InfoHub Logo

XX عاسىر باسىنداعى قازاق زيالىلارى بۇكىل قازاق حالقى اتىنان ءىس-قيمىل جاساي وتىرىپ،وتارشىلدىقتىڭ ناتەجەسىندە ەلدى ەكونوميكالىق جانە رۋحاني داعدارىستان شىعارۋ جولىن ىزدەستىرۋ،قازاق حالقىنىڭ  مەملەكەتتىگىن قالپىنا كەلتىرىپ، حالىقتى جالپى ادامزات قۇندىلىقتارىمەن  تانىستىرۋعا ۇمتىلدى.

"1905-1906 جىلدارى، مەن، كەيبىر قازاقت ستۋدەنتتەرىمەن بىرگە ورال قالاسىندا ۇگىت جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، حالىققا ەلدە بولىپ جاتقان وقيعالاردى ءتۇسىندىردىمى."فيكر"جانە "ۋرالسكيي ليستوك" گازەتتەرىندە ماقالالار جاريالادىم. 1906جىلى قىردا اۋىلداردى ارالاپ جۇرگەنىمدە پو جىلىليسيانىڭ كوزىنە دە ساياسي جۇمىس جۇرگىزۋىمە تيىم سالىندى". بۇل قۇجات قازاق ينتەلليگەنسياسىنىڭ العاشقى لەگىنىڭ حالەل دوسمۇحامەدوۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆ ، مۇحامەدجان تىنىشبايەۆ، جاقىپ اقبايەۆ، جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ سياقتى بەلگىلى وكىلدەرىنىڭ كوپشىلىگى عاسىر باسىنداعى  رەسەيدە ورىن العان ساياسي حال-احۋالعا سەرگەكتىكپەن ءالى سىن كوزىمەن قاراعاندىعىن،ال سودان كەيىن بارىپ قانداي ساياسي ۇيىمنان ۇلگى الۋ ماسەلەسىن شەشكەندىگىن كورسەتەدى.

سولاردىڭ العاشقى كورىنىسىنىڭ ءبىرى  1305 جىلدىڭ سوڭىندا ورال قالاسىندا  وتكەن ءا.بوكەيحانوۆ، ج. سەيدالين، م.دۋلاتوۆ، ب.سىرتانوۆ سياقتى قازاق زيالىلارى وكىلدەرىنىڭ بەس وبلىستىق دەلەگاتتار سەزى اتالعان باس قوسۋدى  جاساعان قازاق كونستيتۋسيالىق –دەموكراتيالىق پارتياسىن قۇرۋ جونىندنگى ارەكەتى بولدى.بۇل ارەكەت سول كەزدە پەتەربۋرگتە وقۋدا بولعان حالەل دوسمۇحامەدوۆ تاراپىنان دا قولداۋ تاپتى.

1905 جىلدىڭ كۇزىندە اقمولا وبلىسىنىڭ ورتالىعى ومبى قالاسىنداعى ميتينگتەن كەيىن ج.اقبايەۆ پاۆلودار-قارقارالى باعىتى بويىنشا ۇگىت جۇرگىزۋ ساپارىنا شىقتى.وسى ساپار  بارىسىندا 1905 جىلى قاراشانىڭ 7- سىندە پاۆلودار بولعان قالالىق ميتينگىدە بوستاندىق يدەياسى ۋاعىزداعان جانە جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتى قايتا سايلاۋدى تالاپ ەتكەن ءسوز سويلەيدى،وسى مازمۇندى سوزدەردى ول قاراشانىڭ 11-ىندە باياناۋىلدا،14-ىندە قارقارالىدا كوپ ادام قاتىناسقان  جينالىستاردا دا ايتتى.قارقارالىداعى ميتينگ 14،5 مىڭ ادام قول قويدى.

1905-1907 جىلدار قازاقستاننىڭ ساياسي ءومىرى  مەن ۇلتتىق ينتەلليگەنسيانىڭ تاريحىندا  1 جانە 2 مەملەكەتتىك دۋماعا سايلاۋعا دايىندىق پەن ونى وتكىزۋگە بايلانىستى وقيعالار ەرەكشەلەندى.

ءبىرىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىستىڭ باستالۋى، وعان بايلانىستى وتارلىق ەزشگىنىڭ كۇشەيۋى ، سوعىس مۇقتاجدارىنا جينالاتىن الىم-سالىقتاردىڭ قيساپسىز ءوسۋى  قازاق توڭىرەگىنە توپتالعان ۇلتتىق-دەموكراتيالىق ينتەلەگەنسيانىڭ جاعدايىن كۇردەلەندىردى.

ال قازاق گازەتىنىڭ توڭىرەگىنە توپتاسقان ليبەرالدى-دەموكراتيالىق ينتەلەگەنسيالىق وكىلدەرىنىڭ جەتەكشىلەرى پاتشا جارلىعى مەن 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنا بايلانىستى راديكال ينتەليگەنتتەر سياقتى باتىل ارەكەتتەرگە بارا قويعان جوق.

1917 جىلدىڭ جازىنا قاراي قازاقتىڭ ليبەرالدىق-دەموكراتياسى قوزعالىسى جەتەكشىلەرىنىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتكە دەگەن سەنىمى السىرەدى. ويتكەنى ۋاقىتشا وكىمەت قازاقستاندا ءتۇبىرلى الەۋمەتتىك ساياسي ماسەلەلەر بويىنشا ءىس جۇزىندە قۇلاتىلعان پاتشا وكىمەتىنىڭ ساياسي جۇرگىزۋىمەن بولدى.

كادەت پارتياسى ۇلت اۆتونومياسىنا قارسى.ءبىز الاش ۇراندى جۇرت جينالىپ ، ۇلت اۆتونومياسىن تىكپەك بولدى.

جاڭادان قۇرىلعان پارتيا الاش دەگەن اتقا يە بولدى. بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلماندار كەڭەسشە سەزد شەشىمىمەن اقمولادان ايدارحان تۇرلىبايەۆ، سەمەيدەن ابىكەي ساتبايەۆ، تورعايدان ءالجان بايعارين، ورالدان دوسمۇقانمەد سايلاندى.

وسىنداي جاعدايدا 1917 جىلى شىلدەنىڭ 21-26-سىندا ورىنبور قالاسىندا وتكەن ءبىرىنشى بۇكىل قازاقتىق سەزد الاش پارتياسى قۇرىلدى.

                 

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

1. قويگەلدينوۆ م.ك   الاش قوزعالىسى –الماتى سانات  1995.  303-بەت.

2. نىسانبايەۆ ءا  قازاق  گازەتى - الماتى  1998.  560-بەت.

---