تەرەزانىڭ قوناق ۇيدەگى حيكاياسى
1933 جىلعى 31 تامىز.
دۇنيەدە سىرىمدى اقتارا الاتىن ءتىرى جان تابىلسا، بۇگىن تاڭەرتەڭ جانە كەشە كەشكە مەن تۇرعان قوناق ۇيدە وزىممەن ءارى وسى ءبىر بوزبالامەن ارامىزدا بولعان جايدى وعان قونىمدى ءتۇسىندىرىپ بەرە الار ما ەدىم، ءبىز وسىناۋ ۋاقىتتا ب ا ق ىشىندە ءتىپتى كاتار جۇرسەك تە، بىر-بىرىمىزگە كوز توقتاتپاي ءوزارا سويلەستىك.
مەن ءوزىمنىڭ جەكە باسىمنىڭ قىلىقتارىنا تۇتىلىپ قالامىن. ءوز تىرلىكتەرىمنەن توسىلامىن. ءيا، ءوز ارەكەتتەرىمە شالىنامىن. ءبىر كەزدە نە ىستەگەنىم: شىنىاياققا، ۇستاعانعا كۇن سايىن بىرنەشە تامشى ۋ تامىزىپ جۇرگەنىم، ءتىپتى تۇندە دە ەسىمنەن شىقپايدى... سول سۇمدىق باستان وتكەلى مىنە ون جىل؛ سونشالىقتى ىشىپ-جەۋ مۇمكىن بولماسا دا ءتىرى قالعان بەرنار عۇمىر كەشۋدە، ءبىراق ونىڭ بويىن جايلاپ العان اجالعا كوپ قالعان جوق؛ الايدا بولاسىنى بولدىرتا قويۋعا مەن ەندى ونىڭ جانىندا ەمەسپىن. ەندى ونىڭ جانىندا سابىرمەن اقىسىن اڭدىر ەشكىم جوق، توك مەيىل ءارى وزىنە-وزى ءماز ول قۋشىق كەۋدەنى جەر بەتىنەن قۇرتۋعا قۇشتار نيەتتى ەشكىم جوق... ال مەن ءوزىمنىڭ ناتيجەسىز قىلمىسىمنىڭ تاقسىرەتىن تارتىپ. وسىلاي ءومىر ءسۇرىپ كەلەمىن. امان-ساۋىمدا قۇرباندىققا اينالىپ، وتباسىنان سىرتقا قۋىلعان پاقىرمىن. دۇنيەدەگى ەڭ بەيماز ءارى ەڭ كەرەكسىز پەندەمىن.
* * *
ءوزىم تۋرالى جازعانىمدى قايتالاپ وقىپ وتىرمىن: ارينە، تەرەزانىڭ مۇنداي بەينەسى مەنى قاناعاتتاندىرا المايدى. مۇمكىن مەن وزىمە تاڭىلعان كەيىپتىڭ شىلاۋىندا جۇرگەن بولارمىن؟ سۇمپايى كەيىپكەر. مۇمكىن مەنى ودان ءبىر كەزدە جاسالعان قىلمىس ايىرىپ تۇرعان، باسقا، شىنايى تەرەزا بار شىعار؟ جانە ايدىك مىنەز، ايگىلى قىلىق، سالتاڭ ءجۇرىس-تۇرىس ماعان مەن جەرىنە جەتكىزە قويماعان سول قىلمىسپەن تانىلعان بولار؟
وسى قاجىعان ءتان مەن نىساپسىزدىقتان ولەرمەن بولعان وسى جۇرەكتى قايدا اپارسام دا قىلىعىم سوڭىمنان قالماي قويدى...
جان ۇشىرعان كەس-كەستەۋ! جو-جوق، كەدەرگى ەمەس، تور شىبىقتارى بارعان سايىن تىعىز ورىلە تۇسكەن جاندى قۇرساۋ.
...سەنىمەن بولسام، مەنىڭ كوڭىلىم جابىرقامايدى. اۋەستىك مۇمكىن مەنىڭ ادامشىلدىققا ەڭ جات قاسيەتىم شىعار. ەسكە الىپ، الاڭداپ جاتپاۋ كوپ ادامعا الاڭسىز ءومىر سۇرۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى. ولاردىڭ ومىرىندە باستان كەشكەننىڭ ءبارى جادىنان شىعىپ كەتەدى. مۇنداي زەردەسىزدىك اسىرەسە ايەلدەرگە ءتان، بۇل ولارعا تالاي سۇمدىقتى باسىنان وتكەرسە دە، ەشتەڭە بولماعانداي، دۇنيەگە بالاڭ كوزبەن قاراۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى: بۇل ايەلدەر كوزدەرىنەن ولاردىڭ جاساعانىنان ەشتەڭە اڭعارىلا قويمايدى. ءبىراق ناق وسى تۇرعىدان مەن باسقالارعا ەش ۇقسامايمىن. مىسالى، باسقا ايەل بولسا: "فيلي ءوزىن-وزى ولتىرگەننەن كەيىن مەن وسى كاپ فەررا قوناق ۇيىندە ءوز قايعىممەن وڭاشا قالىپ، جاپا شەگۋ ءۇشىن تىعىلىپ جاتتىم" دەر ەدى. ال مەن: "ول بوزبالانىڭ مەنى سونداي قاپالاندىرعان ءوزىن-وزى ءولتىرۋى (مەن وعان دەگەن ءوز ماحابباتىمدى ونىڭ مەندە تۋعىزا العان سول جان ازابىمەن ولشەيمىن) مەنى امان الىپ قالدى" دەپ ايتار ەدىم. ونىڭ ولگەنى تۋرالى حاباردى الىپ، مەن بىردەن تىنىش تاپتىم، قۋانىپ تا كەتتىم. ءوزىمنىڭ قۇلاي بەرىلە كەتكەن ماحابباتىم اكەلگەن سول ازاپتان قۇتىلىپ قانا قويماي، تىپتەن بولىمسىز ۇرەيدەن دە ارىلدىم. چەكپەن جاساعان ارەكەتى ءۇشىن ونى جاۋاپقا تارتۋى مۇمكىن ەكەنىن ەستىپ، تەرگەۋ ونىڭ قانداي قاراجاتقا ءومىر سۇرگەنىن انىقتاي باستايتىنىن جانە مەنى وتە تەز تاۋىپ الاتىنىن ءتۇسىندىم. مۇنداي وقيعالاردىڭ ىشىندە جۋرناليستەردى سول باياعى ءبىر كۇلدىبادام قۇيقىلجىماعا شابىتتاندىراتىن الدەبىر جاسامىس ايەل مىندەتتى تۇردە جۇرەدى. جەكسۇرىن ءارى بايعۇس ول كەمپىر قاشان دا ءبارى ءۇشىن كۇيەدى، ءبىراق بۇل جولى سول ايەل مەن بولامىن — شيرەك ساعاتتىق الاڭسىز ايالاسۋ ءۇشىن ءومىرىن قيۋعا بار جانە ەش ۋاقىتتا باسقا ەشتەڭەنى قالاماس سول تەرەزا مەن بولامىن!
مەنىڭ وركوكىرەكتىگىم ءفيليدىڭ ءولىمى ءوزىمدى قۇتقارىپ كەتكەن ماسقارالىقتى كوتەرە الماس ەدى. مەنى باسقا نارسە دە: ءتىپتى كۋا رەتىندە بولسا دا مەنى تەرگەۋشىنىڭ تەرگەۋى دە قورقىتقانىن مويىندايمىن... ول مەنىڭ ءومىرىمدى قازبالار ەدى، ءبىر كەزدە تەرگەۋدە بولعانىمدى تابار ەدى... ءتىپتى مەن ىزدەردى شاتاستىرىپ جىبەرە العاننىڭ وزىندە، وسىدان ون جىل بۇرىنعىداي ءاربىر سۇراعى قۇرۋلى قاقپان ادامنىڭ الدىندا وتىرۋعا تيىستىلىكتىڭ ءوزى... جو-جوق، مەن كوتەرە الماعان بولار ەدىم؛ توزە الماس ەدىم.
ءبىراق، تەرەزا، ەگەر سەن وزىڭدە ماحاببات سەزىمىن تۋعىزعان ادامنىڭ سۇمدىق ءولىمىن قۋانا قۇپتايتىن بولساڭ، وندا سەن سونشالىقتى ماقتانىش ەتكەن ماحابباتىڭ نەگە تۇرعانى؟ سۇرقيا! سەن ءوزىڭنىڭ ماحابباتىم دەپ اتايتىن نارسەڭ قولىنا تۇسەتىن ادامدى تاپقانشا سۋسىز جەرلەردە قاڭعىپ جۇرەتىن جانە ونى باس سالاتىن الباستىنىڭ رۋحىنان باسقا ەشتەڭە ەمەس. ال ول ادامنىڭ كوزى جويىلعان كەزدە سەنىڭ ماحابباتىڭنىڭ الباستى رۋحى ازات سەزىمگە ەلىگىپ، قايتادان قاڭعۋعا تۇسەدى ءارى سونان سوڭ جاڭا ادامدى ىزدەپ تاۋىپ، ونى دا قۇيىعا باس سالۋعا بۇيىراتىن ءوز زاڭىما باعىنادى.
فيلي جەرلەندى (بوردودان شىققان بۇل بوزبالانىڭ تاستاپ كەتكەن ايەلى ونىڭ ءمايىتىن الىپ كەتۋگە كەلدى؛ ول قانداي وكسىدى! ول نەگە بۇدان سۇراماعان، بۇل وعان بارلىق قاجەتتى اقشانى بەرە الار ەدى عوي. "ودان دا ولگەنىم جاقسى!" — دەيتىن ول ماعان)، فيلي جەرلەندى، ال مەن سول قوناق ۇيگە قايعىعا باتقان اشىناسى رەتىندە ەمەس، ساۋىققان ناۋقاس سياقتى كەلدىم — مەنىڭ توياتتاعان، ەشتەڭەمەن ءىسى جوق جالماۋىزىم كەلەسى قۇرباندىعىن ىزدەپ الدەقالاي وسى ماڭدى كەزىپ جۇرگەندىكتەن، جان-جاعىما كوز تىگە ءارى ولەردەي ىنتىعا كەلدىم.
* * *
شىنىن ايتقاندا، مەنى الدەبىر قىلىقتاردى جاساعانىم ەمەس، قايتا باسقا كوپ نارسەنى جاساي قويماعانىم تاڭداندىرادى. بىردە-بىر ادام ەشقاشان الاستالىپ كورمەگەندەي، مەنىڭ جۇرەگىممەن، مەنىڭ بولمىسىممەن الاستالۋدان كۇيزەلىپ، قالايشا بارعان سايىن تۇڭعيىققا، بىلايشا ايتقاندا، ەڭ شىڭىراۋعا قۇلديلاپ كەتپەگەنمىن؟.. سەن اقىلدىسىڭ، تەرەزا، دەگەن جاۋاپتى انىق ەستىپ تۇرمىن. وتە اقىلدىمىن دەپ، سەن مۇنى وزىڭە-وزىڭ عانا ايتا الاسىڭ. ال سەن كەيدە ءتۇنى بويى ەليسەي القابىندا نەمەسە بۋلون توعايىندا الدە ءدامحانا باستىرماسىندا مىلجىڭداسكان ماسكۇنەم ەركەكتەر اقىماق جاندار ەدى. بىزگە اقىل ەرلەرگە قاراعاندا كوبىرەك كەرەك. وتباسى جانە يماندىلىك قالاي تەجەۋىن توقتاتادى، اقىماق ايەلدەر سولاي حايۋانعا اينالىپ شىعا كەلەدى.
ءيا، اقىل-پاراساتىڭ سەنى كەمشىلىكتەن ادا ەتپەگەنىمەن، ءوزىڭ ايتىپ وتىرعان قۇلدىراۋعا جىبەرمەۋگە جەتەدى. سەنىڭ جاساعانىڭ ءوز وتباسىڭنىڭ ايەلدەرىنىڭ زارەسىن الىپ، وزدەرىن جان ۇشىرا قورعانۋعا ءماجبۇر ەتكەنىن جاقسى بىلەسىڭ... ەگەر مەن كەيدە ويىما كەلىپ كەتەر وسىناۋ الدەقالاي الدارقاتۋعا بەرىلسەم ءارى، اقىرىندا، شارشاۋدان قاجىپ، ۇزاق جۇرۋدەن تابانىم ءتىلىم-تىلىم بولىپ، دىمىم قۇرىپ، بەيتانىس شىركەۋ ورىندىعىنا وتىرا كەتەر ەدىم جانە بىرىنە جالعىز ادام كىرىپ جاۋىپ الاتىن، ال ەكىنشىسىندە تورمەن وقشاۋلانعان جان الگى ادامعا قۇلاعىن توساتىن سول دۇڭگىرشىكتەردىڭ بىرەۋىنە ەنەر ەدىم؛ ەگەر مەن ەڭ سوراقى قىلىقتارعا تولى ءوزىمنىڭ بولمىسىمدى اعىنان اقتارۋ قاجەتتىگىنە بەرىلسەم، وندا ولاردىڭ قيسىنسىزدىعى سونداي، سىرتقا ولاردىڭ ۇشىعىن عانا شىعارا العان بولار ەدىم. تالاي جىلعى سىرىن اقتاراتىندار ەشتەڭەنى قالت جىبەرمەي، ءبارىن قالاي ەسىنە تۇسىرەدى؟ ولاردىڭ ورنىندا مەندە تەك ءبىر عانا ۇمىت قالعان كۇنانىڭ ءوزى بۇكىل جۋىپ-شايعانىڭدى ادىرە ەتەدى دەگەن سونداي سەزىم پايدا بولار ەدى، ءسويتىپ ءبىر عانا بولماشى قىلىقتى بارشا بولمىسىمنان ءبولىپ السام بولدى-اق، مەنىڭ بۇكىل وڭباعاندىعىم سوعان قايتا تەلىنەر ەدى.
ءبىراق، دەگەنمەن، مەن اتتاپ وتپەگەن الدەبىر شەك بار عوي... مەنىڭ كۇلكىلى كورىنۋىم مۇمكىن، سوندا دا ايتايىن: جۇرەگىمنىڭ مەنى قۇرتۋى دا، قۇتقارۋى دا ءبىر مەزەت. ول مەنى ۇنامسىز وقيعالارعا جەتەلەپ، قۇردىمعا يتەرمەلەيدى، ءبىراق ول تانىمە قورەك ىزدەپ جالعىز جورتۋعا جول بەرمەي، مەنى قۇتقارادى. ايتشى، تەرەزا، سەن نە نارسەگە ءوزىڭدى سەندىرگىڭ كەلەدى؟ كەز كەلگەن باسقا پەندە سياقتى، جاماندىق جاساۋ قولىڭنان كەلمەي مە؟ ارينە، كەلەدى. ءبىراق ەرتەڭىنە سونىڭ ءبارى ەسىمە تۇسكەندە مەنى قالعان كۇللى نارسەدەن — راقاتتان، ۇياتتان، جۇرەك اينۋدان اسىپ تۇسەتىن ۇرەي بيلەپ الادى...
ءسۇرىنىپ قۇلاعاندارىڭدى، ءىس جۇزىندە، ساۋساقپەن ساناۋعا دا بولادى... ايالاۋ بارلىق ۋاقىتتا دەرلىك سەنىڭ جۇرەگىڭ جاۋاپ قاتقان، قۇيتىرقى شىم-شىتىرىققا ارباعان الدامشى ەدى. ناق سول ايالى شاقىرۋ جانە جولى بەسەنەدەن بەلگىلى بولسا دا ءبىر ءۇمىت سەنىڭ بەتىڭنەن قايتپاۋىڭ، ۇيىققا دا سەكىرىپ كەتۋىڭ ءۇشىن قاجەت بولدى...
اھ! ءفيليدىڭ وزىنە-وزى قول سالۋىنا مەنىڭ سۇمدىق سەلقوستىعىم مۇنداي ارانداتۋلارعا قاتىسا تۇرا، مەن اۋەل باستان مۇنىڭ ءبارى الدامشى، ال كەزەكتى ەركەك نە ءبارى سىلتاۋ ەكەندىگىن انىق بىلۋىممەن تۇسىندىرىلەتىنى كۇمانسىز... ءيا، ناق سولاي: ولار مەنىڭ جۇرەگىم كەزدەيسوق دەرلىك ەلىگە كەتكەن جەلەۋ عانا. كەزدەيسوق دەرلىك! مەنىڭ جۇرەگىم الگى كورسوقىر حايۋان — كورتىشكان سياقتى. اياۋلى جانعا كەزىگۋ كەزدەيسوق بولا قالاتىنداي! جالپى، بۇل دۇنيەدە اياۋلى جان بار ما ەكەن ءوزى؟ ءبىز، ايەلدەر مەن ەركەكتەر، ءوزىمىز سۇيگەن كەزدە ەمىرەنە كەتەمىز دە، ال ءبىزدى سۇيگەندە شالقايا قالامىز.
مىنا بالاقانمەن ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا بولعان نارسە دە... ءبىراق ەشتەڭە بولعان جوق قوي! ويتكەنى مەنىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن سەزىنىپ كەلگەنىم جانە سەزىنىپ جۇرگەنىم بەينە كورگەن ءتۇس سەكىلدى... العاشقى كۇنى مەن قوناق ءۇيدىڭ مەيرامحاناسىنا بويىم جەڭىلدەنگەن، بايىز تاپقان سەزىممەن بارعانمىن. ءسىرا، مۇندا پاسحا دەمالىسىنا كەلگەن بارشا وتباسى توڭىرەگىندە ەشكىمى بولماعاندىقتان دۇعاسىن تاڭعى اس ۇستىندە وقىپ جۇرگەن جالعىز باستى ايەل مەنى مۇسىركەدى بىلەم. اڭىزاققا كوندىگىپ قالعان مەن ءۇشىن قوناق ۇيدەگى بۇل ءومىر باس ساۋعالار اڭسار مەكەن ەكەنىن، وزدەرىنىڭ وسىندا بولۋلارىمەن ءبىرشاما ادامدىق جىلۋ بەرگەندەرىن جانە الدەبىر ادامداردىڭ جاي عانا ءجۇزىن تانۋ مەن ءۇشىن سونشالىقتى عانيبەت ەكەنىن ولار قايدان بىلە قويسىن.
ولار قىزعانىش تۋعىزباي، مەنىڭ جانىمدى جىلىتتى؛ ءبىر ۇستەلدىڭ باسىنا جينالعان اكەسىنە، اناسىنا جانە بالالارىنا قاراپ، مەن بەرنار قارسى الدىما وتىرىپ الىپ تاماق شايناعان، ەرنىن سۇرتكەن، ءوزىنىڭ الدەبىر ايرىقشا ادىسىمەن ىشكەن كەزدە تىتىركەندىرەتىنى سونداي، بىردە ول كوزىمە كۇن تۇسەدى دەپ وڭ جاعىما وتىرعاندا، مەن مۇنى ازاپتان قۇتىلعانداي سەزىنگەن ءومىرىمنىڭ سوناۋ ءبىر شاعىن ەسىمە الدىم... جانە كىم بىلگەن؟ ەگەر ول سول ورنىندا قالا بەرگەندە، ەگەر ول ەشقاشان قايتىپ ماعان قاراما-قارسى وتىرماعاندا، مۇمكىن اناۋ وي باسىما تىپتەن كەلمەگەن دە بولار ەدى-اۋ... ءبىراق بۇعان ىلعي قايتا-قايتا ورالا بەرۋدىڭ قاجەتى نە، نە كەرەگى بار؟
* * *
كورشى ۇستەل باسىنداعى وتباسىدا — اناسى، اجەسى، قارىنداسى؛ ۇشەۋى دە بىر-بىرىنەن اۋمايدى، اجەسىنەن نەمەرەسىنە اينىماي كوشكەن وڭدەرى تاكاپپار دا كىرشىكسىز؛ جانە ول...
ول قانشادا بولدى ەكەن؟ ون سەگىزدە؟ جيىرمادا؟ ول سۇلۋ ەمەس-تى، بۇل انىق. ونىڭ بالكىم باسقالار بايقاي قويماعان سۇيكىمدىلىگى، سونىسىن ەشكىم اڭعارماعان سياقتى، مەنى تارتىپ اكەتتى. قانداي تارتىمدىلىق ەدى؟ قوسپاسىز بالاڭ بەينە، پاك كۇيىندەگى جاستىق شاق. الاڭداۋ، تولقۋ ءالى شارپي قويماعان وسىناۋ ديداردى تاڭ شاپاعى ايالاپ تۇردى. مەن ونى ايتارلىقتاي سەلقوس باقىلاپ وتىردىم. مەنىڭ قاتىسىم جوق سياقتى ەدى... فيليگە دەگەن ىڭكارلىگىم مەنى كۇيدىرىپ جاتپاعانداي! تىنشىعان ساتىمدە ءاردايىم قاۋقارسىز قالامىن: جۇرەگىم ورنىنا ءتۇستى دەپ ءوزىمدى-وزىم الدارقاتامىن، ال شىن مانىندە ول تەك اڭىسىن اڭدىپ جاتىر ەدى. ىنتىعا ەلىگۋدىڭ ارا-اراسىندا، قاسىمدا ازىرشە ەشكىم جوق كەزدە كوزىمدى كىم جابا قويسىن، ءوزىمدى اينادان شىن مانىندەگىدەن الدەقايدا كارى، قاجۋلى، ءالجۋاز، كەرەكسىز كەيىپتە كورەمىن. ءارى بۇل اقيقات الدەقالاي مەنىڭ اپتىعىمدى باسادى. ول ماعان: جانتالاس ءبىتتى جانە ماحاببات دەپ اتالاتىن الگى لاس نارسەنىڭ ەندى قايتىپ ماعان قاتىسى بولمايدى دەگەن سەنىم ۇيالاتادى.
مەن باسقا جانداردىڭ ءومىرىن جانە ءوزىمنىڭ وتكەنىمدى الدەبىر اياق جەتپەس بيىك تەرەزەدەن ويشا شولامىن. ءوزىمنىڭ ەسىم كەتەتىن ماحاببات ماشاقاتتارىمنىڭ ارا-اراسىندا باستان كەشەتىن وسىناۋ ورنىقتى، الاڭسىز بەي-جاي سەزىمدى ەشتەڭە ەسىمە سالمايدى. ءاربىر جاڭا عاشىقتىق مەن ءۇشىن ىلعي سوڭعىسى كورىنەتىن. بۇدان وتكەن قيسىندى نە بار؟ ءاربىر حيكايانىڭ باستالۋىندا مىندەتتى تۇردە ەرىك-جىگەر جاتادى. مەن ءوز ەركىممەن شاتاقتى شەپتەن ءوتىپ بارا جاتقان سول مينۋتىمدى انىق بىلەمىن. جانە نەلىكتەن راسىندا دا سونشالىقتى اقىلسىز بولىپ، كۇيىكتەن جازىلماعان جاراقاتىممەن، ءوز ەركىممەن قايتادان وتقا قويىپ كەتەمىن دەپ قيالداي الامىن؟ بۇل مۇمكىن ەمەس... جانە بۇعان سەنبەيمىن. سوندىقتان مەن كورىكتى بەيتانىسقا ادەمى وسىمدىككە قاراعانداي قارادىم.
ءسىرا، ەمتيحاندار ونى قاتتى قاجىتىپ جىبەرسە كەرەك؛ ونىڭ قالاي دارىلەر جۇتقانىن، ونى تاماقتانىپ بولعان سوڭ تىنىعىپ جاتۋعا قالاي زورلاعاندارىن كورىپ ءجۇردىم. ول بۇل قامقورلىقتان ىعىر بولعان سياقتى، اناسى مەن اجەسىنە ەركەلەي بۇرقىلداپ، ولارعا ءبىرشاما ءتيىسىپ قويادى. كەپ وقيدى، اسىرەسە جۋرنالداردى جانە ولار مۇقاباسىنان بىردەن بىلە قوياتىنداردان ەمەس ەدى. ءتىپتى كەشكى اس ۋاعىندا دا شىداپ وتىرا المايتىن، قالتاسىنان الدەبىر جۋرنالدى الىپ وقۋعا كىرىسەدى. ونى دەرەۋ تارتىپكە شاقىرادى. ول كۇرسىنە مويىنسىنىپ، ماڭدايىنا تۇسە بەرەتىن كەكىلىن باسىنىڭ انتەك قيمىلىمەن قايىرىپ تاستاپ وتىردى.
بۇل جاي مەنى ەلىكتىرىپ جىبەردى، ءسويتىپ مەن ادامداردى ولارعا بىلدىرمەي سىرتىنان باقىلاپ ۇيرەنگەن ۇسىناقتىعىممەن باجايلاپ وتىردىم. مەندە "چاتتەرلەي سىلقىمنىڭ كوڭىلدەسى" دەگەن كىتاپ بولاتىن، ءسويتىپ مەن تاماق اكەلگەنشە اراداعى ۇزىلىستەردە جاس كورشىنى كوزدەن تاسا قىلماي، كىتاپ وقىعان بولدىم. ايتسە دە ول ماعان تيتتەي دە نازار اۋدارعان جوق. راس، بىردە تاڭەرتەڭ ونىڭ كىرەبەرىس دالىزدە مەن ۇستەلگە تاستاي سالعان لوۋرەنستىڭ رومانىن پاراقتاپ تۇرعانىنىڭ ۇستىنەن شىقتىم. مەن جاقىنداعان كەزدە ول كىتاپتى شاپشاڭ ورنىنا قويا قويدى جانە ونىڭ ءالى بالاڭ ءجۇزى قىپ-قىزىل بولىپ قىزارىپ كەتتى. ول ماعان قاراماۋعا تىرىسىپ، بىردەن جىلىستاي بەردى.
كەلەسى كۇنى مەنىڭ كوزىم ەندىگى ۇيرەنىپ قالۋعا ءتيىس بولسا دا، داعدىنىڭ اسەرى قاپى قالدىرا قويماعان، سويتە تۇرا، ءارى قايران قالدىرعان نارسە بولدى: ەگەر مۇنداي جايت قايتالانسا، مەن ءسوز جوق سونداي ءارى-سارى كۇيدى باستان وتكەرەتىن ەدىم...
تاڭعى اس ۇستىندە مەن جايباراقات تاماق ءىشىپ، بوس كەڭىستىككە كوز تىككەن بوزبالانى باقىلاپ وتىردىم. كەيبىر جاس ادامدار باستان كەشەتىن، ولاردىڭ جۇزىنەن اڭعارىلىپ تۇراتىن ءوزىن-وزى ۇمىتقان — مەن مۇندا ەمەسپىن، الدەبىر قيال شىرقاۋىندامىن دەگەن الابۇرتقان سەزىمنەن عاجاپ نە بار. مەنىڭ قارسى الدىمدا وتىرعان جاننىڭ قياندا وزىمەن-وزى بولىپ، قيالعا شومىپ كەتكەندەي كورىنگەنى سونداي، مەن ونى سان ءتۇرلى قۋلىققا بارماي-اق اشىق باقىلاۋعا بولادى دەپ ۇيعاردىم. جانە، مىنە، ونىڭ كوزقاراسىنىڭ قيمىلسىزدىعى مەنى ءبىرشاما تاڭ قالدىردى. ول نە نارسەگە تەسىلە قالدى ەكەن؟ بوزبالا اينالاردىڭ ورنالاسۋىن پايدالانىپ، (مەيرامحانا زالى اينالى ەدى) ماعان قاراپ وتىرعانىن جانە بار زەيىنىمەن كوز تىگىپ وتىرعانىن اڭعارعانىمدا، تاڭ-تاماشا قالعانىم سونداي، بۇل كوزقاراستان بۇكىل جان دۇنيەم توڭكەرىلىپ كەتتى! ءوزىنىڭ قۋلىعى اشىلىپ قالعانىن ول بىلمەسىن دەپ، مەن دەرەۋ كوزىمدى تۇسىرە قويدىم. ول مەنى قاس قاعىم ءسات تە كوزىنەن تاسا قىلمادى جانە ونىڭ كوزدەرى ءارى ۇستامدى، ءارى قۇشتارلانا قاراپ تۇردى.
مەنىڭ باستان كەشكەن سەزىمىمدى نەمەن سالىستىرۋعا بولادى؟ نوسەر جاۋىننان كەيىن قايتا كوكتەگەن كوگالداي... ءيا، مىنە سول: كەزدەيسوق، ەسسىز كوكتەم... مەن ءولدى دەپ ەسەپتەگەننىڭ ءبارى قاۋلاي ءوسىپ، بۇرشىك جاردى؛ بۇرىنعى بويكۇيەزدىك سەزىم كەلمەسكە كەتتى.
مەن اياق استىنان ءوز ءتانىمدى تىپتەن ۇمىتىپ كەتتىم. وسى ءبىر بەيتانىستىڭ ماعان زەيىن قويۋى (مەن ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەي تۇرا المايمىن عوي) ماعان جاستىق شاعىمدى جانە جوعالتىپ العان تارتىمدىلىعىمدى قايتاردى. كوڭىل تۇكپىرىندە پايدا بولعان: "بۇل مۇمكىن ەمەس ەكەنىن جاقسى بىلەسىڭ عوي" دەگەن ءالسىز قارسىلىققا جاۋاپ رەتىندە جاسى مەنەن الدەقايدا ۇلكەن بولسا دا توڭىرەگى اينالسوقتاعان اسپەتتەۋشىلەرگە تولى جۇرەتىن ايەلدەر سول زاماتتا-اق ەسىمە كەلدى. جالپى، بۇل بوزبالا مەنى جارىققا قارسى وتىرعانىمدا كوردى، ويتكەنى وڭتۇستىكتىڭ شاعىرماق كۇنى تۋرا مەنىڭ جۇزىمە ءتۇسىپ تۇر ەدى... جو-جوق، مەن قالاي بولعان بولسام، سونداي كەيىپتە ەدىم، مەندە ونى باۋراپ العان، مەڭگەرىپ كەتكەن ەرەكشە بىردەڭە بولدى، وزىمە دە تۇسىنىكسىز الدەبىر تىلسىم كۇشتى، ونىڭ ىقپالىن ءوزىمنىڭ پاريجدەگى ءومىرىمنىڭ العاشقى جىلدارىندا تالاي بايقاعانمىن.
ءسويتىپ، تاعى دا ءبارىن كورىپ الۋعا دايىن بولۋ ءۇشىن وسى ءبىر كوز سالۋ جەتكىلىكتى بولعان ەدى. سونداي بولماشى عانا نارسە — ال مەن ءوزىمدى باقىتتى سەزىنە باستادىم. اقىسىن تولەۋگە جانە كوپ ۇزاماي تولەۋگە تۋرا كەلەتىنىن بىلەمىن. ءبىراق بۇل ويدى وزىمنەن قۋدىم. كەيىن نە بولعانىنا قاراماستان، جاناسۋشىلاردىڭ باستاپقى جىميىسى، ولاردىڭ اراسىنداعى العاشقى ءتىل كاتىسۋ — اۋەلگىدە باقىت. مەن ءوزىمدى باسىپ كەلە جاتقان سەزىمنەن القىنا باستاعان ەدىم.
وعان قاراپ، وسى بويكۇيەز بالاقان ايەل ادامعا سونشالىقتى كوپ كوڭىل بولە الادى دەپ كىم ويلاعان؟ ءبىراق قۇشتارلىق راسىندا دا ونىڭ ءجۇزىن شارپىپ تۇر ەدى. تىم شۇڭىرەك كەزدەرى تالماۋسىراپ جانىپ تۇردى. ول كۇلگەن كەزدە ونىڭ ۇلكەن دە ادەمى اۋزى كوز قارىتار اپپاق تىستەرىمەن جارقىراپ كورىندى. قايتا-قايتا ماڭدايىنا تۇسە بەرەتىن كەكىلى وسى ءوڭنىڭ ءناپسىسىن جاسىرىپ تۇردى.
مەيرامحانادان كەتىپ بارا جاتىپ ول مەنى جەڭىل جاناپ ءوتتى، ءبىراق كوز قيىعىن سالمادى. سونداي سۇڭعاق بويلى ەكەن! ول تۇرىنەن گورى دەنەسى جىلدام وسەتىن، بالاڭدىق بەلگىلەرى كەتپەگەن ەركەكتەر ساناتىنان ەدى. ونىڭ سوڭىنان ىلەسە شىعۋعا ءوزىمدى ازەر ۇستادىم. مەن كىرەبەرىس دالىزگە كىرگەنىمدە ول تاڭعى استان كەيىن مۇنىڭ بارىپ جاتۋىن تالاپ ەتكەن اجەسىمەن داۋلاسىپ تۇر ەكەن (وتباسىنىڭ قالعان مۇشەلەرى اۆتوموبيلمەن قىدىرۋعا جينالىپتى). بۇل قالاي؟ قوناق ۇيدە قالۋ جانە مەنىمەن اڭگىمەگە ءىلىنىسۋ ءساتىن توسۋ مۇمكىندىگىنە ول قالايشا قۋانبايدى؟ ءيا، مەن ەندى الاڭداي باستادىم. كۇدىك پەن ۇرەي باستىرمالاپ كەتتى. ول سەزىمدەر انتالاپ شىعا كەلدى! ءبىراق ول مەنىڭ كىرەبەرىس دالىزدە كىدىرەتىنىمدى قايدان بىلمەك؟ ونىڭ ۇستىنە مەندە ونداي داعدى بولماعان-دى... دەگەنمەن، مەن تاياۋ ۇستەلشە جانىنا جايعاسقانىمدا، ونىڭ كەنەت وتباسىنىڭ ىرقىنا كونە كەتكەنى كەزدەيسوق سايكەستىك ەمەس-اۋ؟ مەنى قۋانىش قايتا كەرنەپ كەتتى، اۋىز كۇيدىرەتىن كوفەنى مايدالاپ ۇرتتاپ وتىردىم.
ول كونەتوز ۇلكەن كەبىس، ءتۇسىپ كەتكەن شۇلىق، بەلىندە جەڭىل سالاقتاعان ارزانقول سۇر شالبار كيىپتى. مەن كىتاپ وقىپ وتىرعان كەيىپ كورسەتتىم. ەندى وعان اينا جاردەمدەسە المايتىن ەدى، ءبىراق مەن ونىڭ جاڭا امالدارىنا كەدەرگى جاسامادىم. ايتسەدە كوزىمدى كوتەرۋدىڭ قاجەتى جوق ەدى: مەن ءوزىمنىڭ جۇزىمنەن ونىڭ كوزقاراسىن سەزىپ تۇردىم. ءبىراق ۋاقىت ءوتىپ جاتسا دا، ەشتەڭە بولا قويمادى. ونىڭ دەمالۋى ءبىر ساعاتتان اسپايتىنىن بىلەمىن. جوعالتقان ءاربىر مينۋت ازاپقا اينالا باستادى. ونىمەن شۇيىركەلەسىپ كەتۋ ءۇشىن قانداي سىلتاۋ ويلاپ تاپقان ءجون؟ مەن ەشتەڭە ويلاپ تابا المادىم دا، بۇل دەگبىرىمدى كەتىردى. بۇگىن اۋا رايى قانداي، جاۋىن جاۋىپ تۇر ما دەپ سۇراسام با ەكەن؟ باسقا ىڭعايلى ەشتەڭە ويىما كەلمەي قويدى. ازاپتى ىنتىزارلىق كوزىمدى تۇندىرىپ جىبەردى. ءبىر ساعات ءوتتى، ال ءبىز ءالى ءتىل قاتىسقان دا جوقپىز. اقىرى ول ورنىنان تۇرىپ، ءوزىنىڭ بۇكىل ۇزىن دەنەسىمەن قوزعالدى، ۇزىن تۇرا بولعانى سونداي، باسى تىم كىشكەنتاي، سوپاق سۇيەكتى قۋشىق باس كورىندى. ول كەتىپ بارا جاتتى. مەن تەمەكىنى تاستاي سالا: "مىرزا، كەشىرىڭىز..." دەپ ءتىل قاتتىم.
ول بۇرىلىپ، ماعان جىميدى. ونىڭ كوزقاراسى وتە جۇمساق ەدى، سولاي بولا تۇرا، ادام شىداي المايتىنداي تەسىلە قارايدى. مەن ونىڭ لوۋرەنستىڭ رومانىن قالاي پاراقتاپ تۇرعانىن كورگەنىمدى جانە ەگەر ول مۇنى وقىعىسى كەلسە، وندا وعان كىتاپتى ريزاشىلىقپەن بەرە الاتىنىمدى ايتتىم. جىميعانى كەتىپ، ءتۇرى قاتايىپ شىعا كەلدى جانە ماعان ونىڭ كوزدەرىندە قاپالانۋ، بىلايشا ايتقاندا، مۇڭ پايدا بولعانداي كورىندى. كەۋدەمدى كەرە تىنىستادىم: مەن ونىمەن سويلەستىم، ال ول مەنىڭ جانىمدا تۇر ەدى. ەڭ قيىنى ارتتا قالدى: ءبىز سويلەسە باستادىق. مەن وسى العاشقى ءتىل قاتىسۋمەن ونىڭ ومىرىنە ەندىم، ول مەنىڭ ومىرىمە ەندى؛ ول ومىرىمە ءبىر عانا كوز سۇزۋىمەن كىردى. ول ءالى كەرى شىعىپ كەتۋ وڭاي بولا قويمايتىنىن بىلمەيتىن ەدى. العاشقى جەڭىس مەنى قۋانىشقا بولەپ، جانىم جاي تاپقانى سونداي، مەن ونىڭ العاشقى سوزدەرىن ەستىگەن دە جوقپىن. ەندى نە بولسا دا، ءبىزدىڭ حيكايامىزدىڭ وربۋىنە ەشكىم دە كەدەرگى كەلتىرە المايتىن ەدى. ول ءوزىنىڭ بالاڭ دا ارسىز كوزقاراسىمەن مەنى ىشىپ-جەپ بارا جاتتى. ءبىز كىرەبەرىس دالىزدە ەكەۋمىز عانا ەدىك. ءقازىر ەسىمە ءتۇسىپ تۇر، اۋا رايى تاماشا ەدى دە، جۇرتتىڭ ءبارى كوشەگە شىعىپ كەتكەن-دى. اقىرى مەن ونىڭ قاتقىل ۇنمەن: "ءسىزدى مۇنداي شىعارمالاردى وقۋدان ارىلتۋ ءۇشىن سىن ماقالالار جاريالاۋ قاجەت بولار. وندا نە تۋرالى جازىلعانىن ءبىلۋ ءۇشىن ماعان ول كىتاپقا كوز قيىعىمدى سالۋدىڭ تىپتەن كەرەگى دە جوق" دەگەن سوزدەرىن ەستىدىم.
مەن ءۇنسىز قالماۋ ءۇشىن جونەل دەمە: بۇل تاماشا كىتاپ، — دەپ جاۋاپ قاتتىم.
— اھ! — دەپ لەپ شىعاردى ول. — مەن سولاي ويلاپ ەدىم...
ونىڭ داۋىسىندا جىنى كەلۋدەن گورى الاڭداۋشىلىق بارداي كورىندى ماعان؛ ءارى ءالى دە كوزىن الماي قاراپ تۇردى. مىنە، مەن ەندى وعان ۇناماي قالدىم، ول ەندى وكىنىپ تۇر. الدە بىردەڭەدە ونىڭ كۇتكەنىن اقتاماي تۇرمىن. مەن ونىڭ كوڭىلىن بىردەن جاي تاپقىزعىم-اق كەلدى! ونىڭ مەنەن قانداي ايەلدى كورگىسى كەلەتىنىن ءالى بىلمەيمىن عوي، ءبىراق كوپ ۇزاماي مۇنى ءبىلىپ تە الامىن جانە ونىڭ تىلەگىنە ساي بولا قالۋ ماعان ەش قيىن سوقپايدى. ورتاق ءتىل تابىسۋعا تالپىنعان العاشقى ابدىراۋ — مىنە، ماعان ەڭ قيىنى وسى كورىندى.
مەن ونىڭ دىبىرلاۋعا ۇلاسقانداي تىم جىلدام سويلەگەنىنە ىلەسىپ، نە ايتقانىن ۇعۋعا تىرىستىم:
— تاماشا كىتاپ!.. دەمەك، ءسىز ەشقانداي دا جيرەنبەگەنىڭىز عوي؟!
مەن ونى الدەبىر جۇمباق قىزعانىشتىڭ شىلاۋىندا تۇر جانە مەنى ەكىنشى چاتتەرلەي حانىم بولىپ شىقپاسىن دەگەندەي، قورقىپ تۇر-اۋ دەپ ۇيعاردىم. ىشكى تۇيسىك سەزىمىمە باعىنىپ، مەن ءبىر كەزدەرى ءوزىم جۇرگەن ورتادا انايى شىعارمالار تۋرالى ءسوز بولا قالعاندا ىلعي كادەگە اسقان "ادىستەردىڭ" بىرەۋىن بۇعان قولدانىپ، تەكسەرىپ كوردىم: ەگەر مەن اربايتىن تارتىمدى بىردەڭە جاساماق بولسام، قانداي دا ءبىر كىتاپقا جۇگىنىپ جاتپايمىن، — دەپ ونى يلاندىرىپ باقتىم...
— ءسىز ايتىپ تۇرعان نارسە پاسىقتىق، تومەنشىكتەۋ عوي...
ءوزىنىڭ سوزدەرى مەنى ءبىرشاما تىقسىرىپ جىبەرگەنىن كورگەن ول:
— ءبىراق مەن سىزگە سەنبەيمىن! — دەپ، ۇستەمەلەي ءتۇستى.
ول باسىن انتەك قيمىلداتىپ كەكىلىن قايىرىپ تاستادى دا جالىن اتقان ءارى مەيىر توككەن جانارىن (ماعان سولاي كورىندى!) ماعان قادادى. ناق سول مەزەتتە مەن ونى سونداي ءسۇيدىم! ەگەر ۇستەلدى شايعا دايىنداپ جاتقان داياشىلار بولماعاندا، مەن ءسىرا بەرىلە كەتەر مە ەدىم. تولقىپ كەتكەنىم سونداي، نە ايتىپ تۇرعانىمدى ءوزىم دە تۇسىنگەنىم جوق. الايدا، بۇل جەردە ماسەلە تەك ءبىر عانا تولعانىستا ەمەس ەدى؛ مەنى راسىندا دا ونىڭ وقىس سوزدەرى شاتاستىرىپ جىبەرگەن-دى. ەندى اباي بولا باستادىم. وندا مەن وياتقان قىزىعۋشىلىق ونىڭ جۇزىنەن، ءتىپتى داۋىس ىرعاعىنان انىق بايقالىپ تۇردى. ءبىراق ونىڭ ايتقاندارى وسى الىپ-ۇشقان اۋانعا ساي كەلمەيتىن. وعان قارسى پىكىر ءبىلدىرىپ، وندا مەن تۋرالى تەرىس تۇسىنىك تۋعانىن تىپتەن قالامايتىنىمدى ايتتىم.
— جوق، مەنىڭ ۇعىمىمدا ءسىز شىن كەيپىڭىزدەن اسىپ كەتە قويعان جوقسىز، — دەدى ول ءوزىنىڭ ىستىق جانارىمەن مەنى ارباي ءتۇسىپ. — مەنىڭ تاجىريبەم ءسىز ويلاعاننان گورى كوبىرەك. ادامنىڭ سىرت كەلبەتى مەنى الداي المايدى.
— مەن قاي كەزدە دە، اسىرەسە جاسامىس جاستاعى ادامدارعا كەلگەندە قاتەلەستىم دەپ ويلامايمىن، — دەدى ول كادىمگى تابيعي ۇنىمەن باستىرمالاتا.
ول مەنى سول ساناتقا قوسادى دەپ ەش ويىما كەلگەن جوق ەدى. جۇرەگىم قىسىلىپ كەتتى.
— تۇستاستارىما الدانىپ قالۋ وڭايىراق. اسىرەسە، پەرىشتە ءوڭدى بوزبالالار مەن قىزداردان ساقتانۋ كەرەك. ءبىراق مەن مۇنداي تۇرىقتاعى ادامداردى ايىرۋدى ۇيرەندىم. زىميان پەرىشتەلەر اركەز ادەمى كەلەدى، راس پا؟ ەڭ باستىسى — وسىنى ءبىلۋ. كوپتى كورگەندەرگە كەلەتىن بولساق...
بۇل جولى مەن تۋرالى ايتىپ تۇرعانى كۇمانسىز ەدى.
— كارتامىستار... — دەپ، مەن جابىرقاۋلى جىميىسپەن ءىلىپ اكەتتىم.
جاي كوڭىل اۋلاعان جۋىپ-شايۋ بولاتىن شىعار دەپ، ءمۇلايىمسي كۇتتىم. ءبىراق ولاي ەتپەدى. ول كوزدەرىن تايدىرىپ اكەتىپ، جاي عانا مىڭگىرلەدى:
— ءيا، تۇتاس ادام ءومىرىن اڭداۋعا بولادى.
باستاپقىدا مەن جازالاۋشى كوزبەن قاراعان وسىناۋ ەسەيگەن بالانىڭ الدىندا ابدىراپ، سىرەستىم دە قالدىم. سونان سوڭ وزىمە ۇناعان جاندى قۇپياعا، حيكاياعا قارىق قىلۋعا ەمەكسىتىپ، جىبەرمەي ەلىكتىرەتىن تالايدان قالىپتاسقان داعدىما باستىم:
— مەنىڭ ءومىرىم ءسىزدى قايران قالدىرار ەدى؛ اڭگىمەم ءسىزدى شوشىتار ەدى. ءسىزدىڭ قيالىڭىز قانشا شارىقتاسا دا...
ول ەشقانداي دا سىر اشۋدى قاجەت ەتپەيتىن نىعىرلاي ايتىپ، مەنى كۇرت ءۇزىپ جىبەردى. جانە نەلىكتەن ەكەنىن قايدام، ول مەنى تىڭداۋعا، "ونىڭ ۇستىنە كەشىرۋگە" ۋاكىلەتتى ەمەسپىن دەگەندى قوستى. سوڭعى سوزدەردى ايتقاندا داۋسى باسەڭ تارتتى.
وسى ساتتە مەندە العاش رەت وسىناۋ قاتۋلى دا الاۋلى ءوڭنىڭ كەيپىن دۇرىس تۇسىنبەپپىن-اۋ دەگەن وي جىلت ەتە قالدى. ءبىراق ونىڭ ماعان ىنتىزار قۇشتارلىق ءبىلدىرىپ تۇرعانى انىق دەپ، ءوزىمدى-وزىم جۇباتىپ، ول ويدى وربىتپەدىم. مەيلى، ول مەنى جاسامىس جاندار قاتارىنا جاتقىزا بەرسىن، مەن ول ءۇشىن قانداي كارتامىس بولسام دا، ول ماعان قاي كەزدە دە سۇقتالعان كوزقاراستاردىڭ ىشىندەگى مۇمكىن ەڭ ىشىپ-جەپ بارا جاتقان جانارىن مەنەن الار ەمەس قوي.
— ءسىز نە ىستەسەڭىز دە، — دەپ، باسەڭ ۇنمەن جالعاستىردى ول، — مەن ءسىزدىڭ جانىڭىزدا ءوزىمدى ەش ۋاقىتتا الداماعان سول سەزىمدى سەزىنىپ تۇرعانىم جوق. ونى قالاي انىقتاۋعا بولار ەدى؟ كەيدە كەيبىر ەركەكتەردى، الدەبىر ايەلدەردى كەزدەستىرگەندە مەن ولاردىڭ رۋحاني ولىك ەكەنىن جان-تانىممەن سەزىنەمىن... بۇنىڭ نە ەكەنىن تۇسىنەسىز بە؟ بىلايشا ايتقاندا، رۋح ولىككە اينالعانداي ىسپەتتى. ەندى مىنە... كەشىرىڭىز... مەنىڭ اشىق ايتقانىم ءۇشىن عاپۋ ەتىڭىز (جالپى، مەن قاتەلەسىپ تۇرعان دا بولارمىن)، ءبىراق مەن ءسىزدىڭ جانىڭىز وتە اۋرۋ، قاتتى ناۋقاس، ءبىراق ءالى ءتىرى ەكەنىنە ءباس تىگۋگە بارمىن... ءيا! جاي شالاجانسار عانا ەمەس، قىزۋ ءومىر ۇستىندە. مىنە، ءسىزدى بارلاي وتىرىپ، مەنىڭ ويىم ۇنەمى ءسىزدىڭ بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى جانە ەندىگى ءومىرىڭىز تۋرالى ءارى-سارى... مەن ءسىزدى قايران قالدىرىپ تۇرمىن با، حانىم؟ ءسىز نە، ماعان كۇلىپ وتىرسىز با؟
ول ءمۇدىرىپ قالدى، مەنىڭ كۇلكىم ونى ىڭعايسىزداندىردى. ءيا، مەن كۇلگەن ەدىم، ءبىراق مىنا ماقاۋعا ەمەس، وزىمە كۇلگەنمىن. مەن ءوزىمنىڭ بەكەر جاڭىلىسۋىما جانە سونىمەن قاتار ماسقارا بولا جازداۋدان قۇتىلعانىما قۋانعاننان كۇلدىم. ويتكەنى ءالى ەشتەڭە بولا قويعان جوق قوي: مەن ەشقانداي ادەپسىز قىلىق جاساعانىم جوق، ونى قولىنان ۇستامادىم... مەن تىنىس شىعاردىم. كەنەت ءوزىمدى وسى اڭگۇدىكتىڭ كوزىنە كورىنىپ تۇرعانداي كەيىپتە — كادىمگى كەمپىر كەيپىندە كوردىم. ول مەنىڭ كۇيىمدى ءدوپ باسا الار ما؟ مەن وعان، ايەل جانى تۋرالى الاڭ ويلى جيىرما جاسار ناقۇرىسقا، قارادىم. ونى جەك كورىپ كەتتىم...
ول ءوز سۇراعىن قايتالادى:
— ءسىز ماعان كۇلىپ تۇرسىز با؟
وسى ارادا مەن ورىن تاقتان كوتەرىلدىم. ءوزىمنىڭ وكىنىشىمدى باسۋ ءۇشىن ورنىمنان تۇرۋىم، ارى-بەرى ءجۇرۋىم كەرەكتىگىن سەزىندىم. ونىڭ ۇستىنە، ءوزىمدى ۇستاي الماي، وعان ونى مەنەن ءبىرجولاتا تەرىس اينالدىرار بىردەڭە ايتىپ قويارمىن دەپ قورىقتىم. ال مەنىڭ بۇل بالادان ايىرىلعىم كەلمەدى. وعان ءوزىمنىڭ راسىندا دا ءتىرى ەكەنىمدى جانە ول ويلاعانداي تۇرعىدا شالاجانسار ەمەس تىگىمدى دالەلدەۋگە ءتيىس ەدىم. ءسويتىپ، مەن وزىمە-وزىم ءسۇيسىنىپ، شاپشاڭداتا:
— مىرزا، ءسىز ءوز جاسىڭىزعا قاراعاندا وتە تەرەڭ جان ەكەنسىز. مۇمكىن، ءسال تىك مىنەزدەۋسىز، ءبىراق سۇڭعىلا...
ول اسا سۇڭعىلا بولىپ كورىنۋگە تىرىسپاعانىن ايتتى. تىك بەتتىگىمەن كەلىسەدى. اسىقپاۋ، اپتىقپاۋ قاجەت جەردە كىبىرتىكتەي بەرمەي، شاپشاڭداتقىسى كەلىپتى. ەشقانداي ساتسىزدىك وعان ساباق بولا المايتىن ەدى. ول مەنىڭ ويىمدى اڭداماق بولىپ، تاعى دا عاپۋلىق ءوتىندى. ءبىراق مەن وعان ەشتەڭەمەن سەپتەسە قويمادىم.
— قالاي بولعاندا دا، مىرزا، تالپىنىسىڭىز وزىڭىزگە ابىروي.
مەن وعان قولىمدى ۇسىندىم. ونىڭ الاقانىن بىرنەشە سەكۋند ۇستاپ تۇرىپ، مەن ونىڭ ىلعال جاناسۋىن سەزىندىم؛ ەندى ول ماعان ۇنامسىز ەدى. سونان سوڭ وزىمە عاشىق ەتىپ جىبەرەتىن سول الگى سايقال جىميىسقا سالىپ.
— ءسىز بۇگىن كەشكە مەنىمەن تاعى دا اڭگىمەلەسكىڭىز كەلمەي مە؟ — دەپ قوستىم.
جانە كەتپەس بۇرىن، جاۋابىن كۇتپەستەن:
— ءسىز مەن ءۇشىن كوپ نارسە ىستەي الاسىز، — دەپ سالدىم.
كوزىمدى ءسال جۇما، الگى "كوپ" دەگەن سوزگە ەكپىن تۇسىرە ايتتىم.
ىزگى جۇرەكتى جاندارعا ايتاتىن سوزدەردى بىلەمىن عوي. مۇندايلاردى كەزدەستىرىپ تۇرعانىم بۇل ءبىر ەمەس، ءبىراق تاپ قازىرگىدەي الدانعانىم العاش رەت.
مەن جالعىز قالۋعا اسىقتىم، بۇدان ءارى ءوز سەزىمىمدى ۇستاي المايتىن ەدىم. كەمەجاي جاققا قاراي جىلدامداتا بەتتەدىم.
ەسىڭە ءتۇسىر، تەرەزا، سونداعى كەمەجاي ساۋىقحاناسىنىڭ باستىرماسىن ەسىڭە الشى. بەيشارا قىز-قىرقىندار كەمەگە ءجۇزىپ كەتكەلى تۇرعان قايىققا توپىرلاي مىنگەن اعىلشىن تەڭىزشىلەرىنە جامىراي قاراپ تۇردى. كەشىككەندەرى جۇگىرىپ كەلىپ جاتتى. ولار فۋتبول ويناعان-دى، ولاردىڭ شولاق دامبالدارى قانمەن جانە توپىراقپەن بىلعانىشتى شودىرايعان تىزەلەرىن ايگىلەپ تۇردى. قىز-قىرقىندار بۇل توبىردان: "انە، اناۋ مەنىكى... ال مەنىكى الدىڭعى، سونداي ءىرى، سارى..." دەپ، وزدەرىنىڭ بىرەر ساعاتتىق سەرىكتەرىن تانۋعا تىرىسىپ جاتتى. مىنا ۇرعاشىلاردى ماڭگىلىك دەپ پايىمداعان، رۋح تۋرالى تولعانعان بوزبالا جايلى ويلادىم! Ah، قۇرتاقانداي ءدىندارىم، سەنى مىنا حايۋانداردىڭ قولىنا بەرەر مە ەدى! جوق، سەن ءۇشىن اناۋ ىربيعان قاتىندى ءوزىم تاڭدار ەدىم... ول ايەل ايعايلاپ تۇر ەدى، ويتكەنى "ونىڭ جىگىتى" ءوزىنىڭ ساپتىاياق سىراسىن ءىشىپ ۇلگەرمەپتى. كەنەت ول قىز ساپتىاياقتى قوس قولداپ ۇستاي الدى دا، باسقالاردىڭ قىران-توپان كۇلكىسىنە كەنەلىپ، قايىققا كەلدى، ءسويتىپ سىرانى ەركەككە ۇسىندى، ول ونى ءسىمىرىپ سالدى.
* * *
بۇل تىمىرسىق، ايسىز كەش ەدى. گۇلدەردىڭ حوش ءيىسى كوزگە كورىنبەي تۇرعان تەڭىزدىڭ ءيىسىن باسىپ تۇردى. كىرەبەرىس دالىزدەن شىعا بەرە مەن ونىڭ ىزىمنەن قاراپ تۇرعانىن سەزدىم. ونشا كوپ ۇزاماۋعا ۇيعاردىم — ول مەنى تاپپاي قالار دەپ قورىقتىم. قوناق ءۇيدىڭ جارىعى جانىپ تۇرعان تەرەزەلەرىنىڭ استىندا قوبالجي كەزىپ ءجۇردىم. ەگەر ول مەنى سۇيگەن بولسا، بۇل كۇتۋ قالاي بولار ەدى دەپ ويلاۋعا وزىمە تىيىم سالا المادىم. كەنەت مەندە مۇمكىن مەن ونىڭ سەزىمىن وياتا العان بولارمىن دەگەن وي جىلت ەتە قالدى... ءوز قۇدىرەتىڭە سەنۋدەن قالۋ بىزگە قانداي قيىن! پاك ەركەكتەر بار ما؟ وندايلار بولا ما ەكەن؟ جوق ارينە، جوق! نەمەسە ولاردىڭ كورىنەۋ ىزگىلىگىنىڭ استارىندا الدەبىر سىر جاتادى... مۇنىڭ شىندىققا جاناسپايتىنىن بىلە تۇرا، مەن وسىنى قايتالاي بەردىم. مەن بولمىسىنان سونشالىقتى بايسالدى ءوزىمنىڭ بوزبالا تانىستارىمدى، ولارعا مەنىڭ دەڭگەيىمە دەيىن ءتۇسۋى ءۇشىن كوپ كۇش-جىگەر جۇمساۋى قاجەت بولعانىن ەسكە الدىم.
ءبىر ۋاقىتتا ول ەسىك الدىنا شىقتى. ونىڭ ۇستىندە ناشار تىگىلگەن سموكينگ كوستيۋم، رابايسىز بايلانا سالعان گالستۋك بولدى. ءوزىمنىڭ تۇرعان جەرىمدى ءبىلدىرۋ ءۇشىن تەمەكى تۇتاتتىم. ول جاقىنداپ كەلدى، ءبىراق مەن ونىڭ ابىرجىعانىنا ناساتتانا ءتىل قاتپادىم. ءوزىنىڭ يباسىزدىعى ءۇشىن تاعى دا كەشىرىم ءوتىندى. ول مەنىڭ ءوڭىمنىڭ قۇبىلىسىن اڭداپ تۇرعانى تۇسىنىكتى ەدى: مەنىڭ ۇنسىزدىگىم ونى قوبالجىتتى. مۇمكىن وسى مينۋتتا ول مەنەن سىرتقا تەۋىپ تۇرعان جەككورۋشىلىكتى بۇلىڭعىر سەزىنگەن بولار. ەگەر ول مەنىڭ جانىمدى قيناعىسى كەلسە، مەن ونى ازىراق جەككورەر مە ەدىم.
ءبىراق ماعان ايەل، ونىڭ ۇستىنە وزىنەن ىنتىزار سەزىم كۇتكەن سونشالىقتى ەسسىز ايەل رەتىندە قاراۋ ويى ونىڭ ساناسىنا ءتىپتى جىلت ەتىپ بولسا دا كەلمەگەن-دى؛ ەڭ سۇمدىعى: ول جاي-كۇيدى ءتىپتى بۇلاي ويلاماعان. ول ءۇشىن مەن بىتكەن ادام ەكەنىم ءسوزسىز ەدى. ءيا، قىلمىستى نيەت ەمەس، قايتا نيەتتىڭ جوقتىعى تۋعىزادى. ەگەر ول ماعان زيان كەلتىرۋگە نەمەسە مەنى بىردەڭەمەن جارالاۋعا تىرىسسا، مەن مۇنى ونىڭ قاسكويلىگى دەپ ءتۇسىنىپ، ءبىر جاعىنا شىققان بولار ەدىم. ايەل ءوزىن جەككورەتىن ەركەكتەن ءبارىن كۇتۋگە بار. ءبىراق ىزديعان سىپايىگەرشىلىكتەن ەشتەڭە كۇتپەي-اق قوي. ول ءوزى قالاسىن — قالاماسىن، ماعان ولىك، ياعني ايەل رەتىندە كۇنى وتكەنى ايدان انىق دەگەن كۋالىك بەردى.
ءبىز ورىندىققا وتىردىق. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، مەن ودان قانشا جاستا ەكەنىن سۇرادىم.
— جيىرما... كوپ ۇزاماي جيىرما ءبىر بولادى...
بەيباق! ەگەر مەن، دەگەنمەن، ونىڭ الاڭداۋشىلىعىن، ءبىرجولاتا ايىرىلۋ، ورنى تولماس جوعالتۋ سەزىمىن وياتا السام، ەسە قايىرا العان بولماس پا ەدىم؟ ومىرىمە ەنگەن بوزبالالاردىڭ بارىنە ءار مينۋت سايىن ءوزىنىڭ ءومىرى ءوتىپ بارادى دەپ سەزىنگەن سوناۋ اڭساي ءبىلۋدى بەرە العاندى. ولار مەنى جابىرلەي الاتىن، تاستاپ كەتە الاتىن، مەن ولاردىڭ قولىنا كۇنى ءوتىپ بارا جاتقان تىرشىلىكتى — وزدەرىنىڭ جاستىق شاعىن قالدىردىم؛ ولاردىڭ ءومىردىڭ تۇرلاۋسىزدىعىنا كوزدەرى اشىلدى جانە ولار ءۇشىن ەندى وسى جان القىم ارپالىستان باسقا ەشتەڭە قالمايتىن.
* * *
مەنىڭ ايتاتىن كەزەگىم كەلدى؛ ەڭ قاراپايىم نارسەلەر تۋرالى: كورىنبەي تۇرعان تەڭىز جايلى، گۇلدەردىڭ ءيىسى جونىندە، الىستان تالىپ جەتكەن وركەستر ءۇنى تۋرالى ءسوز قىلدىم؛ مىنە، باقىت ءۇشىن قاجەتتىڭ ءبارى دەدىم مەن، تەك ءبىر عانا نارسە جەتىسپەيدى...
— ءسىز مەنى كوزىڭىزگە ىلمەيسىز... مەنى جاس ايەل دەپ كوزىڭىزگە ەلەستەتىڭىزشى...
مەن بىرەر سەكۋند ءۇنسىز قالدىم، ءبىراق ول مەنىڭ جاس كوڭىلىمە قانىعۋ ءۇشىن وزىنە ءتۇن قاجەت دەگەن سياقتىنى ايتۋدى ويلامادى دا. ول تەاتردا نەمەسە كينودا ماحابباتتى بەينەلەۋدە اياق الىپ جۇرە المايتىن قيال-عاجايىپتاردىڭ ءومىر شىندىعىمەن ەش ۇيلەسپەيتىنىن اق كوڭىلمەن ايتىپ ءوتتى. جانە "قالاعان جەرىندە، كوبىنەسە تەڭىز جاعاسىنداعى باستىرمادان گورى اۋرۋحانا نەمەسە الاپەس پالاتاسىندا بۇرشىك جارىپ سالا بەرەتىن ماحاببات" تۋرالى ەداۋىر كەكسىندى ءبىرسىپىرا سوزبەن باستىرمالاتىپ جىبەردى. سول كەزدە مەن وعان ءبىز ماحابباتتىڭ ءار ءتۇرى تۋرالى ايتىپ وتىرعانىمىزدى ءسوز ەتتىم... جوق، — دەدى ول، — ماحاببات تۇتاس، ءبىر عانا ماحاببات بار، ءبىز ونى جاي ءتۇرلى-تۇرلى قۇبىلىسقا تەليمىز. بۇل سوزدەردىڭ ءبارى ەشتەڭە ەمەس ەدى، ولار ءبىزدىڭ ارامىزدا تۇرعان تەرەڭ ايىرماشىلىقتى ەش قوزعاماعان-دى. اقىرى، مەن وعان سۇراقتى توتەسىنەن قويۋعا تاۋەكەل ەتتىم: بۇگىن ەلەمەي وتىرعان ادامدىق باقىت تۋرالى كەيىن وكىنىپ جۇرمەيسىز بە؟ جىبەرىپ العام مۇمكىندىك تۋرالى ەستەلىك ويىڭىزدان شىقپاي جۇرمەي مە؟
ول اۋزىن اشىپ اڭىرايىپ قالدى: مەنىڭ ءسوزىم جانىنا ءتيىپ كەتتى مە ەكەن، الدە ماعان ويىمدى وربىتۋگە مۇمكىندىك بەرگىسى كەلدى مە ەكەن. ونىڭ ءۇنسىز قالۋى مەنى قاناتتاندىرىپ جىبەردى. ەرتە مە، كەش پە، جاستىق شاق ەتەدى جانە استا-توك زاماندا مويىن بۇرماعان ءارى بەيبەرەكەت قىلعان مولشىلىق ولە-ولگەنشە بولا بەرمەيدى دەپ، ونى سەندىرىپ باقتىم. ءبىر كەزدە ءبىز شاقىرۋعا بارماساق، شاقىرۋعا زار بولىپ، ەندى ەش ۋاقىتتا وندايدى ەستي المايتىن كەز كەلەدى؛ جونە كەيدە بۇكىل ءومىر سونىڭ سوڭىنا تۇسۋگە كەتەدى. اھ، باقىتتى كەيىنگە قويا تۇرۋعا بولادى جانە ول ءاردايىم الدا ءبىر جەردە توسىپ تۇرادى دەپ، كامىل سەنەتىن جاستىق شاقتىڭ اڭعالدىعى-اي!
مۇنىڭ ءبارى ونى سەلت ەتكىزە قويماعانداي، ال مەن جىلاپ جىبەردىم... ول ءالى سولاي ءۇنسىز مەنى باقىلاپ تۇردى.
— ءبىز تابان جولدان شىعىپ كەتىپپىز، — دەپ مىڭگىرلەدىم. — مەن ءتىپتى ەشتەڭەنى كورىپ كەلە جاتقانىم جوق.
اياعىم شوپكە تايىپ كەتكەندە ول مەنى قولىمنان دەمەپ، تابان جولعا الىپ كەلدى. ءسويتتى دە مەن جەڭىل قىسىپ كەلە جاتقان قولىن بىردەن تارتىپ الا قويدى. وسى جەردە مەن شىداي الماي كەتتىم:
— ايتىڭىزشى! بىردەڭە دەپ جاۋاپ قاتساڭشى...
— سىزگە نە جاۋاپ بەرەيىن؟ ءسىز "ماحاببات"، "باقىت" دەگەن سوزدەردىڭ نە ەكەنىن ءالى بىلمەيدى ەكەنسىز...
— ال ءسىز؟ ءسىز بۇنى ماعان ۇقتىرا الامىن دەپ ويلايسىز با؟ بايعۇس، بالاقاي!
— بۇل جەردە جاستا تۇرعان ەشتەڭە جوق، — دەدى ول ەش اشۋلانباستان. — مۇنى تۋعاننان بىلەتىن ادامدار بار، باسقالارى ونى جيىرما جاسىندا، وزگەلەرى تالاي جىلعى ازاپتان كەيىن بىلەدى، ءبىراق كوپشىلىگى مۇنى ولەر الدىندا عانا ۇعادى.
مەن ايتىپ سالدىم:
— مۇنىڭ ءبارى بوس ءسوز!
— جانە سىزگە...، — دەپ جالعاستىردى ول بەينە مەنى ەستىمەگەندەي، — ءالى تالاي نارسەنى ۇيرەنۋ كەرەك. ءبورى ءسىزدىڭ الدىڭىزدا، ءسىز بۇل تۋرالى ءبىلىپ تۇرعان جوقسىز.
— مەن ءوز الارىمدى العانمىن جانە ەگەر مەن ءوز باسىمنان كەشكەندەردىڭ ءبىر كىشكەنە بولىگىن عانا جايىپ سالسام، قۇلاعىڭىزدى تىعىنداپ الار ەدىڭىز،— دەپ مالىمدەدىم ايتارلىقتاي قاتقىل ۇنمەن.
— بايعۇس بالاقايلار! سىزدەردىڭ ورتالارىڭىزدا (مەن ونى جاقسى بىلەمىن، مەن سول ورتادان شىققانمىن) اۋىر تاعدىر دەپ ايتاتىن نارسە... ەگەر ءسىز پايىمداي بىلسەڭىز عوي...
وتكەن كەزەڭ قانداي اۋىر بولسىن، مەنىڭ قايتادان بالا بولۋىم ءۇشىن بىرنەشە تامشى كوز جاسى جانە ماڭدايىمدى سيپاۋ جەتكىلىكتى دەپ قارسىلاستى ول.
— ماحاببات دەگەن وسى.
ونىڭ سوڭعى سوزدەرى ارەڭ ەستىلدى. مەن قايتادان:
— ءسوز عانا! — دەدىم.
ءبىز قوناق ۇيگە جاقىنداپ كەلدىك تە، جارقىراپ شام جاعىلعان كىرەبەرىستە ونىڭ الابۇرتقان ءجۇزىن كوردىم. ءيا، بۇل بوزبالانىڭ الدەبىر سۇمدىق ورەكپىگەن ىنتىزارلىق تۇزاعىندا تۇرعانى نەمەسە دالىرەك ايتقاندا (سەزىنگەنىمدى قالاي جەتكىزسەم ەكەن)، ونى الدەبىر قۇبىلىس باۋراپ العانى كۇمانسىز ەدى؛ ول مۇنىڭ بويىن كەرنەپ كەتتى، مەنى شارپىپ ءوتتى... مەن مۇنى قالاي لاق ەتكىزگەنىمدى ءوزىم دە انداماي قالدىم، دەمىمدى سىرتقا شىعارىپ:
— مەن ءسىزدى جەككورەمىن..، — دەدىم.
ول باسەڭ دە انىق ەتىپ:
— ال مەن ءسىزدى سۇيەمىن،— دەپ جاۋاپ قاتتى.
مەن سونداي كۇتكەن ءارى اڭساعان بۇل سوزدەر اقىرى ماعان ارنالدى-اۋ؛ بۇل سول ىڭكار سوزدەر ەدى، ءبىراق، وكىنىشكە قاراي ەندى جات سوزدەر ەدى! مەن بۇل قورلىقتى سوزعىم كەلمەي:
— بەيباق، اقىماق! — دەپ كەسىپ تاستادىم.
ەسىمدە قالعانى، ول جاۋاپ رەتىندە ماعان دا وسىنداي ەسى كەتۋدى تىلەيتىنىن جانە كۇن سايىن مەن ءۇشىن وسىنى قۇدايدان سۇرايتىنىن ايتىپ جاتتى.
— ماعان ءسىزدىڭ مۇسىركەۋىڭىزدىڭ كەرەگى جوق! بۇل مەن ءۇشىن قانشا قىمباتقا تۇسسە دە، مەن سىباعامدى العانمىن... مەن سىباعامدى العانمىن...
"مەن سىباعامدى العانمىن" دەپ ءۇشىنشى رەت قايتالادىم، ءبىراق ەندى ەڭىرەپ تۇر ەدىم. جوق، مەن وزىمدىكىن الا المادىم، ءبارى مەن ءۇشىن باستالماي جاتىپ-اق ءبىتتى. بەيمالىم ماحابباتتان جاستىق شاعىمداعىداي كۇتەر ەندى ەشتەڭە جوق. مەن ونى اڭساعاننان باسقا ول تۋرالى ەشتەڭە دە بىلمەيمىن. وسى اڭساۋ كەيدە مەنى شىرماپ، كوزىمدى تۇندىرىپ تاستايدى، مەنى بارشا قۇردىم جولعا قاڭعىتىپ جىبەردى، قابىرعاعا سوققىلايدى، وي-شۇقىرعا ءسۇرىنىپ كەتۋگە ءماجبۇر ەتەدى، ءسويتىپ سىلىكپەمدى شىعارىپ، لاس تولى شۇقاناققا يتەرە سالادى.
ول ەندى جانىمدا جوق ەدى. مەن قايتادان باقتى بويلاپ كەتتىم جانە كەيدە جىلاپ الاتىنىم سياقتى اعىل-تەگىل كوسىلدىم، كوز جاسىم وزىنەن-وزى ساۋلاپ، ءتىپتى ءتۇرىم جيىرىلعان دا جوق. بۇل نوسەردىڭ اياعىن تۇنگى سامال ورتەنگەن ءجۇزىمدى وپكەنشە ۇزاق كۇتتىم".
You Might Also Like
-
كۋرورتتان قايتىپ بارا جاتقان ساپارلارىندا جولاي ۇيگە سوقپاق بولعان بالالارىن كۇتىپ، ەرعابىل شال ءتۇن ورتاسى اۋعاندا جاتسا دا، ەرتەڭىنە كۇن شىقپاي وياندى. الاگەۋىمدە ۇندەمەي ءجۇرىپ كيىنىپ الدى. ءماسىسىن...
-
ءاردايىم قۇلشىنىپ تۇرۋ قىيىن، ويتكەنى بۇل سانالى تۇردە كۇش سالۋدى تالاپ ەتەدى. وتكەنىڭ مەن بولاشاعىڭ تۋرالى ويلار كەلە بەرىپ، ناقتى وسى شاققا كوڭىل بولۋگە جانە وزگەرتۋگە بولمايتىن نارسەلەر ءۇشىن الاڭ...
