InfoHub Logo

«مۇرا - ت (تاڭبا، تاريح، تانىم)» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ ءتوراعاسى، وبلىستىق «دارىن» قوسىمشا ءبىلىم ورتالىعىنىڭ عىلىمي-ادىستەمەلىك جانە وقۋ ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى مۇرات اقمىرزايەۆپەن سۇحبات

جەرلەسىمىز، زەيىندى ولكەتانۋشى، بىلىكتى تاريحشى-پەداگوگ م.اقمىرزايەۆتىڭ «اداي ۋەزىنىڭ جازبا مۇرالارى» (رۋحاني قاينار) - (ماڭعىستاۋ ويى، ءۇستىرت، جەم، ساعىز، جايىق، ويىل، حوبدا بويى). - الماتى: "نۇرلى الەم" باسپاسى، 2006. - 112 بەت.، + 48 بەت جاپسىرما) اتتى ەڭبەگى شىن مانىڭدە تاس تاريحقا جان بىتىرگەن اسا قۇندى دۇنيە. ءبىزدىڭ ءتىلشىمىز كىتاپتى وقىپ-تانىسقان سوڭ، عىلىمي ىزدەنىستى جاڭالىقتارى، تىڭ كوزقاراستارى مول زەردەلى ازاماتپەن سۇحباتتاسىپ، ءوزىن تولعاندىرعان بىرنەشەلەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ العان ەدى:

— ءقادىرلى مۇرات مۇرزاعالي ۇلى، جالپىلاي العاندا بۇل تۋىندىڭىزعا قالايشا سيپاتتاما بەرەر ەدىڭىز؟

— ماڭعىستاۋ ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ەپيگرافيكاسى ۇلگىلەرى مەن ولاردىڭ ءماتىنى بەرىلگەن بۇل شىعارما كاسپيي-ارال وڭىرىندە مول ساقتالعان وركەنيەت ءىزىن جاڭعىرتۋدىڭ تامشىداي كىرىسپەسى عانا. ونىڭ ماقساتى، وركەنيەت پەن مادەنيەتتىڭ باستى ولشەمى سانالاتىن جازبا مادەنيەتتىڭ قالىپتاسۋ تاريحىندا ماڭعىستاۋ تاڭبالى تاستارىنىڭ دا ءوز ورنى بار ەكەندىگىنە جۇرتشىلىقتىڭ نازارىن اۋدارۋ. ماڭعىستاۋدا عانا ەمەس، تورتكىل دۇنيەنىڭ بارشا بۇرىشىندا كەزدەسەتىن ەجەلگى تاڭبالاردىڭ سالىنۋ ۇقساستىعى عانا ەمەس، بەرەتىن ماعىناسىنىڭ دا اينا-قاتەسىز سايكەستىگىن دالەلدەۋگە دايەكتى نەگىز قالاي بىلگەن. ال، قازىرگى الەمدە ءتىلى مەن ءالىپبيى الۋان ءتۇرلى ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ ورتاق وي مەن تۇسىنىك - تۇيسىكتى جالپىعا بىردەي ۇعىنىقتى تاڭبالاۋعا ۇمتىلىسى (قازىرگى حالىقارالىق جول بەلگىلەرى، تاۋار تاڭباسى، ەلەكتروندىق قۇرالداردى پايدالانۋ شارتتى بەلگىلەرى ت.س.س.) بۇل ۇدەرىستىڭ تامىرىنىڭ تەرەڭدە جاتقاندىعىنىڭ ايعاعى. ەجەلگى الىپبيلەر نەگىزىنەن 20-25 تاڭبادان تۇراتىن بولسا، قازاقتا اتام زاماننان رۋلى ەلدىڭ ەلتاڭباسى كۇيىندە حاتتالعان 100-گە جۋىق تاڭبا بار. ادامزاتتىڭ دامۋىن ادام-اتا، اۋا-انادان ءوز داۋىرىنە دەيىن جىلىن كورسەتىپ، جاسىن جىلداپ تاراتاتىن شەجىرەشىلەر وكىلى حايروللا جىراۋ يمانعالي ۇلى (1879 ج.ت.)، ءوزىنىڭ سىپىرا جىراۋ نەگىزىن قالدىردى دەپ كورسەتىپ، 1952 جىلدىڭ 21 ناۋرىزىندا قاعازعا تۇسىرگەن «قازاقتىڭ رۋ شەجىرەسى» قولجازباسىندا: «ادام اتا بۇدان 7520 جىل بۇرىن (ياعني ب.د.ب. 5568 جىل.مما) دۇنيەگە كەلگەن... ءتورت ارىس ۇلى ءجۇز (اقارىس) - 22 تاڭبا، التى ارىس ورتا ءجۇز (جانارىس) - 31 تاڭبا، كىشى ءجۇز (بەكارىس) - 25 تاڭبا، كىشى ءجۇز (شومەن) - 4 تاڭبا، بارشا قازاقتا 82 تاڭبا» دەپ جازادى (اۋىزەكى اڭگىمەدە 92 تاڭبالى دەگەن تىركەس تە بار). بۇل تاڭبالاردىڭ تاستاعى جازۋلار ىشىندە ەرتەرەك حاتقا تۇسكەن نۇسقاسى م.قاشقاريدىڭ «ديۋاني لۋعات-يت-تۇرك» قولجازباسىنىڭ 40-41 بەتتەرىندە بەرىلگەن (قارا. اۋجم، وعىز تاڭبالارىن سالىستىرۋ-10 يلل).، ال ونىڭ اسقار ەگەۋبايەۆ اۋدارعان ءۇش تومدىعىندا «تۇرىكتەر تەگىنەن جيىرما تايپالى. ولاردىڭ بارلىعى ءتاڭىرى ءازىز كورگەن نۇق پايعامباردىڭ ۇلى يافاس جانە يافاستىڭ ۇلى تۇرىككە بارىپ تىرەلەدى. ...ەڭ اشىق-ايقىن ءارى ءتۋرا-تۇزۋ ءتىل - تەك سول ءبىر عانا ءتىلدى ءبىلىپ، پارسىلارمەن ارالاسپايتىن جانە تەح ەلدەرمەن بارىس-كەلىس جاسامايتىن كىسىلەردىڭ تىلدەرى» [ياعني، تۇركى ءتىلى-54،55 بەتتەردە]، - دەگەن تۇجىرىم بار. بۇل قازىرگى ءسوز توركىنىن (ەتيمولوگياسىن) وزگە تىلدەردەن تاپقاندى دارەجە كورەتىن كورسوقىرلارعا ەسكەرتۋ. ەجەلگى اللادان تۇسكەن ءتورت كىتاپ پەن جەكە ۋاقيلاردىڭ بارلىعىندا تۇركىلىك ءتۇپ ءسوز از ەمەس. كالام-شاريفتەگى - قالام (قالامقاس)، ادام-اتا، اۋا-انا، شەجىرە، قۇل ت.س.س. سوزدەر اراب تىلىندە دە تۇركىلىك ماعىناسىن ساقتاعان، ءسىز بەن بىزگە ۇعىنىقتى قازاق (سەرىكبول قوندىباي ەنگىزگەن دەي-دەي تۇركى) سوزدەرى. ال، جازۋ باستاۋى - تاستاعى تاڭبالاردىڭ ولكەمىزدە مول ەكەندىگىن ءتۇرلى دەڭگەيدە جاريالاپ تا، حابارلاپ تا ءجۇرمىز. ءبىراق، سول ادامزاتقا ورتاق بايلىقتى تولىق جيناۋعا، دالەلدەۋگە، الەمگە تانىستىرۋعا، ەل ىشىندەگى بيلىك پەن يگىلىككە قولى مول جەتكەندەر اراسىندا، ەلەڭدەيتىن قۇلاق، قايىرىم جاسار قۇلىق كەزدەسەر ەمەس. وزگەلەرگە ءاربىر جەكە تاڭبا از-اۋليە. مىسالى، وتكەن جىلى پولشانىڭ ۆروسلاۆ عىلىمي قوعامى وتىرىسىندا بولعان كيريلل ءارپىن، قازاق ءتىلىن تۇسىنبەيتىن ەتنوگرافتاردان باتىس قازاقستان تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەرىنە قىزىعۋ تانىتقان سالەم حات سونىڭ ايعاعى «Vcherashijdoklad پا zasiedanii Wroclawskogo Nauchnogo Obshestva، nا kotorom ja pokazywal Twoju knigu vyzval bol' shoj interes. Wroclavskaja nauchnaja sreda zainteresovana zapadnim Kazachstanom. Antoni. 12 Oct 2007».

— اڭگىمەمىزدى تۇركىلىك تانىم، ءتاڭىر ۇعىمى توڭىرەگىندەگى ۇعىمداردان باستاساق...

— رۋ تاڭباسىنىڭ الەم جازبا مادەنيەتىندەگى ورنى تۋرالى بولجامنىڭ بوس بىلشىل ەمەستىگىنە قولدارىڭا تيگەن كىتاپتا جاريالانباعان بىرنەشە مىسال كەلتىرەيىن:

جازۋ تۋىنداۋىنىڭ (گەنەزيس) باستاۋىندا دەپ الەمنىڭ ەكونوميكالىق-قوعامدىق دامۋ بەلەسىندەگى ەلدەرى مويىنداعان «ۇلى» جازۋلارمەن (ەگيپەتتىك تاڭبالار، اسىرەسە سىنا جازۋلارى) حالىقارالىق دەڭگەيدە باسەكەگە ءتۇسىپ، ولاردىڭ قاتارىنداعى سىيلى ورىندى ويىپ الۋعا ۇمتىلۋ وتە قيىن. ءبىراق، شۋمەر سىنا جازۋىنداعى تۇركىلىك تانىم ىرگەتاسى، كىلت ءسوز - «ءتاڭىر» (شۋمەرشە [ءدىڭىر]) ۇعىمى مەن ونىڭ دىبىستالۋى، ۇعىم مەن دىبىستىڭ ءتۇبى تۇركىلىك «كۇن» تاڭبامەن بەرىلۋى جانە قازىرگى تاڭعا دەيىن شۋمەر جازۋى قالىپتاسۋىنىڭ جەتىلگەن ساتىلارى بابىل-اسسيريا كەزەڭدەرىن قوسا قولدانىلعان بەلگىلەر قاتارىنىڭ تۇركى دالاسىندا تولىق ساقتالۋى بۇل قاراپايىم ۇقساستىق ەمەس، تەكتەستىك ەكەندىگىن دالەلدەيدى (دارا. سۋرەت 1 - سىنا جازۋى گەنەزيسى جانە ماڭعىستاۋ تاڭبالارى). جالپى ەجەلگى جازۋدى وقۋ (راسشيفروۆكا) ورحون-ەنەساي جازۋلارىندا دا «ءتاڭىر»، ەگيپەت جازۋلارىندا «كلەوپاترا» كىلت سوزدەرىنەن باستالعان. ەجەلگى شۋمەر جازۋى ەلەمەنتتەرى ب.د.ب. IY-III عاسىرلىق «ءبايتى» قازبا قورعان قامالى قابىرعاسىندا، «قارلىباس»، «تاڭبالى وردا»، «سەنەك»، «ءۇستىرت» (اۋجم، يلل. 11،12) تاڭبالى تاستارىندا، كاسپيي سيركۋمىنىڭ بارلىق دەرلىك سۋاتتارى مەن قاۋىمدارىندا (اۋجم- يلل. 10،48) ءجيى كەزدەسەدى.

دۇنيە جۇزىلىك عىلىمي اينالىمعا ەنگەن ەڭ ەجەلگى جازۋلى قۇجاتتار «ورتاازيا-قوسوزەن» كەرۋەن جولى بويىندا شۋمەرلەر مەكەنى وڭتۇستىك يراك جەرىندەگى ۋرۋك1 قالا-مەملەكەتىندەگى قازبا جۇمىستارى كەزىندە تابىلىپ، عىلىمي نەگىزدەلىپ ب.د.ب. 3300 جىلداردى قامتيتىن ەنەوليت داۋىرىنە جاتقىزىلعان. (شۋمەرشە-ۋنۋگ؛ ىنجىلدە-ەرەح، گرەكشە ورحويا، قازىرگى - ۋاركە. ورتاق تۇپكى ءمان-ماعىناسى تۇركىلىك «ۇرىق». ءار تىلدەگى ماعىناسى دا وسى - ونىك، ەرەكسيا، ورگيا.

وسى شۋمەر تاڭبالارىنىڭ وزىندە دە كوزگە ىستىق رۋ تاڭبالارى مول. (سۋرەت 2 - ۋرۋك جازۋى.ا-قالىپتى، ا-نەگاتيۆ بەينەسى). ولار: وزگەلەر تاياق دەپ بىلمەيتىن ءالىپ، كىرىس، الشىن، ىلمەك، بوتا مويىن، اباق، اي، بوساعا، اشا ت.س.س. تاڭبالار مەن پەتروگليفتىك نۇسقالار.

— كىتاپتاعى الەمدىك تاڭبالاردىڭ ۇقساستىعى جونىندەگى سالىستىرمالى تۇرعىدا تەرەڭ تالداۋ جاسالىنعان تىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىڭىز ءتانتى ەتتى...

— ايتالىق، «جاسى» ۇلكەن، ب.د.ب. 20 ووو جىلداردان جەتكەن جازۋ ۇلگىسى دەپ دارىپتەلىپ جۇرگەن مادلەن ۇڭگىرى جازۋىن قاراستىرالىق. (3 سۋرەت: ا-جولىندا جەكە كۇيىندە تاڭبالانعان مادلەن جازۋى ەلەمەنتتەرى (نازار اۋدارىڭىز! - جەكە تاڭبالار!!!، ياعني رۋ تاڭبالارى سياقتى ءار جەردە جەكە كەزدەسەتىن تاڭبالار.مم ا)؛ - جولىندا گرەك؛ كەلەسى جولداردا ءۇندى (س)، رۋنا (d) تاڭبالارى جانە ە) وسى تاڭبالاردىڭ دىبىستىق ماعىناسى. تاڭبالاردىڭ ورحون-ەنەساي تاڭبالارىنا، ولاردى بىرنەشە تۇرلەندىرە قايتالايتىن ماڭعىستاۋ تاڭبالارىنا ۇقساستىعى 100 پايىز دەۋگە سيادى.

الەم وركەنيەتتەرى اراسىنداعى تەكتىلىكتىڭ تاريحي مۇراعا نەگىزدەلگەن ەجەلگىلىگى عانا داۋسىز دەپ قابىلدانادى. سوندىقتان ءوز تەگىنىڭ اسىلدىعىن كورسەتۋدە ەۋروپالىق جاس وركەنيەت جەرىندە ساقتالعان ايتارلىقتاي تاس جازۋى بولماسا دا ەجەلگى جازۋلاردان ەنشى الۋعا ۇمتىلۋمەن كەلەدى. مىسالى: نەمىستەر - اريي ۇرپاقتارىمىز دەپ، «كىرىس» سيمۆولىن تاڭدادى، ورىستار «يگور پولكى تۋرالى ءسوز» جىرىن وزدەرى ماعىناسىن تۇسىنبەيتىن تۇركىلىك سوزدەرى مول بولسا دا (ولجاس ەسەبىنشە - 1001 ءسوز) جازبا مادەنيەتىمىزدىڭ باسى دەپ جاريالادى. ال، ءبىزدىڭ وڭىرىمىزدەگى اللا اماناتى، اتا حاتى مول ساقتالعان تاستاعى تاريح زەرتتەۋسىز، ءوشىپ بارادى. وكىنىشتى-اق.

رۋ تاڭبالارىنىڭ الەمدىك جادىگەرلەرىمەن تەكتەستىگى الەمنىڭ كەڭ تانىلعان وركەنيەتتەرى: ماييا، جاپون، جۇڭگو الىپبيلەرىندەگى ىم تۇتاستىعىنان، بارشاعا تۇسىنىگى ورتاق سوزدەردەن انىق بايقالادى. ماڭعىستاۋعا كەلگەن جەتى جۇرت تا تۇران الابى، تۇركى تەگىنىڭ ءتول پەرزەنتتەرى، ناعاشى، جيەندەرى. سوندىقتان ولاردىڭ تانىمى دا، تۇرمىسى دا، قالدىرعان مادەنيەتى، ونىڭ ىشىندە جازۋى دا ۇقساس بولۋى زاڭدى. قازاقى تۇسىنىكتىڭ تەرەڭدىگى -تابيعاتتى، قورشاعان زاتتىق جانە جاندى ورتانى بارىنشا تولىق كەڭىستىك ءۇش ولشەممەن قابىلداۋ ەجەلگىلىگىمەن ايىرىقشا. سۇگىر بەگەندىك ۇلى جىراۋدا:

"جەز" تاڭبالى جەتىرۋ، بازارىن كوپتىڭ اڭداعان.

"از" تاڭبالى الاشتا، الىمگە بايتاق اعا ەدىڭ"، - دەگەن دەرەك جاي ۇيقاس ەمەس، وركەنيەتتى ساقتاعان ەلدىڭ ۇلىنا عانا ءتان تەرەڭدىك. [جىر - داريا. ماڭعىستاۋ اقىن جىراۋلارى. اقتاۋ قالاسى 1995 جىل. 595 بەت. 437 بەتتەن]. اقپا قۇلاق يىرىمىنە سيرەك قوناقتايتىن وسى جولدار تاڭبالىق تۇرعىدان بارشا جازۋ الەمىنە ورتاق ۇعىمدى بەرەدى جانە قازاق دالاسىندا مول ساقتالعان. جەتىرۋ بىرلەستىگىنىڭ تابىنىندا "جەز نايزالى جەزدىباي" دا، جەزدىڭ الحيميا داۋىرىنەن كەلە جاتقان تاڭباسى "ءشومىش" تە بار. الاشتىڭ "اسا" تاڭباسى (قازاقستان-1) الەمگە ايان. قۇلاعىمىزعا ءسىڭىستى ەڭ ۇلكەن قۇرىلىق اتاۋى "ازيا"، ونداعى "از" ءتۇبىرىنىڭ "اس" كيەسىنىڭ ايتىلۋ نۇسقاسى ەكەندىگى دە كوپكە ءمالىم.

وسىنداي سكيفتەردەن (اعىلش. Scythian، گرەك ارىپتەرىمەن بەينەلەنگەن نۇسقاسىنىڭ وقىلۋى - اسكيتس) ەجەلدەن كەلە جاتقان يشارا سويلەسۋ مىسالى «تاريح اتاسى» گەرودوتتان قالعان. ول ءماتىن: «ەجەلگى پارسىلار اسكيتستەردەن وزدەرىنىڭ ۇلىلىعى مەن بيلەۋ قۇقىن ەركىمەن تانۋدى تالاپ ەتكەندە، اسكيتستەر ولارعا جاۋاپ رەتىندە قۇس، تىشقان، باقا جانە بەس جەبە جىبەرىپتى. ونىڭ ماعىناسى «پارسىلار، ەگەر سەندەر قۇس بولىپ اۋەدەن، تىشقان بولىپ جەر استىنان، باقا بولىپ باتپاقتان شابۋىل جاساۋعا بەل بۋساڭدار، وندا ءبىزدىڭ جەرىمىزگە تاباندارىڭ تيگەن بويدا توبەلەرىڭنەن جەبە جاۋاتىن بولادى» [يا.ب.شنيسەر. يلليۋستريروۆاننايا ۆسەوبششايا يستوريا پيسمەن. س 155 ريسۋنكامي ي 19 وتدەلنىمي تابليسامي. س.- پەتەربۋرگ. يزدانيە ا.ف.ماركسا. 164 س. 11 ستر]. ال، ءبارىمىزدىڭ العاشقى ۇيىپ تىڭداعان ەرتەگىمىز «اياز بيدەگى» جامان مەن قاراشاشتىڭ بىرنەشە مارتە قۇپيا ءسوز ساپتاۋى، اقىل-ويمەن يشارا پىكىرلەسۋدىڭ تاماشا ۇلگىسىن ەسكە تۇسىرەلىكشى. 1. سۇراۋ سالۋ؛ 2. گاۋھار، پىشاق، تارەلكە، قايراق تاس ۇسىنۋ؛ 3. قۇرالىن سۇراۋ؛ 4. قابىل الۋ؛ 5. جاماندى، سىرعا بەرىكتىگى ءۇشىن دارعا اسۋ؛ 6. داردان قۇتقارىپ، قىلىشتى كوكىرەگىنە تاستاۋ؛ 7. حانعا شىنىن ايتۋ - اس ەلى ۇرپاقتارىنىڭ ب.د.ب. «ىمعا تۇسىنبەگەن - دىمعا تۇسىنبەيدى» دەگەن تاربيە ءتالىمىنىڭ، قارا شاڭىراق، قازاقتا ايشىقتى كۇيىندە وسى كەزگە دەيىن ساقتالۋى، ويى وزىق ەلدىڭ تاڭبانى دا العاشقى تابۋى مەن تانۋىنىڭ زاڭدىلىعىن كورسەتپەي مە!؟

قورىتا كەلە، ايتارىمىز، قازاق (قوندىباي سەرىكبول عۇلامانىڭ پايىمىنداعى دەي-دەي تۇركى) رۋ تاڭبالارىنىڭ الەمدىك جازۋ باستاۋى رەتىندە دۇنيە جۇزىنە تانىلۋى ءۇشىن، ولاردىڭ بارشا نۇسقاسىن جيناقتاپ، تالداپ، اعىلشىن تىلىندە عىلىمي اينالىمعا بەرۋ قاجەت (بۇل ەكىنشى سۇراعىڭنىڭ جاۋابى).

— ءسىز ۆالەوگيالىق مادەنيەت تاقىرىبىنا ءبىرشاما قالام تارتتىڭىز، بىرنەشە تانىمدىق-تاعلىمدىق عىلىمي كىتاپتار دا شىعاردىڭىز. ەندەشە، بۇل ۋاقىت اعىمىنداعى جاڭا دا ەرەكشە عىلىم تۋرالى دا تولىققاندى ماعلۇمات بەرسەڭىز دۇرىس بولار ەدى.

— ۆالەولوگيالىق مادەنيەت 1980 جىلداردان باستالىپ جەكە عىلىم رەتىندە تانىلىپ كەلە جاتقان جاڭا ءپاندى مەڭگەرۋ كورسەتكىشى. قوعام مادەنيەتىنىڭ ءبىر كورىنىسى رەتىندە تۇرلىك ايقىن سيپاتىمەن ءبولىنىپ شىققان ۆالەولوگيالىق مادەنيەت، ءوز ءمان-ماعىناسىنداعى عىلىمي تەكتىك دارا كەلبەتىمەن: ءبىلىم قورىمەن، ءبىلىمدى مەڭگەرۋ مەن دامىتۋدىڭ، ولاردى ىس-ارەكەت بارىسىندا قولدانۋدىڭ گۋماندىق باعىتتالۋىمەن، ناقتى تاجىريبەدە شەبەر پايداعا اسىرۋ مۇمكىندىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. عىلىمي انىقتاماسى: "ۆالەولوگيالىق مادەنيەت - ينديۆيدۋمنىڭ دەنساۋلىعىن ساقتاۋعا جانە نىعايتۋعا، سالاۋاتتى ءومىر سالتى نورمالارىن، پرينسيپتەرىن، داستۇرلەرىن مەڭگەرۋگە، ولاردى جەكە تۇلعانىڭ ىشكى بايلىعىنا اينالدىرۋعا باعىتتالعان الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق ىس-ارەكەتى" نەمەسە «ۆالەولوگيالىق مادەنيەت - «وڭدەۋ»، «اسەر ەتۋ»، ادامنىڭ ءتاني جانە رۋحاني قۋاتىن جەتىلدىرۋ، ياعني ۇزاق ۋاقىت بويىنا بەلگىلى ءبىر ناقتى - تاريحي نورماعا جەتكەنشە ءوز بەتىمەن دامۋ ءتاسىلى مەن ولشەمى. [اقمىرزايەۆ م.م. ۆالەولوگيالىق مادەنيەت قالىپتاستىرۋ تەرمينولوگياسى. - الماتى: «ەۆەرو» - 2007. - 82 بەت. 6 -بەتتە]. ۆالەولوگيا ءپانى وبلىسىمىزدا 1998 جىلدان باستاپ وقۋ ۇدەرىسىنە ەنە باستادى. العاشقى كەزدە ناۋقانشىلدىقتىڭ دا سالقىنىنا ۇشىرىپ، «جىنىستىق قاتىناستا بالا كوتەرمەۋ» جولدارىن دارىپتەپ كەتۋىنە وراي، ەل اراسىندا تەرىس پىكىر تۋعىزعان كەزەڭى دە بولدى. اتا-انالارعا، ۇستازدارعا، جاستارعا مەنىڭ ايتارىم: ۆالەولوگيا - تازا قازاقشىلىق ءىلىمى، ادامزات جالعاستىعىنىڭ ۇدەمەلى قايتالانۋ تازالىعىن قايسى نۇكتەسىنەن باستاساق تا تۇتاس قاراستىراتىن بالە-جالادان جان-جاقتى ساقتانۋ تۇجىرىمداماسى. ول جەكە ادام عۇمىرىنىڭ ساپالى قالىپتاسۋى مەن ءوتۋىن جاس ەرەكشەلىگىن، تۇرعىلىقتى جەردىڭ تابيعاتى، اۋا-رايى، تاماعى مەن سۋسىنى ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ قامتاماسىز ەتەتىن قاعيدالار مەن داعدىلار كەشەنى. ال، ۆالەولوگيالىق مادەنيەت وسى ارەكەتتىڭ ناتيجەسى. ءپان قازاقتىڭ اتا سالتىنا ساي شۇكىرشىلىككە قۇرىلعان، ارتىق ساۋلەت پەن اشەكەيدەن ادا، ادامگەرشىلىك ارقاۋى مىقتى، ساناعا يماندىلىق باسشىلىق ەتەتىن تۇرمىس نەگىزىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن بارلىق وقۋ ۇيىمدارىنا ەنۋگە قۇقىلى. مەن، تاڭداۋ ءپانى، ۆالەولوگيانى وقىتۋ ۇدەرىسىنە ەنگىزۋ ءبىلىم بەرۋ ۇيىمى باسشىسىنىڭ مادەنيەتتىلىك ولشەمى دەر ەدىم.

سەبەبى، بارشا ادامدى ۇلگىلى دە داعدىلى مادەني دەڭگەيگە جەتكىزۋدىڭ ءادىس-تاسىلى مەن ارەكەتى جانە ونىڭ ناتيجەسى - ۆالەولوگيالىق مادەنيەت قالىپتاستىرۋ - دەپ اتالادى. ۆالەولوگيالىق مادەنيەت قالىپتاستىرۋ - دارا تۇلعانىڭ تۇراقتى ۆالەولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى مەن ساپاسىنىڭ "دەنساۋلىق" ۇعىمىنىڭ ءبىرتۇتاستىعىن مەڭگەرۋگە جەتكىلىكتىلىگى، تىرشىلىكتى ويداعىداي وتكەرۋ ءادىسناماسىن ۇيىمشىلدىقپەن يگەرۋ ۇدەرىسى جانە ونىڭ جەمىسى. بۇل تيىم قاعيدالارىمەن، ماقال-ماتەلدەرمەن، ناقىل تەرمەمەن ۇرپاق بويىنا سان عاسىرلار بويى ءسىڭىرىلىپ كەلگەن ۇلتتىق ءدىل، تابيعي جاراتىلىسپەن تەڭ ورىلگەن دالالىق ۇيلەسىم، ياعني ناعىز قازاقى ءسالت-داستۇر.

ءقازىر استاناداعى «فوليانت» باسپاسىنان ءبىزدىڭ (مەديسينا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، بىلىكتى ۇستاز جانە وقۋ ءىسىن ۇيىمداستىرۋشى ءالىمجان ۇسەن ۇلى ساعىمبايەۆپەن بىرگە) باستاۋىش جانە ورتا كاسىپتىك ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ وقۋلىقتارىنا ارنالعان رەسپۋبليكالىق ەكسپەريمەنتتەن ءوتىپ، وقۋلىق جانە وقۋ قۇرالى گريفىن العان «ۆالەولوگيا (دارىستەر جيناعى)» جانە «ۆالەولوگيا (ماشىقتانۋ جۇمىستارى جيناعى)» وقۋلىقتارىمىز شىعىپ جاتىر.

— ولكەدە، ايتالىق، بوزاشى، قالامقاس وڭىرلەرىندە ءالى ات ءىزى سالىنىپ تولىق زەرتتەلمەگەن تاريحي ەسكەرتكىشتەر بارشىلىق قوي. وسىناۋ كيەلى ورىنداردى ارالاپ، تاس تاڭبالاردى بەدەرلەپ، حاتقا ءتۇسىرىپ قايتۋعا قالاي قارايسىز؟

— ماڭعىستاۋدى تولىق زەرتتەۋ ءۇشىن ات اۋىزدىقپەن سۋ ءىشىپ، اياق كيىم تابانى تەبىنگىدەي بولاتىن بىرنەشە جىل ەڭبەك قاجەت. بۇدان ءۇش جىل بۇرىن رەسپۋبليكالىق «رۋح-ميراس» الماناعى ارقىلى "مادەني مۇرا" كورپوراتيۆتى قورى گرانتىنا "ماڭعىستاۋ جازۋلارى" اتتى جوبانى ۇسىنعان بولاتىنمىن. سول نەگىزدە قىرىمبەك ەلەۋ ۇلىنىڭ قابىلداۋىنا سۇرانىپ، اۋجم كىرىسپەسىن باسپاعا بەرۋگە تاپسىرىس العانمىن. باستالعان ءىس ۇزىلمەيدى دەگەن وي بولاتىن. قيالعا قامشى بولارلىق شارا - 2007-2009 جىلدارعا ارنالعان ماڭعىستاۋ وبلىسى بويىنشا "مادەني مۇرا" سالالىق باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋدىڭ شارالار جوسپارىندا "ماڭعىستاۋ ايماعىنداعى ەپيگرافيكالىق جانە تاڭبا جازۋلاردى عىلىمي زەرتتەۋ، بەلگىلەۋ جانە باسپادان شىعارۋ" بابى ەنىپ، قاراجات قاراستىرىلعان ەدى. ونى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن 2006 جىلى قۇرىلىپ، ماڭعىستاۋ وبلىستىق ادىلەت دەپارتامەنتىندە 13.07.2006. جىلى №7659 - 1943 - وو تىركەلگەن «مۇرا - ت (تاڭبا، تاريح، تانىم)» قوعامدىق بىرلەستىگى اتىنان 24-ەكسپەديسيالىق زەرتتەۋ مارشرۋتى مەن شىعىن سمەتاسى ماڭعىستاۋ وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسىنا دا بەرىلگەن. ءبىراق ليسەنزيالاۋ تالاپتارىنداعى جۇيەسىزدىك جوبانى ىسكە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرمەي وتىر.

مەنىڭ جەكە قورىمدا ماڭعىستاۋ ەسكەرتكىشتەرىنىڭ جازۋى تۋرالى 5 گيگابايت ماتەريال بار. ولار جۇمىستان قول بوس ۋاقىتتا اتا دەرەگىن ىزدەگەن ازاماتتارمەن بىرگە ءجۇرىپ جاسالعان ىزدەنىس ناتيجەسى. اتاپ ايتا كەتەتىن ماسەلە، ماڭعىستاۋ تاريحي-مادەني قورىعى قىزمەتكەرلەرى مادەني مۇرانى ناسيحاتتاۋدا مەنىمەن قويان-قولتىق قىزمەت جاساپ كەلەدى. كاسىپتىك ءبىلىم بەرۋ جانە جوعارى وقۋ ورىندارى وسى قورىقتا جانە ءوز اۋديتوريالارىندا، مەكتەپتەر اكت – زالدارىندا كەزدەسۋلەرگە شاقىرىپ ءجۇر. جاستار اراسىندا تاريحىن تانۋعا ۇمتىلىس زور.

اتتەڭ ءجۇرىپ-تۇرارى قولدا بولاتىن جەكە دالالىق جۇردەك كولىك بولسا، بالا-شاعاعا نان-سۋىن الىپ بەرىپ الاڭسىز تاس تاريحپەن اينالىساتىن، ءار توبەدە، ۇڭگىرى، قۇدىعىندا قالدىرعان اتا-بابا امانات-حاتىن شارشى مەترىن قالدىرماي جينايتىن كۇن تۋسا، شىركىن...

جازبا مۇرانىڭ جوعىن ىزدەيتىن عازاۋاتقا اتتانۋعا مەن قاي كەزدە دە دايىنمىن..

— ماڭعىستاۋ جازۋلارىن وقۋعا قالاي تاۋەكەل ەتتىڭىز، وسىناۋ ۇلكەن ءىستى باستاۋدىڭ ءساتى قالاي ءتۇستى؟

— 1969 جىلى 10 سىنىپ ءبىتىرىپ اتتەستات العان مەنى اكەم مىرزاعالي، تولەپ اۋىلىنىڭ اۋزى دۋالى اقساقالى، وگىز-ورەۋلىدە وتىرعان قانسۇلتان قارتقا سالەم بەرگىزىپ، اق باتاسىن العان سوڭ سەيسەمدەگى ەر تولەپ باسىنا ءتاۋ ەتكىزىپ، شەتپەدەن گۋريەۆ پوەزىنا وتىرعىزعان بولاتىن. سول جولى اكەم ەكەۋىمىزدىڭ، بارىنە دە تىرنالىپ «ەر تولەپ» دەپ جازىلعان، ءۇش قۇلپىتاستىڭ قايسىسى اتام تولەپ ەكەندىگىن اجىراتا الماي، بارىنە دە ايات ارناعان دارمەنسىزدىگىمىز ارابى حات تانۋ تۋرالى وي سالعان بولاتىن. گۋريەۆ پەدينستيتۋتىندا ءبىلىم العان العاشقى قىستا (1970، اقپان) جەتپىستەن اسقان جولداس مولدانى ىزدەپ تاپتىم. ول كىسى ەسكى قوبديشادان سيا ساۋىتى مەن قاۋىرسىن قالامىن الىپ، وقۋشى داپتەرىنىڭ ءبىر بەتىنە اراب ءالىپبيىن جازىپ بەرگەنىمەن بۇل تالاپتان باس تارتۋىمدى، ۇيىنە قايتا كەلمەۋىمدى سۇرادى. دەگەنمەن 1972 جىلى الماتىدا قسسر «ناۋكا» باسپاسىنان شىققان «كازاحسكيي فولكلور ۆ سوبرانيي گ.ن.پوتانينا (ارحيۆنىە ماتەريالى ي پۋبليكاسيي)» اكادەميالىق ەڭبەگى مەنىڭ توتە جازۋدى مەڭگەرۋدە پراكتيكالىق قۇرالىم بولسا، 1978 جىلى اقمۇرات سۇيەۋوۆ اعامنان العان ا.ا.كوۆاليەۆ پەن گ.ش.شارباتوۆتىڭ «ۋچەبنيك ارابسكوگو يازىكا» اراب ءتىلى مەن گرامماتيكاسىن مەڭگەرۋدە، قۇراندى جۇرگىزىپ وقۋعا جەتكىزگەن وقۋلىعىم بولدى. ءبىراق ولاردىڭ قاي-قايسىسى دا قۇلپىتاس جازۋلارى مەن ماڭعىستاۋلىق قولجازبالاردى تولىق ايىرىپ وقۋعا كومەكتەسە المادى. مەنىڭ ماڭعىستاۋ جازۋلارىنىڭ ەرەكشەلىگىن مەڭگەرۋىمە سەپتىگى تيگەن قىرىمقۇل ۇزاقباي جىراۋ قولجازباسى ەدى. 1988-1991 جىلدارى ونىڭ 100 بەتكە جۋىق جىرلارىن ترانسكريپسيالاپ، «جىرداريا» جيناعىنا بەردىم.

«جەتى جۇرت كەتكەن ماڭعىستاۋ» جازبالارىن جالپى تۇركىلىك جادىگەرلەردى وقۋ قيىندىعى، ولاردىڭ العاشقى زەرتتەۋشىلەرىنىڭ شەتەلدىك-ەۋروپالىق جانە ورىس ءتىلدى عالىمدار بولۋىندا. بۇل تىلدەردىڭ بارلىعىنداعى باستى كەمىستىك-دىبىستىڭ داۋىستالۋىنداعى جۇتاڭدىق. اراب ءتىلى مەن الىپبيىندە ءۇش [ا،ۋ،ي]، لاتىن الىپبيىندە بەس داۋىستى [ا،0،ە،ۋ،ي] عانا بار. ال، تۇركىلىك جۇرتتا «ا» مەن «ءا»، «ى» مەن «ءى»، «ۋ»-«ۇ»-«ءى» ءسوزدىڭ ماعىناسىن مۇلدەم وزگەرتىپ مىڭ قۇبىلتادى. ورحون-ەنەسەي جازۋىن وقۋعا دا وسى تۇرعىدان قايتا كەلۋ قاجەت.

— تاس تاريحتىڭ ءبىزدىڭ اتا تاريحىمىزداعى وزىندىك رول، ماڭىزىن قالاي باعالايسىز؟

— تاريحتى كۇنىن-كۇن، جىلىن-جىل كۇيىندە قالپىنا كەلتىرۋ مۇمكىن ەمەس. ونىڭ باستى تانۋ قۇرالى سول زاماندا جازىلعان جازبالار، تۇپكى نۇسقاسىندا وقىلاتىن حرەستوماتيالار. سولاردىڭ ءبىرى - تاس تاريح.

سەيسەم-اتادا شوتان (اداي-كەلىمبەردى-مۇڭال-جاۋلى- جارى-نازار)، انەت، بايشاعىر، كەنجە سياقتى شەجىرەلىك تىزبەكتە ادايعا 5-6 اتا بولاتىن جانە اتاعى رۋ اتىنا شىعىپ، ۇران بولعان تۇلعالاردىڭ اتا جىگى دەرەگى تولىق بەلگى تاستارى بولۋى ءۇستىرت قىرى مەن ماڭعىستاۋدىڭ قارا ويىنا الشىن تايپالارىنىڭ يەلىك ەتۋىنىڭ ارىدەن كەلە جاتقاندىعىنىڭ داۋسىزدىعىن ايقىندايدى. ال، وعىز زامانىنان ماحمۇت قاشقاري ەڭبەگىنەن بەلگىلى رۋ تاڭبالارىنىڭ، ونىڭ ىشىندە قىر مەن ويدا ەجەلگى جازۋ ەلەمەنتتەرىن ساقتاعان 29 تاڭبالى كىشى ءجۇز ەل تاڭبالارىنىڭ جەكە سالىنعان دەرەكسىز ءتۇرىنىڭ دە مول كەزدەسۋى، بۇل مەكەننىڭ مىڭجىلدىقتان تۇركى ۇلدارىنىڭ، ونىڭ ءبىر سالاسى قازاقتاردىڭ دا اتا جۇرتى بولعاندىعىن كۋالاندىرادى. ماڭعىستاۋ جازبا مۇراسىندا جىل قايىرۋدىڭ مۇشەل نۇسقاسى، حيجرا مەن ميلادي جىلدارى اراسىنداعى ءدال سايكەستىك «نادان» شالدارىمىزدىڭ ءبىلىمى تەرەڭ، ويلاۋى ايقىن، سالىستىرۋ ماتەريالى الەمدىك دەڭگەيدە بولعاندىعىنىڭ دالەلى.

— ايماقتىڭ جازبا مۇرالارىن تىرنەكتەپ جيناۋ جولىندا تىنىمسىز تەر توگىپ، ارۋاقتاردىڭ العىسىن الىپ جۇرگەن ارقالى ازامات رەتىندە وزىڭىزگە ەلدىڭ دە ىقىلاسىن جەتكىزەمىز. ەل ءۇشىن، اتا-بابانىڭ قاسيەتتى توپىراعى ءۇشىن جاسالىپ جاتقان يگىلىكتى ىستەر جەمىستى جالعاسىن تابا بەرگەي!

سۇحباتتاسقان عالىم ءارىپ

راۋشان ءارىپ، «انا TIلI ارۋى-2007» - بايقاۋىنىڭ باس جۇلدەگەرى:

---