مەن ءومىردى جىرلاۋ ءۇشىن كەلگەنمىن...
مۇقاعالي سۇلەيمەن ۇلى ماقاتايەۆتىڭ تۋىلعانىنا - 90 جىل
مۇقاعالي سۇلەيمەن ۇلى ماقاتايەۆ — قازاقتىڭ ايگىلى اقىنى. ول قازاق پوەزيا الەمىنە شەكسىز كەڭىستىك پەن كوز سۇرىنگەن بيىكتىك اكەلگەن اقىن. قۇدىرەتتى قاراپايىمدىلىقپەن «كۇپى كيگەن قازاقتىڭ قارا ولەڭىن شەكپەن جاۋىپ، وزىنە قايتارعان» اقىن. كاۋسار سەزىم مەن توياتتاماس كوڭىل، شالقىعان شاتتىق پەن مۇڭعا تۇنعان ماحاببات، بۋىرقانعان شابىت پەن سابىرعا كونبەس ساعىنىش سىيلاعان اقىن.
بۇگىن مەنىڭ تۋعان كۇنىم.
وي، بالە-اي!
مىنا ادامدار نەگە جاتىر تويلاماي؟!
بانكەت جاساپ بەرەر ەدىم ءوزىم-اق،
ءتاڭىردىڭ ءبىر جارىتپاي-اق قويعانى-اي، — دەگەن ءمارت مىنەزدى، ءور كەۋدەلى، وت جۇرەكتى اقىن 1931 جىلى اقپان ايىنىڭ 9-ى كۇنى، الماتى وبلىسى، نارىنقول اۋدانى قاراساز دەگەن اۋىلدا دۇنيەگە كەلگەن.مۇقاعالي اجەسى- تيىننىڭ تاربيەسىندە وسەدى. اكەسى- سۇيلەمەن ۇلى وتان سوعىسى باستالعاندا، مايدانعا اتتانىپ، حابارسىز كەتەدى. مۇقاعاليدىڭ اقىن بولۋىنا اجەسى تيىن مەن اناسى ناعيمانىڭ ىقپالى تيەدى. اقىننىڭ ءوزى ايتۋىنشا، ەكەۋى دە قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتىن — ايتىس، داستان، اڭىز-ەرتەگىنى كوپ بىلگەن.
مۇقاعالي اۋىل مەكتەبىن بىتىرگەننەن كەيىن ءومىردىڭ اۋىرپالىعىن ەرتە تارتادى.ول ەرتە ۇيلەنىپ، ون توعىز جاسىندا اكە اتانادى.بالالىق شاعى سوعىس جىلدارىنىڭ تاۋقىمەتىمەن تۇسپا-تۇس كەلىپ، ەڭبەككە ەرتە ارالاسىپ، جەتى جىلدىق مەكتەپتىڭ ءمۇعالىمى بولادى. سودان كەيىن ءوز اۋدانىنىڭ «سوۆەتتىك شەكارا» دەپ اتالاتىن گازەتىنە ورنالاسىپ، قالامگەرلىككە دەن قويادى. سودان كەيىن «سوسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە (1962–1963)، «مادەنيەت جانە تۇرمىس» (1963–1965)، «جۇلدىز» (1965–1972) جۋرنالدارىنىڭ رەداكسياسىندا، قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا (1972–1973) جۇمىس ىستەيدى.
ءمۇقاعاليدىڭ العاشقى ولەڭدەرى 1949 جىلى اۋداندىق گازەتتە، 1951–1954 جىلدارى «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» جۋرنالىندا جاريالانادى. سودان كەيىن ارادا ون جىل وتكەن سوڭ ، ۆ.ي.لەنين ومىرىنەن «اپپاسسيوناتو» اتتى ۇلكەن پوەمامەن 1962 جىلى پوەزيا الەمىنە قايتا ورالادى. «يليچ» دەپ اتالاتىن پوەمالار جيناعى — تۇڭعىش كىتابى 1964 جىلى جارىق كوردى.سودان كەيىن مۇقاعالي باسپاسوزدەردە ءجيى كورىنىپ، «ارمىسىڭدار، دوستار» (1966)، «قارلىعاشىم، كەلدىڭ بە؟» (1968)، «ماۆر» (1970)، «داريعا-جۇرەك» (1972)، «اققۋلار ۇيىقتاعاندا» (1974)، «شۋاعىم مەنىڭ» (1975) اتتى جىر جيناقتارىن كوزىنىڭ تىرىسىندە جاريالاپ ۇلگەرەدى.ال،1991–1993 جىلدارى م.ماقاتيەۆتىڭ ءۇش تومدىق شىعارمالار جيناعى جارىق كورەدى.
مۇقاعالي الەمى — جەر، پلانەتا، ادام بولمىسى، تىنىشتىق، سەنىم. اسىرەسە اقىننىڭ وزەك جارىپ ايتار ويى — ادام تاعدىرى، ادامنىڭ تىرلىگى، مىنەز-قۇلقى، سەزىمى مەن تۇيسىگى. وسىنىڭ ءبارىن اقيىق اقىن شەبەرلىكپەن، ءتاڭىردىڭ تاڭدايىنان توگىلگەندەي پوەتيكالىق ءمىنسىز ۇيلەسىممەن، ءار جۇرەكپەن ءتىل تابىسار سىرشىل دا شىنشىل سەزىممەن، ناعىز پوەزياعا ءتان بەينەلى وبرازدارمەن بەدەرلەپ، ولمەس ونەر دەڭگەيىندە تۋىنداتىپ وتىردى. ول ءوز شىعارمالارى ارقىلى قازاق پوەزياسىن جاڭا بيىكتەرگە كوتەرىپ، مازمۇنىن بايىتتى.
مۇقاعالي الەم ادەبيەتىنىڭ الىپتارى — اعىلشىن شەكسپيردىڭ «سونەتتەرىن»، امەريكالىق ۋيتمەننىڭ «ءشوپ جاپىراقتارىن»، يتاليانىڭ ۇلى اقىنى دانتەنىڭ «قۇدىرەتتى كومەدياسىن» اۋدارعان. اقىن ەڭبەكتەرى ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىمەن قاۋىشىپ، ءومىر سۇرۋگە قۇشتار جانداردىڭ قاتارىن مولايتۋعا جول اشقان.
اقىن ءوزىنىڭ «ارمىسىڭدار، ادامدار!»اتتى ولەڭىندە «ءومىر كوكتەمىنىڭ» ەستە قالارلىق جىر ءمۇسىنىن تۇجىرىمدايدى:
ءاربىر ءارپى قانعا شومعان تاريحىڭا قاراڭدار،
وتىرارداي وپات بولعان قالا جوق پا، جاراندار؟
ءتاتۋ-تاتتى بارمىسىڭدار، ارمىسىڭدار، ادامدار!
الەم — دارقان، سايالاڭدار، بارىڭە دە ورىن بار.
قورعان ەمەس، سالتاناتتى، ءساندى ساراي سوعىڭدار.
ەي، ادامدار، سەندەر تاتۋ، سەندەر تاتۋ بولىڭدار!
انامىز — جەر، سول انادان جاراتىلدىق، تۋىستىق،
الايدا ءبىز قان دا توكتىك، قالجىرادىق، ۇرىستىق...
ارمىسىڭ، سەن، ارامىزدا جالعىز پەرزەنت – تىنىشتىق!
وسى شۋماقتاردى وقىعاندا جانى جايساڭ، جۇرەگى جىلى، قۇشاعى كەڭ اقىن ءۇنى قۇلاعىڭنان كەتپەيدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ماقاتايەۆ پوەزياسىنىڭ تەرەڭ تامىرى حالىق قۋانىشى مەن قايعىسىندا، كەشەگىدە، بۇگىن مەن ەرتەڭدە جاتىر. ءتالىمدى بۇل شىعارماشىلىقتى ەشكىمنىڭ ەشقاشان جاتىرقاماسى حاق. «ءبىر ولەڭى ءبىر ەلدىڭ مۇراسىنداي» بولعان مۇقاعاليدىڭ ۇلىلىعىن ايتىپ جەتكىزۋگە ءتىلىمىز جەتپەيتىن سياقتى. ول تابيعاتقا تارتىپ تۋعان دارا تۇلعا.
«...اقىنمىن دەپ قالاي مەن ايتا الامىن،
حالقىمنىڭ ءوز ايتقانىن قايتالادىم.
كۇپى كيگەن قازاقتىڭ قارا ولەڭىن،
شەكپەن جاۋىپ وزىنە قايتارامىن.
پوەزيا!
مەنىمەن ەگىز بە ەدىڭ
سەن مەنى سەزەسىڭ بە، نەگە ىزدەدىم؟
الاۋىرتقان تاڭداردان سەنى ىزدەدىم،
قاراۋىتقان تاۋلاردان سەنى ىزدەدىم.
سەنى ىزدەدىم كەزدەسكەن ادامداردان،
بۇلاقتاردان، باقتاردان، الاڭداردان.
شىراقتاردان، وتتاردان، جالاۋلاردان
سەنى ىزدەدىم جوعالعان زامانداردان...
... سەنى ىزدەدىم.
Ӏزدەيمىن تاعات بار ما؟
سەنى ماعان ەگىز عىپ جاراتقان با؟
وسى ولەڭ جولدارىن وقىعان كەزدە الىپ جىردىڭ جاراتىلىسىن، جاڭا قىرى مەن سيپاتىن تانىعانداي كۇي كەشەسىز... اقىن ءوزىنىڭ قىسقا عۇمىرىندا وزىنە-وزى سەنگەن. ارى تازا، جانى ءمولدىر، جۇرەگى وتتى، رۋحى اسقاق جىرلارى مەن كوركەم داستاندارى سول سەنىمىنىڭ جەمىسى. ءيا، ەرەن جىردىڭ جاراتۋشىسى مۇقاعالي ماقاتايەۆ شولدەگەن جۇرەكتەردىڭ سۋسىنىن قاندىرۋ ءۇشىن ءومىر سۇرگەن سياقتى.
تۋادى، تۋادى ءالى ناعىز اقىن،
ناعىز اقىن بال مەن ۋ تامىزاتىن.
جەسىردىڭ ايىرىلماس سىرلاسى بوپ،
جەندەتتىڭ كوزىنەن جاس اعىزاتىن.
تۋادى، تۋادى ءالى ناعىز اقىن!
جىر سوزدەرى جاي بولىپ اتىلعاندا،
اتىلعاندا، اسپاننان وقىلعاندا،
مىلقاۋلارعا ءتىل ءبىتىپ، كەرەڭ ەستىپ،
جانار پايدا بولادى سوقىرلارعا.
مۇقاعالي ماقاتايەۆ — وزىنە دەيىنگى ولەڭ ءورۋ مەن جىر سومداۋداعى ۇلتتىق مەكتەپتەرىمىز بەن ۇلى داستۇرلەرىمىزدى جالعاپ قانا قويماي، ونى جان-جاقتى دامىتقان اقىن. ول — قازاقتىڭ ولەڭ-سوزىن بيىك زاڭعارلارعا كوتەرىپ، جاڭا كەڭىستىكتەرگە الىپ شىققان.
جازعان: ءال فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا جانە الەم تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ 1 كۋرس ستۋدەنتى ءالمۋسا ارۋجان
جەتەكشىسى: ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى تاريح جانە ەتنولوگتيا فاكۋلتەتىنىڭ قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى ف. قوزىباقوۆا.
You Might Also Like
-
ماڭگىلىك ەل! ءاربىر ادام ءۇشىن ەڭ اسىل قازىنا- وتانىن، تۋعان ەلىن ءسۇيۋ. حالىق باتىرى باۋىرجان مومىش ۇلى بىلاي دەگەن ەكەن: «ءبىزدىڭ تاريحىمىز باتىرعا باي تاريح، حالقىمىز باتىرلىقتى بيىك دارىپتەپ، ا...
-
الماتىدان الىس كەتكەن ادامدى قالانىڭ قايتالانباس اق جاۋىنى، كورگەن كوزدى ىنتىقتىرار ارۋ قىزدارى جانە ءدامى ءتىل ۇيىرەر الماسى ساعىندىراتىنى اقيقات. الماتى مەن الما... ەگىز ۇعىم. شاھاردىڭ اتاۋىنىڭ دا ...
