستىرىپ تۇرعان سەزىم جايلى تولىپ جاتقان ويلار كەلدى.
كوپ كەشىكپەي قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ اكىمشىلىك بولىمىنە شاقىرىلدىم. وندا مەنىمەن مامەتكازين جولداس اڭگىمەلەستى. ونىڭ الدىنا دا راحىمجان تۋرالى جازىلعان ماتەريالداردىڭ نەگىزىندە انىقتاما جانە وسى ىسكە سوناۋ باۋكەڭ شاقىرعان كۇننەن باستاپ قالاي كىرىسكەنىم جايلى تۇسىنىكتەمە تاستاپ كەتتىم. جۇرەگىم راحىمجان جايلى ۇلكەن ءبىر قاراكەتتىڭ باستالعالى تۇرعانىن سەزگەندەي بولدى.
كەيىننەن ءبىلدىم، وسى قاراكەتكە مىقتاپ اتسالىسقان ادام جۇماباي تاشەنوۆ ەكەن. ول كەزدە جۇمەكەڭ قازاق سسر جوعارعى سوۆەتى پرەزيديۋمىنىڭ پرەدسەداتەلى بولىپ ىستەيتىن. باۋكەڭنىڭ ايتۋىندا، ءتيىستى ماتەريالدارمەن قارۋلانعان جۇمەكەڭ موسكۆادا سسسر جوعارعى سوۆەتى پرەزيديۋمى پرەدسەداتەلىنىڭ ورىنباسارى رەتىندە ءبىر ايلىق كەزەكشىلىك قىزمەتىندە راحىمجان جونىندەگى باس شتابتىڭ ارحيۆىندەگى ماتەريالداردى كوتەرتىپ، ودان راحىمجاننىڭ كەزىندە سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا ۇسىنىلعانىن ءبىلىپ، ونىڭ نەلىكتەن وتپەگەنى جايلى مارشال ي.س.كونيەۆتى شاقىرىپ سۇرايدى. ويتكەنى، ي.س.كونيەۆ سوعىستان كەيىن باس شتابتىڭ باستىعى بولعان. تاشەنوۆتىڭ قاتقىلداۋ سۇراعىنا مارشال شامدانىپ قالادى، ەكەۋى قاتتى سوزگە كەلەدى. جۇگىنىسۋگە ك.ە.ۆوروشيلوۆقا بارادى. كليمەنت ەفرەموۆيچ ءوزىنىڭ ورىنباسارى مەن ايگىلى مارشالدى تاتۋلاستىرۋعا كۇش سالادى. داۋدىڭ ءتۇيىنى نازاردان تىس قالادى.
— ءبارى كليمەنت ەفرەموۆيچتىڭ ازۋسىزدىعىنان بولدى، — دەپتى تاشەنوۆ باۋكەڭە.
تاشەنوۆتىڭ بارلاۋ رەتىندەگى قاراكەتى ناتيجەسىز بولعان سوڭ، ءوزىمىزدىڭ ورتالىق كوميتەت تە بۇل ماسەلەنى قاراۋدان بوي تارتسا كەرەك.
— جۇمەكەڭ دە مەن سەكىلدى قىزبا عوي. ەكەۋمىزدى قۇرتىپ جۇرگەن مىنەز، — دەدى ءبىر اڭگىمەسىندە باۋكەڭ.
بۇل سىرلاردى، ارينە، مەن كارلعا ايتقان جوقپىن. ودان تەك رەيحستاگ جونىندە گدر ارحيۆىندەگى ماتەريالدارمەن كومەكتەسۋدى سۇرادىم. جازىلىپ جاتقان دەرەكتى پوۆەست ءۇشىن ول وتە قاجەت ەدى. جارتى جىل وتكەن سوڭ بەرليننەن ۇلكەن پاكەت كەلدى. كارل كوكوشكودان ەكەن. پاكەتتىڭ ىشىندە بەرليننىڭ سوعىس كەزىندەگى كارتاسى. رەيحستاگتىڭ سوعىسقا دەيىنگى، قيراعان كەزدەگى، سوعىستان كەيىنگى سۋرەتتەرى. ەڭ كەرەمەتى 3-تەگەۋرىندى ارميانىڭ بەرلينگە كىرگەننەن باستاپ، رەيحستاگتى العانعا دەيىنگى شايقاس جولى تايعا تاڭبا باسقانداي كورسەتىلگەن. كادىمگى نەمىس بالاسىنا ءتان ۇقىپتىلىقپەن جاسالعان ۇلكەن جۇمىس. راحىمجانعا ءجۇز ايتقىزعاننان گورى مىناعان ءبىر قاراۋ الدەقايدا تۇسىنىكتى. حاتىندا راحىمجان جايلى ءوزىنىڭ نەمىس تىلىندە شىعارعان ماقالالارىن اتاپتى.
1965 جىل. ۇلى جەڭىستىڭ 20 جىلدىعى قارساڭىندا دەرەكتى پوۆەسىمدى جازىپ ءبىتىپ، كوڭىلدى جۇرگەم. «كەرنەگەن كەك» دەپ اتادىم. قوشقاربايەۆتىڭ ەرلىگى تۋرالى باسپاسوزدە كوپ ماتەريالدار شىقتى: «پراۆدا» گازەتىنە ۆاسيليي سۋببوتين جازدى. «ليتەراتۋرنايا گازەتا» دا جاقسى ماقالا باستى. اقىندار دا بۇل تاقىرىپقا لاپ قويدى. ەڭ عاجابى — وسى كەزدە ۇلى وتان سوعىسى تاريحىنىڭ بەسىنشى تومى شىعىپ ۇلگەردى. وعان ەلەنىپ-ەكشەلەنىپ، تالاي ساراپتان ءوتىپ، رەيحستاگتى الۋدا جاپپاي ەرلىك كورسەتكەن سوۆەت جاۋىنگەرلەرىنىڭ ەڭ ورەندەرىنىڭ، بۇعان دەيىن سيرەك ايتىلىپ، ءتىپتى مۇلدە ايتىلماي جۇرگەندەرىنىڭ ەسىمى جازىلدى. مىنە، سولاردىڭ ىشىندە راحىمجان قوشقاربايەۆ پەن گريگوريي بۋلاتوۆتىڭ دا اتتارى بار ەدى.
بەسىنشى تومدى وقىعاندا مەنىڭ ەسىمە تاعى دا باۋكەڭنىڭ «ون يستوريچەسكيي چەلوۆەك» دەگەن ءسوزى ءتۇستى. شىنىندا، تاريح دەگەنىڭ مىنا الدىمىزدا جاتقان قالىڭ تومدار ەمەس پە.
بىرىنە-بىرى قوسىلعان قۋانىشتار كوبەيە بەردى. مىنە، سونىڭ تاعى ءبىرى. گدر-دان جەڭىستىڭ 20 جىلدىعىنا بايلانىستى راحىمجانعا شاقىرۋ-تەلەگرامما كەلدى. كارل كوكوشكونىڭ جازعاندارىنىڭ ناتيجەسى دەپ ءبىلدىم ونى.
بۇل حابارعا باۋكەڭ قاتتى قۋاندى. ويتكەنى، جەڭىستىڭ 20 جىلدىعى قارساڭىندا قولعا الىنىپ جاتقان ءبىراز شارۋالار بار-دى. 1964 جىلدىڭ ورتاسىندا سوڭعى تابىلعان دەرەكتەردى قوسىپ، مەن تاعى دا انىقتاما جازدىم. ول ورىس تىلىندە دايىندالعاندىقتان، سول كۇيىندە كەلتىرەيىن. ويتكەنى قازاقشا اۋدارعاندا كەي جەرىنىڭ السىرەپ كەتۋى مۇمكىن. ءارى بۇل رەسمي دوكۋمەنت.
ۆ سەنترالنىي كوميتەت سك كومپارتيي كازاحستانا
سپراۆكا-حوداتايستۆو
و پودۆيگاح، پروياۆلەننىح راحيمجانوم كوشكاربايەۆىم ي گريگوريەم بۋلاتوۆىم پري شتۋرمەن رەيحستاگا
ۆاجنەيشيم سوبىتيەم زاۆەرشايۋششەگو ەتاپا ۆوينى س فاشيستسكوي گەرمانيەي ياۆيلوس پادەنيە بەرلينا، ا ۆىدايۋششيمسيا بويەۆىم ەپيزودوم — شتۋرم رەيحستاگا. ۆ ەتوت نەزابىۆاەمىي يستوريچەسكيي دەن كاجدىي ۆوين بىل وحۆاچەن جاجدوي پودۆيگا. پوەتومۋ ۆزياتيە رەيحستاگا ي ۆودرۋزەنيە ناد نيم كراسنىح فلاگوۆ ي زانامەني پوبەدى ياۆيلوس اكتوم ماسسوۆوگو گەرويزما.
كاجدىي فلاگ نا ستەنە رەيحستاگا يمەل سۆويۋ گەرويچەسكۋيۋ يستوريۋ. وني ستويلي جيزني منوگيح ناشيح سووتەچەستۆەننيكوۆ. وني بىلي سيمۆولوم ۆسەنارودنوگو نەۋكروتيموگو پورىۆا ك پوبەدە، وني، ەتي پەرۆىە فلاگي، پودنيالي نا پوسلەدنيي رەشايۋششيي شتورم لوگوۆا فاشيزما ناشيح سلاۆنىح ۆوينوۆ سوۆەتسكوي ارميي.
ودناكو وچەن دولگو نە بىلو يزۆەستنو نيچەگو و پودۆيگاح پەرۆىح زنامەنوسيەۆ پوبەدى. ۆپوپىحاح زابىلي منوگيح وسوبو وتليچيۆشيحسيا گەرويەۆ يستوريچەسكوگو سراجەنيا. ۆ ۆوينە نە بىۆاەت بەزىمياننىح گەرويەۆ. ۆسە تە، كتو پروياۆيل ۆىسوكوە مۋجەستۆو، ناستوياششيي گەرويزم، يمەلي ي يمەيۋت يمەنا.
ك چيسلۋ تاكيح وتنوسياتسيا لەيتەنانت راحيمجان كوشكاربايەۆ سو سۆويم بويەۆىم درۋگوم گريگوريەم بۋلاتوۆىم يز 674-گو پولكا 150-ي يدريسكوي سترەلكوۆوي ديۆيزيي. وني ودنيمي يز پەرۆىح ستۋپيلي نا ستۋپەنكي گلاۆنوگو وپلوتا ۆراگا. وني ودنيمي يز پەرۆىح، نە ششاديا جيزني، ۆودرۋزيلي فلاگ پوبەدى ناد گلاۆنىم ۆحودوم رەيحستاگا.
ەتو پودتۆەرجدايۋت يستوريچەسكيە دوكۋمەنتى.
گازەتا «ۆوين رودينى» — ورگان 150-ي يدريسكوي سترەلكوۆوي ديۆيزيي، وپيسىۆاۆشايا حود سوبىتيي پو گورياچيم سلەدام، وكازىۆاەتسيا، ۆ سۆوە ۆرەميا نەمالو پيسالا و كوشكاربايەۆە ي بۋلاتوۆە. ۆوت ستاتي و يح پودۆيگاح، وپۋبليكوۆاننىە نا سترانيساح گازەتى: «وني وتليچيليس ۆ بويۋ» (وت 3 مايا 1945 گودا)؛ «وني ۆودرۋزيلي فلاگ پوبەدى» (وت 5 مايا 1945 گودا)، «دۆوە وتۆاجنىح» (وت 16 سەنتيابريا 1945 گودا).
ستويت ۆنيمانيا زامەتكا «نەزابىۆاەمىە فاكتى»، وپۋبليكوۆاننايا ۆ ەتوي جە گازەتە 16 سەنتيابريا 1945 گودا. ۆ نەي راسسكازىۆاەتسيا: «پەرۆىمي دوستيگلي رەيحستاگا ي ۆودرۋزيلي فلاگ ناد نيم لەيتەنانت كوشكاربايەۆ ي كراسنوارمەەس بۋلاتوۆ. زناميا پوبەدى ۆودرۋزيلي ناد رەيحستاگوم ەگوروۆ ي كانتاريا. پەرۆىمي ۆ رەيحستاگ ۆورۆاليس سو سۆويمي ۆويسكامي سيانوۆ، گريششەنكو، نەۋسترويەۆ، داۆىدوۆ، لوگۆينەنكو».
ۆوسحيششاليس گەرويچەسكيم پودۆيگوم دۆۋح وتۆاجنىح يزۆەستنىي پيساتەل بوريس گورباتوۆ، ۆ تو ۆرەميا ۆوەننىي كوررەسپوندەنت، ي يزۆەستنىي كينووپەراتور ر. كارمەن.
بوريس گورباتوۆ ۆ ستاتە، پومەششەننوي ۆ «ليتەراتۋرنوي گازەتە» وت 18 دەكابريا 1948 گودا، پيشەت: «ۆ ساموم دەلە، پورا ۋجە پەرەستات سراۆنيۆات ۆوينوۆ ناشەي ارميي س ورلامي ي بەركۋتامي. كاكوي بەركۋت موجەت سراۆنيتسيا س كازاحوم كوشكاربايەۆىم، كوتورىي نا مويح گلازاح ۆمەستە س درۋگيمي توۆاريششامي ۆودرۋزيل زناميا پوبەدى ناد رەيحستاگوم. چتوبى پوكازات تاكوگو گەرويا، نۋجەن سوۆسەم ينوي پوەتيچەسكيي ستروي، ينىە وبرازى، ينايا پوەزيا — پوەزيا سوسياليستيچەسكوگو رەاليزما». وچەن ۆىسوكايا وسەنكا.
ر. كارمەن ۆ سۆوەي بەسەدە س كوررەسپوندەنتوم، كوتورايا بىلا وپۋبليكوۆانا ۆ گازەتە «كازاحستانسكايا پراۆدا» 8 مايا 1949 گودا، گوۆوريت: «مى سەيچاس وسوبو وستانوۆيمسيا نا ترۋدوۆىح دەلاح بىۆشيح فرونتوۆيكوۆ. س ودنيم يز نيح — س توۆ. كوشكاربايەۆىم، منە وچەن بى حوتەلوس ۆسترەتيتسيا سنوۆا. گدە ون سەيچاس؟ ۋ مەنيا سوحرانيليس كادرى، وتوبراجاششيە دوبلەستنوگو ۆوينا ۆ توت مومەنت، كوگدا ون پريكرەپليال كراسنىي فلاگ نا كرىشە رەيحستاگا. ەتو بىلو ۆ پامياترىي دەن 1945 گودا».
ۆاسيليي سۋببوتين — ودين يز تەح، كومۋ بىل دوروگ پودۆيگ كوشكاربايەۆا ي بۋلاتوۆا، بۋدۋچي كوررەسپوندەنتوم ديۆيزيوننوي گازەتى، ۆ سۆوە ۆرەميا نەودنوكراتنو پيسال وب يح مۋجەستۆە س بولشوي سيمپاتيەي. ك ەتوي تەمە توۆ. سۋببوتين ۆوزۆراششالسيا نە ودناجدى ي پوسليەۆوەننىە گودى. ۆوت پەرەچەن ەگو ماتەريالوۆ: «نا رۋيناح كورەليەۆسكوي پلوششادي» (الماناح «ۋرالسكيي سوۆرەمەننيك»، N10، 1947 گود)؛ «ۋ ستەن رەيحستاگا» (الماناح «كرىم»، N2، 1948 گود)؛ «زناميا پوبەدى» (جۋرنال «درۋجنىە رەبياتا»، N5، 1948 گود)؛ «ۋ ستەن رەيحستاگا» (جۋرنال «سوۆەتسكيي ۆوين»، N9، 1949 گود).
توۆ. سۋببوتين — وچيەۆيدەس بەسپريمەرنوگو گەرويزما، پروياۆلەننوگو ناشيمي سولداتامي ي وفيسەرامي ۆ سراجەنيي زا رەيحستاگ. ۆ I960 گودۋ ۆ ۆوسپومينانياح «دەن تىسياچا چەتىرەستا دەسياتىي» «نوۆىي مير»، N5) ون پيسال: «ەسلي بى گازەچيكي، ودني گازەچيكي تولكو، «راسشيفروۆالي» سۆوي فرونتوۆىە بلوكنوتى — سكولكو يمەن ۆەرنۋلوس بى يز نەبىتيا... و سكولكيح تاكيح مى موگلي بى راسسكازات كاك و گەروياح...» دالشە ون پودروبنو وپيسىۆاەت، كاك كوشكاربايەۆ ي بۋلاتوۆ سوۆەرشيلي سۆوي نەپوۆتوريمىي پودۆيگ.
ۆاسيليي سۋببوتين ۆ ودنوم يز پوزدنيح ۆوسپومينانيي داجە ۆىراجاەت تاكۋيۋ وزابوچەننوست: «ەتي پياتنادسات لەت يا پروستو تەرزالسيا، چتو توت پودۆيگ، چتو بىل سوۆەرشەن مولودىم راحيمجانوم ي بۋلاتوۆىم، كاك بى زابىلسيا. نيچە يميا، كاك بى ونو ني بىلو پودنياتو، نە دولجنو زاتميەۆات درۋگيح، پروياۆيۆشيح ستول جە ۆىسوكوە مۋجەستۆو».
ەتو — پەرەجيۆانيە وچيەۆيدسا، نەپوسرەدستۆەننوگو ۋچاستنيكا، ۆ چيۋ پاميات ۆرەزالاس كاجدايا چەرتوچكا ۆەليكوي بيتۆى.
درۋگوي وچيەۆيدەس حۋدوجنيك ارمەيسكوي گازەتى «فرونتوۆيك» پ. كريچيەۆسكيي ۆ ستاتە «وسوبوە زادانيە» («كومسومولسكايا پراۆدا»، 9 مايا 1962 گ.) پيشەت: «1 مايا (1945 گ.) مەنيا ۆىزۆالي ك رەداكتورۋ. پورۋچيلي پريۆەزتي ماتەريالى يز رەيحستاگا. كاك حۋدوجنيكۋ گازەتى منە چاستو پريحودتلوس بىۆات نا پەرەدوۆوي ي ريسوۆات لۋچشيح ليۋدەي. نو ەتو زادانيە بىلو وسوبو پوچەتنىم ي ۆاجنىم...
يا سدەلال پورترەتى گەرويەۆ شتۋرما رەيحستاگا — زينچەنكو، نەۋسترويەۆا، سامسونوۆا، كانتاريا، ەگوروۆا، كوشكاربايەۆا. ي پري ەتوم يا پەرەجيۆال وسوبوە چۋۆستۆو. ەتو بىلي رادوست ي گوردوست زا ناشۋ ۆەليكۋيۋ سوۆەتسكۋيۋ رودينۋ، كوتورايا ۆوسپيتىۆالا تاكيح زامەچاتەلنىح ليۋدەي».
نەمالوۆاجنىي ينتەرەس پرەدستاۆلياەت ستاتيا پولكوۆنيكا دەرمانا «يستوريچەسكوە سراجەنيە»، وپۋبليكوۆاننايا ۆ گازەتە «كراسنايا زۆەزدا» 30 اپرەليا 1946 گودا. ونا ناپيسانا پو پوۆودۋ ناۋچنوي كونفەرەنسيي، ورگانيزوۆاننوي پري شتابە گرۋپپى سوۆەتسكيح وككۋپاسيوننىح ۆويسك ۆ گەرمانيي. نا كونفەرەنسيي ۆىستۋپيل س دوكلادوم گەروي سوۆەتسكوگو سويۋزا گەنەرال-پولكوۆنيك مالينين. سرەدي ۆوينوۆ، وسوبو وتليچيۆشيحسيا پري شترۋمە رەيحستاگا، ۆمەستە س يمەنامي گەنەرالا پەريەۆەرتكينا، گەنەرالا شاتيلوۆا، سەرجانتا ەگوروۆا ي كانتاريا، ۋپومينايۋتسيا ۆ دوكلادە ي يمەنا كوشكاربايەۆا ي بۋلاتوۆا.
ۆ نومەرە زا 9 مايا 1960 گودا ۆ گازەتە «فرۋنزيەۆەس» وپۋبليكوۆانو پريۆەتستۆەننوە پيسمو گەرويەۆ سوۆەتسكوگو سويۋزا م. كانتاريا ي م. ەگوروۆا ك بىۆشيم ۆوينام. سرەدي تەح، كتو پەرۆىمي ۆورۆالسيا ۆ رەيحستاگ، وني تاكجە س ۋۆاجەنيەم پريزنايۋت ي س گوردوستيۋ نازىۆايۋت كوشكاربايەۆا ي بۋلاتوۆا. ەتو پيسمو وپۋبليكوۆانو پود زاگولوۆكوم «مى شلەم ۆام پريۆەت!».
كرومە ۋكازاننىح ماتەريالوۆ، نا سترانيساح رەسپۋبليكانسكوي پەچاتي كازاحستانا بىلي وپۋبليكوۆانى ماتەريالى كازاحسكوگو جۋرناليستا كاكيمجانا كازىبايەۆا، كوتورىي، سسىلاياس نا دوستوۆەرنىە يستوريچەسكيە دوكۋمەنتى، پودروبنو راسسكازىۆاەت و پودۆيگاح كوشكاربايەۆا ي بۋلاتوۆا. ۆوت پەرەچەن ەگو ماتەريالوۆ: «پودۆيگ مولودوگو كازاحا» (گازەتا «لەنينشيل جاس» وت 21 فيەۆراليا 1958 گ.)؛ «دجيگيت، ۆودرۋزيۆشيي فلاگ ناد رەيحستاگوم» (گازەتا «سوسياليتيك كازاحستان» وت 21 سەنتيابريا 1960 گ.)؛ «پەرۆىي فلاگ ناد رەيحستاگوم» (جۋرنال «جۋلدىز»، N11، 1960 گ.)؛ «زناميا پوبەدى ناد رەيحستاگوم» (جۋرنال «پروستور»، N5، 1961 گ.).
دوكۋمەنتى، سوبىتيا پوسلەدنيح لەت نە تولكو پودتۆەرجدايۋت، نو ي دايۋت پراۆو ەششە س بولشەي ۋۆەرەننوستيۋ ي گوردوستيۋ گوۆوريت وب يستوريچەسكوم پودايگە كوشكاربايەۆا ي بۋلاتوۆا. سامىم ۆىدايۋششيمسيا سرەدي ريح ياۆلياەتسيا ۆىحود ۆ سۆەت (1963) پياتوگو توما «يستوريي ۆەليكوي وتەچەستۆەننوي ۆوينى 1941—1945 گگ) ۆ ەتوم تومە حود شتۋرما رەيحستاگا وپيسان نا وسنوۆە تششاتەلنوگو يزۋچەنيا، ي اناليزا ي سوپوستاۆلەنيا فاكتوۆ، دوكۋمەنتوۆ ي ليچنىح ۆوسپومينانيي. تەپەر ۆ «يستوريۋ» ۆنەسەنى پرەجدە نيەۆەدومىي يمەنا ۋچاستنيكوۆ يستوريچەسكوگو شتۋرما، ۆ توم چيسلە كوشكاربايەۆا ي بۋلاتوۆا.
پوسلە ۆىحودا پياتوگو توما سەنترالنىە گازەتى داليا رياد ماتەريالوۆ، پوسۆياششەننىح يستوريچەسكومۋ سوبىتيۋ — ۆزياتيۋ رەيحستاگا («پراۆدا» — «كاك بىلو ۆودرۋزەنو زناميا پوبەدى» — وت 9 مايا 1963 گودا؛ «ليتەراتۋرنايا گازەتا» — «پوۆەست وگنەننىح لەت» وت 25 فيەۆراليا 1964 گودا؛ «كومسومولكايا پراۆدا» — پولوسا «زنامەنوسى» وت 30 اپرەليا 1964 گودا). ۆو ۆسەح ەتيح گازەتنىح ستاتياح و كوشكاربايەۆە ي بۋلاتوۆە پيشەتسيا كاك و ۆويناح، سوۆەرشيۆشيح دەيستۆيتەلنو گەوريچەسكيي پودۆيگ، و كوتوروم نيكوگدا نە زابۋدەت سوۆەتسكيي نارود.
نا سوۆەششانيي ۋچاستنيكوۆ يستوريچەسكوگو شتۋرما، سوزۆاننوم وتدەلوم يستوريي ۆەليكوي وتەچەستۆەننوي ۆوينى ينستيتۋتا ماركسيزما-لەنينيزما پري سك كپسس ۆ دەكابرە 1961 گودا، پرەدشەستۆوۆاۆشەم ۆىحودۋ پياتوگو توما، بىۆشيي كوماندير 150- ي شتۋرموۆوي سترەلكوۆوي ديۆيزيي، نىنە گەنەرال-لەيتەنانت ۆ.م.شاتيلوۆ ۆنەس تاكوە پرەدلوجەنيە: «پروشۋ پرەدسەداتەليا رەدكوللەگيي يستوريي ۆەليكوي وتەچەستۆەننوي ۆوينى پروسيت پرەزيديۋم ۆەرحوۆنوگو سوۆەتا سسسر و ناگراجدەنيي توۆاريششەي، كوتورىە بىلي پرەدستاۆلەنى، نو وستاليس نە ناگراجدەننىمي. سچيتايۋ ي پروشۋ يز 150-ي ديۆيزيي پريسۆويت زۆانيە گەرويا سوۆەتسكوگو سويۋزا زا شتۋرم رەيحستاگا:
1. پولكوۆنيكا زاپاسا پلەحادانوۆا الەكسەيا دميترييەۆيچا؛
2. لەيتەنانتا راحيمجانا كوشكاربايەۆا؛
3. ريادوۆوگو گريگوريا بۋلاتوۆا؛
4. ستارشەگو لەيتەنانتا بەرەستا الەكسەيا پروكوفيەۆيچا؛
5. ستارشەگو لەيتەنانتا گۋسيەۆا كۋزمۋ ۆلاديميروۆيچا؛
6. سەرجانتا شەربينۋ پەترا؛
7. سەرجانتا پياتنيسكوگو پەترا (پوسموترەنو).
يا ۆىسكازىۆايۋ وبششەە منەنيە ۋچاستنيكوم سوۆەششانيا».
ك ەتومۋ سلەدۋەت دوباۆيت، چتو كوشكاربايەۆ ي بۋلاتوۆ ۆ سۆوە ۆرەميا بىلي پرەدستاۆلەنى ك زۆانيۋ گەرويا سوۆەتسكوگو سويۋزا. Peلياسيا وب ەتوم دو سيح پور لەجيت ۆ ارحيۆاح گەنەرالنوگو شتابا سوۆەتسكوي ارميي. (پو ۆسەي ۆەروياتنوستي، حوداتايستۆو ۆوەننىم كوماندوۆانيەم و پريسۆوەنيي زۆانيا گەرويا سوۆەتسكوگو سويۋزا ر.
كوشكاربايەۆۋ بىلو وتكلونەنو پو پريچينە نەوبوسنوۆاننوي رەپرەسسيي ەگو وتسا ۆ 1937 گودۋ).
تاكيم وبرازوم، سۆىشە 50 يمەيۋششيحسيا دوستوۆەرنىح دوكۋمەنتوۆ سۆيدەتەلستۆۋيۋت و توم، چتو دۆادسات لەت تومۋ نازاد ر. كوشكاربايەۆ ي گ. بۋلاتوۆ دەيستۆيتەلنو ودنيمي يز پەرۆىح سوۆەرشيلي گەرويچەسكيي پودۆيگ، ۆودرۋزيۆ كراسنىي فلاگ ناد رەيحستاگوم... ي نا ميرنوم پوپريششە وني سەيچاس ۆنوسيات سۆوي سكرومنىي ۆكلاد ۆ سترويتەلستۆو كوممۋنيزما.
مى پوددەرجيۆاەم پرەدلوجەنيە ۋچاستنيكوۆ سوۆەششانيا شتۋرما رەيحستاگا. حوداتايستۆۋەم ۆ سۆيازي س دۆادساتيلەتيەم پوبەدى سوۆەتسكيح ۆوورۋجەننىح سيل ۆو ۆتوروي ميروۆوي ۆوينە و پريسۆوەنيي ر. كوشكاربايەۆۋ ي گ. بۋلاتوۆۋ زۆانيا گەرويا سوۆەتسكوگو سويۋزا.
گ. مۋسرەپوۆ، چلەن سك كپ كازاحستانا، دەپۋتات ۆەرحوۆنوگو سوۆەتا كازاحسكوي سسر، پەرۆىي سەكرەتار پراۆلەنيا سويۋزا پيساتەلەي كازاحستانا
گ. مۋستافين، دەپۋتات ۆەرحوۆنوگو سوۆەتا سسسر، پيساتەل
ي. شۋحوۆ، دەپۋتات ۆەرحوۆنوگو سوۆەتا كازاحسكوي سسر، پيساتەل
ا. تاجيبايەۆ، چلەن پرەزيديۋما ۆەرحوۆنوگو سوۆەتا كازاحسكوي سسر، پيساتەل
باۋكەڭ سوڭعى ابزاسىن بىلاي دەپ وزگەرتتى، قالعان ءبىر سوزىنە تيگەن جوق.
«مى پوددەرجيۆاەم پرەدلوجەنيە ۋچاستنيكوۆ سوۆەششانيا شتۋرما رەيحستاگا. حوداتايستۆۋەم ۆ سۆيازي س دۆاتساتيلەتيەم پوبەدى سوۆەتسكيح ۆوورۋجەننىح سيل ۆو ۆتوروي ميروۆوي ۆوينە پريسۆويت ر. كوشكاربايەۆۋ ي گ. بۋلاتوۆۋ زۆانيا گەرويا سوۆەتسكوگو سويۋزا».
مەنىڭ ءبىر بايقاعانىم، باۋكەڭ رەسمي قاعازعا وتە شەبەر بولاتىن. جۇتىندىرىپ جىبەرەدى. سوعان قاراعاندا، سوعىس كەزىندە جاۋىنگەرلەرىن ناگراداعا ۇسىنعاندا دوكۋمەنتتەرىن ىلعي ءوز قولىنان وتكىزگەن بولۋ كەرەك. ويتكەنى وتە جاتىققان قول.
— قاعازعا جان ءبىتىرىپ جازساڭ، جەردە قالمايدى، — دەيتىن ءازىل-شىنى ارالاس. بۇل دا ول كىسىدەن العان ۇلكەن ساباقتاردىڭ ءبىرى ەدى.
وسى دوكۋمەنتتىڭ مەندە قالعان ءبىر داناسىنا باۋكەڭ بىلاي دەپ جازىپتى. «بۇل تاقىرىپتا ع.م.مۇسىرەپوۆپەن اڭگىمە بولدى، وعان ءبىرىنشى داناسىن قالدىردىم. 15-يۋل، 1964 جىل. ب. م. مومىش ۇلى».
ەندىگى ءۇمىت — قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتىندە. وندا ماسەلە ۇزاق قارالدى. ول زاڭدى دا. 1965 جىلدىڭ 7-اپرەلىندە عانا قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ پرەزيديۋمىنىڭ (ول كەزدە بيۋرو ەمەس، وسىلاي اتالاتىن) مىناداي قاۋلىسى قابىلدانىپتى.
و پرەدستاۆلەنيي ت.ت. كوشكاربايەۆا ر. ي بۋلاتوۆا گ.پ. ك پريسۆوەنيۋ زۆانيا گەرويا
سوۆەتسكوگو سويۋزا
1. پروسيت سك كپسس راسسموترەت ۆوپروس و پريسۆوەنيي زۆانيا گەرويا سوۆەتسكوگو سويۋزا ت.ت. كوشكاربايەۆۋ ر. ي بۋلاتوۆۋ گ.پ. زا پودۆيگ، سوۆەرشەننىي ۆ پەريود ۆەليكوي وتەچەستۆەننوي ۆوينى 1941-1945 گ.گ.
ۋتۆەرديت تەكست زاپيسكي ۆ سك كپسس پو ەتومۋ ۆوپروسۋ ي حاراكتەريستيكۋ نا كوشكاربايەۆا ر.
سەكرەتار سك كپ كازاحستانا د. كۋنايەۆ.
بۇل دوكۋمەنتتى ول كەزدە ادامداردىڭ از عانا توبى بىلەتىن. سەنىمىمىز كۇشتى بولدى. ويتكەنى، الپىسىنشى جىلداعىداي ەمەس، ەلىمىزدەگى جوعارى بيلىك باسىندا جاڭا ادامدار. جانا كوزقاراس، جاڭا ىقىلاس بولار دەپ كۇتتىك. ونىڭ ۇستىنە مىناداي رەسمي قاۋلى قابىلدانىپ وتىر. تاپ وسى كەزدە راحىمجاننىڭ گدر-عا شاقىرىلۋى، ارينە، ءبارىمىزدى قۋانتتى.
ءبىراق ونى جىبەرۋگە بايلانىستى اياقاستى ءبىر ماسەلە تۋدى. ول كەزدە راحىمجان قالانىڭ ورتاسىنداعى مونشانىڭ ديرەكتورى بولىپ ىستەيتىن.
— وي، قازاقتار، بىلدەي ءبىر باتىرلارىڭ ەرتەڭ گدر-عا بارعاندا، ءقازىر نە ىستەيدى دەسە، نە ايتاسىڭدار، مونشانىڭ ديرەكتورى دەيسىندەر مە؟ — دەدى باۋكەڭ.
بۇل، شىنىندا، ويلاناتىن جاي بولدى. سونشاما اتى شىققان باتىرىنا قازاقتاردىڭ بەرگەن جۇمىسىنىڭ ءتۇرىن قارا دەمەي مە! بەتكە باسىپ ايتپاسا دا، سولاي دەپ ويلاۋى مۇمكىن عوي. تاعى دا قاراكەت.
وبالى نە، سول كەزدەگى الماتى قالالىق سوۆەتى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلى ەسەن دۇيسەنوۆ جاعدايدى بىردەن ءتۇسىندى. ەكى كۇننىڭ ىشىندە راحىمجان قوشقاربايەۆ مونشا ديرەكتورلىعىنان قالالىق كوممۋنالدىق جانە كوركەيتۋ باسقارماسى باستىعىنىڭ ورىنباسارى بولىپ شىعا كەلدى.
1965 جىلدىڭ 2-مايى كۇنى تۇستەن كەيىن راحىمجاندى موسكۆاعا شىعارىپ سالدىق. ودان ءارى بەرلينگە بارماق. جيىرما جىلدان سوڭ جەڭىس تويىن بەرليندە وتكىزبەك. بۇل وعان دەگەن ۇلكەن قۇرمەت ەدى.
مەن راحىمجاننىڭ رەيسىن ايتىپ، موسكۆاعا ۆاسيليي سۋببوتينگە تەلەفون سوقتىم. ول كەزدە ونىڭ «سوعىس وسىلاي بىتەدى» دەگەن كىتابى جارىق كورگەن-دى. سوناۋ ءبىر سۇراپىل كۇندەرى «ۆوين رودينى» اتتى ديۆيزيا گازەتىنىڭ ءتىلشىسى، ەندىگى بەلگىلى اقىن ۆاسيليي ەفيموۆيچ رەيحستاگتى الۋدى ەگجەي-تەگجەيلى دايەكتەۋدە كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. قالام يەلەرىنەن سول ءبىر تاريحي وقيعاعا ەڭ جاقىن جۇرگەن، ءبارىن كوزىمەن كورگەن ادامنىڭ اقيقات جازبالارى ورتالىق گازەتتەردە جوعارى باعالاندى.
5-ماي. ۆاسيليي ەفيموۆيچ موسكۆادان تەلەفون سوقتى. كوڭىلدى ەكەن.
— كاكىمجان، جاقسى ءبىر وقيعانى ايتقىم كەلىپ تۇر. راحىمجان بۇگىن «گولۋبوي وگونەكتىڭ» مەرەكەلىك پروگرامماسىنا قاتىستى. سەرگەي سەرگەيەۆيچ سميرنوۆ مەنىڭ اڭگىمەلەرىمنەن راحىمجاندى جاقسى بىلەتىن. موسكۆادا ەكەنىن ەستىگەندە، دەرەۋ ورتالىق تەلەستۋدياعا جىبەرۋدى سۇرادى. ءتىپتى ءوزى ماشينا جىبەرىپتى. سودان پوكرىشكين، كوجەدۋب، سابۋروۆ، مارەسيەۆ سەكىلدى ايگىلى ەرلەرمەن بىرگە راحىمجان «گولۋبوي وگونەكتە» وتىردى. ونىڭ بەرلينگە كەتىپ بارا جاتقانىن ايتىپ، ءبىرىنشى ءسوز بەردى. كورگەن شىعارسىزدار.
مەن، وكىنىشكە قاراي، كورە الماعانىمدى ايتتىم. ءبىراق ۇستىنەن تاۋ جۇرسە قوزعالمايتىن وسىناۋ سابىرلى ادامنىڭ تەبىرەنىسىن جاقسى ءتۇسىندىم. ول تەبىرەنىس مەنىڭ ءوز ارحيۆىمدە ساقتالعان مىناۋ حاتىندا دا اتوي سالىپ تۇر:
«قىمباتتى، كاكىمجان قازىباي ۇلى! ءسىز مەنى دۇرىس ءتۇسىنىڭىز، مەن راحىمجاندى قانداي اسقان قۋانىشپەن قارسى ايادىم. جولداعان سالەمىڭىزگە راحمەت! ءبىز كوپ ماسەلە جونىندە سويلەستىك، كاپ نارسەنى ەسكە ايادىق، وتە ادەمى ورتاق ءتىل تاپتىق. راحىمجاننىڭ سول باياعى قالپىندا ەكەنىنە مەن قۋانىشتىمىن. سىزگە كومەكتەسۋگە ءازىرمىن. ءسىزدىڭ مەنىڭ تىندىرعانىمنان الدەقايدا كوپ نارسەنى تىندىرۋىڭىزعا تىلەكتەسپىن. ءبىراق مەن دە ول تۋرالى جازۋعا ءالى قايتا ورالامىن.
سىزبەن جۇزدەسكىم كەلەدى. مۇمكىن، الماتىعا كەلىپ قايتارمىن. ونى قالاي ۇيىمداستىرۋعا بولادى؟
راحىمجان سەرگەي سەرگەيەۆيچ سميرنوۆپەن سامولەتتەن تۇسە سالا قالاي كەزدەسكەنىن ءوزى ايتار. بۇل ءبىر ۇمىتىلماس وقيعا. ول ەندى بەرليندە دە بولىپ قايتادى. راحىمجاننىڭ ەرلىگىن جۇرت كەڭىرەك ءبىلۋ ءۇشىن ءبىز قولدان كەلگەننىڭ ءبارىن جاساۋىمىز كەرەك. بۇل ورايدا وزدەرىڭىزدە، قازاقستاندا كوپ نارسە جاساۋعا بولادى.
ءسىز ارقىلى قىمباتتى باۋىرجان مومىشۇلىنا سالەم جولداعىم كەلەدى. قولىڭىزدى قاتتى قىستىم.
ءوزىڭىزدىڭ ۆاسيليي ءسۋببوتينىڭىز.
5-ماي، 1965 جىل».
سەرگەي سەرگەيەۆيچ ول كەزدە جەڭىسكە بايلانىستى «گولۋبوي وگونەك» حابارلارىن جۇرگىزەتىن-دى. اتاقتى «برەست قامالى» كىتابىنىڭ اۆتورى. برەست — بەرلين. سوعىسقا قاتىسقان سۋببوتين تۇرعاي، بۇل جايعا مەن دە تەبىرەنىپ كەتتىم. مىناۋ دۇرمەكتى جەڭىس تويى سيرەك تاعدىرلى ادامداردى قالاي-قالاي توعىستىرىپ جاتىر!..
راحىمجان بەرليننەن وتە كوڭىلدى ورالدى. 8-مايدا گدر-دىڭ ۇلتتىق مەرەكەسىنە بايلانىستى ۇلكەن سالتاناتقا قاتىسقان. ەڭبەك كوللەكتيۆتەرىندە كەزدەسۋلەردە بولعان.
— تولعانىپ كەلدىم، تەبىرەنىپ كەلدىم، — دەدى راحاڭ ويلى جۇزبەن. — بۇدان جيىرما جىل بۇرىن سوعىس ءبىزدى ەرتە ەسەيتتى دەسەك تە، بالا ەكەنبىز عوي. بار بولعانى 21 جاستا ەكەنمىن وندا.
بۇدان ءارى راحاڭ ءوزىنىڭ ادەمى قالجىڭىنا باستى.
— وندا نە، ات دەدى — اتتىق. تارت رەيحستاگقا دەدى — تارتىپ وتىردىق. وسىنىڭ ءبارىن ەندى ويلاساڭ...
راحاڭ قايتادان ساليقالى اڭگىمەگە كوشتى.
— ءيا، ەندى ويلاساڭ، ءتۇسىنۋ، تۇجىرىمداۋ بيىگىڭ مۇلدە باسقاشا. مىنا ءبىر وقيعانىڭ كۋاسى بولدىم. قالانىڭ ءبىر مەكتەبىندە كەزدەسۋ وتكىزىلدى. ايتقاندارىمدى وقۋشىلار ۇيىپ تىڭداپ وتىر. مۇعالىمدەر دە، ەرەسەك ادامدار دا بار. مەن قاتارلى ءبىر نەمىس تۇنجىراپ جەرگە قاراي بەرەدى. ار جاعىندا الەم-تاپىراق ءبىر داۋىل بارداي. كەزدەسۋ بىتكەن سوڭ، الگى كىسى قاسىما كەلدى دە، قولىمدى الدى. ءوزىنىڭ سوزدەرىن اۋدارۋدى سۇرادى. اۋدارماشى كارل كوكوشكو قاسىمدا دايىن.
— وتە جاقسى ايتتىڭىز، جولداس لەيتەنانت. ول كۇندەردى ۇمىتۋعا بولمايدى. قۋانىشىن دا، وپىعىن دا ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. مەن سول وپىق جەۋشىلەردىڭ ءبىرىمىن. «گيمملەر ءۇيىنىڭ» قاسىندا جاتقاندارىڭىزدا سىزدەرگە قارسى مىنا مەن وق اتتىم. سول ءبىر سارىاۋىز جاس كەزىمدە فاشيزم ميىمدى مىقتاپ ۋلاپ تاستاپتى. وپىق جەيسىڭ بە، جوق پا؟ شۇكىر، سوعىستان كەيىنگى ءومىر جانىمىزدى تازارتتى. جاڭا ءومىردىڭ ءقادىرىن دە، ۇلىلىعىن دا ۇقتىق. جاڭا گەرمانيانىڭ، جاسامپاز گەرمانيانىڭ ازاماتىمىن. بۇل بۇگىن ۇلكەن ماقتانىش. مىناۋ جاس ۇرپاق، كەلەر ۇرپاق جاۋىزدىق دەگەندى بىلمەسىنشى! جاندارى دوستىق شۋاعىمەن نۇرلانسىنشى! ەندىگى ءومىردى وسىعان ءبىرجولا ارناساق، كەشەگى كۇنامىز كەشىرىلە مە؟ ارامزالىقتىڭ مەن سەكىلدى الداۋىنا تۇسكەن بەيكۇنالار سوعىس كەزىندە قانشاما ەدى. بۇگىندە ولاردىڭ دا مەن سەكىلدى اۋىق-اۋىق ار ازابىنا تۇسپەسىنە كىم كەپىل؟!
الگى ادام جىلاپ جىبەردى. شىن جۇرەكجاردى ءسوز ەكەنىنە ەش ءشۇبا كەلتىرگەم جوق. اياپ كەتتىم. ەلىن عانا ەمەس، ادامداردىڭ جانىن دا جاڭارتىپ جاتقان نەمىس دوستاردىڭ قادامىنا نۇر تىلەدىم. كارل ايتپاقشى، ول كۇرەستىڭ جەڭىل ەمەس ەكەندىگىنە كوزىم جەتكەندەي بولدى. سوۆەت ەلىنە دەگەن گدر-داعى بۇگىنگى ىنتا-ىقىلاس ءمولدىر دە تۇنىق. دەمەك، بەكەر قان توكپەگەنبىز، بەكەر قۇربان بولماعانبىز. بەيبىت ەلدىڭ بوساعاسىن كورىپ قايتتىم. بۇل نەمىس حالقىنىڭ جاڭا تاريحىنىڭ باسى دەپ ءتۇيدىم.
ارادا ءۇش اي وتكەن سوڭ، بەرليننەن تاعى جاقسى حابار جەتتى. كەمە جاسايتىن ۆەرفتەگى ءبىر بريگاداعا راحىمجاننىڭ اتى بەرىلىپتى. ءبىر مەكتەپتەگى پيونەر وتريادى راحىمجان قوشقاربايەۆ اتىنداعى وترياد دەپ اتالىپتى. بۇل جاڭالىقتار جايلى كارل كوكوشكو قۋانا حابارلادى. بريگادا مۇشەلەرىنىڭ ءتىزىمىن جىبەرگەن. سوسياليستىك ەڭبەك بريگاداسى اتاعىن الۋ جولىنداعى جارىسقا قوسىلعان ولار. راحىمجاننىڭ ۇلكەن پورترەتىن جىبەرۋدى سۇراپتى.
نەمىس دوستارعا، وسى ءىستىڭ بارىنە مۇرىندىق بولىپ جۇرگەن ارىپتەسىم كارل كوكوشكوعا مىڭ دا ءبىر راقمەتىمدى ايتتىم. راحىمجاندى بەس جىل سارىلا بەكەر ىزدەمەگەنىن ول تاعى دا دالەلدەدى. سوۆەت وداعىنا كەلگەن ءار ساپارى ءبىر كىتاپ. ءوزى سۋرەتكە دە جاقسى تۇسىرەدى. فوتويلليۋستراسيالارى سونداي جاندى. سوۆەت ەلىنىڭ، سوۆەتتىك ءومىر سالتىنىڭ تىنىمسىز ناسيحاتشىسى. مازاسىز ماماندىقتى قالاپ، ماڭىزدى ءىس اتقارىپ جۇرگەن اق نيەت ازاماتتىڭ ءبىرى. نەمىس حالقىنىڭ سوعىستان كەيىنگى ۇلاعاتتى ۇرپاعىنىڭ وكىلى دەپ ءتۇسىندىم.
نەمىس دوستار ونداي ءىلتيپات كورسەتكەنىمەن، وزىمىزدەگى دامەلەنگەن قاراكەتتەن ەشتەڭە شىقپادى. دۇرىلدەپ ۇلى جەڭىستىڭ 20 جىلدىعى دا وتە شىقتى، ءبىراق راحىمجان جونىندە موسكۆا ۇندەمەدى.
كوڭىلىمىز كۇپتى بولعانمەن، قوشقاربايەۆقا دەگەن حالىق قۇرمەتى ەسەلەپ ارتا ءتۇستى. ونىڭ تولىپ جاتقان دالەلى بار. بىرەۋى ءقادىرلى ىلەكەڭنىڭ مىناۋ حاتى:
«قالقام، راحىمجان!
ۇلى وتان سوعىسىنىڭ جەڭىسىنە شيرەك عاسىر بولدى. بۇل كۇنى ءبىز كەلەشەك ءۇشىن قۇربان بوپ كەتكەن كوپ ازاماتتاردىڭ ارۋاعى الدىندا باسىمىزدى يەمىز، ءفاشيزمنىڭ قاندى ورداسىن تالقانداپ، شاڭىراعىنا سوۆەتتىك القىزىل تۋ تىككەن ەرلەرىمىزدى ماقتان ەتىپ، قۇشاقتاپ سۇيەمىز. جاس تا بولساڭ ەرلىككە باس بولعان قاس باتىرلارىمىزدىڭ ساپىندا سەن تۇرسىڭ، راحىمجان.
اڭگىمە اتاقتا ەمەس، ادامزاتتىڭ باقىتىنا قوسقان ۇلەستە عوي. سەن بىزگە ىستەگەن ەرلىگىڭنىڭ مان-مازمۇنىمەن قىمباتتىسىڭ.
مەرەكەڭ قۇتتى بولسىن، ءىنىم، كوپ جاسا! ءۇي ىشىڭە باقىت تىلەيمىن.
اعاڭ — ءىلياس وماروۆ.
الماتى، اۋرۋحانا، 6-ماي، 1970 جىل.
وسى ءبىر جۇرەگى شۋاقتى ادام كەزدەسكەن سايىن:
— راحىمجانىڭ امان با، باتىرىڭ ساۋ ما؟ — دەپ سۇرايتىن مەنەن. ەجەلدەن تانىس ادامداي ەلجىرەي، جۇمساق سويلەسەتىن. ءوزىڭدى رۋحاني بايىتىپ تاستايتىن. سونداي ادامداردىڭ ومىردەن ەرتە كەتكەنى قانداي وكىنىشتى. ىلەكەڭنىڭ بويىندا ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ بار مەيىرى جاتاتىنداي كورىنۋشى ەدى ماعان.
جاقسى ادامدار وي جاعىنان بىر-بىرىنە ۇقساي بەرەتىن بولسا كەرەك. باۋكەڭ ءبىر كۇنى:
— ادام ەر اتانايىن دەپ ەرلىك جاسامايدى. اسىل پارىزىن ورىنداپ اتاققا ىلىنەدى. راحىمجاننىڭ جۇلدىزى بولماسا دا، ول ءقازىر جۇلدىزدى باتىرلاردان الدەقايدا ايگىلى. مەن، مىسالى، جۇلدىزىم جوق-اۋ دەپ ەشقاشان وكىنگەن ەمەسپىن. حالقىمنىڭ قۇرمەتى جۇلدىزدان ارتىق مەن ءۇشىن. شۇكىر، سول قۇرمەتكە راحىمجان دا بولەنىپ وتىر، — دەدى.
قانداي ۇقساستىق، ىلەكەڭنىڭ «اڭگىمە اتاقتا ەمەس» دەگەن سوزىمەن باۋكەڭنىڭ «حالىقتىڭ قۇرمەتى جۇلدىزدان دا ارتىق» دەگەن ويلارى بىر-بىرىمەن قالاي كىرىگىپ جاتىر؟!
ەندى جەڭىستىڭ جيىرما بەس جىلدىعى جاقىنداپ قالعان. وسى قارساڭداعى ءبىر كەزدەسۋدە باۋكەڭ وزىنە-وزى ەسەپ بەرگەندەي بولىپ وتىر ەكەن.
— مومىش ۇلى نە ءبىتىردى؟ مۇمكىن، بىرەۋلەر ول ايقايلاعاننان باسقا تۇك بىتىرمەي ءجۇر دەيتىن شىعار. جوق، قاتەلەسەدى! جازىپ قوي، ەسىندە ءجۇرسىن.
ا) مەن 1800 دوكۋمەنتتى قازاقستاننىڭ ورتالىق ارحيۆىنە وتكىزدىم. وندا كوپ سىر بار.
ب) مەن وسى ۇستىمىزدەگى 1968 جىلى ەكى توم بولىپ قازاق تىلىندە شىعايىن دەپ جاتىرمىن. تيراجى 180 مىڭ.
ۆ) مەن ورىس تىلىندە شىققالى جاتىرمىن. «باۋىرجان مومىش ۇلى. اسكەري اڭگىمەلەردىڭ جيناعى». كولەمى 40 باسپا تاباق.
گ) مەن «ناۋكا» باسپاسى ارقىلى ورىس تىلىندە شىقپاقشىمىن. كولەمى 40 باسپا تاباق. پرەزيدەنت ەسەنوۆ ول جوسپاردى بەكىتتى.
د) مەن 280 ماقالا جازىپپىن. نەگىزگى تاقىرىبى — اسكەري-پاتريوتتىق تاربيە. ەڭ الدىمەن، جاستار ءۇشىن.
ە) 1970 جىلى ۆ. ي. لەنيننىڭ تۋعانىنا — 100 جىل، قازاق سسر-ىنە - 50 جىل، ۇلى جەڭىستىڭ 25 جىلدىعى. باۋىرجان مومىشۇلىنا — 60 جىل. بۇل ايتۋلى داتاعا ەكى-اق جىل قالدى. ادەبيەت پەن ونەردە دايىندىق جۇمىسىن جۇرگىزۋ ءۇشىن ءتىپتى از مەزگىل. «شابان ۇيرەك بۇرىن ۇشادى»، قيمىلداۋ كەرەك.
ي) وسى تۇرعىدان سولدات فولكلورىن جيناپ باستىرۋ جونىندە ەسەت اۋكەبايەۆقا ايتتىم. بۇل ءبىزدىڭ تاريحىمىز. مۇنى «سولدات ەستەلىكتەرى» دەپ اتاسا دا بولار.
ك) قازاقستان ينتەرناسيوناليزمنىڭ ورداسى. كىتاپ شىعارۋ كەرەك. ازىرگە اتىن «حالىقتار دوستىعىنىڭ شۋاعى» دەسە دە بولار. بۇل تاقىرىپتى مەن دميتريي سنەگينگە سەنە الامىن. قۇرىعاندا 1 توم.
ل) مەن 100 پروسەنت قازاقپىن. ءبىراق ورىس تىلىندە جازامىن. قازاقتاردىڭ «تىشقان تىرلىگىندە» شارۋام جوق. ول تىرلىك — تۆورچەستۆونىڭ جاۋى.
— مىناۋىڭىز جاتقان ءبىر ۇلكەن پروگراما عوي، باۋكە، — دەدىم.
— مەن ديۆيزيانى باسقارعان اداممىن. قورعانىستا جاتا بەرسەڭ — قۇريسىڭ. شابۋىلدى كۇنى بۇرىن جوسپارلاۋ كەرەك.
ءسوز ورايى كەلىپ قالعان سوڭ ىركە المادىم.
— راحىمجاندى قايتەمىز، باۋكە؟
— ول باتىرىڭ مىناۋ «الماتى» قوناقۇيىندە جاڭا قىرىنان اشىلعان سياقتى. جۇرت ماقتاپ ءجۇر عوي. ياعني، ءبىز قاتەلەسپەگەنبىز. تەگىن ادام تاز بولمايدى.
باۋكەڭە راحىمجاندى كوللەكتيۆىنىڭ وتە جاقسى كورەتىنىن ايتتىم.
— ساموە ترۋدنوە يسكۋسستۆو — ەتو رابوتا س ليۋدمي. سولدات جۇرەگىنە جول تاپپاعان كومانديردىڭ ءومىرى قىسقا. ياعني، راحىمجان ءوزىنىڭ شىنايى ورنىن تاپقان. بۇل ىستە سەنىڭ دە ۇلەسىڭ بار.
— جەڭىستىڭ 25 جىلدىعى. راحىمجان قوشقاربايەۆ. رەيحستاگ... — دەپ باۋكەڭ ەستىرتە ءبىراز ىڭىلداپ وتىردى دا، — بۇل باتىرىمىزعا عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ ىقىلاسى ابدەن اۋىپتى. ول كىسى ءبىر ءسوزدىڭ ءوزىن جازايىن با، جازبايىن با دەپ ون ساعات ويلانادى. ال ادام جونىندەگى ونىڭ تالعامى تىپتەن جوعارى. ءعابيتتىڭ كوڭىلىنەن شىتۋ — پايعامباردىڭ كوڭىلىنەن شىعۋمەن تەڭ. سو كىسىمەن سەن اقىلداسقايسىڭ. بۇل شارۋانى باستاۋشىنىڭ ءبىرى ءوزى عوي. مەنىڭ پىكىرىم، ەسلي حوچەش زنات، راحىمجان جونىندە ورتا جولدا قالۋعا بولمايدى. ۇقتىڭ با؟
وسى كەزدەسۋدەن، عابەڭمەن اقىلداسقاننان كەيىن جوعارعى جاققا جەڭىستىڭ 25 جىلدىعىنا بايلانىستى راحىمجاننىڭ ەرلىگىن ۋاقىت وتسە دە ءادىل باعالاۋ جونىندە تاعى ءبىر تىلەك كەتتى. وعان قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ سەكرەتارى، سسسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ ۇلتتار سوۆەتى پرەدسەداتەلىنىڭ ورىنباسارى، پارتيزان وتريادىنىڭ بۇرىنعى كومانديرى ءا.ءشارىپوۆ، سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى، پانفيلوۆشى گۆارديا پولكوۆنيگى، فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، سسسر پەداگوگيكا عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ پرەزيديۋم مۇشەسى، اكادەميك م.عابدۋللين، ازامات سوعىسىنا قاتىسۋشى، 28 باتىر شىققان پولكتىڭ بۇرىنعى كومسورگى، وتستاۆكاداعى گۆارديا مايورى ب.جەتپىسبايەۆ، زاپاستاعى گۆارديا پولكوۆنيگى، پانفيلوۆ ديۆيزياسىنداعى ارتيللەريا پولكىنىڭ بۇرىنعى كومانديرى، عالىم-اگرونوم، جازۋشى د. سنەگين، وتستاۆكاداعى گۆارديا مايورى، پانفيلوۆشى، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى، دوسەنت ا.كۋزنەسوۆ، وتستاۆكاداعى قاتارداعى گۆاردياشى (28 باتىردىڭ ءبىرى)، سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى ا.شەمياكين، مەديسينا قىزمەتىنىڭ گۆارديا اعا لەيتەنانتى ۆ.ي.پانفيلوۆا، بۇرىنعى سەرجانت، رەيحستاگ شابۋىلىنا قاتىسۋشى، سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى ي.سيانوۆ، گەنەرال-مايور، سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى س.نۇرماعانبەتوۆ، زاپاستاعى لەيتەنانت، قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى، قازاق سسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ دەپۋتاتى ج.مولداعالييەۆ، زاپاستاعى گۆارديا پولكوۆنيگى، پانفيلوۆ ديۆيزياسىنداعى 19-پولكتىڭ بۇرىنعى كومانديرى، اسكەري اكادەميادا جوعارى تاكتيكا جانە وپەراتيۆتى ونەر جونىندە اعا وقىتۋشى بولعان، جازۋشى ب.مومىش ۇلى، اتاقتى پارتيزان، كوۆپاكشى ق.قايسەنوۆ، ەكى مارتە سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى س.لۋگانسكيي قول قويدى. بۇل 1969 جىلدىڭ 29-يانۆارى بولاتىن. ءسويتىپ، بۇل دوكۋمەنت جەڭىستىڭ 25-جىلدىعىنان ءبىر جارىم جىل بۇرىن ومىرگە كەلدى. وعان دا جاۋاپ بولمادى.
مايدانداس جەرلەستەرىنىڭ ەرلىگىن ەرەكشە قۇرمەتتەگەن اعا-ىنىلەرىنىڭ بۇل ارەكەتىن راحىمجان، ارينە، بىلگەن جوق. ناتيجەسى ءالى بەلگىسىز دۇنيەنى جاريا ەتىپ كەرەگى نە؟ وڭعا باسپاي قالسا، ادام جانىن جارالاۋ وپ-وڭاي عوي. ول قوناقۇيدە ديرەكتور بولىپ جۇمىسىن ىستەي بەردى. اينالاسىنداعىلاردى ءبىر كەزدەگى ەرلىگىمەن عانا ەمەس، اقجارقىن مىنەزىمەن، ادامدارعا دەگەن ەرەكشە قايىرىمدىلىعىمەن، كۇلكىگە كومىپ جىبەرەتىن كوڭىلدى قالجىڭباستىعىمەن باۋراي بەردى. رەسپۋبليكانىڭ وبلىس-وبلىستارىندا اسكەري بولىمشەلەردە كوپتەگەن كەزدەسۋلەر ءوتتى. سوعىس ارداگەرلەرىنىڭ اراسىندا جارىپ شىعىپ، جارقىراپ سويلەپ ءجۇردى. وزىندە كەلبەت دەسە كەلبەت تە بار عوي. جاستارعا پاتريوتتىق تاربيە بەرۋگە ايانباي اتسالىستى. سويتە جۇرە كىتاپ جازدى. ونىسى ورىسشا، قازاقشا شىقتى. راحىمجان تۋرالى سۇيىسپەنشىلىككە، جىلى ىقىلاسقا تولى اڭىزدار تۋدى. 30-اپرەل جانە جەڭىس كۇندەرى وعان ەلىمىزدىڭ تۇس-تۇسىنان كەلەتىن قۇتتىقتاۋلاردى ساناپ بولمايتىن. دوستارى 30-اپرەلدى رەيحستاگقا تۋ تىككەن كۇندى راحىمجاننىڭ قايتا تۋعان كۇنى دەپ اتاپ ءجۇردى.
راحاڭنىڭ تالاي توي باسقارىپ، ۇلكەن داستارقانداردى جۇرگىزگەنىن كوردىك. ونىمەن بىرگە بولعان كۇنى راقاتتانىپ، دەمالىپ قايتاسىڭ. كۇلكىدەن تاماعىڭ قۇرعاپ، ىشەگىڭ قاتادى. جاس انشىلەر، كۇيشىلەر قاشان دا راحاڭنىڭ توڭىرەگىنەن تابىلاتىن، قوناق شاقىرسا، مىندەتتى تۇردە ۇيىندە نە ءانشى، نە كۇيشى وتىرادى. جاقسى اندەردىڭ، جاڭا اندەردىڭ جازىلىپ الىنعان لەنتاسى ءوز الدىنا ۇلكەن ءبىر جاشىك. ءالياسىنىڭ مۋزىكا مەكتەبىندە وقىعانى دا بەكەر بولماسا كەرەك.
تاعى ءبىر ەرەن قاسيەتى — سيرەك كەزدەسەتىن تازالىعى. ۇستىنە قىل جۋىتپاي جۇرەتىن ناعىز كەربەزدىڭ ءوزى ەدى. قوناقتا بولعاندا:
— كىسى شاقىرعاندا عانا ءۇي جينايتىن كەلىن ەمەس پە ەكەنسىڭ؟ ايەل ۇسىناقتى بولسا عانا تاماعى ءدامدى. مەن — كوممۋنالنيكپىن، ول جەر، بۇل جەردى كورىپ الايىن، — دەپ كۇلدىرىپ جۇرەتىن.
ونىڭ ۇستىنە سالەم بەرگەنگە ساندىعىن اشىپ تاستايتىن شۇلەننىڭ ءوزى. جاقسىلىق جاساسام، جاردەم ەتسەم دەپ تۇرادى. مەيىرلىلىگى، ۇلكەندى دە، كىشىنى دە ءۇيىرىپ اكەتەتىن قۇدىرەتتى قاراپايىمدىلىعى قاشان دا قايران ەتەتىن.
1969 جىلى ءبىزدىڭ كىشى ۇلىمىز تۋعاندا، ءسۇيىنشى سۇراپ راحاڭا ءوزىم باردىم. قۇشاقتاپ، بەتىمنەن ءسۇيىپ، كوزىنە جاس الدى.
— باتىر تۋدى دەشى. باقىتتى بولسىن! سوعىستىڭ ەمەس، بەيبىت ءومىردىڭ باتىرى بولسىن!
سودان ول «باتىر» اتانىپ كەتتى. كىندىك اكەسى — راحاڭ. پەرزەنتحانادان ءوزى كوتەرىپ الىپ شىققان. ەسى كىرگەلى كىندىك بالاسى راحاڭدى 30-اپرەل كۇنى ىلعي قۇتتىقتاپ تۇرادى. ويتكەنى بۇل بارىمىزگە ىستىق راحاڭنىڭ سەكۋند سايىن اجال ءتونىپ تۇرعاندا امان قالعان، وتپەن ورىلگەن ءومىربايانىنىڭ جازىلعان كۇنى.
باتىردىڭ داۋسىن ەستىگەن سايىن راحاڭ ءاينالىپ-ۇيىرىلىپ جاتادى. ءبىر جاققا شىقسا، كىندىك بالاسىنا سارقىتىن، ويىنشىعىن سۇيرەي جۇرگەنى. اۋىرىپ قالسا، بايەك بولىپ اكە-كوكەلەپ ات ءىزىن قۇرعاتپايدى.
باتىر دا راحاڭنىڭ اق جۇرەگىن ءبىلىپ العان. اشۋلانسا، «ءوز ۇيىمە كەتەمىن» دەپ ءبىزدى قورقىتادى. مۇنى ەستىگەندە راحاڭدا ەس قالمايدى، راقاتتانىپ ءماز بولادى.
ال باۋكەڭ بولسا، 1969 جىلدىڭ 29-يانۆارىڭدا ءوزىنىڭ ۇلكەن سۋرەتىنىڭ سىرتىنا «باتىر ۇلىما باتىر اتاسىنان» دەپ جازىپ بەردى.
قوس باتىردىڭ سول بالاسىن كۇتپەگەن جەردەن ءبىر ارەكەت ۇستىنەن كوردىم. سوناۋ 1961 جىلى پولشاعا بارعان ساپارىمدا وسۆەنسيم كونسلاگەرى جايلى ءبىراز ماتەريال جيناپ كەلگەم-دى. كەزىندە ول ساپار جايلى قولجازبا دا شىققان. ءبىر نارسە ىزدەپ، ەسكى قولجازبالارىمدى اقتارا قالدىم. قاعازداردىڭ اراسىنان وسۆەنسيمدەگى ازاپتى ءومىردىڭ فوتودوكۋمەنتتەرى شىقتى. بالالىق اۋەستىكپەن باتىر الگىلەردى سۇراپ الدى. مەن ءبارىن قولىنا ۇستاتا سالدىم دا، باسقا ءبىر نارسەگە الاڭداپ شىعىپ كەتتىم. قايتىپ كەلسەم، ءبىر سۋرەتتى ەدەنگە قويىپ، بالام تەپكىلەپ جاتىر. اڭىرىپ قاراپ قالىپپىن. جەردە جاتقان وسۆەنسيم لاگەرى قاقپاسىنىڭ الدىندا شىرەنىپ تۇرعان گيمملەر مەن اتىشۋلى گەسستىڭ سۋرەتى. باتىر ىزالانىپ تۇرىپ ءدال بەتتەرىنەن، تۇمسىقتارىنان تەپكىلەيدى.
مىنا كورىنىستى اسۇيدەن ەرتىپ كەلىپ ماماسىنا كورسەتتىم.
— راحاڭنىڭ بالاسىنىڭ ىستەپ جاتقانىن كوردىڭ بە؟
ەكەۋمىز ءۇنسىز قاراپ تۇرىپ قالدىق. بالا ءبىزدى ءالى بايقاعان جوق.
كىشكەنتاي جۇرەگىنىڭ امىرىمەن وزىنشە الەك بولىپ جاتىر...
سوعىستىڭ نە ەكەنىن كينودان، تەليەۆيزوردان عانا بىلەتىن ۇرپاق وكىلىنىڭ ىستەگەنى الگى. سۋرەت ەكەش سۋرەتتىڭ ءوزى جيىركەنىشتى كورىنىپ كەتسە كەرەك...
كوڭىلىم ءبىرتۇرلى الابۇرتىپ، ويلار ءبىرىن-بىرى قۋالاپ ءجۇرىپ بەردى. جاڭاعى بولىمسىز عانا كورىنىستىڭ وزىڭدە قانشاما سىر جاتىر! الدىمەن راحاڭا جەتكىزگىم كەلدى.
سول راحاڭا بايلانىستى مىنا ءبىر كەزدەسۋدى ۇمىتۋ مۇمكىن ەمەس. 1973 جىلدىڭ سەنتيابرى. الماتىعا ازيا جانە افريكا ەلدەرىنىڭ جازۋشىلارى جينالىپ جاتقان. قوناقتاردى نەگىزىنەن قابىلدايتىن «الماتى» ءقوناقۇيى. ونىڭ ديرەكتورى قوشقاربايەۆتىڭ تاناۋىنا سۋ جەتپەي ءجۇر. كونفەرەنسيا قوناقتارىنا بايلانىستى ءبىر شارۋامەن كەلە قالعام. سويلەسىپ وتىر ەدىك، راحاڭنىڭ كابينەتىنە ۇزىن بويلى ارىقتاۋ كەلگەن ورىستىڭ موسقال ازاماتى كىردى. ۇستىندەگى كيىمى وتە قاراپايىم. مەن قوناقۇيدەن ورىن سۇراپ جۇرگەندەردىڭ ءبىرى ەكەن دەپ قالدىم. راحاڭ كوردى دە، ورنىنان اتىپ تۇردى.
— سەرگەي سەرگەيەۆيچ!
— موي دوروگوي راحيمجان!
ەندى ءبىلدىم. بۇل كەلگەن كىسى كادىمگى ءوزىمىزدىڭ سميرنوۆ ەكەن. ەكەۋى قۇشاقتاسىپ، ءبىر-بىرىنىڭ ارقاسىنان قاعىپ ۇزاق تۇردى. راحاڭ مەنىمەن تانىستىردى.
— سىرتىنان بىلەمىن بۇل كىسىنى. ۆاسيليي سۋببوتين ايتقان. ەكەۋمىز تاعدىرلاس سياقتىمىز، —دەپ جىميىپ كۇلدى.
شۇيىركەلەسىپ ۇزاق وتىردىق.
— قالا قانداي تاماشا! ءبىرىنشى رەت بولۋىم ەدى. الماتى شىنىندا دا سۇلۋ ەكەن. مىناداي ءقوناقۇيدى باتىرىنا باسقارتقان رەسپۋبليكاعا راحمەت!
بۇدان سەگىز جىل بۇرىن موسكۆاداعى «گولۋبوي وگونەكتى» ەسكە الدىق.
— سەنىڭ سول كۇنگى كەلۋىڭ حابارىمىزعا بولەك مازمۇن بەردى. عاجاپ بولدى. ءوزىڭ جانە بەرلينگە بارا جاتىر ەكەنسىڭ. ونداي كەزدەسۋ سيرەك بولادى. ورتالىق تەلەستۋديا ول كۇنگى حاباردى التىن قورىنا وتكىزىپ، وتە دۇرىس جاسادى. ۆيدەوزاپيستى ءالى تالاي ۇرپاق كورەتىن بولادى.
وسى سوزدەردى ايتقاندا سميرنوۆ كوزى كۇلىمدەپ، قۋانىشىن جاسىرا المادى.
ءبىز اڭگىمەنى 8-سەنتيابردە، راحىمجاننىڭ ۇيىندە، داستارقان ۇستىندە جالعاستىردىق. راحاڭنىڭ جۇبايى راقيلانىڭ بىلقىتىپ اسقان ەتىن، قويۋ شايىن سەرگەي سەرگەيەۆيچ شىن كوڭىلدەن ماقتاپ وتىردى.
— بەسبارماق جونىندە كوپ ەستۋشى ەدىم. ءبىراق كورىپ وتىرعانىم وسى. عاجاپ ەكەن! باس-سيراق، قازى-قارتاعا قاراعاندا، بارلىق ەرەجە ساقتالىپ اسىلعان بولۋى كەرەك.
— ەرەجەدەن اسىپ ءتۇسىپ جاتقان جەرى دە بار، — دەپ ءبىز كۇلدىك. — ەت اسۋدا الماتىداعى اسقان شەبەرلەردىڭ ءبىرى وسى راحاڭنىڭ بايبىشەسى. باتىر ادام اناۋ-مىناۋ ايەلدى الا ما؟
سەرگەي سەرگەيەۆيچتىڭ ەتتىڭ ءار ءتۇرىن، ءار جىلىكتىڭ ءجون-جوسىعىن سۇراپ وتىردى. قازاقتا قوناققا قانداي جىلىكتىڭ اسىلاتىنىن ايتتىق. ىقىلاس قويا تىڭداپ، اندا-ساندا بلوكنوتىنا ارنەنى ءتۇرتىپ وتىردى.
راحىمجان بۇل كەزدەسۋگە «برەست قامالىنىڭ» قازاقستانداعى ءبىر كەيىپكەرى نۇرىم سىدىقوۆتى ايەلىمەن، قان كويلەك دوسى جانشا جاناسوۆتى ايەلىمەن شاقىرىپتى.
— بۇل كۇندى كورە الامىز دەدىك پە؟ — نۇرىم كوزىنە جاس الىپ، قايتا-قايتا سەرگەي سەرگەيەۆيچتى قۇشاقتاي بەردى.
مايدانگەرلەر. سۇراپىل سوعىستىڭ ەڭ قيىن كەزىن باستان كەشكەندەر. مايدان سىرى، ەرلىك جىرى توعىستىرعان تاعدىرلار. كەشەگى كۇرەستىڭ، بۇگىنگى باقىتتىڭ مانىنە تەرەڭىرەك ۇڭىلدىرە تۇسەتىن ءومىرباياندار. ءبارىمىز دە تولقىپ وتىرمىز.
سەرگەي سەرگەيەۆيچتىڭ ءسوزى ءتىپتى تەبىرەنتىپ جىبەردى.
— مىنا نۇرىم بۇل كۇندى كورە الامىز دەدىك پە دەي بەرەدى. ءيا، ءبارىمىز دە ءبىر كەزدە سولاي ويلاعانبىز. ءبىراق، مىنە، كورىپ وتىرمىز. كوڭىلدى وتىرمىز، شاتتىق قۇشاعىندا شالقىپ وتىرمىز. ءالى دە شالقي بەرگىمىز كەلەدى.
بۇل ءۇشىن ءبىز، ەڭ الدىمەن، اناۋ قازا بولعاندارعا، بۇگىنگى كۇندى كورە الماي كەتكەندەرگە، ءقابىرىنىڭ قاي جەردە ەكەنى دە بەلگىسىز قاھارماندارعا قارىزدارمىز. شىن مانىندە، ولار بەلگىسىز ەمەس. ەسىمى دە، ەرلىگى دە ءبىزدىڭ ەسىمىزدە. ەلجىرەسەك، مۇڭايساق، جاسىعاندىعىمىز ەمەس، سولاردى قيماعاندىعىمىز. قايراتتانساق، قۇلشىنساق — ولاردىڭ ارۋاعى الدىنداعى پارىزىمىزدى تۇسىنگەندىگىمىز، ولار بىزگە ءومىر ءسۇرۋدى وسيەت ەتتى.
بۇگىنگى باقىتتى كۇن ءۇشىن مىناۋ وتىرعان ءتىرى قالعاندارعا، سۇراپىل شايقاستىڭ وتىندە بولىپ امان ورالعاندارعا، نۇرىمدار مەن راقىمجاندارعا قارىزدارمىز. وسىلاردىڭ بويىنان كەشەگى قازا تاپقانداردىڭ قاسيەتتەرىن تۇتاس كورگەندەي بولامىز. بۇلار — ولگەندەردىڭ ەرلىگىنىڭ، تىرىلەردىڭ ءۇمىتىنىڭ بەينەسى. راحىمجان، كىشى قىزىڭنىڭ اتىن ءاليا دەپ ادەمى قويعانسىڭ. ءاليا تاريحتا عانا قالماپتى، بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ اراسىندا دا ءجۇر ەكەن. ەرلىك ءومىردىڭ ولمەيتىندىگى وسى!
ءبىز بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ الدىندا قارىزدارمىز. ولاردىڭ ەرتەڭ قالاي كۇرەسە الاتىنى بۇلارعا كەشەگى ەرلىك ءداستۇردى ءبىزدىڭ قالاي جەتكىزە بىلۋىمىزگە بايلانىستى. بۇل جالعاسا بەرەتىن جالىقتىرمايتىن ەڭبەك. ەلىمىزدى، ونىڭ بۇگىنگى ازاماتىن ەرلىك داستۇرگە باۋلۋدان ءقادىرلى قانداي پارىز بولماق؟
مىنا راحىمجاندار، نۇرىمدار ارامىزدا قانشا جۇرەدى؟ ءبىرىنىڭ جۇرەگى، ءبىرىنىڭ باسى اۋىرادى. كەشەگى سۇراپىل سوعىس، ولگەندەر ءوز الدىنا، ءتىرى قالعانداردىڭ دا جاسىن قىسقارتتى ەمەس پە؟! ول مايدانگەرلەر دەنساۋلىعىنان ەندى-ەندى كورىنە باستادى. ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرلەرى بارعان سايىن ازايىپ بارادى. جىل وتكەن سايىن ولاردىڭ سيرەي بەرەتىنى اقيقات. بۇل — ءومىر زاڭى. ەندەشە، «قاپ» دەپ سانىمىزدى سوعىپ جۇرمەيىك. اسىعايىق. بۇلار جونىندە ايتىپ قالۋعا شارتىمىزدىڭ كەلمەگەنى، شاباندىعىمىز ءۇشىن مىنا بۇگىنگى ءاليالار جازعىرىپ جۇرمەسىن.
مەن راحىمجاننىڭ ۇيىندە وتىرعانىما تولقىپ تۇرمىن. اينالاما قاراپ قويام. جيناعان جيھازدارىنا ەمەس، اناۋ سۋرەتتەرگە قارايمىن. انە، الەكسەي مارەسيەۆپەن بىرگە ءتۇسىپسىڭ، يۆان كوجەدۋب ەكەۋىڭ جارقىراپ جانە تۇرسىڭ. اتاقتى ۇشقىش تالعات بيگەلدينوۆ، قاسىم قايسەنوۆ — قازاقستاننىڭ داڭقتى پارتيزانى — رەيحستاگتىڭ قاسىنداعى ستەپان نەۋسترويەۆ، راحىمجان قوشقاربايەۆ، ميحايل ەگوروۆ، مەليتون كانتاريا. 1946 جىلى جەڭىستىڭ ءبىر جىلدىعىندا تۇسكەن ەكەنسىڭدەر. دۇرىسىن ايتساق، باسپاسوزگە كەرەك بولىپ، سەندەردى سولاي تۇسىرگەن عوي. سيرەك تاعدىرلار، ءار جىلعى سيرەك كەزدەسۋلەر. مىناۋ جازۋشىلار كونفەرەنسياسىنىڭ الماتىدا وتكەنى قانداي جاقسى بولدى! راحىمجان، سەنى تاعى كورىپ، سەنىڭ، مىنە، ۇيىندە وتىرمىن. كانە، وسىنداي كەزدەسۋلەر ءۇشىن! ءبىر-بىرىمىزدى قۇشىرلانا ىزدەپ ءجۇرۋ ءۇشىن! — دەپ تەبىرەنە توست كوتەردى سميرنوۆ.
وسى توستان كەيىن سەرگەي سەرگەيەۆيچ راحىمجانعا سول جىلى شىققان تاڭدامالى شىعارمالارىنىڭ ءۇش تومدىعىن سىيعا تارتتى. وعان بىلاي دەپ جازدى:
«قىمباتتى راحىمجان قوشقاربايۇلىنا، رەيحستاگ شابۋىلىنىڭ باتىرىنا، ونىڭ سۇيكىمدى سەمياسىنا شىن دوستىق ىقىلاسپەن ۇسىنۋشى
س.س.سميرنوۆ.
8-سەنتيابر، 1973 جىل».
بۇل تاڭدامالىلاردىڭ ءبىر-بىر داناسى سول جەردە وتىرعان بارىمىزگە دە ءتيدى. سول كۇنى ءبارىمىز بىرگە كوكتوبەگە باردىق. سۋرەتكە تۇستىك. سەرگەي سەرگەيەۆيچ وتە كوڭىلدى بولدى...
وسىنداي ادام ءۇش-اق جىلدان سوڭ ارامىزدان مۇلدە كەتەدى دەپ كىم ويلاعان. گازەتتەن كورىپ، راحىمجان ەكەۋمىز قاتتى قايعىردىق. ۇيگە كەلىپ، سوناۋ 1973 جىلى ماگنيتوفونعا جازىلىپ الىنعان ءسوزىن تىڭدادىق. سەرگەي سەرگەيەۆيچتىڭ داۋسىن ەستىگەندە، كوزىمىزگە جاس كەلدى. سوزدەرى قانداي! تۋرا ولەرىن ءبىلىپ ايتقان ادامنىڭ وسيەتى سەكىلدى.
«ءبىر-بىرىمىزدى قۇشىرلانا ىزدەيىكشى! سيرەپ بارا جاتقان ارداگەرلەر جايلى، ادامدار جايلى ايتۋعا اسىعايىقشى» دەگەن سوزدەرى قۇلاعىمنان كەتپەي قويدى.
مايدانگەرلەر تۋرالى جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي جازىپ جۇرگەن ۇلكەن ءبىر دارىننىڭ ارامىزدان كەتكەنى قانداي ايانىشتى. ورنى تولماس قازا. راحىمجانعا بايلانىستى سەرگەي سەرگەيەۆيچ ارەكەتكە بەلسەنە ارالاسۋعا ۋادە ەتكەن ەدى. تاعدىر وتان جازبادى.
جەڭىستىڭ 30 جىلدىعىنا بايلانىستى اۋىرلىق ۇلكەندەر ىشىنەن ەندى عابيت مۇسىرەپوۆكە ءتۇستى. باۋىرجان مەن راحىمجانعا قاتار اتاق سۇراۋ جونىندەگى ۇسىنىستى بار جانىمەن قۇپ الدى. ول تۋرالى ءازىلحان نۇرشايىقوۆ 1989 جىلى «مادەنيەت جانە تۇرمىس» جۋرنالىنىڭ №2،3 نومەرلەرىندە «ەسكىرمەگەن ەستەلىك نەمەسە ل.ي.برەجنيەۆكە حات قالاي جازىلدى؟» دەگەن ماقالاسىن جاريالادى. وندا بۇل ءىستىڭ قالاي باستالعانى، كىمدەردىڭ قول قويعانى جونىندە تاپتىشتەپ كورسەتىلگەن. جازۋشى بۇل ىسكە ۇلكەن ىقىلاسپەن كىرىسكەنىن، حالىقتىڭ ءوزىنىڭ ەكى ارداعىن قالاي قۇرمەتتەيتىنىن، ولار دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىنىن تەبىرەنە جازعان. ءبىراق وسى ماقالادا ءبىر جاڭساقتىق بار. رەسپۋبليكانىڭ بۇرىنعى باسشىلارى باۋىرجان مەن راحىمجان تۋرالى ۇسىنىستارعا ەشقاشان قارسى بولعان ەمەس. قايتا ولاردى قولداۋعا تىرىستى. وعان جوعارىدا كەلتىرىلگەن كەيبىر دوكۋمەنتتەر كۋا.
گاپتىڭ نەدە ەكەنى 1980 جىلعى رەسپۋبليكا مەن ونىڭ كومپارتياسىنىڭ 60 جىلدىعىن تويلاۋ ۇستىندە ايقىن بولدى. وسى سالتاناتقا كەلگەن لەونيد يليچ برەجنيەۆ تاتى دا كوتەرىلگەن ماسەلەگە: «تاريحتى قايتا قاراپ قايتەمىز؟» دەپ جاۋاپ بەرگەن. اقىن سوزىنە سالعاندا، «ءبىر اۋىز ءسوز ءبارىن ساپ قىپ تىيعىزعان، ءبىر اۋىز ءسوز اۋىزعا قۇم قۇيعىزعان» بولدى دا شىقتى. بۇل جايدى، ارينە، عابيت مۇسىرەپوۆ بىلگەن جوق.
مەن وسى شارۋانىڭ ۇدايى باسى-قاسىندا جۇرگەندىكتەن، اقيقاتقا قيانات بولماسىن دەپ ادەيى ايتىپ وتىرمىن.
ال شىن مانىندە ول تاريحتى قايتا قاراۋ ەمەس، كەرىسىنشە، تاريحتا، سوناۋ سوعىستىڭ الاساپىران كەزىندە جىبەرىلگەن ادىلەتسىزدىكتى تۇزەۋ ەدى. سەكۋند سايىن جاندارىن شۇبەرەككە تۇيگەن ەرلەردىڭ قايتالانباس قاھارماندىعىنا ءادىل باعا بەرۋ ەدى.
جەڭىستىڭ 40 جىلدىق، 45 جىلدىق تويلارىن كورۋدى تاعدىر باۋىرجانعا دا، راحىمجانعا دا جازبادى. باۋىرجان مومىش ۇلى 1982 جىلتى 10-يۋندە، جەتپىس ەكىگە قاراعان شاعىندا، ال راحىمجان قوشقاربايەۆ 1988 جىلى 10-اۆگۋستە نەبارى الپىس ءتورت جاسىندا دۇنيە سالدى.
سىرقاتى دەندەپ، قايراتى قاشا باستاعان كەزدە راحىمجان:
— مەنى باۋكەڭ جاتقان توبەگە، قاسىنا قويارسىڭدار، — دەدى. مەن شىداي الماي جىلاپ جىبەردىم.
— ول دۇنيەدە دە ساياسىندا بولايىن، — دەپ راحاڭ ودان ءارى ەگىلتتى. باۋىرجاندى قوياردا بايەك بولىپ، جانى قان جىلاعان ادامنىڭ ءبىرى راحىمجان ەدى. «كەڭساي» زيراتىنداعى ءبىر توبەنىڭ باسىندا ەكى باتىر قاتار جاتىر. كۇندە باستارىنان ارىلمايتىن گۇلدەرگە، ۇزىلمەيتىن ادامدارعا قاراعاندا، بۇلاردى اتاقسىز باتىر دەپ ايتۋعا اۋزىڭ بارمايدى. ىلەكەڭنىڭ تىلىمەن سويلەسەك، اڭگىمە اتاقتا ەمەس، ادامزات باقىتى ءۇشىن سىڭىرگەن ەڭبەكتىڭ ءمان-ماعىناسىندا. سوناۋ سۇراپىل سوعىس جىلدارى بۇلار ەرلىگىمەن، سيرەك ۇشىرايتىن پاراساتىمەن حالقىنىڭ ماڭدايىنا جارىق جۇلدىز بوپ جاندى. ونداي جۇلدىزداردىڭ ءسونۋى مۇمكىن ەمەس.
باۋكەڭ پاپاعىمەن، شينەلمەن، نايزالى مىلتىعىمەن بيىك تۇعىردا كۇنى بۇگىنگە دەيىن حالقىنىڭ باقىتى جولىنداعى كۇزەتتە تۇرعان سەكىلدى. وسى بەينەنى سومداعان شاكەن نيازبەكوۆكە جۇرت ءدان ريزا. اعالار تۇلعاسىنا عاشىق، ونى جۇرەگىنىڭ تۇپكىرىنە ماڭگى ساقتاۋدى ارمان ەتكەن ۇرپاق وكىلىنىڭ باۋكەڭە دەگەن العىسىنىڭ اياۋلى قولتاڭباسى بۇل.
امال نە، ول ءتىرى باۋىرجان ەمەس قوي. ەسكەرتكىشتىڭ اتى — ەسكەرتكىش. نايزاعايداي جارقىلداعان وتتى ويى بار، قاھارلى سويلەسە دە قايىرىمى مول، ءوز مۇددەسىن، ۇرپاق مۇددەسىن ويلاعان، قارا قىلدى قاق جاراتىن ادىلدىكتەن جارالعان ويى تۇڭعيىق، قيمىلى قىلىش باۋىرجان مومىش ۇلى ەندى ورتامىزدا جوق. قانداي ولقىلىق!
مەن وسى ەكى ازاماتپەن ارالاس، پىكىرلەس بولعانىم ءۇشىن ءوز تاعدىرىما وتە ريزامىن. باۋكەڭمەن تابىسۋعا سەبەپكەر بولعان سوناۋ پاتەرسىز كۇندەرگە، قالانى ارالاپ تارىققان شاقتارعا مىڭ مارتە تاعزىم ەتەم. باۋكەڭ تۇتاتىپ كەتكەن وت، ەڭ الدىمەن، ازامات بولۋ ارمانى، ادامدىق قاسيەت الاۋى ءبىر عانا مەنىڭ جۇرەگىمدە لاۋلاپ جانبايتىن بولسا كەرەك.
You Might Also Like
-
بۇل ۋاقىتتا جاۋ ودەردە ۇستاعان شەبىنە جانە پومەرانيا قورعانى دەيتىنگە جانتالاسا بەكىنىپ، سوۆەت اسكەرلەرىنىڭ ودان ءارى العا باسۋىنا جول بەرمەۋگە دامەلەنەدى. پومەرانيادا نەمىستىڭ «ۆيسلا» ا...
-
I بەلورۋس مايدانى مەن I ۋكراين مايدانى 16-اپرەلدە شابۋىلعا شىعۋعا ءتيىس بولدى... بەرلين وپەراسياسىنا قاتىساتىن ءۇش مايداننىڭ 2 ميلليون 500 مىڭ ادامى، 42 مىڭنان استام زەڭبىرەگى مەن مينومەتى، 6250 تا...
