تاۋەلسىز ەلىم – تىرەگىم
ساباقتىڭ تاقىرىبى: «تاۋەلسىز ەلىم – تىرەگىم»
ماقساتى:
1. وقۋشىلاردى قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنداعى ەرلىك كۇرەسىمەن، قول جەتكەن جەتىستىكتەرىمەن قىسقاشا تانىستىرۋ.
2. قانشاما قۇرباندىقپەن قول جەتكەن تاۋەلسىزدىگىمىزدى قۇرمەتتەي، قاستەرلەي بىلۋگە تاربيەلەۋ، قازاقستاننىڭ كەلەشەگى ءۇشىن ايانباي كۇرەسۋگە جانە ەڭبەك ەتۋگە باۋلۋ.
3. پاتريوتتىق تاربيە بەرۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: «تاۋەلسىزدىك – تۇعىرىم» اتتى قابىرعا گازەتى، لوزۋنگى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ رامىزدەرى، ناقىل سوزدەر، ماقال - ماتەلدەر، پلاكاتتار، بۋكلەت، ءۇنتاسپا، سۋرەتتەر، ت.ب.
ساباق ءتۇرى: ادەبي-كوركەم مونتاج.
ءادىسى: توپپەن جۇمىس.
جوسپار: 1. تاريحي شولۋ
ا) تاۋەلسىزدىك جولىندا
ءا) جەلتوقسان جاڭعىرىعى
2. تاۋەلسىز قازاقستان
ساباقتىڭ بارىسى:
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: مۋزىكالىق سالەمدەسۋ. ساباققا ازىرلەۋ.
ءمۇعالىم: بۇگىنگى وتەتىن اشىق ساباعىمىزدىڭ تاقىرىبى: 16 - جەلتوقسان قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك كۇنىنە ارنالعان «تاۋەلسىز ەلىم – تىرەگىم». سوندىقتان تاۋەلسىزدىگىمىزگە ارنالعان اشىق ساباعىمىزدى ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك انۇرانىمەن باستايىق.
ءانۇران ورىندالادى.
ءمۇعالىم: تاۋەلسىزدىك، ەركىندىك – ەجەلدەن ەل تىلەگى. تاۋەلسىزدىك حالقىمىزدىڭ بوستاندىعى مەن دەربەس دامۋ جولىنداعى سان عاسىرلىق كۇرەسىنىڭ تاريحي ناتيجەسى.
وقۋشى. حV عاسىردىڭ ورتاسىندا كوشپەلى وزبەك مەملەكەتىنىڭ قۇرامىنان، ياعني ءابىلحايىر حاندىعىنان ءبولىنىپ شىققان قازاق تايپالارى كەرەي مەن جانىبەك سۇلتانداردىڭ باسقارۋىمەن دەربەس قازاق حاندىعىن قۇردى.
وقۋشى. ۇلان بايتاق ەلىمىزگە جان - جاقتان كوز تىگىپ ويران سالۋشىلار كوبەيدى. ەڭ قاتەرلىسى حVI - XVIII عاسىرلارداعى جوڭعارلاردىڭ شاپقىنشىلىعى بولدى.
وقۋشى. 1723 جىلى قاننەن - قاپەرسىز ەلىمىزگە جوڭعار قالماقتارى تۇتقيىلدان شابۋىل جاساپ، قالىڭ جۇرتتى قان جىلاتتى. دۇرلىككەن ەل ۇدەرە كوشىپ، دۇنيە - مۇلىك، مال، جانىنا دا قاراي الماي بوسىپ كەتتى، ءتىپتى، بەسىكتەگى بالا، قاريا كەمپىر - شالدارعا دەيىن جۇرتتا قالىپ قويعان كەزدەرى دە بولدى. قازاق حالقىنىڭ بۇل بوسۋى تاريحتا «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» دەگەن اتپەن قالدى. اقتابان شۇبىرىندىدا 1 ميلليون ادام، ياعني سول كەزدەگى حالىقتىڭ 40 پايىزى قىرىلدى.
ءان: «ەلىم - اي»
وقۋشى. ايگىلى تولە، قازىبەك، ايتەكە بيلەردىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن قانجىعالى بوگەنباي، قاراكەرەي قابانباي، شاپىراشتى ناۋرىزباي، شاقشاق ۇلى جانىبەك، بايان باتىر، كوكجال باراق سەكىلدى كوپتەگەن باتىرلار قازاق حالقىن قازاقتىڭ حانى – ابىلاي حاننىڭ اق تۋىنىڭ استىنا بىرىكتىرىپ، جوڭعار شاپقىنشىلىعىنان تولىق ازات ەتتى.
وقۋشى. XVIII عاسىردا قازاق حاندىعىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنە قاتەر توندىرگەن تەك قانا جوڭعار حاندىعى عانا بولعان جوق. وڭتۇستىكتەن حيۋا، قوقان، بۇقار حاندىقتارى كوز الارتسا، باتىسى مەن سولتۇستىگىندە قالماقتار، باشقۇرتتار، كازاك ورىستار ۇنەمى شاپقىنشىلىق جاساۋمەن بولدى.
وقۋشى. قازاق حالقىن امان الىپ قالۋ ءۇشىن وسىنداي قىسىلتاياڭ كەزدە ءابىلقايىر باستاعان قازاق سۇلتاندارى، بيلەرى مەن ءبىر توپ باتىرلارى رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا كىرە باستادى. ءسويتىپ، قازاق حالقى تاۋەلسىزدىگىنەن ايىرىلا باستادى.
وقۋشى. رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارشىلدىق جانە ورىستاندىرۋ ساياساتىنا قارسى قازاق حالقى سان رەت ۇلت - ازاتتىق كوتەرىلىسكە شىقتى.
وقۋشى. Xءىح عاسىردىڭ 40 - 50 جىلدارىنداعى جانقوجا باتىر باستاعان قازاقتاردىڭ حيۋا، قوقان حانداردىڭ ەزگىسىنە قارسى كۇرەسى.
1870 جىلى ماڭعىستاۋ قازاقتارىنىڭ كوتەرىلىسى. 1783 - 1797 جىلدارى سىرىم دات ۇلى باسقارعان شارۋالار كوتەرىلىسى. 1836 - 1838 جىلدارى يساتاي تايمان ۇلى مەن ماحامبەت وتەمىس ۇلى باسقارعان شارۋالار كوتەرىلىسى.
1837 - 1847 جىلدارى كەنەسارى قاسىم ۇلى باسقارعان ۇلت - ازاتتىق كوتەرىلىس.
1916 جىلى ۇلت - ازاتتىق كوتەرىلىس، 1917 جىلى اقپان جانە قازان توڭكەرىستەرى بولدى. ازامات سوعىسى جىلدارىندا شارۋاشىلىق كۇيزەلىسكە ۇشىراپ، ادامداردىڭ اشارشىلىققا دۋشار بولۋىنان 950 مىڭ قازاق، ياعني حالقىمىزدىڭ 19 پايىزى اپات بولدى. 400 مىڭ قازاق وتباسى ەلدەن كەتۋگە ءماجبۇر بولدى.
1930 - 1932 جىلدارداعى اشارشىلىقتا 2 ملن. 100 مىڭ قازاق قىرىلدى.
1937 - 1938 جىلدارداعى رەپرەسسيادا قازاق حالقىنىڭ قانشاما اياۋلى ازاماتتارى، بەتكە ۇستار شامشىراقتارى قۋعىن - سۇرگىنگە ۇشىراپ، حالقىم، ەلىم دەپ ءجۇرىپ «حالىق جاۋى» اتالىپ ايىپتالدى. سول كەزدە اباقتىعا جابىلعانداردىڭ سانى 105 مىڭعا جەتتى. ولاردىڭ 27 مىڭنان استامى اتىلدى.
وقۋشى. 1986 جىلعى 16 جەلتوقساندا تاڭەرتەڭگى ساعات 10. 00 - دا بار - جوعى 18 مينۋتقا سوزىلعان قازاقستان كومپارتياسىنىڭ پلەنۋمىندا ەلىمىزدى شيرەك عاسىر باسقارعان دىنمۇحامەت احمەت ۇلى قونايەۆ ورنىنان الىنىپ، شەتتەن كەلگەن گەنناديي كولبين سايلاندى. بۇل، ارينە، قازاق حالقىنىڭ نارازىلىعىن تۋعىزىپ، ايگىلى جەلتوقسان وقيعاسىن تۋعىزدى.
وقۋشى. وسى 17 - 18 جەلتوقسان كۇندەرىن قاراپايىم اۋىل ازاماتى لەسبەك وماروۆ بىلاي دەپ جىرلايدى:
قاسقالداق ۇشىپ كولىنەن،
شۇرەگەي كەلىپ قونعان كۇن.
قىراندى قۋىپ كوگىنەن،
قارعالار بيلىك العان كۇن.
«ناشاقور» دەپ، «ۇلتشىل» دەپ،
قازاققا كۇيە جاققان كۇن.
قاقاعان كۇننىڭ ىزعارى،
سۇيەكتەن ءوتىپ كەتكەن كۇن.
قاراكوز قازاق قىزدارىن
وموندار باستان تەپكەن كۇن،
وزبىرلىق كۇشپەن تۇنشىعىپ،
ءۇمىتتىڭ وتى وشكەن كۇن.
جانىنا تاپپاي ءبىر داۋا
ەر قايرات قىرشىن كەتكەن كۇن.
ءان: «قارا باۋىر قاسقالداق»
وقۋشى. قازاق حالقىنىڭ ەڭ سوڭعى ءولىپ، ءتىرىلۋى – ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ قايعى - قاسىرەتىنە، سونىمەن بىرگە ماقتانىشىنا اينالعان 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى. وسى وقيعاعا قاتىستى دەگەن جالعان جالامەن 99 ادام سوتتالدى. 264 ادام جوعارى وقۋ ورىندارىنان، 758 ادام كومسومولدان، 52 ادام كوممۋنيستىك پارتيا قاتارىنان شىعارىلدى، ءار ءتۇرلى جازالار بەرىلدى. قازىرگى كۇندە 16 - 17 جەلتوقسانداعى وقيعاعا قاتىسقانى ءۇشىن جازالانعان ازاماتتار پرەزيدەنتتىڭ جارلىعىمەن اقتالدى.
وقۋشى. بۇگىنگى تاڭنىڭ شاپاعاتىن، ەلدىڭ كوڭىلىنە كۇن ورناتقان قايسار اعا - اپالارىمىز – قايرات، ءلاززات، ەربول، ءسابيرا ەمەس پە؟ ىزگىلىك اتاۋلىدان كۇدەرىن ءۇزىپ، بار سەنىمى كۇيرەگەن، رۋحاني كۇيزەلگەن بالاڭ جىگىت قايراتتىڭ «اقتىق ءسوزى» ارتىندا قالدى.
«اقتىق ءسوزىڭ نە؟» دەگەن
بۇگىن قويدى سوت سۇراق
ايتايىن ونى حالقىما،
جوق پيعىل مەندە جاسىماق.
قورلاي دا بەرىپ قايتادان،
تيتىققا ورىس جەتپەسىن.
تۋعان جەردىڭ نامىسى
بوتەن قولدا كەتپەسىن.
سالت - سانادان ايرىلىپ،
اراقتان ۇرپاق ازباسىن،
قىزعانىشتان توزباسىن،
قولداۋشىسىز بولماسىن،
بارلىق ۇلتپەن تەڭ بولىپ،
ەشكىمنەن كوڭىلىڭ قالماسىن.
ەندىگى جەردە باسىڭنان،
بىرلىك پەن ب ا ق تايماسىن.
وسى ايتىلعان اقتىق ءسوز،
تۋىڭ بولسىن ءاردايىم.
موينىما الىپ جالانى،
مەن بولايىن قۇربانىڭ.
ءان: «جەلتوقسان جەلى»
وقۋشى. جەلتوقسان وقيعاسى – حح عاسىردىڭ ەڭ ۇلى وقيعالارىنىڭ ءبىرى. ويتكەنى جەلتوقسان وقيعاسى تەك بۇكىل توتاليتارلىق - كوممۋنيستىك جۇيەنىڭ كۇيرەۋىنىڭ باستاۋشىسى بولىپ قانا قويماي، سونداي - اق ول بۇرىن باعىنىشتى بولىپ كەلگەن كوپتەگەن ەلدەرگە ەگەمەندىك، تاۋەلسىزدىك اپەرگەن زور ساياسي - الەۋمەتتىك قۇبىلىس بولدى. 1986 جىلدىڭ جەلتوقسانىنداعى قازاق جاستارىنىڭ توگىلگەن قانىمەن بۇگىنگى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تۇڭعىش پاراعى جازىلعان ەدى.
وقۋشى. تاۋەلسىزدىك – بابالاردىڭ ۇرانى،
بەيۋاقىتتا بويعا تاققان تۇمارى.
تاۋەلسىزدىك – تۇنەكتەردە تۇنشىعىپ،
ىزعار ۇرىپ، جانباي قالعان شىراعى.
تۋرا كەلىپ تاريحي ءبىر ورايعا
تاۋەلسىزدىك ءتۇستى دەمە وڭايعا.
باستان وتكەن «شۇبىرىندى اقتابان»،
نە كورمەدى قازاق ەلى سونى ويلا.
دەربەستىگىن اڭساعان ەل اق، ادال،
قانىن توكتى قانشا باتىر بابالار.
وسى جولدار قۇربان بولدى ەمەس پە؟
حالىق جاۋى اتانعان كوپ اعالار.
تاۋەلسىزدىك ءۇشىن تىگىپ باستارىن
جەلتوقساندا شىقتى الاڭعا جاستارىم
ءار ۇرپاقتىڭ قۇرباندارى جەتكىلىك
دەربەستىككە كىم سۇراماق باسقا قۇن
ب. تىلەۋحانوۆتىڭ ورىنداۋىنداعى ءان «قازاعىم مەنىڭ»
وقۋشى. كەشە كورسەك قول جەتپەيتىن ارمانداي،
ارزانداتىپ بۇگىپ سىيعا العانداي،
ۇلەسىڭە سەنىڭ ءتيدى تەر توگۋ،
داڭقىڭ قالسىن ۇرپاق ەسكە العانداي، - دەپ اقىن جىرلاعانداي ءقازىر ءارقايسىمىز دا تاۋەلسىزدىك بىزگە قانداي قيىنشىلىقپەن كەلگەنىن ءبىلىپ، سەزىنۋىمىز كەرەك.
مەن – قازاقپىن، مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن،
جورگەگىمدە تانىستىم مۇڭ تىلىممەن.
جىلاعاندا جۇرەگىم – كۇن تۇتىلىپ،
قۋانعاندا كۇلكىمنەن ءتۇن تۇرىلگەن.
مەن – قازاقپىن، بيىكپىن، بايتاق ەلمىن،
قايتا تۋدىم، ومىرگە قايتا كەلدىم.
مەن مىڭ دا ءبىر ءتىرىلدىم ماڭگى ولمەسكە،
ايتا بەرگىم كەلەدى، ايتا بەرگىم!
ءمۇعالىم: ءيا، مەن مىڭ دا ءبىر ءتىرىلدىم ماڭگى ولمەسكە،
ايتا بەرگىم كەلەدى، ايتا بەرگىم! – دەپ اقىن جۇبان مولداعالييەۆ اتامىز جىرلاعانداي، تاۋەلسىزدىگىمىزدى جاريالاعاننان كەيىنگى از ۋاقىتتا ەلىمىز كوپتەگەن جەتىستىكتەرگە جەتتى. سول جەتىستىكتەرىمىزدى اتاپ وتەيىكشى. مىسالى: 1990 ج. 25 قازاندا قازاق كسر - ءىنىڭ ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراسيا قابىلداندى. ارى قاراي، جالعاستىرىپ ايتىپ كورەيىك.
وقۋشى. 1991 جىلى 29 تامىزدا سەمەي پوليگونى جابىلدى. 1991 ج. 2 قازاندا قازاقتىڭ تۇڭعىش عارىشكەرى توقتار اۋباكىروۆ عارىشقا ۇشتى.
1991 ج. 1 جەلتوقساندا تۇڭعىش پرەزيدەنت سايلاندى. ال سول جىلى 16 جەلتوقساندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى زاڭ قابىلداندى. 1992 ج. 2 ناۋرىزدا قازاقستان رەسپۋبليكاسى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا مۇشە بولدى.
وقۋشى. 1992 ج. 7 مامىردا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قارۋلى كۇشتەرى قۇرىلدى. سول جىلى 4 ماۋسىمدا قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارى كەڭەسى مەملەكەتتىك رامىزدەردى قابىلدادى. 1993 ج. 28 قاڭتاردا تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ نەگىزگى زاڭى – كونستيتۋسيا قابىلداندى.
وقۋشى. 1993 جىلدىڭ 15 قاراشاسى ەلىمىزدىڭ تاريحىندا ەرەكشە كۇن بولىپ قالدى. وسى كۇننەن باستاپ ۇلتتىق ۆاليۋتامىز – تەڭگە اينالىمعا ەندى.
1995 ج. 30 تامىزدا قازىرگى اتا زاڭىمىز – جاڭا كونستيتۋسيا قابىلداندى. ال، 1996 ج. الماتى قالاسىندا تاۋەلسىزدىك مونۋمەنتى اشىلدى.
1997 ج. 10 جەلتوقساندا اقمولا قالاسى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى رەتىندە جاريالاندى. 1998 ج. پرەزيدەنت جارلىعىمەن اقمولا قالاسى استانا قالاسى بولىپ وزگەرتىلدى.
نۇرتاي تۇماردىڭ ورىنداۋىنداعى ءان «استاناعا ارناۋ»
وقۋشى. قازاقستان – سان عاسىرلىق تاريحى بار،
قازاقستان – بۇل ازات ەل، تانىسىڭدار.
كوك بايراقتى، ەلتاڭبالى، ءانۇراندى،
قازاق ەلى – ەگەمەندى، سان ۇلتى بار.
ءان: «قازاعىم مەنىڭ»
ءسوزى: ن. نازاربايەۆ. ءانى: ب. تىلەۋحانوۆ.
قورىتىندى ءسوز: تاۋەلسىزدىك ءۇشىن مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن قازاق ەلى، قۇداي قالاسا، گۇلدەنىپ ماڭگى جاساي بەرمەك. تاۋەلسىزدىگىمىزدى التىنىمىزداي ارداقتاپ، اسىلىمىزداي باعالايىق، قىمباتىمىزداي قۇرمەتتەي بىلەيىك.
ەلتاڭبامىز اجارلى، ءانۇرانىمىز اۋەندى، اسقاق بولا بەرسىن!
ەلىمىزدىڭ، ەلدىگىمىزدىڭ بەلگىسى – كوگىلدىر تۋىمىز، قاسيەتتى كوك بايراعىمىز كوكتە قالىقتاپ، جەلبىرەي بەرسىن!
ساباعىمىزدىڭ ءماندى، ماعىنالى بولىپ وتۋىنە بار ءبىلىمى مەن كۇش - جىگەرىن سالعان وقۋشىلار، سىزدەرگە راحمەت!
كوڭىل قويىپ تىڭداعان قوناقتارىمىز – اياۋلى ۇستازدار، التىن ۋاقىتتارىڭىزدى ءبولىپ كەلگەندەرىڭىز ءۇشىن، ءىلتيپات - نيەتتەرىڭىز ءۇشىن سىزدەرگە زور العىسىمدى بىلدىرگىم كەلەدى! وسىمەن ساباعىمىزدى ادەتتەگىدەي مۋزىكالىق قوشتاسۋمەن اياقتايمىز.
ماقساتى:
1. وقۋشىلاردى قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنداعى ەرلىك كۇرەسىمەن، قول جەتكەن جەتىستىكتەرىمەن قىسقاشا تانىستىرۋ.
2. قانشاما قۇرباندىقپەن قول جەتكەن تاۋەلسىزدىگىمىزدى قۇرمەتتەي، قاستەرلەي بىلۋگە تاربيەلەۋ، قازاقستاننىڭ كەلەشەگى ءۇشىن ايانباي كۇرەسۋگە جانە ەڭبەك ەتۋگە باۋلۋ.
3. پاتريوتتىق تاربيە بەرۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: «تاۋەلسىزدىك – تۇعىرىم» اتتى قابىرعا گازەتى، لوزۋنگى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ رامىزدەرى، ناقىل سوزدەر، ماقال - ماتەلدەر، پلاكاتتار، بۋكلەت، ءۇنتاسپا، سۋرەتتەر، ت.ب.
ساباق ءتۇرى: ادەبي-كوركەم مونتاج.
ءادىسى: توپپەن جۇمىس.
جوسپار: 1. تاريحي شولۋ
ا) تاۋەلسىزدىك جولىندا
ءا) جەلتوقسان جاڭعىرىعى
2. تاۋەلسىز قازاقستان
ساباقتىڭ بارىسى:
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: مۋزىكالىق سالەمدەسۋ. ساباققا ازىرلەۋ.
ءمۇعالىم: بۇگىنگى وتەتىن اشىق ساباعىمىزدىڭ تاقىرىبى: 16 - جەلتوقسان قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك كۇنىنە ارنالعان «تاۋەلسىز ەلىم – تىرەگىم». سوندىقتان تاۋەلسىزدىگىمىزگە ارنالعان اشىق ساباعىمىزدى ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك انۇرانىمەن باستايىق.
ءانۇران ورىندالادى.
ءمۇعالىم: تاۋەلسىزدىك، ەركىندىك – ەجەلدەن ەل تىلەگى. تاۋەلسىزدىك حالقىمىزدىڭ بوستاندىعى مەن دەربەس دامۋ جولىنداعى سان عاسىرلىق كۇرەسىنىڭ تاريحي ناتيجەسى.
وقۋشى. حV عاسىردىڭ ورتاسىندا كوشپەلى وزبەك مەملەكەتىنىڭ قۇرامىنان، ياعني ءابىلحايىر حاندىعىنان ءبولىنىپ شىققان قازاق تايپالارى كەرەي مەن جانىبەك سۇلتانداردىڭ باسقارۋىمەن دەربەس قازاق حاندىعىن قۇردى.
وقۋشى. ۇلان بايتاق ەلىمىزگە جان - جاقتان كوز تىگىپ ويران سالۋشىلار كوبەيدى. ەڭ قاتەرلىسى حVI - XVIII عاسىرلارداعى جوڭعارلاردىڭ شاپقىنشىلىعى بولدى.
وقۋشى. 1723 جىلى قاننەن - قاپەرسىز ەلىمىزگە جوڭعار قالماقتارى تۇتقيىلدان شابۋىل جاساپ، قالىڭ جۇرتتى قان جىلاتتى. دۇرلىككەن ەل ۇدەرە كوشىپ، دۇنيە - مۇلىك، مال، جانىنا دا قاراي الماي بوسىپ كەتتى، ءتىپتى، بەسىكتەگى بالا، قاريا كەمپىر - شالدارعا دەيىن جۇرتتا قالىپ قويعان كەزدەرى دە بولدى. قازاق حالقىنىڭ بۇل بوسۋى تاريحتا «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» دەگەن اتپەن قالدى. اقتابان شۇبىرىندىدا 1 ميلليون ادام، ياعني سول كەزدەگى حالىقتىڭ 40 پايىزى قىرىلدى.
ءان: «ەلىم - اي»
وقۋشى. ايگىلى تولە، قازىبەك، ايتەكە بيلەردىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن قانجىعالى بوگەنباي، قاراكەرەي قابانباي، شاپىراشتى ناۋرىزباي، شاقشاق ۇلى جانىبەك، بايان باتىر، كوكجال باراق سەكىلدى كوپتەگەن باتىرلار قازاق حالقىن قازاقتىڭ حانى – ابىلاي حاننىڭ اق تۋىنىڭ استىنا بىرىكتىرىپ، جوڭعار شاپقىنشىلىعىنان تولىق ازات ەتتى.
وقۋشى. XVIII عاسىردا قازاق حاندىعىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنە قاتەر توندىرگەن تەك قانا جوڭعار حاندىعى عانا بولعان جوق. وڭتۇستىكتەن حيۋا، قوقان، بۇقار حاندىقتارى كوز الارتسا، باتىسى مەن سولتۇستىگىندە قالماقتار، باشقۇرتتار، كازاك ورىستار ۇنەمى شاپقىنشىلىق جاساۋمەن بولدى.
وقۋشى. قازاق حالقىن امان الىپ قالۋ ءۇشىن وسىنداي قىسىلتاياڭ كەزدە ءابىلقايىر باستاعان قازاق سۇلتاندارى، بيلەرى مەن ءبىر توپ باتىرلارى رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا كىرە باستادى. ءسويتىپ، قازاق حالقى تاۋەلسىزدىگىنەن ايىرىلا باستادى.
وقۋشى. رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارشىلدىق جانە ورىستاندىرۋ ساياساتىنا قارسى قازاق حالقى سان رەت ۇلت - ازاتتىق كوتەرىلىسكە شىقتى.
وقۋشى. Xءىح عاسىردىڭ 40 - 50 جىلدارىنداعى جانقوجا باتىر باستاعان قازاقتاردىڭ حيۋا، قوقان حانداردىڭ ەزگىسىنە قارسى كۇرەسى.
1870 جىلى ماڭعىستاۋ قازاقتارىنىڭ كوتەرىلىسى. 1783 - 1797 جىلدارى سىرىم دات ۇلى باسقارعان شارۋالار كوتەرىلىسى. 1836 - 1838 جىلدارى يساتاي تايمان ۇلى مەن ماحامبەت وتەمىس ۇلى باسقارعان شارۋالار كوتەرىلىسى.
1837 - 1847 جىلدارى كەنەسارى قاسىم ۇلى باسقارعان ۇلت - ازاتتىق كوتەرىلىس.
1916 جىلى ۇلت - ازاتتىق كوتەرىلىس، 1917 جىلى اقپان جانە قازان توڭكەرىستەرى بولدى. ازامات سوعىسى جىلدارىندا شارۋاشىلىق كۇيزەلىسكە ۇشىراپ، ادامداردىڭ اشارشىلىققا دۋشار بولۋىنان 950 مىڭ قازاق، ياعني حالقىمىزدىڭ 19 پايىزى اپات بولدى. 400 مىڭ قازاق وتباسى ەلدەن كەتۋگە ءماجبۇر بولدى.
1930 - 1932 جىلدارداعى اشارشىلىقتا 2 ملن. 100 مىڭ قازاق قىرىلدى.
1937 - 1938 جىلدارداعى رەپرەسسيادا قازاق حالقىنىڭ قانشاما اياۋلى ازاماتتارى، بەتكە ۇستار شامشىراقتارى قۋعىن - سۇرگىنگە ۇشىراپ، حالقىم، ەلىم دەپ ءجۇرىپ «حالىق جاۋى» اتالىپ ايىپتالدى. سول كەزدە اباقتىعا جابىلعانداردىڭ سانى 105 مىڭعا جەتتى. ولاردىڭ 27 مىڭنان استامى اتىلدى.
وقۋشى. 1986 جىلعى 16 جەلتوقساندا تاڭەرتەڭگى ساعات 10. 00 - دا بار - جوعى 18 مينۋتقا سوزىلعان قازاقستان كومپارتياسىنىڭ پلەنۋمىندا ەلىمىزدى شيرەك عاسىر باسقارعان دىنمۇحامەت احمەت ۇلى قونايەۆ ورنىنان الىنىپ، شەتتەن كەلگەن گەنناديي كولبين سايلاندى. بۇل، ارينە، قازاق حالقىنىڭ نارازىلىعىن تۋعىزىپ، ايگىلى جەلتوقسان وقيعاسىن تۋعىزدى.
وقۋشى. وسى 17 - 18 جەلتوقسان كۇندەرىن قاراپايىم اۋىل ازاماتى لەسبەك وماروۆ بىلاي دەپ جىرلايدى:
قاسقالداق ۇشىپ كولىنەن،
شۇرەگەي كەلىپ قونعان كۇن.
قىراندى قۋىپ كوگىنەن،
قارعالار بيلىك العان كۇن.
«ناشاقور» دەپ، «ۇلتشىل» دەپ،
قازاققا كۇيە جاققان كۇن.
قاقاعان كۇننىڭ ىزعارى،
سۇيەكتەن ءوتىپ كەتكەن كۇن.
قاراكوز قازاق قىزدارىن
وموندار باستان تەپكەن كۇن،
وزبىرلىق كۇشپەن تۇنشىعىپ،
ءۇمىتتىڭ وتى وشكەن كۇن.
جانىنا تاپپاي ءبىر داۋا
ەر قايرات قىرشىن كەتكەن كۇن.
ءان: «قارا باۋىر قاسقالداق»
وقۋشى. قازاق حالقىنىڭ ەڭ سوڭعى ءولىپ، ءتىرىلۋى – ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ قايعى - قاسىرەتىنە، سونىمەن بىرگە ماقتانىشىنا اينالعان 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى. وسى وقيعاعا قاتىستى دەگەن جالعان جالامەن 99 ادام سوتتالدى. 264 ادام جوعارى وقۋ ورىندارىنان، 758 ادام كومسومولدان، 52 ادام كوممۋنيستىك پارتيا قاتارىنان شىعارىلدى، ءار ءتۇرلى جازالار بەرىلدى. قازىرگى كۇندە 16 - 17 جەلتوقسانداعى وقيعاعا قاتىسقانى ءۇشىن جازالانعان ازاماتتار پرەزيدەنتتىڭ جارلىعىمەن اقتالدى.
وقۋشى. بۇگىنگى تاڭنىڭ شاپاعاتىن، ەلدىڭ كوڭىلىنە كۇن ورناتقان قايسار اعا - اپالارىمىز – قايرات، ءلاززات، ەربول، ءسابيرا ەمەس پە؟ ىزگىلىك اتاۋلىدان كۇدەرىن ءۇزىپ، بار سەنىمى كۇيرەگەن، رۋحاني كۇيزەلگەن بالاڭ جىگىت قايراتتىڭ «اقتىق ءسوزى» ارتىندا قالدى.
«اقتىق ءسوزىڭ نە؟» دەگەن
بۇگىن قويدى سوت سۇراق
ايتايىن ونى حالقىما،
جوق پيعىل مەندە جاسىماق.
قورلاي دا بەرىپ قايتادان،
تيتىققا ورىس جەتپەسىن.
تۋعان جەردىڭ نامىسى
بوتەن قولدا كەتپەسىن.
سالت - سانادان ايرىلىپ،
اراقتان ۇرپاق ازباسىن،
قىزعانىشتان توزباسىن،
قولداۋشىسىز بولماسىن،
بارلىق ۇلتپەن تەڭ بولىپ،
ەشكىمنەن كوڭىلىڭ قالماسىن.
ەندىگى جەردە باسىڭنان،
بىرلىك پەن ب ا ق تايماسىن.
وسى ايتىلعان اقتىق ءسوز،
تۋىڭ بولسىن ءاردايىم.
موينىما الىپ جالانى،
مەن بولايىن قۇربانىڭ.
ءان: «جەلتوقسان جەلى»
وقۋشى. جەلتوقسان وقيعاسى – حح عاسىردىڭ ەڭ ۇلى وقيعالارىنىڭ ءبىرى. ويتكەنى جەلتوقسان وقيعاسى تەك بۇكىل توتاليتارلىق - كوممۋنيستىك جۇيەنىڭ كۇيرەۋىنىڭ باستاۋشىسى بولىپ قانا قويماي، سونداي - اق ول بۇرىن باعىنىشتى بولىپ كەلگەن كوپتەگەن ەلدەرگە ەگەمەندىك، تاۋەلسىزدىك اپەرگەن زور ساياسي - الەۋمەتتىك قۇبىلىس بولدى. 1986 جىلدىڭ جەلتوقسانىنداعى قازاق جاستارىنىڭ توگىلگەن قانىمەن بۇگىنگى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تۇڭعىش پاراعى جازىلعان ەدى.
وقۋشى. تاۋەلسىزدىك – بابالاردىڭ ۇرانى،
بەيۋاقىتتا بويعا تاققان تۇمارى.
تاۋەلسىزدىك – تۇنەكتەردە تۇنشىعىپ،
ىزعار ۇرىپ، جانباي قالعان شىراعى.
تۋرا كەلىپ تاريحي ءبىر ورايعا
تاۋەلسىزدىك ءتۇستى دەمە وڭايعا.
باستان وتكەن «شۇبىرىندى اقتابان»،
نە كورمەدى قازاق ەلى سونى ويلا.
دەربەستىگىن اڭساعان ەل اق، ادال،
قانىن توكتى قانشا باتىر بابالار.
وسى جولدار قۇربان بولدى ەمەس پە؟
حالىق جاۋى اتانعان كوپ اعالار.
تاۋەلسىزدىك ءۇشىن تىگىپ باستارىن
جەلتوقساندا شىقتى الاڭعا جاستارىم
ءار ۇرپاقتىڭ قۇرباندارى جەتكىلىك
دەربەستىككە كىم سۇراماق باسقا قۇن
ب. تىلەۋحانوۆتىڭ ورىنداۋىنداعى ءان «قازاعىم مەنىڭ»
وقۋشى. كەشە كورسەك قول جەتپەيتىن ارمانداي،
ارزانداتىپ بۇگىپ سىيعا العانداي،
ۇلەسىڭە سەنىڭ ءتيدى تەر توگۋ،
داڭقىڭ قالسىن ۇرپاق ەسكە العانداي، - دەپ اقىن جىرلاعانداي ءقازىر ءارقايسىمىز دا تاۋەلسىزدىك بىزگە قانداي قيىنشىلىقپەن كەلگەنىن ءبىلىپ، سەزىنۋىمىز كەرەك.
مەن – قازاقپىن، مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن،
جورگەگىمدە تانىستىم مۇڭ تىلىممەن.
جىلاعاندا جۇرەگىم – كۇن تۇتىلىپ،
قۋانعاندا كۇلكىمنەن ءتۇن تۇرىلگەن.
مەن – قازاقپىن، بيىكپىن، بايتاق ەلمىن،
قايتا تۋدىم، ومىرگە قايتا كەلدىم.
مەن مىڭ دا ءبىر ءتىرىلدىم ماڭگى ولمەسكە،
ايتا بەرگىم كەلەدى، ايتا بەرگىم!
ءمۇعالىم: ءيا، مەن مىڭ دا ءبىر ءتىرىلدىم ماڭگى ولمەسكە،
ايتا بەرگىم كەلەدى، ايتا بەرگىم! – دەپ اقىن جۇبان مولداعالييەۆ اتامىز جىرلاعانداي، تاۋەلسىزدىگىمىزدى جاريالاعاننان كەيىنگى از ۋاقىتتا ەلىمىز كوپتەگەن جەتىستىكتەرگە جەتتى. سول جەتىستىكتەرىمىزدى اتاپ وتەيىكشى. مىسالى: 1990 ج. 25 قازاندا قازاق كسر - ءىنىڭ ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراسيا قابىلداندى. ارى قاراي، جالعاستىرىپ ايتىپ كورەيىك.
وقۋشى. 1991 جىلى 29 تامىزدا سەمەي پوليگونى جابىلدى. 1991 ج. 2 قازاندا قازاقتىڭ تۇڭعىش عارىشكەرى توقتار اۋباكىروۆ عارىشقا ۇشتى.
1991 ج. 1 جەلتوقساندا تۇڭعىش پرەزيدەنت سايلاندى. ال سول جىلى 16 جەلتوقساندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى زاڭ قابىلداندى. 1992 ج. 2 ناۋرىزدا قازاقستان رەسپۋبليكاسى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا مۇشە بولدى.
وقۋشى. 1992 ج. 7 مامىردا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قارۋلى كۇشتەرى قۇرىلدى. سول جىلى 4 ماۋسىمدا قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارى كەڭەسى مەملەكەتتىك رامىزدەردى قابىلدادى. 1993 ج. 28 قاڭتاردا تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ نەگىزگى زاڭى – كونستيتۋسيا قابىلداندى.
وقۋشى. 1993 جىلدىڭ 15 قاراشاسى ەلىمىزدىڭ تاريحىندا ەرەكشە كۇن بولىپ قالدى. وسى كۇننەن باستاپ ۇلتتىق ۆاليۋتامىز – تەڭگە اينالىمعا ەندى.
1995 ج. 30 تامىزدا قازىرگى اتا زاڭىمىز – جاڭا كونستيتۋسيا قابىلداندى. ال، 1996 ج. الماتى قالاسىندا تاۋەلسىزدىك مونۋمەنتى اشىلدى.
1997 ج. 10 جەلتوقساندا اقمولا قالاسى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى رەتىندە جاريالاندى. 1998 ج. پرەزيدەنت جارلىعىمەن اقمولا قالاسى استانا قالاسى بولىپ وزگەرتىلدى.
نۇرتاي تۇماردىڭ ورىنداۋىنداعى ءان «استاناعا ارناۋ»
وقۋشى. قازاقستان – سان عاسىرلىق تاريحى بار،
قازاقستان – بۇل ازات ەل، تانىسىڭدار.
كوك بايراقتى، ەلتاڭبالى، ءانۇراندى،
قازاق ەلى – ەگەمەندى، سان ۇلتى بار.
ءان: «قازاعىم مەنىڭ»
ءسوزى: ن. نازاربايەۆ. ءانى: ب. تىلەۋحانوۆ.
قورىتىندى ءسوز: تاۋەلسىزدىك ءۇشىن مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن قازاق ەلى، قۇداي قالاسا، گۇلدەنىپ ماڭگى جاساي بەرمەك. تاۋەلسىزدىگىمىزدى التىنىمىزداي ارداقتاپ، اسىلىمىزداي باعالايىق، قىمباتىمىزداي قۇرمەتتەي بىلەيىك.
ەلتاڭبامىز اجارلى، ءانۇرانىمىز اۋەندى، اسقاق بولا بەرسىن!
ەلىمىزدىڭ، ەلدىگىمىزدىڭ بەلگىسى – كوگىلدىر تۋىمىز، قاسيەتتى كوك بايراعىمىز كوكتە قالىقتاپ، جەلبىرەي بەرسىن!
ساباعىمىزدىڭ ءماندى، ماعىنالى بولىپ وتۋىنە بار ءبىلىمى مەن كۇش - جىگەرىن سالعان وقۋشىلار، سىزدەرگە راحمەت!
كوڭىل قويىپ تىڭداعان قوناقتارىمىز – اياۋلى ۇستازدار، التىن ۋاقىتتارىڭىزدى ءبولىپ كەلگەندەرىڭىز ءۇشىن، ءىلتيپات - نيەتتەرىڭىز ءۇشىن سىزدەرگە زور العىسىمدى بىلدىرگىم كەلەدى! وسىمەن ساباعىمىزدى ادەتتەگىدەي مۋزىكالىق قوشتاسۋمەن اياقتايمىز.
You Might Also Like
-
ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ ويىندا ەلجاندىلىق سەزىمىن قالىپتاستىرا وتىرىپ، تۋعان ەلى مەن جەرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن تاربيەلەۋ، ءتىلىمىز بەن تاريحىمىزعا قۇرمەتپەن قاراۋعا تاربيەلەۋ؛
