InfoHub Logo

مەترولوگيا (گرەكتىڭ «مەترو»-ولشەم، «لوگوس»-وقۋ، ءبىلىم) - ولشەمدەر تۋرالى، ولاردىڭ بىرلىگى مەن تالاپ ەتىلەتىن دالدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن ادىستەر مەن قۇرالدار تۋرالى عىلىم. مەترولوگيا عىلىم جانە تاجىريبەلىك قىزمەت سالاسى رەتىندە ەرتە زامانداردا پايدا بولعان. ءاربىر ولشەم جۇيەسىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بولعان، ولار سول داۋىرمەن، ۇلتتىق داستۇرمەن جانە ۇلتتىڭ كاسىبي ماماندىقتارمەن بايلانىستى بولدى. ىرگەلەس جاتقان حالىقتاردىڭ ولشەم بىرلىكتەرى اراسىندا ءوزارا بايلانىستىلىق بولدى. مىسالى: حالقىمىزدىڭ  ءبىر «تۇيەنىڭ جۇگى»  ولشەم بىرلىگىنە تاياۋ شىعىس مەملەكەتتەرىندە سالماق ولشەم بىرلىگى 1 ۆاسك؛ مىسقال بىرلىگى-ورتا عاسىرلىق  بۇحارا ءۇشىن ەكى ميسكالدىق تۇردە انىقتالعان، ءبىرى 4،8 ميسكال قىمبات باعالى مەتالدار، اسىل تاستار، بۇيىمدار ءۇشىن جانە ەكىنشىسى 5،0 گ جالپى قاراپايىم بۇيىمدار ءۇشىن پايدالانىلعان. قازىرگى زامانعى  ولشەمدەردىڭ نەگىزى  XYIII  عاسىردا ساۋدا قارىم-قاتىناستارىنىڭ دامۋىنا بايلانىستى ەۆروپادان رەسەي،  ورتا ازياعا بىرتىندەپ ەندى. العاشقى ۇزىندىق ولشەمدەرىن اعىلشىندارمەن سايكەستەندىرۋ  I پەتردىڭ جارلىعىمەن ىسكە استى. ورتا ازيا جانە  قازاقستانداعى مەترولوگيا كۇردەلى جانە از زەرتتەلگەن. شىعىس مەترولوگياسى بويىنشا ۆ.حينستىڭ «مۋسۋلمانسكيە مەرى ي ۆەسا س پەريەۆودوم ۆ مەتريچەسكۋيۋ سيستەمۋ»  [1] وقۋ قۇرالدارى سەيىت كەنجەاحمەت ۇلىنىڭ «حالىق ولشەمدەرى» ەڭبەكتەرى عانا بەلگىلى.

حالىق ولشەمدەرى - ۇلت مادەنيەتى مەن ەتنوگرافيالىق سالالارىنىڭ ءبىرى. «حالىق ايتسا - قالت ايتپايدى» دەگەندەي، حالىق ولشەمى-انىق ولشەم دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. ويتكەنى ونى اتا-بابالارىمىز بىرنەشە عاسىرلار بويى قولدانىپ، سول ارقىلى ولشەم نەگىزدەرىن جاساعان. حالىق ولشەمدەرىنىڭ نەگىزگى تۇرلەرى مىنالار: سالماق ولشەمى، كولەم ولشەمى مەن مولشەرى، ۇزىندىق ولشەمى، قاشىقتىق ولشەمى، ۋاقىت جانە مەزگىل ولشەمدەرى.

حالقىمىز سالماق ولشەمدەرىن بىلايشا جىكتەگەن: مىسقال (0،4گ)، قاداق (750گ)، كەلى (1كگ)، پۇت (16كگ)، باتپان (100كگ) ءبىر تۇيەنىڭ جۇگى ( 194،3 كگ). بۇل ولشەمدەرمەن  بىرگە حالىق سالماعىنان جەر ويىلعانداي، تۇيەگە جۇك بولعانداي دەگەن سياقتى بەينەلەۋ، تەڭەۋ سياقتى ايشىقتى ءسوز ورنەكتەرىن قولدانىپ، اۋىر، جەڭىل دەگەن سوزدەردى دە پايدالانادى. كولەم ولشەمدەرى ءبىر زاتتىڭ نەمەسە مالدىڭ سانىن، كولەمى مەن مولشەرىن، اۋماعىن، شامامەن بەلگىلەيدى. مىسالى: ءبىر شىمشىم، ءبىر شوكىم، ءبىر ۋىس، قوس ۋىس،  ءبىر ءتىلىم(نان)، ءبىر ءتۇيىر، ءبىر قولتىق، ءبىر شۇيكە، ءبىر قۇشاق، ءبىر قاپ، ءبىر شەلەك، ءبىر قاسىق، ءبىر تامشى، ءبىر ارقا، ءبىر شانا، ءبىر اربا، ءبىر تاباق، ءبىر شوق (ۇكى، تال)، ءبىر توپ (ادام)،  ءبىر قارىن، ءبىر ساندىق، ءبىر قالتا. مال سانى مەن مولشەرىندە وسىنداي شامامەن اجىراتادى، ياعني ءبىر وتار، ءبىر قورا، ءبىر سوقىر،  ءبىر تابىن، ءبىر ءۇيىر، ون شاقتى، جيىرما شاقتى. زاتتىڭ كولەمىنە، اۋماعىنا كەيدە بارماقتاي، شىناشاقتاي، جۇدىرىقتاي، قۇمالاقتاي، ەتەكتەي، الاقانداي دەگەن تەڭەۋ دەگەن سوزدەردە قولدانىلا بەرەدى. سۇيىق زاتتارعا مولشەر ءسوزى قولدانىلىپ، ونى مولشەرلەپ ەسەپتەيدى. حالىق قالىڭدىق ولشەمىندە ۇمىتپاعان.  مۇنى ولار كوبىنە جىلقى قازىسىنىڭ  جۇقا، قالىڭىنا قاراي ايتقان. ايتالىق، بۇلت، پىشاق سىرتى، قىلىش سىرتى،  (بۇلار 1-2،5سم)، ەكى ەلى، سەرە، تابان (7-10 سم)ت.س.س. باسقا زاتتاردىڭ كوبنەسە ساۋساق قىرى-ەلىمەن ولشەنەدى.

ۇزىندىق جانە قاشىقتىق ولشەمى مۇلدە ەكى ۇعىمدى، ەكى ءتۇرلى ولشەمدى بىلدىرەدى. ۇزىندىق ولشەمدەرى ءبىر زاتتىڭ (تاياقتىڭ، ارقاننىڭ) ۇزىندىعىن انىقتايدى، اتاۋلارى: ءبىر ەلى (1-5سم)، ەكى ەلى، ءۇش ەلى، تۇتام، سىنىق سۇيەم (14-15سم)، سۇيەم (17-18سم)، قارىس،  كەرە قارىس (20-22سم)، كەز (50سم)، ارشىن (75سم)، قۇلاش (1،8-2م)، ت.ب. بالتاساپ،  كەبىس باسىنداي دەگەن بالىق ولشەمدەرى دە بار. قاشىقتىق ولشەمدەرى: ادىم (قادام) (1م)، تاياق تاستام (10-15م)، ءاي دەيتىن جەر (100م)، داۋىس جەتەتىن جەر (250-300م)، شاقىرىم (1كم)، يەك استى، ءبىر توبە استىندا (4-5كم)، قوزى كوش (5-6كم)، كوز ۇشىندا (6-7كم)، تاي شاپتىرىم (4-5كم)، قۇنان شاپتىرىم (8-10كم)،  ات شاپتىرىم (25-30كم)، ءبىر كۇندىك جەر، ايشىلىق جول ت.ب. بۇل مەجەلەر اۋىل ىشىندە بۇل كۇندەرىدە ءجيى ايتىلادى. ەل ىشىندە تەرەڭدىك، بيىكتىك ولشەمدەرىدە بار.  بۇعان تەرەڭ، تايىز،  بيىك، الاسا، دەگەن سوزدەر قولدانىلادى. ءبىر ايتا كەتەرلىك جاي: جوعارىداعى اتالعان ولشەمدەر ءبىر-بىرىنىڭ ورنىنا جۇرمەيدى.

اۋا رايىن باقىلاۋدا، سونداي-اق ىستىق، سۋىقتى جانە ونىڭ وزىنە ءتان ولشەمىن بەلگىلەۋدە دە حالىقتىق اتاۋلار از ەمەس: قانجىلىم، مۇزداي، قاپىرىق، قايناپ تۇر، كۇيىپ تۇر، اسپان اينالىپ جەرگە تۇسكەندەي، مي قاينار دەپ جاز ايىنداعى كۇن رايىن ايتسا،  قىستا شۋاق ماي توڭعىسىز، شىبىنسىز جاز، سۋىق سالقىن، اياز، ۇسكىرىك، بەت قاراتپاس اياز، سارشۇناق اياز، ءتىفۋ دەسە، تۇكىرىك جەرگە تۇسپەيتىن اياز دەگەن تەڭەۋلەر ارقىلى كۇننىڭ قانشالىقتى سۋىق ەكەنىن انىقتاپ، سوعان سايكەس ارەكەت ەتە باستايدى.

XYIII  عاسىردا ءاز تاۋكە حان باسشىلىعمەن جاسالعان ايگىلى «جەتى جارعى» زاڭى قۇقىقتىق  نەگىزىندە شىعىن جانە قۇن مولشەرىن بەلگىلەدى.  داۋ-جانجال نەمەسە ۇرىس كەزىندە ادام ءولىمى مەن دەنە جاراقاتىنا ساي ايىپ، قۇن ولشەمىن بەكىتتى. مىسالى، ەت ادام قۇنى - 100 جىلقى. ەگەر بىرەۋدىڭ بەلىن سىندىرسا، تولىق ادام قۇنىن تولەيدى. ادامنىڭ ءبىر كوزىن شىعارسا، ونىڭ جارتى قۇنىن تولەيدى.  ۇرىس توبەلەستە باس بارماق سىنسا- 100 قوي، شىناشاق سىنسا-20 قوي تولەيدى. دەنە زاقىمىنان بالا ءولى تۋسا: 5 ايلىق بالا ءۇشىن 5 ات، 5 ايدان 9 ايعا دەيىنگى بالا ءۇشىن ءار ايعا ءبىر تۇيە تولەگەن. اتالعان زاڭ نەگىزىندە 100 تۇيە 300 اتقا نەمەسە 1000 قويعا تەڭەستىرىلگەن. بۇل مولشەردىڭ الەۋمەتتىك، مەملەكەتتىك ماڭىزى دا وتە زور بولدى. ساۋدادا ءار زاتتىڭ، مالدىڭ قۇنىن بەلگىلەۋدە دە ورايلى ادىستەر مەن جولدار تابا بىلگەن. اقشالاي ساۋدادا تيىن مەن تەڭگەنى، التىن كۇمىس سياقتى قۇندى مەتالداردى قولدانعان. ايىرباس ساۋدا دا اركىمنىڭ كەلىسىمىنە سايكەس شامامەن تۇيەنى قۇلىندى بيەگە، بيەنى بۇزاۋلى سيىرعا،  سيىردى تاي، قۇنانعا، تايدى 3-4 قويعا ايىرباستاعان. ءسويتىپ، مال، بۇيىم ساۋداسىندا دا ءار زاتتىڭ لايىق، كەسىمدى ولشەمدەرى بولعان.

حالىق ۋاقىتتى انىقتاۋدا باي تاجىربيە جيناقتادى. ونى قولدانۋدىڭ ءساتى مەن جولدانى، سوعان لايىقتى ءسوز ورنەكتەرىن ويلاستىرا ءبىلدى. جىلدى، توقساندى، ايدى، اپتانى، تاۋلىكتى ءبولۋدىڭ شارۋاشىلىققا ساي رەتى مەن ىڭعايىندا كەلتىرە ءبىلدى. مەرزىم، مەزگىل ولشەمدەرىنىڭ حالىقتىق اتاۋلارىنا قازاق ءتىلى وتە باي. ۇلتتىق ۇعىمدا مەرزىم ۋاقىتتىڭ، مەزگىلدىڭ شاماسى مەن ۇزاقتىعىن بىلدىرەدى، مىسالى: ءبىر ءسات، قاس قاعىم، ءا دەگەنشە (1 سەك)، ءسۇت ءپىسىرىم (10-15 مين )، شاي قايناتىپ (20-30 مين)، بيە ساۋىم (1،5 ساعات)، ەت ءپىسىرىم (2-3 ساعات)، توقسان (3اي). ادام ءومىرى دە جاس (1 جىل)، مۇشەلەرمەن (12 جاس) ەسەپتەلىپ، ءبىر مۇشەل (13 جاس)، ەكى مۇشەلى (25 جاس)، ءۇش مۇشەلى (37 جاس)، ءتورت مۇشەلى (49 جاس)، ت.س.س. بولىنەدى. ۋاقىت مەزگىلدەرىن انىقتاۋدا جانە ونىڭ جيىلىكتەرىن جىكتەپ، ايىرۋدا حالىق تەڭەۋلەرى مەن ولشەمدەرى ءارى قىزىق، ءارى انىق، ءارى تۇرگەدە وتە باي. مىسالى: ەلەڭ-الاڭ، قۇلانيەك،  تاڭ ءسارى، قۇلقىن سارى،  تاڭ بوزارا، الاكەۋىم،  تاڭ بىلىنە، كۇن قىزارا، كۇن كوتەرىلە، كۇن ارقان بويى كوتەرىلە، تال ءتۇس، شاڭقاي ءتۇس، تالما ءتۇس، ساسكە ءتۇس، ءتۇس اۋا، ءتۇس قايتا، بەسىن، ەكىندى، كەش، كولەڭكە باسى ۇزارا، كۇن باتا، ىمىرت ، ءىڭىر، اپاق-ساپا، نامازدىگەر، اقشام (نامازشام)، اقشام جامىراي، بەيۋاقىت، قاس قارايا،  ءتۇن قاراڭعىسى، اي تۋا، جۇلدىز سونە ت.ب. دەمەك، مۇنىڭ ءبارى حالقىمىزدىڭ  تانىم-تۇسىنىك، ويىنىڭ، ءار ءىستىڭ بايىبىنا تەرەڭ بويلاۋ، باعدارلاۋ قابىلەتىنىڭ جوعارى تۇرعانىن دالەلدەپ بەرەدى. مەزگىلدى قازاقتار كۇندىز كولەڭكەگە، تۇندە جۇلدىزعا قاراپ تا انىقتاعان.

قولدانعان ادەبيەتتەر: 

1. سەيىت كەنجەاحمەت ۇلى «حالىق ولشەمدەرى» 361 بەت، «قازاقتىڭ سالت-داستۇرلەرى مەن ادەت-عۇرىپتارى»، «اتامۇرا» كورپوراسياسى ءجشس-نىڭ  پوليگرافكومبيناتى، 050002، الماتى قالاسى، م.ماقاتايەۆ كوشەسى، 41
2. سەيىت كەنجەاحمەت ۇلى «جەتى قازىنا»، «مىسقالدان باتپانعا دەيىن»، 57 بەت، «انا ءتىلى باسپاسى ج ش س، 480009، الماتى قالاسى، اباي داڭعىلى، 143ء-ۇي»
3. سەيىت كەنجەاحمەت ۇلى قازاق حالقىنىڭ تۇرمىسى مەن مادەنيەتى «حالىق ولشەمدەرى» (308)، 328 بەت، ج ش س «الماتى كىتاپ باسپاسى» 050012 الماتى قالاسى، جامبىل كوشەسى № 111
4. ك.اكيشيەۆ، گ.داريبايەۆا  «مەترولوگيانىڭ دامۋ تاريحى» 119 بەت، « ستاندارتتاۋ، مەترولوگيا جانە سايكەستىكتى باعالاۋ»، «فوليانت» باسپاسى، 010000، استانا قالاسى، ش.ايمانوۆ كوشەسى، 13

شىمكەنت اگرارلىق كوللەدجىنىڭ
م9-151 توبىنىڭ ستۋدەنتى: اۋەلتايەۆ بينازار
جەتەكشى: قوجابەك باتىرحان وتەش ۇلى

---