تاريحى تەرەڭ - تۇركىستان
قاسيەتتى قازاقستان كارتاسىنا ەنگەن تۇركىستان وبلىسى - كۇللى تۇركى حالىقتارىنا ورتاق، الەمگە ايگىلى قاسيەتتى دە كيەلى مەكەن، تاريحي استانامىز. ورتالىعى تۇركىستان قالاسى شىمكەنت قالاسىنان 170 كم. قاشىقتىقتا ورنالاسقان. قالانىڭ شىعىسى تاريحي وتىرارمەن، سولتۇستىگى كەنتاۋ قالاسى جانە سوزاق اۋدانىمەن، باتىسى قىزىلوردا وبلىسىنىڭ جاڭاقورعان اۋدانىمەن شەكتەسەدى.
تۇركىستاندا جۇزدەگەن حاندارىمىز بەن بيلەرىمىزدىڭ، باتىرلارىمىز بەن اقىندارىمىزدىڭ، اۋليە-امبيەلەرىمىزدىڭ مازارلارى بار. بابالار سوزىمەن ايتقاندا تۇركىستان – تۇمەن باپ جاتقان كيەلى ءقابىرستان.
«سايرامدا بار سانسىز باب، تۇركىستاندا تۇمەن باب، وتىراردا وتىز باب» دەگەن ءسوز بەكەر ايتىلماسا كەرەك. وبلىسىمىز ارىستان باب، قوجا احمەت ياساۋي، ۇكاشا اتا، جىلاعان اتا ۇڭگىرى سەكىلدى قاسيەتتى جەرلەرىمەن جانە ەجەلگى وتىرار قالاشىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. جاز ايلارىندا قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندە ورنالاسقان وسى ايماققا كەلەتىن تۋريستتەردىڭ سانى ارتادى. قازاق حالقى عانا ەمەس كوپتەگەن ۇلت وكىلدەرى ساياحاتتايتىن بۇل ءوڭىردىڭ تانىمال جەرلەرىمەن قىسقاشا تانىسايىق.
«بابتاردىڭ بابى- ارىستان باب»
كەسەنە - وتىرار اۋدانى، قوعام اۋىلىنان 3 شاقىرىم سولتۇستىك-باتىسىندا ورنالاسقان. بۇل كەسەنە XII عاسىردا ءومىر سۇرگەن ءدىني كورىپكەل ارىستان باب مازارىنىڭ ۇستىنە سالىنعان. كەسەنەنىڭ ءبىرىنشى قۇرىلىسى XIV-XV عاسىرعا جاتادى. تاريحي دەرەكتەر بويىنشا XII-XVIII عاسىرلاردا كەسەنە بىرنەشە رەت قايتا سالىنىپ، قايتا جاڭارتىلدى. حالىق اراسىندا ونى 500جىل ءومىر ءسۇرىپ، مۇحاممەد پايعامباردىڭ قاۋىمىنان بولعانىن ايتادى. ارىستان باب بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ەجەلدەن كەلە جاتقان ەڭ جۇمباق تۇلعالاردىڭ ءبىرى بولىپ قالا بەرەدى. ارىستان باب كەسەنەسى جانىندا ەمدەۋ قاسيەتتەرى بار وتە تۇزدى سۋلى قۇدىق بار.
«ازىرەت سۇلتان»
قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسى— تۇركىستان قالاسىندا XIV عاسىردىڭ سوڭىندا تۇرعىزىلعان ساۋلەتتىك عيمارات. ول XII عاسىردا ءومىر سۇرگەن بۇكىل شىعىسقا اتى ايگىلى كونە تۇركى اقىنى، ءسوفيزمدى ۋاعىزداۋشى احمەت ءياساۋيدىڭ (ياسسى-دان شىققان دەگەن ماعىنادا) بەيىتىنىڭ باسىنا ورناتىلعان. كەيىن بۇل كەسەنە مۇسىلمانداردىڭ زيارات ەتەتىن ورنىنا اينالدى. بۇل كەسەنەگە قاي كەزدە بارساڭ دا، تاعزىم ەتىپ، دۇعا-تىلەكتەرىن وقىپ جۇرگەن ادام سانى ازايمايدى. الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كوپتەپ كەلەتىن ساياحاتشىلار دا ءجيى كوزگە شالىنادى. وسىدان-اق، بۇل ورىننىڭ قاسيەتتى ەكەنىن ايتپاي تۇسىنۋگە بولادى. اتاپ ايتساق، تۇركىستان وبلىسىنداعى سايرام دەگەن جەردە تۋعان احمەت ياساۋي سول كەزدەگى عىلىم مەن اعارتۋدىڭ ورتالىعى رەتىندە بەلگىلى بولعان وتىرار قالاسىندا ءبىلىم الادى دا، كەيىننەن بۇحارداعى يۋسۋپ حاماداني باسقارعان سوپىلار قاۋىمىنا كىرىپ، دارۋىشتىك مەكتەپتەن وتەدى. ودان سوڭ، 1140 جىلى يۋسۋپ حاماداني، كەيىننەن ونىڭ ەكى ءمۇريتتى دۇنيە سالعان سوڭ، قاۋىمدى احمەت ياساۋي باسقارادى. ءبىراق كوپ ۇزاماي-اق «مارتەبەلى» قىزمەتىن تاستاپ، ءوزىنىڭ تۋعان ولكەسىنە ءبىرجولا قايتىپ ورالعان. وندا سوفيزم يدەيالارىن ۋاعىزداپ، ءوزى دە ونى بەرىك ۇستانا وتىرىپ، جوقشىلىقتا ءومىر سۇرەدى. سوندىقتان دا، ونى جەرگىلىكتى حالىق ازىرەت سۇلتان دەپ اتاپ كەتكەن ەكەن.
«ۇكاشا اتا» مازارى
ۇكاشا اتا مازارى – شامامەن 6-7 عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن، مۇحاممەد (ساللاللاھۋ ءعالايھي ۋا ءساللام) پايعامبارعا زامانداس بولعان يسلام ءدىنىنىڭ وكىلى – ۇكاشا اتا كەسەنەسى، ساۋلەت ونەرى ەسكەرتكىشى.
اڭىز بويىنشا، ۇكاشا اتا ساحابا مۇحاممەد (س.ع.س) پايعامباردىڭ سەنىمدى سەرىگى ءارى كۇزەتشىسى بولعان. جەرگىلىكتى تۇرعىندار “پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س) جاۋىرىنىنىڭ استىنداعى ءموردى سۇيگەننەن كەيىن ۇكاشا ساحابانىڭ دەنەسىنە اتسا – وق، شاپسا – قىلىش وتپەگەن” دەيتىن ەرتەگىگە بەرگىسىز اڭگىمەنى عاسىردان-عاسىرعا جالعاپ، ايتىپ كەلەدى. اڭىزعا جۇگىنسەك، ءقايسىبىر مىسىق پيعىلدى، ءىشتارلىق تانىتقان دۇشپاندارى قاپيادا باس سالىپ، ۇكاشا اتانى قاپى قالدىرىپ، باقيعا اتتاندىرعان كورىنەدى. تاڭ نامازىندا باسى ساجدەگە ەندى بارعاندا دۇشپاننىڭ قىلىشىنىڭ سوققىسىنان جەرگە سالبىراپ تۇسكەن ساحابانىڭ مۇباراك باسى ەشكىمگە ۇستاتپاي، قۇدىققا ءتۇسىپ كەتەدى. ال، قۇدىق بولسا، جەراستى جولدارى ارقىلى، سوناۋ مەككەدەگى ءزامزام بۇلاعىمەن جالعاسادى دەيدى، ايتۋشىلار. سەبەبى، قۇربان بولعان ساحابانىڭ باسى، سول بالبۇلاقتان تابىلىپ، پايعامباردىڭ ءقابىرىنىڭ اياق جاعىنا جەرلەنىپتى-مىس. بۇل – ۇكاشا اتانىڭ «ءيا، اللا، مەنىڭ باسىم پايعامبارىمنىڭ اياعىندا جاتسا ەكەن!» دەگەن ارمان-تىلەگىنىڭ ورىندالعانى بولسا كەرەك.
«جىلاعان اتا» ۇڭگىرى
تۇركىستان قالاسى ماڭىنداعى بابايقورعان اۋىلىندا «جىلاعان اتا» ۇڭگىرى بار. بۇل ۇڭگىردىڭ قۇدىرەتى سول، ءار 30 مينۋت سايىن سارىلداپ سۋ اعىپ-توقتاپ تۇرادى ەكەن. سۋدىڭ نەگە بەلگىلى ۋاقىتتا عانا اعاتىنىن ەشكىم ءدوپ باسىپ ايتا المايدى. بۇل ۇڭگىردىڭ الدىندا ادام بەينەسىنە ۇقساس تاس بار. سول تاستىڭ كوز تۇسىنان وقتىن-وقتىن سۋ شىعادى دەيدى.
«جىلاعان اتا» بۇلاعى بولسا، تۇركىستاننان 80 كم ارى، اباي اۋىلىنان سولتۇستىككە قاراي، جىلاعان اتا وزەنىنىڭ بويىندا. ول ۇڭگىرگە 300-350 مەتر بيىك ءۇيىندى بولعان جارتاستار ارقىلى عانا جەتە الاسىز.
ۇڭگىردىڭ اۋزى 8-9 مەتردەي بولسا، بيىكتىگى 3-4 مەتر، ال تەرەڭدىگى 50-60 مەترگە دەيىن جەتەدى. سونداي-اق، ءسال تومەنىرەك قۋىس بار. ول جەردەن ارا-تۇرا سۋ شىعىپ تۇرادى. ول جەرگە ەشبىر كولىكپەن جەتە المايسىز. تەك جاياۋ-جالپى عانا جەتۋگە مۇمكىندىك بار. جول قيىنداۋ بولعاندىقتان، شارشاپ-شالدىعىپ جەتكەن جانداردىڭ تىلەگىن اللا بەرەدى دەلىنەدى.
«وتىرار» قالاشىعى
وتىرار اۋدانى، تالاپتى اۋىلىنىڭ وڭتۇستىك شەتىندە، ارىس وزەنىنىڭ سىردارياعا قۇيار تۇسىنا جاقىن ورنالاسقان. قالاشىقتىڭ كەلبەتى قازاقستان مەن ورتا ازيانىڭ ورتاعاسىرلىق ەسكەرتكىشتەرىنىڭ كوپشىلىگىنە ءتان. سيتادەل مەن شاحريستان بيىكتىگى 18 م كەلەتىن بەس بۇرىشتى توبە تۇرىندە. توبەنىڭ اۋماعى – 20 گا. اينالدىرا قابىرعامەن قورشالعان. ونىڭ كەي تۇستارى ءقازىردىڭ وزىندە 75-800 تىك. قابىرعادا مۇنارالار بولعان، ولار قابىرعانىڭ سىرتىنا شىعىپ تۇرعان دوڭگەلەكشە كەلگەن توبەشىكتەر تۇرىندە ساقتالعان. قابىرعانىڭ سىرتىندا جايپاق ساي تۇرىندەگى ور كورىنەدى، ونىڭ تەرەڭدىگى 2-3 م، ەنى 10-15 م. قالاعا ءۇش قاقپا ارقىلى كىرەتىن بولعان. ەكەۋى بىر-بىرىنە قاراما-قارسى، وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك-شىعىس قابىرعادا، ءۇشىنشىسى باتىس قابىرعانىڭ ورتاسىندا ورنالاسقان. وتىرار ورتاعاسىرلىق ۇلى ويشىل ءابۋ ناسىر ءال-فارابي تۋعان ايماق استاناسى رەتىندە كەڭىنەن تانىمال.
ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسىندا جالپىۇلتتىق قاسيەتتى ورىندار ۇعىمىنىڭ ەرەكشە ماڭىزدىلىعىن اتاپ ءوتتى. «قازاقستاننىڭ قاسيەتتى جەرلەرىنىڭ مادەني-گەوگرافيالىق بەلدەۋى — نەشە عاسىر وتسە دە، ءبىزدى كەز كەلگەن رۋحاني جۇتاڭدىقتان ساقتاپ، امان الىپ شىعاتىن سيمۆولدىق قالقانىمىز ءارى ۇلتتىق ماقتانىشىمىزدىڭ قاينار بۇلاعى. ول — ۇلتتىق بىرەگەيلىك نەگىزدەرىنىڭ باستى ەلەمەنتتەرىنىڭ ءبىرى» — دەدى ەلباسى.
باكرامبەكوۆا اياۋلىم، ءال فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى فيلولوگيا جانە الەم تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ 1-كۋرس ستۋدەنتى.
ف.قوزىباقوۆا، عىلىمي جوبا جەتەكشىسى، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى تاريح جانە ارحەولوگيا، ەتنولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى
You Might Also Like
-
تاۋەلسىزدىك تاۋەلسىزدىك – بابالار اڭساۋى، ۇرپاقتىڭ قولى جەتكەن كيەلى كەزەڭ. تاۋەلسىزدىك – تاڭباسى تاستا، قانى قارا جەردىڭ تامىرىندا جاتقان قۇدىرەتتى ءسوز. ەلىمىز تاۋەلسىزدىكتىڭ بەس...
