InfoHub Logo

تاۋەلسىزدىك نۇرلى تاڭى اتقانىنا بۇگىن مىنە، جيىرما بەس جىل! 1986 جىل، 16-جەلتوقسان. بۇل ەرلىك پەن ورلىك، اشۋ-ىزا مەن قايعى ارالاسقان، قازاعىمنىڭ باسىنا ۇلكەن قاسىرەت اكەلگەن قارالى كۇن ەدى.

1986 جىلعى جەلتوقساننىڭ 17-18 جۇلدىزىندا بۇكiل ەلدi ءدۇر سiلكiندiرگەن عالامات كوتەرىلىس بولدى. بۇرىن-سوڭدى كەزدەسپەگەن جاعداي ەلدى ەلەڭ ەتكىزدى. جالپى ۇرەي، قورقىنىش بيلەگەن جۇرت سەڭ سوققانداي كۇيدە ەدi. جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ شىعۋ سەبەبى: 1986 جىلى 16 جەلتوقساندا نەبارى 18 مينۋتتا وتكەن  قازاقستان ورتالىق كوميتەتىنىڭ بەسىنشى پلەنۋمى د.قونايەۆتى «ءوز ەركىمەن» قىزمەتىنەن بوساتىپ، قازاقستان كپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىلىعىنا رەسپۋبليكا حالقىنا مۇلدە تانىس ەمەس، قازاق حالقى تۋرالى ەش حابارى جوق ۆ.كولبيننىڭ «سايلانۋى» بولدى. ەرتەڭىنە 17 جەلتوقسان كۇنى ورتالىق الاڭعا لەك-لەگىمەن اعىلعان جاستار توبى بەيبىت شەرۋ ارقىلى ورتالىقتىڭ كادر ساياساتىن دۇرىس جۇرگىزبەي وتىرعاندىعىنا نارازىلىق ءبىلدىردى. «قازاقستانعا قازاق باسشى!»، «ءار حالىققا- ءوز كوسەمى!»،- دەگەن ۇرانمەن ، «مەنىڭ قازاقستانىم» ءانىن ايتىپ الاڭعا شىقتى.1986 جىلعى 17 - 18 جەلتوقسانداعى برەجنيەۆ الاڭىنداعى قازاق جاستارىنىڭ بەيبىت شەرۋىنىڭ قاندى وقيعاعا اينالدى. ولارعا ءتۇرلى جالالار جابىلىپ، «ۇلتشىل،ماسكۇنەم» دەگەن كىنا تاعىلدى.الاڭداعى جاستاردى توقتاتۋ ءۇشىن الماتى قىزمەتكەرلەرىنە كومەككە جان-جاقتان ميليسيا قىزمەتكەرلەرى شاقىرىلدى. جاستارعا قارسى بۇرقاسىن 86 جوسپارى بويىنشا ءىس - شارالار جاسالىنعان. جاستارعا ءورت ءسوندىرۋ ماشينالارىمەن سۋىق سۋمەن اتقىلاۋمەن توقتالماي، ادامدارعا قارسى ارنايى دايىندىقتان وتكەن يتتەردى سالىپ قويعان. جالپى شەرۋدە  بولعان ادامداردىڭ كوبىسى ستۋدەنت جاستار. قايرات، ءلاززات، سابيرا، ەربول سىندى قىرشىن كەتكەن ورىمدەي جاستىرىمىز ۇلت نامىسىن تۋ ەتىپ الدىڭعى قاتارعا شىقتى. «قازاق» دەگەن قانىم بار»، -  دەپ باستاپ، «ەركەك توقتى قۇرباندىق، اتام دەسەڭ اتىڭدار»، -  دەپ اياقتاعان قايسار قايراتتىڭ داۋسى بۇگىنگە دەيىن قازاق جۇرەگىندە ساقتاۋلى.

قانىنا نامىس دارىعان، رۋحى اسقاق، قايسار قازاق حالقى ۇنەمى تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلدى. كوكسەگەن تاۋەلسىزدىگىن الدى. تەرەزى تەڭ، بايراعى جەلبىرەگەن ۇلتتار قاتارىنا ىلىگۋ ءۇشىن تالاي اۋىرتپالىق باستان ءوتتى.

اقيىق اقىنىمىز مۇحتار شاحانوۆ: «جەلتوقسان كوتەرىلىسى – عاسىرلار بويى جينالعان اشۋ-ىزا جارىلىسى. ياعني، ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ءتىل مۇددەسى، رۋح مۇددەسى – وسىنىڭ ءبارىنىڭ قوسىندىسى اشۋ-ىزا تۋدىرعانى شىندىق. قازاق حالقى ورىستاردىڭ قول استىندا بولا وتىرىپ ازاتتىق پەن تاۋەلسىزدىكتى اڭساۋ كەزىندە ءار ءتۇرلى دەڭگەيدەگى 300-دەن استام ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىن وتكىزدى. سونىڭ قورىتىندىلاۋشىسى، ەگەمەندىككە باستاعان كوتەرىلىس – جەلتوقسان كوتەرىلىسى»، — دەدى. دەمەك، بۇل انشەيىن اۋىز تولتىرىپ ايتۋعا عانا جارايتىن وقيعا ەمەس، بۇل شىن مانىندەگى ەلدى، بۇكىل كەڭەستەر وداعىن ەلەڭ ەتكىزگەن، كۇش قولدانىپ باسۋعا ءماجبۇر ەتكەن كوتەرىلىس.

قازىرگى تاڭدا 16-17 جەلتوقساندى تاۋەلسىزدىك مەيرامى ەتىپ جاريالادى. سوندىقتان 16 جەلتوقساننىڭ قاسىرەتتى كۇن ەكەندىگىن جادىمىزدا ساقتاپ، ءارى تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋ جولىنداعى تالپىنىستاردىڭ اقتالعان كۇنى ەكەندىگىن سەزىنۋىمىز قاجەت. جەلتوقسان قۇرباندارىنا دا تاعزىم ەتە ءجۇرۋىمىز كەرەك.

جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ جەمىسى – تاۋەلسىزدىك ەكەنى اقيقات. تاۋەلسىزدىكتىڭ باستاۋى ىزعارلى جەلتوقسان وقيعاسى. جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ ارقاسىندا 1991 جىلى ەلىمىز ءوز الدىنا ەگەمەندىك الىپ، تۇڭعىش تاۋەلسىز ەل دۇنيەگە كەلدى. 1991 جىلى 1ء-نشى  جەلتوقساننىڭ رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعى تۇڭعىش رەت نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆتى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ەتىپ سايلادى. 1992 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەلتاڭباسى، ءانۇرانى، تۋى تۋرالى زاڭ قابىلداندى. 1993 جىلى 30 تامىزدا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسياسى قابىلداندى. 15 قاراشادا ءتول تەڭگەمىز العاش رەت اينالىمعا ءتۇستى. 1994 جىلى عارىشتا قازاقتىڭ ەكىنشى عارىشكەرى ت.مۇسابيەۆ كوك بايراقتى جەلبىرەتتى. 1995 جىلى ۇلى ابايعا 150 جىل تولدى. 

1996 جىل جامبىل جىلى. تاۋەلسىزدىك مونۋمەنتى ورناتىلدى. 1997 جىلى «قازاقستان – 2030» ستراتەگياسى قابىلداندى. 1998 جىلى اقمولا اتاۋى استانا دەپ وزگەرتىلدى. استانادا العاش رەت بايتەرەگىمىز سالىندى. ەلىمىز تاۋەلسىزىدىگىن العان جيىرما بەس جىل ىشىندە اتقارىلعان يگى ىستەر از ەمەس.

تالاي قازاق قىزدارى مەن جىگىتتەرىن ارامىزدان الىپ كەتكەن جەلتوقسان وقيعاسى بارشامىزدىڭ ماڭگى ەسىمىزدە قالادى. ەگەمەندى ەلىمىزدىڭ كەلەشەگى ءۇشىن جانىن پيدا ەتكەن باتىر جاستاردى ۇمىتپاي، باتىر ۇلدارى مەن قايسار قازاق قىزدارىنىڭ ەرلىگىن جاس ۇرپاققا دارىپتەۋ – مەنىڭ ازاماتتىق بورىشىم دەپ بىلەمىن. اتا-بابام سەن عاسىرلار بويى اڭساعان تاۋەلسىزدىگىمىز ماڭگىلىك بولىپ، كوك تۋىمىز كوككە ورلەي بەرسىن!

شىمكەنت اگرارلىق كوللەدجىنىڭ  
ۆت-161 توبىنىڭ ستۋدەنتى: قۇلتاي باقتيار
جەتەكشىسى: جوعارى ساناتتى وقىتۋشى ۋتەشوۆا گۋلميرا مۇرات قىزى

---