تاۋەلسىزدىك – رۋحاني جاڭعىرۋ كەپىلى
اتا-بابالارىمىز اڭساعان ازاتتىق پەن تاۋەلسىزدىكتى الدىق. ەندىگى ماسەلە - سونى ەرتەڭگە جەتكىزۋ، كەلەسى ۇرپاققا، بولاشاققا قازاقستاننىڭ وسى تاۋەلسىزدىگىن اماناتتاۋ.
ن.ءا.نازاربايەۆ.
تاۋەلسىزدىك، بۇل حالقىمىزدىڭ سان عاسىرلار بويى اڭساعان اسىل ارمانى ەدى. تاريحقا جۇگىنسەك، ەجەلدەن قازاق حالقى وزدىگىنەن ەشقانداي سوعىس اشپاعان، قاشاندا بەيبىتشىلىكتى تۋ ەتىپ ۇستاعان بەيبىت حالىق بولعان. الايدا كەڭ-بايتاق جەرىندە مامىرجاي تىرشىلىك كەشكەن بەيبىت ەلگە كوز الارتۋشىلار كوپ بولدى. اتا-بالارىمىز تاۋەلسىزدىك جولىندا قان مايدانعا سالىنىپ،تالاي شايقاستاردا قاسىقتاپ قانىن توگىپ، وتان ءۇشىن وتقا ءتۇستى.تاۋەلسىزدىك جولىندا حالقىمىز تاعدىردىڭ تالاي تالكەگىنە، تالاي ازابىنا شىدادى، تالاي قيىن كۇندەردى باستان كەشىردى.ەلىنە تاۋەلسىزدىك تۋىن اپەرۋدىڭ ماقساتىندا اتا-بابالارىمىز ەشتەڭەدەن دە ايانبادى.
1991 جىلدىڭ ون التىنشى جۇلدىزى، جەلتوقسان ايىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەگەمەن ەل اتاندى، ياعني، عاسىرلار بويى اڭساپ كەلگەن تاۋەلسىزدىك تۋىن تىككەن كۇنگە دە قول جەتكىزدى. بۇل كۇن- بارشا قازاقتىڭ ەسىنەن شىقپاس جۇرەككە مىقتى سەنىم تۋدىرعان كۇن. بۇگىنگى كۇندەرى وسى تاۋەلسىزدىگىمىزدى العانىمىزعا جيىرما سەگىز جىل ۋاقىت تا زىمىراپ كەلىپ قالدى. ال تاريح ءۇشىن بۇل ۋاقىت قاس-قاعىمداي-اق.ويتكەنى قانشاما عاسىرلاردى الىپ قۇشاقتاعان تاريح قويناۋى تالاي حالىقتاردىڭ، تالاي ۇلى مەملەكەتتەردىڭ تاۋەلسىزدىگىن كورگەن. ءبىراق بىزگە اتا-بابا رۋحىن كوتەرگەنى ءۇشىن، ەلىمىزدى الەمدىك قاۋىمعا تانىتقانى ءۇشىن ءوزىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىز قىمبات. جانە دە ءبىر قۋانىشتىسى، ەلىمىز ءۇشىنشى مىڭجىلدىق تابالدىرىعىن ەگەمەندى ەل رەتىندە اتتاپ، قۇقىقتىق – دەموكراتيالىق سيپاتتاعى مەملەكەت نەگىزىن قالىپتاستىردى.
ارينە، تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋ وڭاي بولماسا، ونى باياندى ەتۋ- ودان دا قيىن شارۋا. بۇل باعىتتا كورەگەن ساياسات، ساليقالى مىنەز، بۇلجىماس بىرلىك قاجەت بولدى. الەمدەگى ەڭ ۇلكەن مەملەكەت – كسرو-نىڭ ىدىراۋى جانە وڭىڭ قۇرامىنداعى رەسپۋبليكالاردىڭ ساياسي بوستاندىق الۋى كوپتەگەن ساۋالداردى تۋعىزدى. ال ولاردىڭ ءبارى بىردەي بەيبىتشىلىك جولمەن شەشىمىن تاپپادى،وعان:مولدوۆا،وسەتيا مەن ابحازيا، تاۋلى قاراباقتاعى قانتوگىس مىسال بولا الادى.بۇرىن وداقتىڭ قۇرامىندا بولىپ، كەيىن ءوز الدىنا ەل بولعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا دا تەرەڭ داعدارىسقا ۇشىراعان ەكونوميكانى نارىقتىق قاتىناستارعا باعىتتايتىن شارالار قاراستىرىپ، جۇزەگە اسىرۋ، ەلدەگى ينفلياسيانى توقتاتۋ، اۋىل ءومىرىن جاقسارتۋ، كەدەيشىلىكپەن كۇرەس ت.ب.كەڭ كولەمدى جۇمىستاردى اتقارۋ باستالدى.العاش تاۋەلسىزدىك جاريالانعان جىلى مەن نەبارى جيىرما ۇشتەگى جاس مامان ەكەنمىن.«تاۋەلسىزدىك»، «ەگەمەندىك» دەگەن سوزدەردى العاش ەستىگەنىم ەسىمدە،بىرتە-بىرتە قۇلاعىمىزعا ءسىڭىپ،سانامىزدا ورىن تەپتى.سىنىپتاعى بالالارمەن جاڭا ءانۇراندى جاتتاپ،ونى سالتاناتپەن شىرقاپ ۇيرەنگەن كەزىمىز قالاي ۇمىتىلار!
قاراپايىم اۋىل ءمۇعالىمى ماماندىعىن يگەرە ءجۇرىپ، وسى جيىرما سەگىز جىلدا حالقىمنىڭ باسىنان قۋانىشتى جەتىستىكتەرى مەن ءسۇرىنىستى ساتتەرىن بىرگە وتكىزدىم. مەن دە،تەڭىزگە تامعان تامشىداي بولسا دا،ءوز ءبىلىمىم مەن ەڭبەگىمدى وتانىما، قازاق حالقىما،بولاشاق ۇرپاققا ارناپ كەلەمىن.
ەلىمىزدىڭ تاريحىن جاس ۇرپاقتىڭ زەردەسىنە قۇيىپ،ولاردى تاريحتىڭ تاعىلىمىمەن، اسىرەسە،تۋعان جەرىندە،اۋىلىندا ورىن العان وقيعالارمەن،اتاقتى جەرلەستەرىنىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىمەن تانىستىرۋ-تاريح ءپانى مۇعالىمدەرىنىڭ نەگىزگى مىندەتى مەن پارىزى ەكەندىگىن ەسكەرە وتىرىپ،كوپ جىلدار بويى «تاريح ساباعىن جەرگىلىكتى جەر ماتەريالدارىمەن بايلانىستىرا وقىتۋ» تاقىرىبىندا جۇمىس جۇرگىزىپ كەلەمىن.
ەلباسىمىز ن.ءا.نازاربايەۆ«ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» اتتى ماقالاسىندا: «ءتول تاريحىن بىلەتىن،باعالايتىن جانە ماقتان ەتەتىن حالىقتىڭ بولاشاعى زور» دەپ سەنىم ءبىلدىردى.«بولاشاققا باعدار رۋحاني جاڭعىرۋ» جالپىۇلتتىق باعدارلامالىق ماقالاسىندا ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا اۋقىمدى ولكەتانۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ،اتا-بابالارىمىزدىڭ كوپ عاسىرلىق مۇراسىن جاڭعىرتىپ، جۇيەلى زەرتتەپ،بۇكىل ورتالىق ەۋرازيا كەڭىستىگى مەن بارشا الەمگە دارىپتەۋگە ءتيىسپىز دەپ اتاپ كورسەتكەن. سول سەبەپتى، ءبىز دە،تاريح ءپانى مۇعالىمدەرى،جاس ۇرپاقتى تۋعان ولكەسىندە بولعان ماڭىزدى وقيعالارىمەن تانىستىرىپ،تەرەڭ دە مازمۇندى وتانسۇيگىشتىك تاربيە بەرەمىز.
ناقتى تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ،ولكە تاريحىن زەرتتەۋ، بىلىمدەرىن ۇزدىكسىز جەتىلدىرۋ مەن زياتكەرلىك قابىلەتتەرىنىڭ دامۋىنا اسەر ەتۋ ءۇشىن وقۋشىلارىممەن ءاردايىم عىلىمي جوبا جۇمىستارىن جۇرگىزەمىن. جىلدا عىلىمي جوبالار سايىسىندا شاكىرتتەرىمىز «تاريح»، «ولكەتانۋ»، «قۇقىقتانۋ» سەكسيالارى بويىنشا جۇلدەلى ورىنداردى يەلەنەدى.اتاپ ايتساق، 2012 جىلى ديۋسەنباي قىزى سۇلۋجاننىڭ سەمەي پوليگونىنىڭ زنامەنكا اۋىلىنىڭ تۇرعىندارىنا تيگىزگەن زاردابى جايلى «پوليگوننىڭ ءۇنى وشكەنمەن قاسىرەتى قالدى»تاقىرىبىندا جازىلعان عىلىمي جوباسى قالالىق كەزەڭدە ءىى-ورىن،وبلىستىق كەزەڭدە ىىى-دارەجەلى ديپلومعا يە بولدى. ءبىزدىڭ تۋعان ولكەمىزدە 40 جىل سىناق جاسالدى جانە وسى يادرولىق سىناق پوليگونىڭ جابۋعا اتسالىسقان ادامنىڭ ءبىرى – ءبىزدىڭ اۋىلىمىزدىڭ قۇرمەتتى ازاماتى تۇياقبايەۆ جانىس اتامىز ەدى. يادرولىق سىناققا قارسى بونن قالاسىندا وتكەن دۇنيەجۇزىلىك كونگرەستە ەل-جۇرتىنىڭ، اتوم پوليگونىنىڭ زاردابىن اشىنا ايتتى. جاپونيا ەلىمەن بولعان «سەميپالاتينسك-حيروسيما» تەلەكوپىرىندە سىناقتىڭ اسەرىنەن ءتۇرلى دەرتتىڭ كوبەيگەنىن، ءبىراق ۇكىمەت تاراپىنان ءالى دە ەشقانداي كومەك جاسالماي وتىرعانىن باتىل تۇردە كوتەردى.قازاقستان كومپارتياسى سەمەي وبلىستىڭ كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى كەشىرىم بوزتايەۆپەن بىرگە 1990 جىلى كسرو مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى ن.ا. رىجكوۆتىڭ قابىلداۋىندا بولىپ، العاش رەت سەمەي اتوم پوليگونىنىڭ زارداپتارى تۋرالى شىعىپ سويلەدى.زەرتتەۋ بارىسىندا جانىس اتامىز ءوزىنىڭ بار كۇش-جىگەرىن، ءبىلىم تاجىريبەسىن سەمەي پوليگونىن جابۋ جولىنداعى كۇرەسكە ارناعان قوعامدىق قايراتكەر رەتىندە اقش-تان كەلگەن بەيبىتشىلىك جولىنداعى كۇرەسكەرلەر كاليفورنيا شتاتىنان دجيم لەراگەر مەن كولورادو شتاتىنان دەيل ماللەكپەن بىرگە بەيبىتشىلىك ترۋبكاسىن تارتقان ادام،«نيەۆادا-سەمەي» قوزعالىسىنىڭ بەلسەندى مۇشەسى ەكەندىگى انىقتالدى.
ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا 96282 شىعىسقازاقستاندىق جاۋىنگەر مايدان دالاسىندا وپات بولسا،زنامەنكا اۋىلىنان 200-گە جۋىق ادام سوعىستا قازا تاپتى. جالپى زنامەنكا اۋىلىنان سوعىسقا اتتانعان جاۋىنگەرلەر سانى ءالى دە بەلگىسىز.سوعىس ءاربىر زنامەنكالىقتاردىڭ تاعدىرىنا قايعى اكەلگەندىگى جونىندە زەرتتەۋدى 2015 جىلى بادىحوۆا ايدانا «ۇلى جەڭىسكە ءبىزدىڭ دە جەرلەستەرىمىزدىڭ ۇلەسى بار» اتتى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزىپ، قالالىق كەزەڭدە ىىى-دارەجەلى ديپلوممەن ماراپاتتالدى.
2016 جىلى ابۋگالييەۆا مادينانىڭ «اباي جانە قارامولا ەرەجەسى» تاقىرىبىنداعى عىلىمي جوباسى قالالىق كەزەڭىندە ى-دارەجەلى، وبلىستىق كەزەڭىندە ىىى-دارەجەلى ديپلومدارمەن ماراپاتتالدى.زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ماقساتى قازاقتىڭ ۇلى اقىنى،تەرەڭ ويشىلى اباي قۇنانبايەۆتىڭ اتسالىسۋىمەن سەمەي وبلىسى ۋەزدەرىنىڭ ەل بيلەۋشىلەرى بىرىگىپ جازعان «قارامولا» ەرەجەسىنىڭ ءمان-ماعىناسىن اشىپ كورسەتۋ بولسا،وسى تاقىرىپتى ودان ءارى جالعاپ زەرتتەۋ جاساعان نۋرلانوۆا ديانا 2018 جىلى «قۇقىقتانۋ» سەكسياسى بويىنشا «قارامولا ەرەجەسىنىڭ قازاق ادەت-عۇرىپ قۇقىعىندا الاتىن ورنى» اتتى جوباسىمەن قالالىق كەزەڭىندە ىى-دارەجەلى ديپلومدى، وبلىستىق كەزەڭىندە ى-دارەجەلى ديپلومدى جەڭىپ الدى. جوبانىڭ ماقساتى «قارامولا» ەرەجەسىنىڭ ءمان-ماعىناسىن، قۇقىقتىق ءىس جۇرگىزۋدەگى ءتالىمىن سالماقتاپ، ەلباسى ءوزى باستاما رەتىندە كوتەرگەن «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىمەن ساباقتاستىرۋ بولسا،زەرتتەۋ بارىسىندا قارامولا ەرەجەسىنىڭ ماڭىزدىلىعى مەن وزەكتىلىگىن جويماي، ءالى دە سوت بيلىگىندە پايدالانىلىپ جۇرگەندىگى جانە ەرەجەنى جازۋ بارىسىندا ءبىزدىڭ كوكەن بولىسىنان شىققان ءقادىرلى اقساقال ءالىمحان مەن ۋاق ءمۇسىرالىنىڭ ابايدى قولداعانى انىقتالدى.
«رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى اياسىندا «كيەلى التايىم-تۋعان جەرىم»اتتى شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ ءبىلىم باسقارماسى مەن «دارىن» شىعىس قازاقستان وڭىرلىك عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعىنىڭ ۇيىمداستىرۋمەن ارحەولوگيالىق جازعى مەكتەپتەر ۇيىمداستىرىلىپ،وعان ءبىزدىڭ دە وقۋشىلارىمىز قىزىعا قاتىستى.2018 جىلدىڭ شىلدە ايىندا ارحەولوگيالىق قازىندىلار جۇرگىزىلىپ جاتقان ءبىزدىڭ وڭىردەگى كوكەنتاۋ تاۋلى سىلەمىندەگى جانە ۇشتوبە قورىمدارىن زەرتتەۋگە قاتىستىق.وسى جۇمىستاردى جۇيەلەپ قورىتىندىلاۋ ماقساتىندا 11-سىنىپ وقۋشىسى فايزۋللايەۆ ەرنات «ءبىزدىڭ وڭىردەگى ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەر» تاقىرىبىندا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، وسى 2019 جىلدىڭ قاراشا ايىندا وقۋشىلاردىڭ عىلىمي جارىستارىنىڭ قالالىق كەزەڭىندە ءى-ورىندى، وبلىستىق كەزەڭىندە ءىىى- ورىندى، رەسپۋبليكادا ءىى-ورىندى جەڭىپ الدى.
قورىتا ايتقاندا، ولكەتانۋ مالىمەتتەرىن تاريح ساباقتارىندا جۇيەلى تۇردە پايدالانۋ-زامان تالابى. جەرگىلىكتى ولكەتانۋشىلاردىڭ زەرتتەۋلەرىنە، تاريحي دەرەكتەر جيناقتارىنا سۇيەنە وتىرىپ، وقۋشىلاردىڭ بىلىمدەرىن،وي-ورىستەرىن، دۇنيەتانىمدارىن كەڭەيتۋ جولىندا مەكتەبىمىزدە ءالى دە كوپ جۇمىستار جۇرگىزىلەدى.
بۇگىنگى كۇنى، ەلباسىمىز ايتپاقشى، مەكتەپ پارتاسىندا XXI عاسىردا ءومىر سۇرەتىن،باسقاراتىن جانە وزگەرىستەر اكەلەتىن ۇرپاق وتىر. دانا حالقىمىز: «بىلەگى مىقتى ءبىردى جىعادى،ءبىلىمى مىقتى مىڭدى جىعادى» دەپ،ۇرپاعىنىڭ بىلىمىنە باستى نازار اۋدارعان.تاۋەلسىزدىكتىڭ تىرەگى-بىلىم.تاۋەلسىزدىكتىڭ جەلبىرەپ تۇرعان تۋىن بولاشاقتا جەلكىلدەتەتىن،ءانىن الەمگە اۋەلەتەتىن ءبىلىمدى ۇرپاعىمىز كوپ بولسىن!
ماشەنوۆا الماگۋل اليموۆنا - «زنامەنكا جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەبى» كمم-نىڭ تاريح ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
شىعىس قازاقستان وبلىسى، سەمەي قالاسى، كوكەنتاۋ اۋىلى
You Might Also Like
-
جاۋىنگەرلەر اراسىنداعى ارازدىق، قورلىق، شاراسىزدىق ءبىرىن-بىرى دەمەۋى، مەيرىمدىلىگى، ماحابباتتارى، قيماستىعىنىڭ بارلىعى وتباسىعا ءتان. سول وتباسى ءبىر-بىرىن ءتۇسىنىپ جاۋعا بىرىگىپ توتەپ بەردى. سولار ار...
-
قازاق باسپاسوزىندە ويىپ تۇرىپ ورىن العان العاشقى سالالىق باسپا-«اباي»جۋرنالى. 1918 جىلدىڭ اقپان ايىنىڭ 4ء-ى كۇنىنەن باستاپ، سەمەي قالاسىندا شىعا باستادى. رەداكتورى بەلگىلى قازاق جازۋشىسى...
