مەنىڭ قۇرداستارىم
رومان تۋرالى اڭگىمە
(روماننىڭ ۋۆەرتيۋراسى)
مەنىڭ ءبىر جولداسىم بولدى. ول قاراپ كەلە جاتىپ، ايقايلاعىم كەلەدى، كورىنگەن جۇرتتى قۇشاقتاپ سۇيگىم كەلەدى دەيتىن. باقىتتىلىقتان عوي دەيمىن.
مەن ءبىر اڭگىمە جازدىم. ول مەنىڭ كورىنگەندى قۇشاقتاپ سۇيگەنىم، ءبىرىنشى شىققان ايقايىم ەدى. وندا شەبەرلىك، جازۋشىلىق جوق بولعانىمەن، جاڭا سەزىم بار ەدى.
ءبىراق، باقىتتى بولۋ ءبىر باسقا دا، سول باقىتتى تاني ءبىلۋ ءبىر باسقا ەكەن. ول سەزىمدى كوپ جولداستاردىڭ تۇسىنگىسى كەلمەيدى.
— ادام بالاسىن باقىتتى ەتەتىن ءسوزدى تىڭداپ جاتىپ ادامنىڭ ولگەنىن سەزبەي قالۋى مۇمكىن بە؟ — دەيدى ولار.
جاڭا سەزىمدى تۇسىنە ءبىلۋ ءۇشىن سىنشىل بولۋ، ساياساتشى بولۋى از ەكەن، سول سەزىمنىڭ دەنەڭدى دۋىلداتىپ، جۇرەگىڭدى تۋلاتىپ تولقىتۋى قاجەت ەكەن. بىلايىنشا ايتقاندا، جاڭا سەزىممەن بويىڭنىڭ تەڭدەسى بولۋى كەرەك ەكەن.
سەزىم تۋرالى ايتا تۇسەيىنشى...
كيروۆ ولگەندە لەنينگرادتارى مەنىڭ ءبىر جولداس قىزىم بىلاي دەپ ماعان حات جازدى:
«اكەم سەرگەي ءميرونوۆيچتىڭ ولگەنىن ەستىپ، زاۆودتان كەلدى دە، ساندىقتا جاتقان ەسكى ناگانىن الىپ مايلاپ، ءسۇرتىپ، تىنىش تاپپاي، جاۋعا اتتاناتىنداي تۇنىمەن ۇيىقتامادى. وسى جاعدايدى سوزبەن ايتىپ بولمايتىن ءبىر اسا جالىندى، ساۋلەلى سەزىم بار».
مەن جولداس كيروۆ ءولىمى جونىندە كوپ ولەڭ، پوەمالار وقىدىم. ءبىراق ونىڭ ەشقايسىسى دا جوعارعى حات سياقتى قانىمدى قىزدىرىپ، جۇرەگىمدى تولقىتقان جوق. وسى ءبىر نارسە ادەبيەتكە وتە قاجەت قاسيەت ەكەن-اۋ دەپ ءتۇسىنىپ ەدىم، سوندا ءبىر.
مەن سەزىم جونىندە بىرەۋگە ساباق بەرسەم بە دەپ وتىرعانىم جوق. سەزىم جونىندەگى ساباقتى ءبارىمىز بىرىگىپ تىڭداساق دەپ وتىرمىن. سول سەزىمدى تولىقتايتىن كىتاپتى تىڭداساق دەپ وتىرمىن.
ومىرگە سۇيگەن جارداي عاشىق بولعانداردىڭ ءبىرى — مەنمىن. ءبارىمىزدىڭ ءومىرىمىزدىڭ باستالۋى بار. بارلىعىمىزدىڭ دا ومىردە باستان كەشىرگەن اسا ءتاتتى مينۋتتەرىمىز باقىتپەن بەتپە-بەت كەزدەسكەن ۋاقىتىمىز بارلىق ءومىرىمىزدىڭ تاعدىرىن شەشىپ بەرگەن كەزەڭدەرىمىز، ولگەنشە ۇمىتىلمايتىن، ەسكە تۇسسە جۇرەكتى تۋلاتاتىن ۋاقيعالارىمىز بار. مىنە، بۇل اڭگىمە سەزىمنەن باستالىپ، مەنىڭ باستان كەشىرگەن اسا ءتاتتى قىمبات مينۋتتەرىمە، ومىرىمنەن بەت العان باعىتىنا ارنالماقشى. ءبىراق ءومىرىمنىڭ باعىتىنا جول سىزىپ بەرگەن كەزەڭىنىڭ ءوزى سول جاڭا سەزىمىنىڭ جاسالۋى مەن سەزىمدى وياتاتىن كىتاپتار ەدى. ول مەنىڭ سانالى ءومىردىڭ سوقپاعىنا تۇسپەگەن كەزىم ەدى. مەن ءومىرىمدى دە، ونىڭ باقىتىن دا سودان كەيىن تاپتىم. ىستىقپەن دە، سۋىقپەن دە سودان كەيىن تانىستىم. مەن جۇرەگىمنىڭ وتىن دا، ءومىرىمنىڭ مازمۇنىن دا سودان كەيىن جاسادىم.
مەن وندا 12 جاسار ەدىم. اعام مەنىڭ ساباقتى قالاي پىسىقتاعانىمدى باقىلاپ، قاداعالاپ تۇراتىن. ول وتە قاتاڭ ەدى ءبىر كۇنى ول انري باربيۋستىڭ جاڭا شىققان رومانىن الىپ كەلدى
— وسىنى وقىپ، مازمۇنىن ماعان ايتىپ بەرەرسىڭ، — دەدى. مەن الدەنەشە كۇن سوڭىنا ءتۇسىپ ءجۇرىپ «وتتى» وقىپ شىقتىم. ءبىراق تۇك تۇسىنە المادىم. ەكىنشى رەت وقىپ شىقتىم، روماندا باربيۋستىڭ سۋرەتى بار ەدى سۋرەتىندە ول ۇلكەن قارا كوزدى قويۋ قارا مۇرتتى، ادەمى — اق ەدى سودان كەيىن باربيۋس دەسە وكوپتا جاتقان ۇشى-قيىرسىز كوپ سولداتتاردىڭ ىشىنەن كوتەرىلىپ، جالپى الەمگە ايقاي سالىپ تۇرعان قارا كوزدى، قارا مۇرتتى، ادەمى كىسى كوزىمە ەلەستەيتىن .
مۇمكىن، بۇل ماكسيم گوركييدىڭ جازعان بەتاشارىنىڭ اسەرى بولار.
اعايىم:
— وسىنداي ۇلى ادام ءبىزدىڭ كومپارتيانىڭ مۇشەسى، — دەپ ءتىپتى ماقتانىپ قالاتىن.
كەيىنىرەك، ءومىر باقىتىنىڭ ءدامىن تاتا باستاعان سوڭ قانداي تىلەك بولسا دا، ورىندالاتىنىنا كوزىم جەتە باستاعان سوڭ، انري باربيۋستى كورۋگە وتە قۇمار بولدىم.
بۇل قۇمارلىقتى ءومىرىمنىڭ بارلىق وي-قىرىنان الىپ ءوتىپ، 1935 جىلعا دەيىن اكەلدىم. 1935 جىلى جاستايىمنان جانىمنىڭ ارمانى — باربيۋستى كوردىم. ءبىراق مەن كورگەندە ول كونسەرۆاتوريا زالىندا ۇلكەن قارا كوزدەرىن ماڭگىلىك جۇمىپ جاتىر ەدى مەن ءسويتىپ ونىڭ وتتى كوزدەرىن كەرە المادىم. مەن وعان جەر بەتىنەن كەتەر الدىندا كەزدەسىپ، بىرنەشە رەت، اقتىق رەت الدىنان ءوتىپ بارا جاتىپ جىلاپ جىبەردىم. مەن بۇرىن ەش ۋاقىتتا دا جىلاماعان ەدىم. تەك مىناداي ءبىر جارداي بولدى.
1931 جىلى لەنينگرادتا وقىپ جۇرگەنىمدە «اكەڭ ءولدى» دەگەن تەلەگرامما كەلدى مەن جىلاعانىم جوق. ءبىراق، نەگە ەكەنىن قايدام، جولداستارىمنىڭ بارلىعىن جيناپ الىپ، «اكەم ءولدى» دەپ ايتتىم دا، جۇگىرىپ ۇيگە كەتىپ قالدىم. كەشكە ءبىزدىڭ ەكىنشى كۋرستاعى بارلىق ستۋدەنتتەر جينالىپ كەلىپ، ماعان كوڭىل ايتتى. مەنىڭ قايعىما ورتاق ەكەندەرىن ءبىلدىردى. سوندا گرۋزين بالاسى-جولداسىم سيۆادزە: «قايعىرما، ءبىز ەكەۋمىز سوۆەت ۇكىمەتى دەيتىن ولمەيتىن اكە تاۋىپ العانىمىز جوق پا»، — دەدى سوندا مەن قايعىدان ەمەس، قۋانعاندىقتان جىلاپ جىبەردىم. ومىردە جالعىز ەمەس ەكەنىمدى سەزۋ، بۇكىل وتان بولىپ مەنى سۇيەتىنىن سەزۋ مەنى اسا باقىتتى ەتتى، جولداسىمنىڭ وتە جىلى ءسوزى كوڭىلىمدى بوساتىپ-اق جىبەردى.
مەن جاڭا سەزىممەن، ينتەرناسيونالدىق سەزىممەن وسىلاي كەزدەسىپ ەدىم.
مەن ومىردەگى ەڭ ءتاتتى مينۋتتەردى، باقىتتى سودان كەيىن تاپتىم.
مەن وسى اڭگىمەنى تەڭىز جەلىنە كەۋدەمدى توسا تۇرىپ جازدىم. ءومىردىڭ جولىنا، باقىتتىڭ سوقپاعىنا ەڭ العاش تۇسكەن مينۋتتەر اسا قىمباتتى بولدى. سول الىستاعى مينۋتتەر جەل بولىپ كەۋدەڭە سوعىپ، اۋا بولىپ ىشىڭە كىرىپ جاتقانداي بولادى. سول ءتاتتى مينۋتتەر تەڭىز جەلىندەي كوڭىلدى كوتەرەدى جەلپىپ ۇرلەيدى، ەسكىرگەن تۇزدى ءيسى كەڭ دەم الدىرادى.
...باياعىدا، بۇدان كوپ بولدى، مەن وندا سەگىز جاسار ەدىم؛ اۋىلدا اسىق ويناپ، قوزى جايىپ جۇرەتىن ەدىك. ومىردە قالا كورمەگەن، قولىنا قاعاز ۇستاماعان اجەم ءبىرىنشى رەت قالاعا بارىپ، ماعان ءبىر كىتاپ اكەلىپ بەردى ەشكىمگە كورسەتپەي، مەنى وڭاشالاپ شىعارىپ الدى دا:
— قالقام، بولاشاقتان ءۇمىتىمىز بار. مىناۋ دۇنيەدەگى بارلىق انالاردىڭ قامقورى، جاناشىرىنىڭ جازعان كىتابى دەيدى بۇل اۋليە ادام دەيدى. وسىنى ءوزى وسكەندە وقىپ، ماعان ءتۇسىندىرىپ بەرەرسىڭ. ەشكىمگە بەرمەي، جىرتپاي ساقتا، — دەدى. سودان بەرى كوپ جىل ءوتتى. ودان بەرى مەن باقىتتى دا، قۋانىش، ماحابباتتى دا ومىردەن تاپتىم. «جەردە ادام بولۋ-ۇلكەن باقىت» — دەيدى ۇلى جازۋشى. مەن وسى ۇلى باقىتقا يە بولدىم.
مەن وسى ءومىرىمنىڭ قىرىنان قارعىپ، ويىنان ورعىپ وتكەندە دە وسى انام بەرگەن كىتاپتى تاستاعانىم جوق.
— باقىتتى، شىراعىم، قۇداي بەرمەك ەدى ازرەت سۇلتان بەرمەك ەدى، ەندى وسى كىتاپ بەرەر، وقى، شىراعىم — دەگەن ەدى اجەم. وسى كىتاپ ماعان باقىت بەردى. مەن انام بەرگەن كىتاپتى «بارلىق انالاردىڭ بىردەن-بىر قامقورى، جاناشىرى جازعان كىتاپتى»، ەڭ ءبىرىنشى رەت ازرەت سۇلتاننىڭ ءدال تۇبىندە وتىرىپ وقىدىم. كىتاپتىڭ باسى جىرتىلىپ قالعان ەكەن. مەن وقىپ بولعان سوڭ، بازاردان جارتى كەز قىزىل شۇبەرەك ساتىپ الدىم دا، اعاشقا تۋ قىلىپ تاعىپ، اجەمە اپارىپ بەردىم.
— كىتاپ بەرەتىن باقىت وسى كورىنەدى — دەدىم.
كىتاپتىڭ اتىن، اۆتورىن بىلمەسەم دە، ىشىنەن تۇسىنگەنىم وسى ەدى ەرتەڭىنە اجەم قولىنا قىزىل تۋ الىپ، ءبىرىنشى رەت ماي ميتينگىسىنە شىقتى. بۇل بۇكىل انالاردىڭ قامقورى بولعان ادامعا سەنۋشىلىكتىڭ كۇشتىلىگىنە ەدى.
كەيىن، 29 جىلى لەنينگرادتا سول كىتاپتى تالقىلادىق. ول كىتاپ ماكسيم گوركييدىڭ «اناسى» ەكەن.
1931 جىلى تۇركىستان بارعاندا ماكسيم گوركييدىڭ ۇلكەن پورترەتىن الا باردىم.
— بۇل كىم؟ — دەدى اجەم.
— بۇل باياعى ءوزى بەرگەن كىتاپتى جازعان «بارلىق انالاردىڭ جاناشىرى» بولعان ادام، — دەدىم مەن.
مادەنيەت جولى باسپاعان ازياعا، حات تانىمايتىن، قالا كورمەگەن قارا حالىقتىڭ اناسىنا دا «بارلىق انالاردىڭ» قامقورى بولىپ جەتە العان ۇلى ادامنىڭ ۇلى شىعارماسىمەن مەن وسىلاي تانىسىپ ەدىم.
مەن، باربيۋس پەن گوركيي جونىندە ايتىپ وتىرعاندا، ولاردىڭ ۇلى شىعارمالارىنىڭ جۇرەك تولقىتاتىنىن، ءاربىر وقىعان ادامنىڭ ومىرىنە وزىنشە باعىت سىلتەپ بەرەتىنىن ايتپاقشى ەدىم. بۇل جالپى رومان تۋرالى، رومان جازۋ تۋرالى اڭگىمە ەدى.
مەن جازۋشى بولعىم كەلدى. گوركييگە ۇساپ جاعالاۋدا، تەڭىز جەلىنە كەۋدەمدى توسەي وتىرىپ، ماكار چۋدرالاردىڭ اڭگىمەسىن تىڭداعىم كەلدى بۇل گوركييدىڭ اسەرى ەدى گوركييگە ەلىكتەپ، تەڭىز جاعالاپ كوپ ءجۇردىم. سۇڭقار جىرىن گوركييگە ايتىپ بەرگەن قويشى جولىقسا ەكەن دەپ كوپ ىزدەدىم. ءبىر كۇنى ءبىر قويشىعا جولىقتىم.
— گوركييدى بىلەسىڭ بە؟ — دەدىم.
— بىلگەندە قانداي، كولحوزىمىزدىڭ اتى — گوركيي.
— سۇڭقار جىرىن وقىپ پا ەدىڭ؟
— يا
— سول سياقتى جىر ايتىپ بەرەسىڭ بە؟
— ونداي جىردى قايدان ايتايىن، ويتكەنى ونى دۇنيەدە ءبىر-اق رەت تۋعان گوركيي جازعان. ءبىراق ءبىر ەرتەگى ايتايىن.
سوندا قويشى شال ماعان وسى «تەرەك پەن قىزىل گۇلدى» ايتىپ بەردى.
«تەرەك پەن قىزىل گۇل»
تەكشە تاۋدىڭ باۋىرىندا، ءمولدىر بۇلاق جاعاسىندا ۇزىن تەرەك بولاتىن ەدى. بۇل تەرەككە جاقىن جەردە، قالىڭ شوپتەر اراسىندا، جىلدا جايناپ شەشەك اتىپ، اينالاعا جۇپار ءيىسىن تاراتاتىن ءبىر قىزىل گۇل ەسەتىن ەدى.
ساياحاتتا جۇرگەن جاستار، ءمولدىر بۇلاق جاعاسىنا كوركەم تەرەك ساياسىنا كەپ وتىرىپ دەمالاتىن، قىزىل گۇلدىڭ جۇپار ءيىسىن تازا اۋادا ەركىن جۇتىپ كوڭىلدەنىپ، شاتتاناتىن.
ءبىر كۇندەرى ءبىر سۇلۋ قىز كەلىپ بۇلاق جاعاسىنان قىزىل گۇلدى كەردى-داعى قاسىنا كەپ وتىردى. مەن بىلەم بە سەبەپتەرىن: قىز ءجۇرىپ قىزىل گۇلگە جاقىن بولعان عوي ەجەلدەن، ايتەۋىر ول سودان كەيىن كۇندە كەلىپ قىزىل گۇلدى سىلاپ-سيپاپ ماپەلەيدى جان-جاقتاعى كەسىر ەتەر، ءسانىن بۇزار ءشوبىن جۇلىپ، ادەمى ەتىپ وسىرەدى.
كوككە موينىن سوزعان تەرەك، تاكاپپار بوپ وسكەن عوي، ول ءىشى كۇيىپ قىزعانادى، سۇلۋ قىز دا قىزىل گۇل ەكەنىن قايدان ءبىلسىن، سۇيىلگەن سۇلۋ گۇلگە قۇمار بولاتىنىن قايدان ءبىلسىن، قىز جۇرەگىن ۇرلاپ العان قىزىل گۇلدى كوپ ويلانىپ، مۇقاتپاقشى بولادى تەرەك.
تاڭ الدىندا قىزىل گۇلدەر شەشەك اتىپ سىلانعاندا، سۇلۋ قىزداي تارانعاندا، ۇزىن تەرەك دورەكىلەۋ ءسوز باستايدى:
«ە، قىزىل گۇل، تاڭ اتاردا شەشەك اتىپ سىلاناسىڭ، سۇلۋ قىزداي تاراناسىڭ، ءبىراق سەن گۇل، تابيعاتتىڭ سەنى ابدەن مازاق ەتىپ، قور قىلعانىن سەزەسىڭ بە؟ وسىمدىكتەردىڭ ىشىندەگى ەڭ جامانى سەن بولاسىڭ، ۇزىندىعىڭ ءبىر-اق تۇتام، الابۇتا، قامىستاردان بويىن وزىپ، موينىن اسىپ ەش نارسەنى كورە المايسىڭ. اعاشتارعا پاتشا، ۇزىن تەرەك مەن بولامىن، جەر بەتىندە نە بولسا دا كورىپ، بيىك تۇرام. الابۇتا، قامىستاردان باسقا نارسە كورە الماعان سەن دە ءوزىڭدى ۇيالماستان باقىتتى دەپ سانايسىڭ-اۋ!»
شەشەك اتقان القىزىل گۇل ساسپاي بىلاي جاۋاپ بەرەدى.
«تاكاپپار بوپ وسكەن تەرەك، اقىلىڭ قىسقا، بويىڭ ۇزىن... بويىم قىسقا بولعانىمەن، ادام ماعان باقىت بەرگەن. ءجۇز جىل ءومىر سۇرسەڭ-داعى، تاستان باسقا نەنى كوردىڭ، تاۋ ارتىندا نەلەر بارىن سەن بىلمەيسىڭ، سەزبەيسىڭ دە.
سەن دە تاسسىڭ، قوزعالمايسىڭ. كۇندە ماعان كەپ جۇرگەن قىز مەنى، قىزىل گۇلدى قولىنا ۇستاپ، سامولەتپەن اسپانعا ۇشتى، تاۋ ارتىندا نەلەر بارىن ءوز كوزىممەن كورىپ ءتۇستىم. مۇنداي قۇرمەتتى مىڭ جىلدا دا سەن كورمەسسىڭ. ءبىر ورىندا تاستاي قاتقان، ۇزىن تەرەك بولعاننان دا، ءبىر ورىننان قوزعالا الماي، ءومىر بويى تۇرعاننان دا، ءبىر-اق رەت اسپانعا ۇشىپ، ايداي سۇلۋ قىزدى قۇشىپ، جەر بەتىنە تۇسكەن ارتىق...»
تەرەك مۇنى تىڭداپ الىپ، بىلايشا دەپ ءسوز قوزعادى:
«سەن دە، قىزىل گۇل، ماقتانۋعا سەبەپ تە جوق، جەلەۋ دە جوق. سورلى گۇلىم، مەنىمەن تەڭەسۋگە ساعان قايدا؟ مەن وسكەلى ءجۇز جىل بولدى، ءالى ءجۇز جىل جاسارمىن مەن. ال سەن بولساڭ ءبىر كۇندىكسىڭ، ءبىر-اق كۇندىك ءومىرىڭ بار. بۇگىن بارسىڭ، ەرتەڭ جوقسىڭ، بۇگىن تاڭدا شەشەك اتساڭ، ەرتەڭ قۋراپ سولاسىڭ. ءاي، سورلى گۇل، سويتە تۇرىپ ماعان قارسى سويلەيسىڭ-اۋ!»
كۇن ساۋلەسىن جۇتىپ جاتىپ، قىزىل گۇل قىسقا عانا بىلاي جاۋاپ بەردى.
«ۇزىن تەرەك ءجۇز جىل جاساپ نەنى ءبىلدى، نەنى كوردى؟
حالىققا جەمىس بەردىڭ بە؟ اۋەگە جۇپار ءيىسىن شاشتىڭ با؟ ءبىر كۇن ءومىر جاساسام دا، جەر ءجۇزىن مەيرام كۇنى بۇكىل حالىققا باقىت بەرگەن، بۇل حالىققا ساۋلە سەپكەن ۇلى كوسەم كەۋدەسىنە سىيلىق بولىپ تاعىلدىم مەن.
ۇلى كوسەم جۇرەگىنىڭ سوعۋىن دا ەسىتتىم مەن. سوندا بۇل جەردى ءجۇز كوسەم جاققا كەزىكتى، كوسەمدەپ ءبىر شوق گۇلدى جەر ءجۇزىن ءبارى كوردى. بۇدان ارتىق باقىت بار ما؟ بۇدان ارتىق قۇرمەت بار ما؟ تاۋ مەن تاستىڭ اراسىندا ەلگە ەشقانداي جەمىس بەرمەي ءجۇز جىل ءومىر سۇرگەننەن دە، ۇلى كوسەم كەۋدەسىنە 15 مينۋت تارىلعان سوڭ قۋارعانىم جاقسى ەمەس پە؟..»
كورگەنىمدى مەن دە ايتايىن، ەندى كەزەك كەلسە ماعان، مەيرام كۇنى جايناپ كەت قىزىل الاڭ.
قاراپ تۇرسام كوزىم تىگىپ، حالقى بەرگەن گۇلدى كەۋدەسىنە تاعىپ الىپ، ۇلى كوسەم كەلەدى ەكەن. ۇلى كوسەم-ول دانىشپان.
قيالشىل بوپ تۇرعان شال ەم، بىلايشا وي ويلايمىن:
«ءبىر-اق رەت ۇلى كوسەم كەۋدەسىنە تارىلعان گۇل وسىنشاما قۋاندى. ال كوسەمنىڭ كەۋدەسىنەن ماڭگىلىككە شىقپايتۇعىن، ەش ۋاقىتتا قۇشاعىنان، جۇرەگىنەن كەتپەيتۇعىن جاستاردىڭ دا ءبىر ارمانى بار ما ەكەن!» — دەپ ويلايمىن مەن...
مەن جازۋشى بولام دەپ ءجۇرمىن، روماننىڭ سيۋجەت جاعى جۇرەگىڭنىڭ سوعۋى بولعان ۇلى باقىتتى، ارمانسىز جاستاردى-روماننىڭ تەماسىن وسىلاي تاپقان ەدىم.
ماڭگىلىك ءومىر تۋرالى جىر
كەشكە تامان، تاۋدان تۇمان جىلجي ءتۇسىپ، تەڭىز بەتىن قاپتايدى. سونسىن كىشكەنە ەكپىن سوعىپ، تۇماندى ۇرلەپ تۇرىپ، جوق قىلىپ جىبەرەدى. سوندا كوك تەڭىز ايناداي مولتىلدەپ كەرىلىپ جاتادى.
تەڭىزدە شەك جوق الدەقايدان بارىپ كوكجيەككە قوسىلىپ كەتەدى. كۇنى بويى تولقىن سوعىپ ەسەڭگىرەگەن تەڭىز جاعاسى تىنىش-اق.
ارقامىز — تاۋ، الدىمىز — تەڭىز، سۋ جاراسىندا ءبىز وتىرمىز. مەن، راقمەت، سەيتەن، ۆالەنتينا. ورتامىزدا — تولەڭگىت جىرشى.
— اعا، اڭگىمە ايتشى — دەيمىز ءبىز.
تولەڭگىت كامزولىنىڭ تۇيمەسىن ارىتىپ، ويلانىپ، شەكسىز تەڭىزگە قاراپ ءبىراز وتىرادى. الدەن ۋاقىتتا. «قاپ، بولماس!» دەيدى دە، دومبىراسىن الىپ ءوزىنىڭ وتە جاقسى كورەتىن «ماڭگىلىك ءومىر» جونىندەگى جىرىن ايتادى. ءبىزدىڭ دە ەستيىك دە ىنتىعىپ وتىراتىنىمىز وسى بولعان سوڭ جىرشىنى قورشاي تۇسەمىز. تولەڭگىت اققۋداي ساڭقىلداپ، تەڭىز تىنىشتىعىن بۇزىپ، شاعالالاردى شۋلاتادى.
«ءومىر دەگەن تۇڭعيىقتىڭ تۇبىندە مەن ءجۇر ەدىم،
ءولىم دەگەن سۋىق ءسوزدىڭ ىشىندە مەن ءجۇر ەدىم.
ءومىر دەگەن وكسىگىمدى باسا الماستان ءجۇر ەدىم،
ءبىر جابىققان كوڭىلىمدى اشا الماستان ءجۇر ەدىم.
كۇندە كۇلىپ اتاتۇعىن، اق ساۋلەلى التىن تاڭ،
بۇلب ۇلىنىڭ ۇنىمەنەن مەش بىلاي جىر قىلعان:
ارقانىڭ ارداگەرى، اقىن جىراۋ،
الدىندا قازىلعان ور، قالىڭ شىرماۋ.
ومىرگە ەكى تۋىپ، ەكى كەلمەي،
ارماندا، ەسىل ەرىم، كەتەسىڭ-اۋ.
ءبىر ادامنىڭ، ءبىر ءومىرى ماعان از عوي دەۋشى ەدىم،
تۋىپ، ءولىپ كەتۋدى دە ماعان از عوي دەۋشى ەدىم
اعاش — ەكەش اعاش تاعى كەپ كوگەرىپ، قۋارار،
سەنىڭ ءومىرىڭ ءبىر — اق رەت كوگەرەر دە، سۋالار.
ەبەلەكتەي ەربەڭ ەتىپ جەر بەتىنەن كەتەرسىڭ،
ومىرىندە ءوزىن جەڭدى ءبىز قالدىرماي ەتەرسىڭ.
ءومip دەگەن وكسىگىمدى باسا الماستان ءجۇر ەدىم.
ونەرىمنىڭ بارلىق گۇلىن اشا الماستان ءجۇر ەدىم.
ءومىرىمنىڭ دە؛ ۋاقىتتىڭ دا سارىندارىن مەن كوردىم.
مولا بولعان عاسىرلاردىڭ قابىرلەرىن مەن كوردىم.
مىڭ جىلداردىڭ قۋ سۇيەگى-مولا ىشىندە مەن تۇردىم،
كوپ عاسىرلار ءوتىپ جاتقان جول ۇستىندە مەن تۇردىم،
كەڭ دالانى باۋرىنا الىپ قارا ءتۇن دە قاپتادى،
مولالاردىڭ جۇمباقتارىن قاراڭعىدا ساقتادى.
جەردى، ءشوپتى قوزعاپ، ءتۇرتىپ، ۇرلەپ ۇشىپ جەل كەتتى،
ولگەن ءومىر، جانسىز جاندى سۋ بەتىندەي تەربەتتى
كوپ عاسىرلار تۇيىسكەن جەر، بۇدان شىعار مىڭ تاراۋ.
مولا ۇستىندە جەلبىرەيدى قارا شاشاق ءبىر جالاۋ.
مول بولعان سوڭعى عاسىر-سول ءقابىردىڭ تۇبىنەن،
ءۇن شىعارىپ ءسوز سويلەستى ءبىر قارت كىسى مەنىمەن:
«ەلۋ جىلدار بۇدان بۇرىن ولگەن ەدىم، جان بالام،
تانىماساڭ ەندى تاعى، سەن نەمەرەم، مەن باباڭ.
بۇل ومىردە سەكسەن جاساپ ءولىپ كەتكەن ادام ەم.
موينىمداعى مىندەتىمدى اتقاردىم دەپ ساناپ ەم.
جەر بەتىندە سۇيرەتىپ ءجۇرمىن ەلىم ءبىر عاسىر،
ول عاسىردىڭ سۇيەتۇعىن ۇلى جوقتى جاناشىر.
جەر بەتىندە سۇيرەتىلىپ ءجۇرىپ ەدى ءبىر داتقا،
قان ارقىلى، مال ارقىلى جەتكەن، شىركىن، مۇراتقا.
كۇنگەي مەنەن تەرىسكەي بوپ سۇلاپ جاتقان دالا ەدى،
سول دالادا قازاق دەگەن سورلى حالىق بار ەدى
بەتەگەدەن بيىك ەدى، الاسا ەدى جۋساننان،
قايتقان قۇستاي كەيىن جۇرگەن، باقىت كورمەي قاشاننان.
جەل بىلەتىن ۇشاتىنىن، ساي بىلەتىن قونارىن،
قۇدايى دا، ادامى دا ويلاماعان وبالىن.
سول حالىقتىڭ داتقا جۇرگەن جانشىپ، باسىپ ارقاسىن.
قاننان ارىق اعىزعان ول، سۋسىن ءىشىپ قانعاسىن.
بۇل جاۋىزدىڭ سۇمدىقتارىن، ويلاپ ءبىلىپ ءتۇسىندىم.
ءبىر كۇن بارىپ ات ۇستىنەن جۇلقىپ ونى ءتۇسىردىم. —
ەر ۇستىندە ۇيىقتاماساڭ اتقا ءمىنىپ نەڭ بار ەدى!
حالىق قامىن جەي الماساڭ، داتقا بولىپ نەڭ بار ەدى؟
دومالاتىپ ساباپ الدىم جۇرت الدىندا داتقانى،
جەردى جارىپ وسى حابار ساردالانى قاپتادى.
مەنى سوندا ەلدەن اسقان باتىر دەدى تامام جۇرت،
قايتپاس قايسار ارىستاننىڭ اتىن بەردى ماعان جۇرت،
جانىم بالام، توزباۋشىلىق، وشپەۋشىلىك قايدا ەكەن،
ماڭگى جاساۋ، ەش ۋاقىتتا ولمەۋشىلىك قايدا ەكەن؟»
ءومىر دەگەن وكسىگىمدى باسا الماعان جان ەدىم.
ونەرىمنىڭ بارلىق گۇلىن اشا الماعان جان ەدىم،
باسە، قانە، ماڭگى جاساۋ، ولمەۋشىلىك قايدا ەكەن؟
وتە ۇمىتشاق ۋاقىتقا كونبەۋشىلىك قايدا ەكەن،
سونان بەرى كەپ ىزدەدىم ولمەۋشىلىك جاساۋدى،
ماڭگىلىكتىڭ ەتەگىنەن ماڭگى تۇردە ۇستاۋدى...
قىزىعىنا كەلە جاتىر تۇيدەكتەلىپ جىر ەندى،
بۇل ءداۋىردىڭ باس كەزى ەدى، 20 جىل ەدى
الىستاعى اۋىلىما كەلە جاتتىم ات جەگىپ.
قۇبا جوننان قۇلاي تارتىپ، ءبىر اياڭداپ، ءبىر جەلىپ.
ءبىر ۋاقىتتا جول ۇستىندە ءبىر قارايعان كوردىم مەن،
جەلە-جورتىپ، جۇرەك تولقىپ جاقىنداپ-اق كەلدىم مەن.
I
كەلىپ تونسەم: ءبىر جاس جىگىت قىزىل قانعا بويالعان.
جارالانعان، السىزدەنگەن، ەلۋگە دە تايانعان.
كورىنىپ تۇر ءبىر كىسىگە بىرنەشە ادام جابىلعان.
وڭ جاق قولى شىنتاعىنان بالتامەنەن شابىلعان.
شابىلعان ون قول ۇستىندە كىتاپ تولعان جاشىكتىڭ.
جارالىنىڭ اۋزىنان مەن جالىندى سەز ەسىتتىم:
«اۋىلىما ولمەۋشىلىك مەن اكەلە جاتىر ەم،
اناۋ انە جاشىكتەپ كىتاپتاردى وقىپ پا ەڭ؟
ول كىتاپتار — ۇلى ماركس، لەنيننىڭ ەڭبەگى،
ول ەڭبەكتەر ماڭگى جاساۋ، ولمەۋشىلىك ورنەگى.
سول ەڭبەكتى ولمەيتۇعىن، وشپەيتۇعىن اعاتاي،
مەن اۋىلعا الىپ كەلە جاتىر ەدىم شارشاماي.
جەتكىزبەستەن تاپ دۇشپانى جول ۇستىندە قۇلاتتى،
ءبىراق جاۋعا مەن بەرمەدىم ولمەيتۇعىن كىتاپتى.
سونى مىقتاپ ۇستاپ جاتىر مەنى قولىم كەسىلگەن،
ولسەم-داعى، ولمەۋشىلىك شىعار ەمەس ەسىمنەن.
مەن ولەرمىن التىن كۇننىڭ شىعۋىنا قاراماي،
ءبىراق جاۋعا مەن بەرمەدىم ولمەيتۇعىن كىتاپتى.
اۋىلىما كىتاپتاردى جەتكىزىپ بەر، اعاتاي.
بۇرالا باسقان سوقپاقتى جول، بۇرىلىپ قىردان اسقاندا،
اقتىق ءسوزىن ماعان ايتتى، قاراپ تۇرىپ اسپانعا:
«ءبىر سىر بار ەدى ساقتاپ جۇرگەن جۇرەگىمنىڭ تۇبىندە،
سول سىرىمدى ايتايىن مەن، ولمەي تۇرىپ تىرىمدە.
قاراپ تۇرساڭ، توڭكەرىسكە، وتانىنا، تاريحقا.
ادامداعى قىمبات قاسيەت-بەرىلگەندىك حالىققا.
بۇكىل حالىق ماقساتى ءبىر، بارلىعىندا ءبىر نيەت،
وتان ءۇشىن باستى بەرۋ بارىندە بار قاسيەت.
مەندە بار ەدى بەرىلگەندىك، سۇيۋشىلىك وتاندى.
سوندىقتان دا توڭكەرىستىڭ سولداتى بوپ اتاندىم.
مەنىڭ قانىم ميلليوننىڭ تامىرىندا اعادى.
ءبىر جۇرەگىم ميلليوننىڭ جۇرەگى بوپ سوعادى.
مەنىڭ باقىتىم، قۋانىشىم بۇكىل ەلدىڭ بولادى،
مەن جاساسقان جاڭا ءومىر جايناپ وسەدى، جانادى.
ماعان قىمبات بارلىعىنان-بەرمەگەندىك كوسەمگە،
ول بەرىلگەن ميلليوننىڭ جۇرەگىنەن وشەر مە؟
ەندەشە مەن ماڭگى جاساپ، وشپەيمىن دە، ولمەيمىن،
ەش ۋاقىتتا جوعالمايمىن، توزبايمىن دا، سونبەيمىن.
وڭتۇستىكتىڭ ىستىق كۇنى باتىس جاققا بارعاندا،
قىرقا، قىرلار قاراۋىتىپ الدەقايدا قالعاندا،
دالا ەركەسى تەنتەكتەۋ جەل قۇشاقتاپ ءشوپتى العاندا،
سوڭعى ءسوزىن ول ارنادى باقىت جولىن سالعانعا.
قىردان، تاۋدان، سۋدان اسىپ، قىزارىپ جانىپ كۇن باتتى،
كۇنمەن بىرگە ماڭگىلىككە جارالى جان جول تارتتى،
سول ۋاقىتتا ەسىم اۋىپ، مەن اربادان قۇلادىم،
بار داۋسىممەن شىن جۇرەكتەن ايقاي سالىپ جىلادىم.
ايدالادا جالعىز ءوزىم بارلىق جەردى قوزعادىم،
جالعىز ۇلى ولگەن انا سياقتى بوپ بوزدادىم...
ماڭگى ءومىر ولمەۋشىلىك وسىلايشا تابىلعان،
باقىتپەنەن، وتانمەنەن قالانىپ بىرگە سالىنعان.
مەنىڭ قۇرداستارىم
(رومانعا باراتىن جول)
بۇل تاقىرىپ مەنى كوپ ويلاندىردى. مەن قايىرشىلار ماسەلەسىن شەشپەكشى بولعان ولەشا سياقتىمىن.
مەن روماندا جازىپ وتىرعان راقمەت ءبىر كۇش ماعان بىلاي دەدى.
— ساتتار، سەن قالاي جازعىڭ كەلەدى؟ ولەشاشا جازعىڭ كەلە مە؟ ولەشا وتە نازىك جازۋشى عوي. ول شىن جۇرەكپەن، جۇرەگىنىڭ وتىمەن، جانىن ورتاعا سالا جازادى. «ستۋدەنت ورلوۆ مەنىڭ قارىنداسىم ۆەرامەن جۇرەتىن ەدى. وسى ارادا ءبىر ءتۇرلى اشىقتىق سىرىن جاسىرماۋشىلىق كورىنىپ تۇرعان جوق پا؟
مەن ۇندەگەنىم جوق.
— تاقىرىپ سەنىڭ جۇرەگىڭدى تولقىتا ما؟ — دەدى ول ماعان.
— يا....ءبىراق مەن ولەشا ەمەسپىن عوي — دەدىم مەن.
— دۇرىس-اق. سەن ولەشا ەمەسسىڭ، سوندىقتان سەنىڭ جۇرەگىڭدى تولقىتادى — دەدى ول.
يا، مەنىڭ ويلانعانىم راس. مەن ءوزىمنىڭ دوسىم جونىندە جازباقشى ەدىم، سوندىقتان ول جونىندە وتىرىك ايتۋعا مەنىڭ قاقىم جوق ەدى. مەن وسىلايشا شىن جۇرەگىمنەن، ادال كوڭىلىممەن اشىق جازباقشى بولدىم. ءبىراق شىن جۇرەكتەن جازۋشىلىقتىڭ، ادال كوڭىلدىلىكتىڭ ءوزى مەنىڭ اڭگىمەمنىڭ تاقىرىبى بولىپ كەتتى.
بۇل بىلاي بولعان ەدى:
ول باياعىدا قويشى بولعان، ونىڭ ارتىنان ينجەنەر اتاعىن الىپ، قاراعاندىدا ۋچاسكە ناچالنيگى بولعان. ول كوركەمونەردى ءوزىنىڭ ۋچاسكەسىنەن گورى جاقسى بىلەتىن ەدى كوركەم ادەبيەتتىڭ كومەسكى سوقپاقتى جولىمەن شترەكتە جۇرگەندەي بوپ جۇرەتىن. سكريپكا جونىندە سويلەسە، ءوزىنىڭ شاحتەرلىك لامپاسى جونىندە ايتىپ تۇر عوي دەيتىن ەدى. فلوبەر جونىندە وزىمەن ءبىر كۋرستا بىرگە وقيتىن ستۋدەنتتەرىنەن ارتىق بىلەتىن ەدى ول الەكساندر پروكوفيەۆتىڭ بارلىق ولەڭىن جاتقا بىلەتىن. ول جاڭا تۋعان ىنىسىنە كريستوۆ دەپ ات قويعان. «رومەو دجۋلەتتا» تراگەدياسىنىڭ ءبۇتىن ساحنالارىن جاتقا ايتاتىن. ول كۋزما پرۋتكوۆتىڭ بارلىق ءافوريزمىن بىلەتىن. ول «رۋسالكاداعى» مەلنيك ارياسىن جاقسى ايتاتىن. ونىڭ كۆارتيرىندە يوگانن سەباستيان باح پەن سپينوزانىڭ پورترەتى ءىلۋلى تۇراتىن. ونىڭ ۇلكەن كىتاپحاناسى بار ەدى ول كىتاپحانادا ۇلى لەنيننىڭ تومىنان باستاپ دجەمس دجويستىڭ «ۋليسىنا» دەيىن بار ەدى كوپ ادامدار مۇنىڭ ءبارىن قايدان بىلەدى دەپ تاڭ قالاتىن. مەن مۇنىڭ ءبارىن قايدان بىلەتىنىن جاقسى بىلەتىن ەدىم. تەرەڭ بىلەتىنىن دە بىلەتىن ەدىم. ءبىراق مەن دە تاڭ قالدىم. ونىڭ سەبەبى مىناۋ ەدى:
ول دولبى جازىعىندا تۋعان. ول كوش ۇستىندە تۋىپ جەرگە، شوپكە شىرىلداپ تۇسە قالعان ەدى. ونىڭ ارقاسى ءبىرىنشى رەت كورپەگە ەمەس، دالاداعى جەرگە تيگەن ەدى ول ەش ۋاقىتتا دا بەتحوۆەننىڭ اتىن، رەمبراندتىڭ اتاعىن ەسىتپەگەن ەدى. بۇل دالادا ەش ۋاقىتتا دا سكريپكا داۋسى سىڭسىماعان. بۇل جەردە ەش ۋاقىتتا گومەر اتى اتالماعان، بۇل دالانىن ءۇستىن باسىپ بەرانجە ولەڭىن بىلەتىن ادام ەش ۋاقىتتا جۇرمەگەن. بۇل ارادا ءبىر-اق تانىس نارسە بار ەدى ول كۇن ەدى. بۇل ارادا سەكسەۋىل بار ەدى، ءبىراق ول دا جالعىز ەدى.
راقمەتتىڭ شەشەسىنەن سۇراڭىزشى، ول ومىرىندە قالانى كوردى مە ەكەن؟ موسكۆا دەگەن ءسوزىن ەستىمەگەن. راقمەتتىڭ اكەسىنەن سۇراڭىزشى، ول ومىرىندە قاعاز كوردى مە ەكەن؟ سيا دەگەن ءسوزدى ەسىتتى مە ەكەن؟
بۇل دولبى جازىعىندا مادەنيەت بولعان ەمەس.
يا، ول وسى ارادا تۋعان ەدى وسى دالادا تۋىپ، وسىنشا عىلىمدى ءبىلىپ ۇلگەرگەنشە مەن تاڭ قالعان ەدىم.
— سەن بەكەر تاڭ قالاسىڭ، دالاعا قاراشى — دەدى ول ماعان.
مەن سوندا ونىڭ سەبەبىنە ءتۇسىندىم.
سويتسەم، دالانىڭ ءوزى وزگەرىپ كەتكەن ەكەن. كۇش كەشە بۇل دالادا زامانىمىزدىڭ ۇلى ادامى سەرگەي ميرونوۆيچ كيروۆ بولعان ەكەن. بۇل دالاعا مەملەكەتتىك مۋزىكا تەاترى كەلگەن ەكەن. بۇل دالانى لەنينگراد جازۋشىلارىنىڭ بريگاداسى ارالاپ ءجۇر ەكەن. بۇل دالادا قىزىل گۇل ەسە باستاپتى. گازەتتەر شىعارىلىپ، تراكتور جۇرە باستاپتى. بۇل جەردە كوسەم اتى كۇن دەگەن سوزدەن دە تانىسىراق بولىپ كەتىپتى. بۇل ارادا ماكسيم گوركيي اتتى كولحوز ۇيىمداسىپتى. بۇل جەردە باتىس ەۆروپانىڭ ەشقانداي حالقى كورمەگەن جاڭا ءومىر مادەنيەت قۇرىلا باستاپتى. مەنىڭ ەسىمە ەدگار پونىڭ «شىندىق — فانتازيادان دا كۇشتى دەگەن ءسوزى وسىلاي ءتۇسىنىپ ەدى.
دالا دولبى جازىعى دەپ اتالۋشى ەدى.
اۋىل دولبى اۋلى ەدى. مال دولبىنىكى ەدى راقمەتتەر دولبىنىڭ مالشىسى ەدى.
وسىناۋ دالادا دولبى دەگەن باي بولعان ەدى، سول دالا دا، مال دا، اۋىل دا، مالشىلار دا دولبىنىكى ەدى. اۋادان باسقا زاتتىڭ ءبارى دولبى دەگەن ءسوز ارقىلى اتالۋشى ەدى. راقمەتتەر ۇرىم-بۇتاعىمەن قويشى بولىپ كەلە جاتقان. راقمەتتىڭ اكەسى، باباسى — بارلىعى قويشى بولعان. راقمەتتىڭ باباسى ىستىق كۇندە قوي قايىرىپ ءجۇرىپ، بىلاي دەپ ولەڭ ايتۋشى ەدى.
دالادا قويدى باعىپ كوپ جۇرەمىن،
باي مالىنىن قامدارىن جەپ جۇرەمىن.
«مالدىڭ قامىن قويشى جەر، قويشى قامىن
جەيتىن ادام بار ما ەكەن؟» دەپ جۇرەمىن.
راقمەتتىڭ اكەسى دە:
«مالدىڭ قامىن قويشى جەر، قويشى قامىن
جەيتىن ادام بار ما ەكەن؟ — دەپ جۇرەمىن —
دەپ ولەڭ ايتاتىن. راقمەت تە وسى بەلگىلى اتا ولەڭىن ايتىپ، قويشى بولۋى كەرەك ەدى. ءبىراق عاسىرلار بويى قويشىلىقپەن كەلە جاتقان اتانىڭ زاڭىن ءبىرىنشى رەت راقمەت بۇزىپ جىبەردىك. بۇل باتىلدىقتى قالا دا، اۋىل دا كۇتپەگەن ەدى.
مۇمكىن ول ءوزىنىڭ قامىن جەيتىن ادامىن تاپقان بولار. ءبىراق مۇنى اۋىل بىلمەگەن ەدى ول جۇمباقتى تۇردە بۇزدى. ول ۇشتى-كۇيلى جوق بولدى دا كەتتى
اۋىلدا كەيبىرەۋلەر راقمەتتى قاسقىر جەپ قويدى دەپ ءجۇردى. كەيبىرەۋلەر باسماشى الىپ كەتتى دەگەندى قۇرداس دەگەندى شىعاردى. ءۇشىنشى بىرەۋلەر شايتان اينالدىرىپ، قاڭعىرتىپ جىبەرگەن دەگەن وسەك تاراتتى. ماۋلەننىڭ ايەلى «ماعان بىرەۋ ايتتى. راقمەت بۇزىلعان قىستاۋدىڭ ىشىندە وتىر ەكەن. اينالاسى جانعان وت ەكەن» — دەپ وسەك تاراتتى.
ءبىراق راقمەتتىڭ قاسقىر دا جەگەن جوق ەدى، باسماشى دا الىپ كەتكەن جوق ەدى، شايتان دا اينالدىرماعان ەدى. ول ءوزىنىڭ بارلىق كۇشىن جيناپ، ايعا ۇمتىلعان ارىستانداي شاپشىعان بولاتىن. ءسويتىپ، اششى، كوڭىلسىز كۇندەردىڭ، جىلداردىڭ، عاسىرلاردىڭ ءداستۇرىن بۇزدى. اتا قۋىپ كەلە جاتقان زاڭنىڭ ساباق ءجىبىن ءۇزدى. ءبىراق ونى ءوزى سەزبەدى. مۇمكىن، ول ەشقانداي ءجىپتى ۇزبەگەن شىعار. ونى باسقا نارسە ۇزگەن بولار. الدەقايدا تاۋ جارىلىپ جاتقان جوق پا ەدى، جەر استىنداعى كۇشتەر قوزعالىپ جەر سىلكىنىپ جاتقان جوق پا ەدى. ءبىراق راقمەت مۇنى دا سەزبەدى. ول، شىنىندا، ەشقانداي ساباقتى ءجىپتى ۇزگىسى كەلگەن جوق. ونىڭ ءجىپتى ۇزبەگەنى راس، ءبىراق ءۇزۋ ءۇشىن ەمەس، تىپتەن ۇستاپ قاراڭعىدان جارىققا شىعۋ ءۇشىن ىزدەدى. ول ارقان كوزدەگەن جوق، شىنجىر ىزدەگەن جوق، قۇرساۋ ىزدەگەن جوق، ويتكەنى وعان قول جەتپەيتىن ءتارىزدى ەدى. ول تەك ءجىپتى ىزدەگەن، ساباق ىزدەگەن ەدى. ءبىراق وسى ىزدەۋشىلىكتى ءوزى جەر استىنداعى كۇشتەردىڭ تولقۋى، قوزعالۋى ەدى.
سول ۋاقىتتا راقمەت ءوزىنىڭ قامىن جەيتىن ادامدى تاپتى. ول ادامنىڭ باسىندا باسماشىنىڭ بوركى جوق ەدى ول قاسقىر ءتىستى ەمەس ەدى ول قاسقىر مەن باسماشىلاردى اۋلاپ جۇرگەن ادام ەدى. قاسقىرلار مال ەتىنە مىسە تۇتپاي، ادام ەتىن جەي باستادى، باسماشىلار ادامنىڭ دا، مالدىڭ دا ەتىن قوسا جەدى. قاسقىرلار ادام قۇساپ ۇيدە وتىردى دا، باسماشىلار قاسقىرداي دالا كەزدى. باسماشى بولعان بۇرىنعى پريستاۆ ەدى. قاسقىر بولعان دولبى ەدى. انىعىراق ايتساق، قاسقىر باسماشى ەدى دە، باسماشى قاسقىر ەدى.
راقمەت باسماشىنىڭ دا، قاسقىردىڭ دا قولىنا تۇسپەدى. وعان ءداۋىر كۇلىپ قارادى. ول باقىتقا كەزدەستى. ول ءوزىنىڭ قامىن جەيتىن ادامدى وسىلاي تاپتى. ول سوندىقتان اكەسىنىڭ، باباسىنىڭ قوي جايعانداعى ولەڭىن ايتقان جوق. ول وسىلايشا داۋىرگە جولىقتى. ءداۋىر وعان قىزىل اسكەردىڭ كيىمىن كيىپ كەلدى.
بۇل بىلاي بولعان ەدى:
راقمەت قوزى باعىپ جۇرگەن. ويلاماعان جەردەن ەرتە تۋعان كوپەي كوك قوزى جوعالىپ كەتتى. سوندا دولبى توعىز جاسار راقمەتتى شىرىلداتىپ تۇرىپ سابادى. راقمەتتىڭ اكەسى تولەپتى دە سابادى.
تولەپ ۇيىنە كەلگەندە راقمەت جىلاپ ءتور الدىندا جاتىر ەدى تاياق جەگەن شال اشۋعا شىداي الماي، جۋان تاياعىمەن راقمەتتى سالىپ قالدى. راقمەت تالىپ قالدى. ول كوزىن اشىپ العاندا ۇيدە ەشكىم جوق ەدى، تەك ءۇش جاسار قارىنداسى ساعادات ۇيىقتاپ جاتىر ەدى. راقمەت ەسىكتەن شىقتى دا، بەتى اۋعان جاعىنا قاراي كەتتى. ونىڭ ەشقانداي ويى دا بولعان جوق. كەۋدەسىن كەك قىستى. كۇن باتىپ، تەپ-تەگىس دالانى قاراڭعىلىق باسقاندا راقمەت وزىنەن-وزى جىلاپ جىبەردى. ونە بويىنا قورقىنىش پايدا بولدى. ءبىراق جانسىز دالا كەرەڭ ەدى.
ءبىر ۋاقىتتا وسى قاراڭعىلىقتان قىلاڭ ەتىپ ءبىر اتتىلى ادام كورىندى. راقمەت ءۇن شىعارعان جوق.
— بالا، ەي بالا، قايداسىڭ؟ — دەدى اتتىلى ادام.
راقمەت جاي عانا داۋسىن شىعاردى، اتتىلى ادام راقمەتتىڭ ءاتى-جونىن سۇرادى. راقمەت تاعى جىلاپ جىبەردى. جىلاپ تۇرىپ بارلىق سىرىن ايتىپ بەردى. اتتىلى ادام دولبىنى ءبىر بوقتاپ الدى دا: «ءجۇر مەنىمەن بىرگە، مەن سەنىڭ ەنشىڭدى الىپ بەرەم» — دەدى.
راقمەتتىڭ تانىس ەمەس، جات اۋىلعا بارعىسى كەلمەدى. ءبىراق قورشاعان قاراڭعىلىق اۋىلداعى بايدى،اكەسى تولەپتى، قىرىق تەسىك ءۇيىن ەسىنە ءتۇسىردى. دالانى باسقان قاراڭعىلىق راقمەتتى قورقىتسا، تۇننەن دە قاراڭعى اۋىلداعى ءومىرى ودان سايىن قورقىتتى. راقمەت كوندى. اتتىلى ادام راقمەتتى ارتىنا مىنگەستىرىپ الىپ: «بەلىمنەن مىقتاپ ۇستا» — دەدى. جەلە-جورتىپ ۇلكەن جولدىڭ ەرنەۋىنە كەلگەن دە، اتتىلى ادام:
— مەنىڭ اتىم تۇرار، ەسىڭنەن شىعارما. ونان سوڭ ەسىڭدە بولسىن، سەنىڭ اكەڭ تولەپ ەمەس، ءداۋىر. ءبىزدىڭ ءداۋىر. ەش ۋاقىتتا ەسىڭنەن شىعارۋشى بولما — دەدى.
راقمەت ءداۋىردىڭ كىم ەكەنىن بىلگەن جوق. وعان بۇل ءوز جۇمباق ەدى، سوندا دا ىشىنەن« ءداۋىر، ءداۋىر» دەپ بىر-ەكى رەت ايتىپ قويدى. ەكەۋى بىرنەشە ساعاتتان كەيىن قالاعا جاقىندادى. سول ۋاقىتتا تۇرار:
— مەنىڭ ءبىر بالام بار، ونىڭ اتى سەيتەن، ۇمىتپا، سەيتەن، سەن ونىمەن دوس بولاسىڭ — دەدى.
ءبىر مەزگىلدە قاراڭعىلىقتى قاق جارىپ ءبىر ادام شىعا كەلدى. ات تەۋىپ كەتتى. راقمەت قۇلاپ ءتۇستى. قاراڭعىدان شىعا كەلگەن ادام مىلتىقتى اتىپ جىبەردى. تۇرار كەسىلگەن تەرەكتەي تەڭسەلىپ بارىپ جەرگە قۇلاپ ءتۇستى. مىلتىق اتقان ادام، اتتى ۇستاپ الىپ ءمىندى دە، قاراڭعىلىقتى بۇركەنىپ جوق بولدى. شىعىستان كوتەرىلىپ تاڭ اتىپ كەلە جاتتى. قوزعالماستان ىڭىرانىپ تۇرار جاتتى. بارلىق كۇشىن جيناپ:
— راقمەت، سەنىڭ اكەڭ ءداۋىر بولادى. ەش ۋاقىتتا ەسىڭنەن شىعارما، ونىڭ بالالارى كوپ. سەن وعان باراسىڭ — دەدى.
ەكى مينۋتتەن كەيىن داۋسىن زورعا شىعارىپ:
— مەنىڭ بالام بار. سەن سونىڭ دوسى بولاسىڭ — دەدى تاعى دا.
راقمەت:
— اعاتاي! — دەپ جىلاپ جىبەردى.
تۇرار ولەرىنىڭ الدىندا:
— راقمەت، مەنىڭ قالتامدا ورامالىم بار، الىپ بەرشى — دەدى. راقمەت الىپ بەردى تۇرار ءوزىنىڭ قانىنا ساۋساعىن مالىپ الدى دا، ورامالعا «د» دەگەن ءارىپتى جازدى.
— مىنانى ال، سەنى ورنالاستىرادى. سەن ءداۋىردىڭ ۇلى... — دەپ وزگەسىن ايتا المادى. راقمەت تۇراردىڭ دەنەسىنىڭ مۇزداپ، ولىككە اينالىپ بارا جاتقانىن سەزدى.
قالادان اتتىلى قىزىل اسكەرلەر كەلدى. كوميسسار قاپىلىستا جاۋ قولىنان ءولىپ كەتكەن تۇراردىڭ ءقابىرى ۇستىندە ءسوز سويلەدى. تۇراردى دا، راقمەتتى دە قىزىل اسكەرلەر قالاعا الىپ كەتتى. راقمەت ورامالدى كومانديرگە بەردى.
راقمەتتى ۇلكەن تاس ۇيگە الىپ كەلدى. كروۆات، كورپە، ماتراس، جاستىق بەردى. شالبار، كويلەك كامزول بەردى. ەتىك بەردى. كۇنىنە ءۇش رەت تاماقتاناتىن بولدى. بۇل ارادا بالالار كوپ ەدى، ينتەرنات ومىرىنە راقمەت ۇيرەنە باستادى.
بىرنەشە كۇننەن كەيىن راقمەتتى وقىتۋشى قىز شاقىرىپ الدى. قىز كۇلىپ تۇرىپ:
— قالقام، اكەڭنىڭ اتى كىم؟ — دەدى.
راقمەت: «تۇرار ايتقان ءداۋىردىڭ ويى وسى ەكەن عوي. مىناۋ سونىڭ قىزى ەكەن عوي» — دەپ ويلادى.
قىز اكەڭ كىم دەپ سۇراعاندا راقمەتتىڭ ويىنا تۇرار ءتۇستى. قانمەن جازىلعان ءارىپ بار ورامال ءتۇستى. راقمەت ەش ۋاقىتتا ءارىپ كورگەن ەمەس ەدى. ءبىراق «د» ءارپى ءوزىنىڭ اكەسىندەي-اق اپ-انىق بولىپ، كوز الدىنا ەلەستەيدى دە تۇرادى. راقمەتتىڭ ەسىنە ءداۋىر دەگەن ءسوز ءتۇستى. سول ۋاقىتتا شىن جۇرەگىنەن، ادال كوڭىلمەن:
— اكەمنىڭ اتى — ءداۋىر — دەدى راقمەت.
قىز تۇسىنە الماي قالدى:
— نە دەيسىڭ؟
— تۇرار اعاي، اكەڭ ءداۋىر دەگەن ماعان.
قىز داپتەرىنە راقمەت ءداۋىروۆ دەپ جازىپ الدى.
راقمەت مەكتەپكە بارعاندا قولىنا الىپپە بەردى. الىپپەنى اشا سالىپ «د» ءارپىن تاني كەتتى. كوز جازباستان ءبىراز قاراپ وتىردى.
— قانە، قىزىق پا ەكەن؟ — دەدى وقىتۋشى ايەل.
— مەن بىلەمىن — دەدى راقمەت.
— نەنى بىلەسىڭ؟ ارىپتەردى مە؟ قىزىق ەكەن، ونى قايدا ءجۇرىپ ءبىلدىڭ، قانە، ارىپتەر قالاي جازىلادى ەكەن، جازىپ كورشى.
— ارىپتەر قانمەن جازىلادى — دەپ جاۋاپ بەردى راقمەت.
راقمەت ادەمى سويلەۋدى، اسەم سويلەۋدى بىلۋگە ءالى جەتە قويعان جوق ەدى. ول ساۋاتتىلىققا، بىلىمگە تۇراردىڭ قانى ارقىلى جەتىپ وتىرعانىن سەزە قويعان جوق ەدى. ول تەك شىن جۇرەگىنەن جاۋاپ بەردى. ادال كوڭىلمەن ايتتى. ول، سۇتتەي اق نيەتىمەن ءومىرى ەستىمەگەن، بىلمەگەن، جۇمباق ءداۋىردىڭ ۇلى بولدى.
راقمەت تەك ادامداردى بىلەتىن ەدى. ول ادامداردىڭ ءتۇرلى-تۇرلى اتتارى بولاتىن. راقمەت جىلقىنى، تۇيەنى، قويدى بىلەتىن ەدى. بۇلاردىڭ ەشقانداي اتتارى بولمايتىن. سوندىقتان دا ءداۋىر دەگەن ءسوز ادامنىڭ اتى سياقتى بولدى دا تۇردى. راقمەت ادامنان، قويدان، تۇيەدەن باسقا ەش نارسەنى بىلمەيتىن. مىنە، مەنىڭ كەيىپكەرىمنىڭ اق كوڭىلدىڭ، تازا جاندىلىعى، شىن جۇرەكتەن سويلەيتىنى ءبىرىنشى رەت وسىلاي كورىنگەن ەدى. راقمەت وسىلاي ءداۋىردىڭ ۇلى بولعان. مەن ەكسپوزيسيامدى وسىلاي جازعام.
مۇنىڭ شىن ەكسپوزيسيا بولاتىنىنا كوزىم جەتپەيدى. ءبىراق اڭگىمەنىڭ ءتۇيىنىنىڭ ەندى باستالاتىنى راس. بۇل ءتۇيىن 1929 جىلى راقمەتتىڭ 10 جىلدىق مەكتەپتى ءبىتىرىپ، لەنينگراد تاۋ-كەن ينستيتۋتىنا ءتۇسىپ، قاراعاندىعا ينجەنەر بوپ كەلگەننەن كەيىن باستالادى. اڭگىمەنىڭ ءتۇيىنىن مەنىڭ دوستارىم-ۋلى ءداۋىردىڭ مىڭداعان ۇلدارى-باسىنان كەشىرگەن ينستيتۋت وقۋىنان كەيىن باستالادى. ول ءتۇيىن بىلاي باستالادى.
«راقمەت بارىنەن بۇرىن يليا ورەنبۋرگتى، ولەشانى، الەكساندر پروكوفيەۆتى جاقسى كورەتىن ەدى. ول «كۇن ەكىنشىنى» ءۇش قايتارا وقىپ شىقتى. سونان سوڭ قارىنداسىنان:
— مەنىڭ قانىم قىزىپ، جۇرەگىم تولقىپ كەتتى. مۋسورگسكييدى تارتىپ جىبەرىپ — دەدى.
ول «كۇن ەكىنشى» قايتا-قايتا وقىپ، ءاpءبىر سويلەمىن اۋدارىپ، الدەبىر نارسەگە دايىندالىپ جاتتى. بىرنەشە كۇن ەتكەننەن كەيىن ءوزىنىڭ ۋچاسكەسىندەگi كومسومولدارىن جيناپ الىپ، روماندى كوپشىلىك تۇردە وقي باستادى. كوپ شاحتەرلەر-كومسومولدار، ورىس ءتىلىن بىلمەيتىن. راقمەت ءاpءبىر سويلەمدى ەرىنبەستەن، جالىقپاستان اۋدارىپ وتىردى. راقمەت وقىپ قۇرداس بولعاننان كەيىن جان-جاعىنا قاراپ الدى دا:
— قالاي دەيسىڭدەر، ءبىز جونىندە بولىپ وتىرعان جوق پا؟ — دەدى.
ەڭ الدىمەن ورنىنان ماۋلەكەش تۇردى.
— باسقانى بىلمەيمىن، ايتەۋىر ورەنبۋرگ مەنى اكەم جونىندە جازىپ وتىر. اكەم كوشپەندىلىككە ۇشىراعان ەدى. ول قاراعاندىعا كەلگەندە ءسوسياليزمنىڭ نە ەكەنىن دە بىلمەيتىن. وعان نان مەن كيىم كەرەك ەدى. ال ەندى، ول ءقازىر قاراعاندىنىڭ ماڭداي الدى ادامى — دەدى ماۋلەكەش.
يا، بۇلار دا ورەنبۋرگتى سۇيەتىن.
ءبىر كۇش راقمەت گازەتتەن «زناميا» جۋرنالىنىڭ ز-نومەرى شىقتى دەگەن قۇلاقتاندىرۋ وقىدى. بۇل جۋرنالدا ورەنبۋرگتىڭ جاڭا رومانى باسىلعان ەدى.
راقمەت تۇنىمەن ۇيىقتاعان جوق. ەرتەڭىنە بارلىق سكلادتى اكتارىپ شىقتى. ءبىراق جۋرنال تابىلمادى.
كەيىندە شاحتەر حالەل وسى جۋرنالدى تاپتى. ول جۋرنالدى ادەمىلەپ گازەتكە وراپ، چەمودانعا سالىپ، ونى قولىنا ۇستاپ، راقمەتكە كەلدى.
راقمەتتىڭ ۇيىندە جۋرنالدى ستول ۇستىنە قويدى دا:
— تابىس جونىندە راپورت بەرەم — دەدى.
راقمەت جۋرنالدى قولىنا الىپ:
— قالاي تاپتىڭ؟ — دەپ سۇرادى.
— الماتىدان تۇراروۆ دەگەن قازاق اقىنى كەلدى. سول الا كەلىپ — دەدى حالەل.
راقمەت قارعىپ تۇردى. باسى اينالعانداي بولىپ كەتتى. كەزگە كورىنبەيتىن ءبىر ادام: «راقمەت، سەن ءداۋىردىڭ ۇلىسىن» — دەپ سىبىر ەتە قالعانداي بولدى. مۇمكىن، بۇل ويى شىعار. مۇمكىن، ءبىر نارسە ەسىنە تۇسكەن بولار... راقمەت جالتاقتاپ جان-جاعىنا قارادى. ءبىراق حالەلدەن باسقا ەشكىمدى كورە المادى. ورنىنا قايتا وتىردى. نە بولعانىن ەندى ءتۇسىندى — ەگەر مەن شاقىرسام اقىنىن ءبىزدىڭ ۇيگە كەلە مە؟ — دەدى.
— ول ءوزى جاقسى جىگىت. ءوزىڭ سياقتى جاپ — جاس-اق، كومسومول مۇشەسى. مەن ايتايىن، ول سەزسىز كەلەدى ۇيىنە — دەدى حالەل قارت.
حالەل ەسىكتەن شىققاندا، راقمەت ارتىنان ايقاي سالدى.
— اتى كىم ەكەن ونىڭ؟
— سەيتەن — دەدى حالەل.
كەشكە سەيتەن كەلدى. ولار وسىلاي كەزدەسىپ، سەيتەن، بىزگە ءمالىم باياعى تۇراردىڭ بالاسى — سەيتەن مەنىڭ اڭگىمەمە وسىلاي كىردى.
ول تەمىر جول دەپوسىنىڭ سلەسارى ەدى. ونىڭ اتى سەيتەن بولاتىن. كادىمگىدەي ولەڭ جازاتىن. ەكى جىلداي دايىندالىپ ءجۇردى دە، ءۇشىنشى جىلى موسكۆاداعى ادەبيەت ينستيتۋتىنا تۇسكەن. ول ءۇشىنشى كۋرستا وقىپ جۇرگەندە مىناداي ءبىر ۋاقيعا بولدى.
سەيتەن تەاتر ينستيتۋتىنداعى جولداسىنا كەلە جاتىپ، جاتاقحانانىڭ الدىنا توقتاي قالدى. اناداي جەردە ون التى جاسار ءبىر قىز تۇر ەدى جاستار ۆولەيبول ويناپ جاتىر. سەيتەن توقتادى دا، ورنىنان قوزعالمادى. ۇياتتى دا ۇمىتتى. ءبىر ۋاقىتتا: «وسىنى قايدا كوردىم» — دەدى.
...جوق، ەشقايدا كورگەن جوقپىن: ويتكەنى بۇل ۆاليا عوي، ۆاليانى بىلەسىڭدەر مە، ول انە، اناۋ تۇر. تەك بۇل ۆاليانىڭ كوزدەرى ۇلكەن قاپ-قارا ەكەن. ال، انا ۆاليانىڭ شە؟ ول، ءقازىر سەيتەننىڭ ەسىندە جوق، ءبىراق مىنانىڭ ۆاليا ەكەنى راس، ايتپەسە ەش جەردە كەزدەسپەگەن ۆاليا ەسىنە نەگە تۇسە كەتتى. نەگە بۇل قىز ۆاليا سياقتى بولدى. بۇل قىزدى كورگەندە نەگە ولەشانى ەسكە ءتۇسىردى. بۇل سول رومانداعى ۆاليا عوي دەپ ويلادى سەيتەن.
ۆاليانىڭ ۇستىندە قارا ترۋسي بار، اياقتارى جالاڭاش، بارلىق دەنە قۇرىلىسى كوز الدىندا تۇر. اياعىندا اق تۋفلي، ونى شۇلىقسىز كيگەن. «ويپىرماي!» — دەدى دە سەيتەن جۇرە بەردى.
— سونيا، مىنا كىسى نەگە سىزگە تۇڭىلە قارايدى؟ — دەپ بىرەۋ ايقاي سالدى قىزعا.
— بىلمەيمىن.ءبىر كاۆالەر بولار. ءىشى كۇيىپ تۇرسا كەرەك — دەپ قىز كۇلىپ جىبەردى.
سەيتەن كەنەت ارتىنا جالت قارادى. «شىراعىم، مەن دە سول جونىندە ايتىپ تۇرمىن، ءبىراق مەن كاۆالەر ەمەسپىن، ۆولوديامىن!» — دەپ ايقاي سالعىسى كەلدى. ءبىراق وزىنەن-وزى توقتاتتى. وسى كۇننەن باستاپ ول قايعىلاناتىن بولدى. ول بۇرىن سۇڭگىپ كورمەگەن ەدى. ارينە، بۇل جولى دا سولاي، بىراق-اڭگىمە قىزدىڭ تالكەك قىلعانىندا عوي.
ءبىراق ەرتەڭىنە ورىس ادەبيەتىنىڭ ءمۇعالىمى: «بۇگىن نەگە كوڭىلسىزسىز؟» — دەپ سۇراعاندا سەيتەن:
— مەن ۆاليانى كوردىم. ولەشانىڭ «قىزعانىش» اتتى رومانى ەسىڭىزدە مە؟ — دەدى.
ينستيتۋتتى بىتىرگەننەن كەيىن ول الماتىعا بارىپ، سول جاقتان قاراعاندىعا كەلدى
سەيتەن راقمەتتىڭ ۇيىندە وتىردى. راقمەت ءبىر ريۋمكا قىزىل اراعىن ءىشىپ الدى دا:
— سەيتەن، مەنى تىڭداشى، سەنىڭ اكەڭ ماعان ءداۋىردىڭ بالاسى بول دەپ تاپسىرىپ ەدى؛ جالعىز بالام سەيتەننىڭ دوسى بول دەپ تاپسىرىپ ەدى. مەنى بالالار ءۇشىن ورنالاستىرىپ ەدى، مەن وندا ءداۋىردىڭ نە ەكەنىن تۇسىنبەپ ەدىم، ءبىراق شىن كوڭىلمەن، شىن جۇرەگىمنەن بەرىلىپ ەدىم. ءداۋىر دەگەن ەپوحا دەگەن سەز ەكەن، ءداۋىر دەگەن سوسياليزم ءداۋىر ەكەن. مەن وسىنىڭ بالاسى بولىپ شىقتىم. ءبىراق مەنى ءبىر نارسە ىستەگىم كەلەدى، ساعان اسا ءبىر قىمبات قۇرمەت كورسەتكىم كەلەدى ومىردەگى ەڭ ءتاتتى، ەڭ ارتىق مينۋتتارىمدى ساعان ارناپ، ساعان ەرەكشە كىزمەت ەتكىم كەلەدى. مەن ساعان ومىرىمدەگى ەڭ قىمبات نارسەنى بەرگىم كەلەدى. مىسالى مەن قارىنداسىمدى ساعان بەرگىم كەلەدى. تۇسىنەسىڭ بە، سەيتەن؟ ول سۇلۋ، ول مۋزىكانتشا...
راقمەت ۇندەمەي وتىرىپ قالدى. ءبىر مينۋتتەن كەيىن قايتادان ءسوز باستادى.
— مەن جامانشىلىقتان، ناداندىقتان، ساسىق قۇلىقتان اۋلاقپىن، سەيتەن. مەن ءبىزدىڭ ەلدەن ايەل تەڭىنەن جاقسى بىلەمىن. ءبىزدىڭ قىزداردىڭ تەك سۇيگەنشە كۇيەۋگە شىعاتىنىن دا بىلەمىن. ەشقانداي زورلاۋ دەگەن بىزدە بولمايدى، بولماقشى دا ەمەس، قىزدى اكە-شەشەسى بەرەتىن ۋاقىت الدەقاشان وتكەن. ءبىراق مەنىڭ نيەتىم سوۆەت زاڭىنا قايشى كەلمەيدى. سەن تۇسىنەسىڭ بە، سەيتەن، مەن شىن جۇرەگىمنەن، ادال كوڭىلىمنەن ايتىپ وتىرمىن.
سەيتەن مەن راقمەت دالاعا شىقتى. راقمەت: «ايتام دەگەنىمدى ايتا المادىم» — دەپ وزىنەن-وزى ۇرسىپ كەلە جاتىر. «مۇمكىن، قارىنداسىن اقىنعا بەرىپ، جاعدايدى پايدالانىپ قالايىن دەگەن عوي، دەپ ويلاپ قالار... قىزدى سەيتەن كورگەن جوق قوي. ويپىرماي، قازاقشىلىعىم قالمايدى-اۋ!»
ءبىراق سەيتەننىڭ ويى باسقادا ەدى. ول موسكۆادا كورگەن «ۆاليا» دەپ اتاعان قىز جونىندە ويلانىپ كەلە جاتىر ەدى. «شىركىن، وسى ارادا الدىمنان شىعا كەلسە قايتەر ەدىم» — دەپ قيالدانىپ كەلە جاتىر ەدى. ءبىر ۋاقىتتا سەيتەن تۇرا قالدى. باسى اينالىپ، مەن-زەڭ بولعانداي بولدى. ۆاليا دەگەن ويى باسىنان شىعىپ، قاتارلاسقان تۇردە سەيتەننىڭ الدىنا ون شاقتى ۆاليا بولىپ تۇرا قالعانداي بولدى. سەيتەن كەيىن شەگىندى. كەيىن كەڭ اشقاندا الدىندا باياعى موسكۆادا كورگەن ۆالياسى تۇر ەدى.
— شىراعىم، مەن كاۆالەر ەمەسپىن، مەن كومسومولەسپىن، ءسىز بۇل جەرگە قالاي كەلدىڭىز؟
— ەشتەڭە ەتپەيدى ول مەنىڭ قارىنداسىم عوي — دەدى راقمەت.
ۆاليا-راقمەتتىڭ قارىنداسى ەدى. بۇل-باياعى توعىز جاسار راقمەت ۇيىنەن قاشىپ كەتكەندە قالعان 3 جاستاعى ساعادات ەدى. ساعادات اۋىل مەكتەبىندە وقىپ، الماتىعا كەلدى. ارتىنان حالىق وقۋ كوميسسارياتى موسكۆاداعى ءبىر مۋزىكا مەكتەبىنە جىبەرگەن بولاتىن. مەكتەپتى بىتىرگەننەن كەيىن، 1934 جىلى قاراعاندىعا كەلگەن. وندا ول راقمەت بار دەپ ەستىگەن. ساعادات باياعى موسكۆادا سەيتەن كورگەن قىز ەدى. دوستارى سونيا دەپ اتايتىن. قاراعاندىدا ساعادات شاحتى كلۋبتارىندا كونسەرت بەرىپ ءجۇردى. قازاقتان شىققان ءبىرىنشى مۋزىكانت قىز بولدى.
ساعادات سەيتەنمەن دوس بولىپ كەتتى. سەيتەنگە باحتىڭ، چايكوۆسكييدىڭ، شۋبەرتتىڭ مەلوديالارىن تارتىپ بەرىپ ءجۇردى. سەيتەن وعان گەينەنىڭ، بەرانجەنىڭ، سۆەتلوۆتىڭ ولەڭدەرىن وقىپ بەرەتىن بولدى. سەيتەن قىزعا ءسۇيۋ جونىندە ەش نارسە ايتقان جوق. قىزدىڭ سۇيەتىندىگىنە سەنىمى زور ەدى. ول قىزدىڭ اعاسى ارقىلى جاقىنداسقانىنا كىشكەنە ۇيالىڭقىرايتىن. ءبىراق ءبىر كۇش ويلاماعان جەردەن ءبىر كومەسكى وي سەيتەنگە ساپ ەتە ءتۇستى. ءبىر بۋالدىر پىكىر، تاڭبا، شىرىگەن ءشوپ مۇنىڭ ءسۇيۋىن بۇلدىرەتىن سياقتى بولدى. قاراپ تۇرساق ءبارى دە ورنىندا سياقتى. ەكەۋى دە جاس، ەكەۋىنىڭ دە دەنى ساۋ، ەكەۋى دە كومسومول مۇشەسى. سەيتەن ولەڭ جازادى، قىز سكريپكا تارتادى. سەيتەن قىزدى سۇيەدى، قىزدىڭ دا ءسۇيۋى كەرەك، ءبىراق سەيتەننىڭ ويىنا ءبىر نارسە جەتپەيتىن سياقتى بولادى دا تۇرادى. ءبىر قايعى، قاپالىق كوكىرەگىنەن شىقپاي قويدى. مۇنىڭ نە ەكەنىن سەيتەن بىلمەدى. قىزعا باراردا جۇرەگى دىرىلدەيتىن بولدى. سۇيگەنىمەن جولىعۋ ءتاتتى مينۋت بولماي، كوڭىلدىڭ قوشىن كەتىرەتىن بولدى. سەيتەن بارۋدى قويدى. ادامداردان دا قاشاتىن بولدى. بۇل نەلىكتەن. سەيتەن قانداي قىلمىس جاسادى؟ سەيتەننەن قايىرى نە؟ سەيتەن-اۋ، ايتشى، قۋانىشىڭ قايدا، سەنىڭ قايعىلانۋعا پراۆوڭ بار ما ەدى؟
سەيتەن كۇنى بويى ءبىر نارسەنى جوعالتقان ادامداي سالبىرايدى دا جۇرەدى. ول نەسىن جوعالتتى؟ مۇمكىن، ادامشىلىعىن جوعالتقان بولار؟ مۇمكىن، قايناعان قۋانىشىن جوعالتقان بولار؟ ءبىراق ونى جوعالتاتىنداي سەيتەن نە ىستەدى؟ ونىڭ ەڭ جاقىن دوسىن ساتقان بولار؟ يا، سۇيگەنىن ساتقان بولار؟ جوق، ءبىرى دە ەمەس؟ سەيتەنگە الماتىدا قال دەگەندە، ول قالمادى. قاراعاندى جۇمىسشىلارىنىڭ اراسىنا كەلىپ مادەنيەت جۇمىسىنا كىرىسكەن. ول جولداسىن دا، سۇيگەنىن دە ساتقان جوق پا؟.. مىنە، وسى ارادا سەيتەن كۇمىلجىدى. ءبىر مينۋتتە بارلىق جامانشىلىق سول جاقتان كەلەتىن سياقتى بولدى. مەنىڭ قاي جاقتان؟ ساعاداتتان با؟ سەيتەننىڭ بويىندا قۇرداس-قورقىنىش پايدا بولدى. بۇلاي بولۋدى ول قالامايدى، سوندىقتان ايقاي سالىپ:
— وتىرىك — دەيدى.
ءبىراق جۇرەگىندە ءتۇيىن بولعان نەمەنە! سەيتەننىڭ كوڭىلى وسى نەگە تولمايدى؟ جەتپەي تۇرعان كەمشىلىك نە؟
ءبىر كۇنى سەيتەن «پراۆدانىڭ» باس ماقالاسىن وقىدى. باس ماقالا سوۆەت سەمياسى، باقىتتى قىزدار، سۇيۋشىلىك جونىندە. باس ماقالادا:
«ءبىزدىڭ قىزدار-دۇنيەدەگى ەڭ باقىتتى قىزدار. ءبىزدىڭ قىزدار جەتەم دەگەن باقىتىنا جەتە الادى، ءداۋىردىڭ ۇلكەن ادامى بولا الادى، بىزدە ءاربىر قىز ءوزىنىڭ سۇيگەنىنە كۇيەۋگە شىعادى. ايەلدى سۇيمەيىنشە زورلاپ قوسۋ كاپيتالدىق ايۋانشىلىق. قىزداردىڭ اعا، اكەسىنىڭ ايتقانىمەن كۇيەۋگە شىعۋى بىزدە جويىلدى» — دەلىنگەن. سەيتەن سۇيۋگە كۇمان تۋعىزىپ، جۇرەگىنە قوبالجۋ كەلتىرىپ، جانىنا قادالىپ بولعان تىكەنەكتىڭ نە ەكەنىن جاڭا ءبىلدى. مەن «كاپيتالدىق ايۋانشىلىق» جاساپپىن دەگەن وي سەيتەننىڭ جۇرەگىنە ينەدەي قادالدى. سەيتەن دالاعا شىقتى. جۇگىرىپ وتىرىپ راقمەتتىڭ ۇيىنە كەلدى. ساعاداتتىڭ بولمەسىنە كىردى. امانداسپاي جاتىپ:
— ساعادات، سەنىمەن سويلەسۋگە بولا ما؟ — دەدى.
ساعادات كۇلدى:
— بولۋى دا مۇمكىن — دەدى.
— ساعادات! وسى سەن مەش سۇيەسىڭ بە؟ وسى ماسەلەنىڭ شەشىمى كەلىپ وتىر.
— اعاي «ءسۇي» دەگەنمەن مەن قاشىپ قايدا بارايىن.
— ەندەشە، اعاڭنىڭ كوڭىلىن قيماي، ءوزىڭىزدى زورلايدى ەكەنسىڭ عوي، ساعادات!
ساعادات كۇلدى.
— سولاي بولۋى دا مۇمكىن.
سەيتەن ورنىنان تۇرەگەلدى. باسىن تومەن سالبىراتىپ ءبىراز تۇردى.
— ساعادات! سەنىڭ ءوزىڭ سۇيمەسەڭ، اعاڭنىڭ زورلايتىن ەشقانداي قاقىسى جوق. سەن سۇيمەسەڭ، مەنىڭ دە، اعاڭنىڭ دا وكپەلەۋگە قاقىمىز جوق. ەندى بىلاي بولسىن: ءسۇيۋ جونىندە بارلىق اڭگىمەنى تاستايىق. ارينە، بۇرىنعى كۇنىمىزشە دوس بوپ قالارمىز، ءبىراق ءسۇيۋ جونىندە ءسوز قوزعامايىق — دەدى دە سەيتەن جۇگىرىپ الىپ دالاعا شىعىپ كەتتى.
ەندى كوشەگە شىققاندا سەيتەننىڭ جۇرەگىنە تەسىپ تۇرعان ماناعى كومەسكى وي كەتىپ، ءبىر ءتۇرلى كوڭىلدەنىپ، تازالانىپ قالعانداي بولدى.
بۇل ولەڭنەن ارتىق نارسە بۇل جالعاندا تاپپاسپىن.
سەن ولەڭنەن الما اعاشتاي باۋىرىندا اق تاستىڭ.
سەن گۇلدەيسىڭ، الما اعاشتاي بۇرالاسىڭ، سىنبايسىڭ،
ورامالدى، ايتشى، قالقاش، قاي جىگىتكە بۇلعايسىڭ؟
ورامالدىڭ جيەكتەرى كوك لەنتامەن تورلانعان،
سەبەپ مەنىڭ قۇرداسىما، جولداسىما ارنالعان.
ول قۇرداستى، ول جولداستى مەن ءبىر جەردە تابارمىن.
ون جاقتاعى وڭاشاعا الىپ ونى بارارمىن.
مۇنىڭ قالاي، دەرمىن وعان، مەنىڭ باقىتىم كەم بە ەكەن،
ءبىر سىيلىققا ەكى ادامنىڭ جۇگىرۋى ءجون بە ەكەن؟
— دەپ ولەڭ ايتتى. ابايسىزدا ەسىك اشىلدى. جالت قاراسا قارسى الدىندا ساعادات تۇر. سەيتەن نەعىلارىن بىلمەي ساسىپ قالدى. ساعادات كورگەن دە جوق. سەيتەننىڭ قاسىنا كەلىپ:
— سەيتەن، مەن سەنى سۇيەم، بۇل ارادا اعامنىڭ ەشقانداي قاتىسى جوق. سەيتەن، سەنەسىڭ بە؟ مەن شىن جۇرەگىمنەن، ادال ويىمنان ايتىپ وتىرمىن — دەپ سەيتەندى قۇشاقتاي الدى.
مەنىڭ ادال كوڭىلدىك، شىن جۇرەكتەن سويلەۋىم جونىندە اڭگىمەم بىزگە وسىلاي جوعارىلادى...
مەنىڭ اعالارىم
(رومانعا باراتىن جول)
I تاراۋ
ايدالادا بەس-التى تاس ءۇي. الىستا جەر استىنان مۇرجالار شىعىپ تۇرعان جەر باراكتار كورىنەدى بۇل قاراعاندى كومىرلەرىندە ىستەلەتىن شاحتەرلەردىڭ جەر باراكتارى. ءتۇن. اي جارىق. دالادا قىبىرلاعان ءبىر جان جوق. شاحتەرلەر جۇمىستان جاڭا عانا قايتقان. ورتاداعى ءبىر جەر باراكتىڭ ىشىندە سەميالى التى شاحتەر تۇرادى. ءۇي توبەسىنە كىرلەر ىلىنگەن. ەدەندە الاقانداي بوس جەر جوق. ءبارى قوقىرمەن تولعان. شاحتەرلەر ءوز توسەكتەرىنىڭ ۇستىندە، جەردە قارا سۋ ءىشىپ، نان جەپ وتىر. اشىققان بالالار نان جەگەن اكەلەرىنشە قارايدى. تەك ءالي، ايەلى دامەلى، بالاسى ۇشەۋى قيسايىپ توسەگىندە جاتىر.
ەسىكتەن بىرەۋ قارادى:
— ءالىپتى سۇراپ بىرەۋ كەلىپ تۇر!
ءالىپتىڭ 63i دە ايەلى دە، بالاسى دا ۇشىپ ورىندارىنان تۇرىستى. ءالىپ ۇزىن قارا جىگىت، بەتى-قولىن جۋىنباعان كۇيدە. قاباعى تۇنەرگەن. باسىندا جىرتىلعان قارا كۇيە بەرىك. اياعىن سالماقپەن باسىپ دالاعا شىقتى. ارتىنان ايەلى دە شىعادى. ءالىپ اربادان ءتۇسىپ جاتقان تولەپتىڭ قاسىنا كەلەدى. سالقىن قانمەن قولىن الادى.
تولەپ:
— مەن زەمليانكەڭە اعاش اكەلدىم.
ءالىپ اعاشتاردى كەرىپ ەزۋ تارتادى.
ايەلى كەلىپ امانداستى. كۇلاندانىڭ بەتىنەن سۇيەدى.
— كۇلاندا اعاسىنا ەت اكەلدى — دەيدى تولەپ.
ءالىپتىڭ ايەلىنە بەرەدى.
دامەش:
— قالقام اعاسىنىڭ اش ەكەنىن بىلگەن عوي — دەيدى.
ءالىپ قۋانىشتى، قاباعى جاڭا اشىلعان سياقتى. ءبىراق ۇيگە كىرۋگە ىڭعايلانعاندا، ءتۇسى بۇزىلىپ، الدەنە ويىنا تۇسكەندەي بولادى. بۇرىلىپ جەر كەپەگە قارايدى. قوزعالماي تۇرىپ قالادى.
— سەن نەگە سىلەيىپ قالدىڭ؟ — دەيدى دامەش.
— ورىن... ورىن...
— نە قىلعان ورىن؟
— جاتاتىن ورىن جوق قوي...
تولەپ ات بايلاپ جۇرەدى. كۇلاندا اربادان جۇگىن ءتۇسىرىپ جاتادى.
— ۇيىنە كەلگەندە، ەكى جىل كورمەي كورىسكەن اعاڭا ورىن تاۋىپ بەرە الماعانىڭ قيىن ەكەن. ايتشى ءوزىڭ، دالاعا جاتقىزايىن با؟ — دەيدى ءالىپ.
ايەلى ۇندەمەي جەرگە قارايدى.
— دامەش! شاي ىشكەندە نۇرلىباي توسەگى مەن ءوز توسەگىمىزدىڭ ۇستىندە وتىرىپ ىشەرمىز. ودان كەيىن مەن جۇمىسىم بار دەپ شىعىپ كەتەيىن، شاحتىعا ءتۇسىپ جاتارمىن، سەن ۇشەۋىڭ سىعىلىسىپ ەپتەڭدەر.
— ودان دا سەن جەر كەپەنى قازا بەرسەڭ قايتەدى؟ — دەيدى دامەش.
— ماقۇل.
ءالىپ ۇيگە كىرەدى. نۇرلىباي شاحتەرگە:
— مەنىڭ اعام كەلگەن ەكەن، شاي ءىشىپ بولعانشا ورنىڭدى بەرە تۇرساڭ...
دامەش كۇلىپ...
— ءسۇيتشى، كوپ جاساعىر — دەيدى.
نۇرلىباي ورنىنان تۇرىپ دالاعا شىعىپ كەتەدى.
ەسىكتەن تولەپ پەن كۇلاندا كىرەدى.
— اسسالاۋماعاليكەم!
«اليكۋمسالەم» دەگەن كۇبىرلەگەن داۋىستار شىعادى. تولەپ كەلىپ ءالىپتىڭ توسەگىنە وتىرادى. كىشكەنە بالانىڭ بەتىنەن سۇيەدى.
ەڭ شەتتە جاتقان كىسىنىڭ بەتى كومەسكى بىلتە شامنىڭ جارىعىمەن تەك قارايىپ كورىنەدى. ول شاحتەر شالقاسىنان جاتىر. ونىڭ اتى-شەكتىباي. ول بۇرىلماستان، كەلگەن تولەپتەرگە مىنانى ايتادى:
— ءبىزدىڭ ءومىر وسى، ءبىر زەمليانكەدە قويداي قامالىپ جاتىرمىز. ءبىر نارسە دەيىن دەسەڭ شىعارىپ جىبەرەدى. تاعى ەكى ءۇي كىرگىزبەكشى.
مۇنىڭ ايەلى توسەك ۇستىندە كارتوشكا ارشىپ وتىر.
دامەش قاسىنداعى جاتقانداردان ستاكان جينايدى. جاستىقتىڭ استىنان وراۋلى قارا ناندى الىپ تۋرايدى. ونى كورىپ قاتارىندا جاتقان ءبىر شاحتەرىڭ بالاسى «نان» دەپ جىلايدى. وعان ەشكىم كەلىپ قويعان جوق. تەك ءىنىسىن «جۇگەرمەك» دەپ ءبىر قويىپ قالدى. دامەش ناننىڭ جارتىسىن توسەكتىڭ استىنا قايتادان تىقتى. شاينەگىنە، ءبىر رەت ىشىلگەن، شايدىڭ سۋ ساماسىن سالدى. ەكى كەسەگە قۇيىپ تولەپ پەن كۇلاندانىڭ الدىنا قويدى.
— كۇنشە كۇشتەگەندە سەكسەن تيىن تابامىز. نانعا دا جەتپەيدى. جالاقىنى تاعى دا ازايتپاقشى. اۋىلعا كەلىپ كۇن كورمەسەك... — دەدى ءالىپ.
شەتتە جاتقان:
— كەتسەك، ءبارىمىز بىردەن كەتەلىك. ءبارىمىز دە كەتەمىز دەپ جۇمىس ىستەمەي قويايىق، جۇمىستى توقتاتىپ تۇرا المايدى. امالسىز جالاقىسىن كوبەيتەدى.
ورتادا جاتقان شاحتەر.
— وي، تىنىش جاتشى، ءوزىڭ ءبىر نارسە كورەيىن دەپ ءجۇرسىڭ-اۋ.
شەتتە جاتقان شاحتەر باسىن جۇلىپ الىپ:
— كورمەي ءجۇرمىز بە، ءبارىن كورىپ ءجۇرمىز. نەدەن قورقاسىڭ، جالاقىدان ايىرىلام دەيسىڭ بە؟ ايىرىلماي وتىر ما ەدىڭ؟ اشىعام دەيسىڭ عوي. اشىقپاي وتىرسىڭ با؟ جاتاق ورنىمدى الىپ قويار دەپ قورقاسىڭ-اۋ، ەسىڭدە بولسىن، سەندە جاتاق ورىن جوق. ەندەشە نەدەن قورقاسىڭ؟ مەن قورقۋدان كەتەم.
شەتتەگىنىڭ قاسىنداعى:
— قويىڭدار، قۇلاققا مازا بەرىڭدەرشى — دەپ ءبىر اۋناپ ءتۇستى.
تاڭ جانادان اتىپ كەلە جاتىر. جەر كەپەنىڭ iشi ۇيقىدا. ءبىر ۋاقىتتا گۋدوك ايقايلادى. ورتاداعى جاتقان قارعىن تۇردى. نۇرلىبايدى وياتتى. نۇرلىباي كوزىن ۋقالاپ جاتىر.
— ەكىنشى گۋدوك ايقايلادى ما؟ — دەدى.
وعان ەشكىم جاۋاپ بەرگەن جوق.
ورتاداعى:
— كانە، تۇرىڭدار! — دەپ ايقاي سالدى.
بارلىعى دا باستارىن كوتەردى. بارلىعى دا «ەكىنشى گۋدوك بولىپ قالدى ما» دەپ سۇراپ جاتتى. شەتتەگى جاتقان كيىندى جاستىعىنىڭ استىنان ءبىر جاپىراق ناندى الىپ قوينىنا تىقتى. ءسۇرتتى دە قايتىپ الىپ، جارتىسىن جۇلىپ جاستىق استىنا قايتادان قويدى.
بىرتىندەپ شىعىپ جاتتى.
دامەش، كۇلاندا تۇردى.
دامەش جاستىق استىنداعى ءبىر جاپىراق ناندى الىپ دالاعا شىقتى، كۇلاندا دا دالاعا ەرە شىقتى.
— مەن دە بارام، جەڭەشە.
ەكەۋى ءجۇرىپ كەلەدى. ەداۋىر جەردە بىرەۋ قاتتى توڭ جەردى قازىپ جاتىر. بۇل — ءالىپ، دامەش وعان نان اپارا جاتىر.
بىرەۋ كەلىپ ونى الدىنا سالىپ ايداپ كەتتى. دامەشتەر جۇگىرىپ كەلەدى. ءالىپ تاس باراكقا الىپ كەلدى، ىشكە كىردى، بۇل شاحتى يەسى اعىلشىننىڭ كابينەتى ەدى. توردە قاعاز جازىپ سەمىز شال حوكينس وتىر. ديۆاندا ونىڭ بالاسى دجيم وتىر. جاسى جيىرما بەستەردە، كىشكەنە قىپ-قىزىل ءتىلى بار، قۇيرىقسىز جاپون ءيتىن الدىنا الىپ وتىر. دجيم قالتاسىنان قوراب الىپ، ونىڭ ىشىنەن كامپيت العان سايىن، يت ءوزىنىڭ كىشكەنە تۇمسىعىن جالاپ-جالاپ الادى.
دجيم كامپيتىنىڭ ءبىرىن الىپ ءوز اۋزىنا سالىپ، ەكىنشىسىن الىپ ءيتتىڭ اۋزىنا سالادى.
ءالىپ شال حوكينستىڭ الدىنا كەلىپ تۇردى.
اعىلشىن باسىن جۇلىپ الىپ، ءتىلى بۇرالىپ، اعىلشىن اكسەنتى تىلىمەن:
— سەن نەگە مەنىڭ رۇقساتىمسىز زەمليانكە قازاسىڭ؟
— قۇدايدىڭ جەرى عوي — دەدى كۇبىرلەپ ءالىپ.
— مۇمكىن، قازاقتىڭ جەرى شىعار؟ سەن شاحتى دا قازاقتىڭ دەرسىڭ 10 سوم شتراف سالام!.. — دەپ اقىردى حوكينس.
— سەن اعاشتى قايدان الدىڭ؟
— اعام اكەلىپ بەردى.
— ۇرلاپ العانسىڭ عوي، ءقازىر اعاشىڭدى كونتورعa الىپ كەل.
وسى ۋاقىتتا دامەش كىرىپ كەلدى.
كۇلاندا سەسكەنىپ دامەشتىڭ قولىنان ۇستاپ قالتىراپ تۇر. دجيم كۇلاندانى كورگەندە ءوزىنىڭ اۋزىنا اپارا جاتقان كامپيتىن ءيتىنىڭ اۋزىنا سالا سالدى. اۋزىن اشىپ قاراپ قالدى. ءا دەگەندە ءوزىنىڭ بۇرىنعى سۇلۋ ايەلدەردى كورگەندەگى ادەتىمەن اڭداۋسىزدا اعىلشىن تىلىمەن:
— Please، sit down — دەدى.
حوكينس وعان بۇرىلىپ قاراپ، ەزۋ تارتىپ كۇلدى.
— A girl is good!
دجيم الىپكە قاراپ:
— Where does he WOTK؟
حوكينس:
— Miner.
ءالىپ حوكينستىڭ اياعىنا جىعىلادى:
— تاقسىر، راقىم ەتىڭىز، ءمۇساپىرمىن، زەمليانكەم جوق!
دجيم جارماسقان ءيتىن قۋىپ جىبەرىپ، كۇلانداعا قادالادى. كۇلاندانىڭ قاسىنا كەلەدى. كۇلاندا شوشىپ دامەشتىڭ ار جاعىنا شىعادى. ءالىپ كەلىپ ءدجيمنىڭ الدىنا جىعىلادى. دجيم حوكينسكە بارىپ قۇلاعىنا سىبىرلايدى. ەكەۋى دە دامەشكە تىعىلىپ تۇرعان كۇلانداعا قارايدى. ءالىپ دجيمگە باس ءيىپ، تاعى جالىنايىن دەگەندە، ەكى قولىن سەرمەپ:
— ول رايت، ول رايت — دەپ باسىن يزەيدى. ءوزى كۇلاندادان كوزىن المايدى. ءالىپ ەكى قولىن كوكىرەگىنە قويىپ ىرزالىق بەرىپ، باسىن شۇلعيدى.
الىپتەر ەسىكتەن شىعىپ بارا جاتقاندا حوكينس:
— شترافتى تولەيسىڭ، جۇمىسقا كەشىگىپ قالدىڭ! — دەيدى.
ءالىپ اڭىرايىپ تۇرىپ، شىعۋعا ىڭعايلانعاندا حوكينس تاعى شاقىرىپ الادى:
— زەمليانكەڭدى قازا بەر، ءبىراق، ساعان مىناداي شارت قويام: سەن جەتىنشى زابويدان كومىر شاپ.
ءالىپتىڭ ءتۇسى قاشىپ، كوزى شاراسىنان شىعا جازدايدى:
— ول ءقاۋىپتى عوي، كومىر باسىپ قالادى، كرەپ جوق...
حوكينس:
— مەن بۇيىرامىن! باراسىڭ! كەت، جوعال!
ءالىپ شىعىپ كەتەدى.
...كۇلاندا جەر باراكتا ءالىپتىڭ توسەگىندە جاتىر. ويلانىپ جاتىر. اعىلشىننىڭ تەسىلە قاراۋى كوز الدىنا ەلەستەيدى. كوزىن كەڭ اشىپ، دەنەسى تۇرشىگىپ، كوزىن قايتادان جۇمادى.
...تولەپ پەن دامەش ەكەۋلەپ جەر باراكتى قازىپ جاتىر. قازعان جەرلەرى كىسىنىڭ بەلاۋرىنان كەلەدى. قار باسقان دالا كورىنىپ جاتىر. ءبىر مال جوق، تەك الىستا ۇرگەن يت داۋسى ەستىلەدى.
ءىى تاراۋ
مەنىڭ ...شاحتى استى قاراڭعى، زابوي جەڭنىڭ ىشىندەي جىڭىشكە. كرەپ جوق، تىشقاننىڭ ءىنى سياقتى. ءالىپ سونىڭ تۇبىندە كويلەگىنە دەيىن شەشىپ، جالعىز ءوزى كومىر شاۋىپ جاتىر. بۇل — كادىمگى جۇمىس ىستەۋگە بولمايتىن ءقاۋىپتى جەتىنشى لاۆا. سامايىنان اققان تەر كومىر كۇيەمەن قاپ-قارا بولىپ ەمشەگىنىڭ ۇستىنە دەيىن سورعالاپ اعىپ جاتىر. جەلكەدەن اققان تەر، جون ارقاسىنان جول تاۋىپ ارىپ، شالبارىنىڭ ىشقىرىنا بارىپ جوق بولىپ جاتىر. ءالىپ شولدەگەن. قايتا-قايتا تامسانا بەرەدى. ءالىپ ەنتىگىپ دەم الا الماي تۇر. ءالىپ قابىرعاداعى دىمقىل كومىردىڭ اراسىنان تامشىلاپ تۇرعان قارا سۋدى الاقانىمەن ىركىپ، توسىپ الىپ جۇتادى. دامىل تاپپاي ۇستى-ۇستىنە شابادى. كۇرەكتى الىپ، شاپقان كومىرلەرىن دوڭگەلەك ارباعا سالادى، اربانىڭ الدىندا بايلاۋلى ءجىپ بار. (بۇل ءجىپ — ءالىپتىڭ موينىنا سالىپ، اربانى تارتاتىن ءجىبى). اربا كومىرگە ءسال تولمايدى. شىنىندا تولعان، ءبىراق اسىرا ۇڭىلگەن ەمەس. ۇڭىلمەگەن اربانى قابىل المايدى، شتراف سالادى.
ءالىپ كۇرەكتى تاستاپ، قايتادان قايلاسىن قولعا الادى. وتىرىپ توبەسىنە قارايدى. ءبىر توپ كومىر شوقتاي بولىپ شىعىپ تۇر. ونى جامباستاپ جاتىپ، اياقتى سوزىپ جىبەرىپ، قوس قولداپ ۇرۋ كەرەك. لاۆا تار. ءالىپ اياعىن سوزىپ جىبەرىپ جامباستاپ جاتىپ، شابۋعا ىڭعايلانادى. سول ۋاقىتتا اياق جاعى سىقىرلايدى. بۇل توبەدەن كومىر. الدىمەن ءبىر توپ كومىر قۇلاپ تۇسەدى، ءبىراق اياقتى جيناپ تۇرەگەلىپ قاشىپ كەتۋگە مۇمكىندىك جوق. ءالىپ قۇلاپ كەلە جاتقانداي-اق بار دارمەنىمەن ايقاي سالادى. توبەسىندەگى كومىرلەر باسىپ قالعاندا، ەكىنشى رەت ايقالايدى، ءبىراق داۋسىنىڭ جارتىسى عانا ەستىلەدى.
...التىنشى زابويداعىلاردىڭ ءبىرازى قايلالارىن تاستاپ جۇگىردى. جولدا دەسياتنيك تۇر، جىبەرمەيدى.
— قايدا باراسىڭدار، جۇمىس ىستەڭدەر؟!
— جەتىنشى زابويداعى ءالىپ كومىر باسىپ قالىپتى، ولەدى عوي، ارشىپ الايىق تا — دەيدى نۇرلىباي شاحتەر.
ءبىراز قايلاشىلار جينالىپ قالادى، دەسياتنيك جانىنا ورىس جىگىت كەلەدى بۇل قايلاشى يليا افاناسيەۆ...
— نەگە قاراپ تۇرسىڭدار؟ ءبارىمىز قىرىلىپ قالساق تا، بۇلاردىڭ جانى اشىر ما؟
يليا جەتىنشى زابويعا ءوتىپ كەتەدى. دەسياتنيك ونى ۇستايمىن دەگەندە، شەكتىباي يىعىنان تارتىپ توقتاتادى. بەتشە الا كوزىمەن قاراپ، ءوزى جەتىنشى زابوي جاققا كەتەدى. دەسياتنيكتىڭ قاسىنا قايلاشى الەكسەي پەتروۆ كەلەدى.
— كيرگيزدا نەلەرى بار؟ ءبارى قىرىلىپ قالسىن! — دەيدى دەسياتنيك.
الەكسەي تىستەنىپ، كوزىن الارتىپ، قاباعىن ءتۇيىپ، دەسياتنيككە ءبىراز قاراپ تۇرادى.
— سەنىڭ كيرگيزدا نەڭ بار؟
قاسىندا تۇرعان قازاق زابويشى بەيسەن دەسياتنيككە:
— نە اكەڭنىڭ قۇنى بار؟! — دەيدى.
دەسياتنيك ايقاي سالادى:
— قaزip جاندارىڭنىڭ بارىندا تاراڭدار، جۇمىس كەتىڭدەر!
قايلاشىلار بىرتىندەپ تاراسادى.
...يليا مەن شەكتىباي جەتىنشى زابويدا. الىستان شامدارى جىلتىرايدى. ءالىپتى كومىر استىنان ارشىپ العان. ءالىپتىڭ eci جوق، تالىپ قالعان، ولىك سياقتى. سۇيرەتىپ التىنشى زابويعا الىپ كەلەدى. قايلاشىلار جۇمىستارىن تاستاپ، قايتادان جينالىپ قالادى.
— Tipi مە؟ — دەپ سۇرايدى نۇرلىباي.
— Tipi، اياعى سىنعان، باسقا جەرىن بىلمەيمىز.
قالايشىلار قورشاپ الادى.
جان-جاقتان بارلىعى بىردەي شۋلاسادى:
— ەندى مۇنى شىعارادى!.. جۇمىستان قۋادى!..
— ايۋاندار، كورىنە كوزگە ولىمگە ايداپ، مەرتىكتىرىپ، ەندى جۇمىستان شىعارادى... — دەيدى يليا.
ارت جاقتان ءبىر قازاق جىگىت:
— وسى نەگە كرەپ قويمايدى؟ ءبىزدىڭ ەلدە دەي مە؟ نەگە ءقاۋىپتى جەرگە ايدايدى؟ — دەيدى.
— ءولسىن دەيدى. سەن ولسەڭ ايدىڭ باسىنان بەرگى جالاقىنى دەسياتنيكتىڭ پايداسىنا قالادىم — دەيدى" الەكسەي.
دەسياتنيك كەلە جاتادى. جۇمىسشىلار تاراي باستايدى.
الەكسەي دەسياتنيككە:
— قaزip جوعارىعا حابار بەرگىز، ەلىرمەي ەمدەتۋ كەرەك.
— سەن ءوزىڭ نەعىپ ءجۇرسىڭ، نەگە جۇمىسىنا بارمايسىڭ؟ — دەپ دەسياتنيك باجىلدايدى.
— مەن ءۇشىن سەن ىستەمەيسىڭ عوي.
— سەنىمەن ەرتەڭ سويلەسەرمىن.
يليا، شەكتىباي، الەكسەي ۇشەۋى ءالىپتى كوتەرەدى.
— قايدا باراسىڭدار؟ نە جۇمىستارىڭ بار؟.. كومىرلەرىڭدى شابىڭدار... بىلمەيدى جاتا بەرسىن...
— سەندەر ءولتىردى دەپ ءبىز ولتىرە المايمىز — دەيدى يليا.
دەسياتنيك مۇرتىن سيپادى:
— جۇمىستان شىققىلارىڭ كەلگەن ەكەن.
دەسياتنيككە الا كوزدەرىمەن قاراپ، ءالىپتى كوتەرىسىپ الىپ كەتەدى.
قايلاشىلار اراسىندا كۇبىر ءسوز:
— ەندى ءالىپتى جۇمىستان شىعارادى.
— بالا-شاعاسى اشتان قىرىلادى...
— ءوزى جازىلار ما ەكەن؟..
— ۇندەرىڭدى وشىرىڭدەر! — دەپ دەسياتنيك ايقاي سالدى.
شاحتەرلەر سوزدەرىن توقتاتادى. دەسياتنيك تىڭ تىڭداعاندا ءبىراز تۇرىپ، كەتىپ قالادى.
...الىپتەردىڭ جەر كەپەسى. وتە قاراڭعى: توسەكتە ءالىپ جاتىر. كوزى جۇمۋلى، اۋىق-اۋىق ەرنى قيمىلدايدى. ىشقىنعىسى، ايقايلاعىسى كەلەدى، ءبىراق دارمەن جوق. جاعالاي دامەش، بالاسى، تولەپ، كۇلاندا، يليا وتىر. شەكتىباي، الەكسەي تۇرەگەلىپ تۇر. دامەش، كىشكەنە بالا، تولەپ، ۇشەۋى دە جىلاپ وتىر.
— قايناعا-اۋ، ەندى قايتتىم؟ قىرىلاتىن بولدىق قوي — دەپ دامەش قاتتى جىلاپ جىبەردى.
— قىرىلمايسىڭ، شىعارتپايمىز جۇمىستان — دەدى يليا.
يليا، شەكتىباي شىعىپ كەتتى. الەكسەي دامەشكە قاراپ ءبىراز تۇردى. ءبىر نارسەنى ايتقىسى كەلگەن ادامداي وقتالدى. قولىن قوزعادى. قازاق ءتىلىن بىلمەگەن سوڭ ايتا الماي ەرنىن تىستەدى. قايتادان دامەشكە قارادى. قينالىپ جاتقان الىپكە قارادى.
بوزداپ وتىرعان كىشكەنە بالاعا كوزى ءتۇستى. تاعى ايتايىن دەدى، ايتا المادى. ءسوز ورنىنا كەزدەن جاس شىقتى. كۇيەلى بەتتەن جاس سورعالادى. كوزىنە دەسياتنيك ەلەستەدى. شامپانسكيي ءىشىپ وتىرعان اعىلشىن ەلەستەدى. الەكسەي باسىن كوتەرىپ الدى، ەسىككە قاراي ءجۇردى. ەسىك الدىنا بارىپ، مويىن سالبىراتىپ، كەپكەسىن قولىنا ۇستاپ ءبىراز تۇردى. سودان سوڭ كەنەتتەن ارتىنا بۇرىلىپ، تەز-تەز باسىپ دامەشكە كەلىپ ۇلكەن، قاپ-قارا كەندەي بولىپ جاتقان الاقانىن ۇسىندى. دامەشتىڭ قولىن الىپ سەرتتەسكەندەي بەتىنە قاراپ ءبىراز تۇردى. سودان كەيىن ءبىر سىلكىندى دە، ايبىندى قاداممەن باسىپ شىعىپ كەتتى....
تولەپ ۇندەمەي وتىر. «شىركىن، ءبىز دە كەلدىك. ءالىپ باقىتسىزدىققا ۇشىرادى-اۋ» — دەپ وتىر ما؟ ءبىر ۋاقىتتا.
— كۇلاندا، سىنىق سالۋشىعا تاعى بارىپ كەلەيىك، نەگە كەلمەي جاتىر؟ — دەدى كۇلاندا ورنىنان تۇرىپ شىعىپ كەتتى.
ءالىپ ەندى ويبايلادى. ايانىشتى تۇردە ىڭىرسىدى. ىڭىرسۋ ورلەپ، شىڭعىرۋعا اينالدى. سۇيەنىپ ارامەن كەسىپ، اعاش قۇساپ بولشەكتەپ جاتقانداي بولدى. ءبىر ۋاقىتتا اياعى ەمەس، ءدال جۇرەگىنىڭ بارلىق جاعىنان دا تەز-تەز ينە سۇعىپ جاتقانداي بەزەكتەدى. سودان سوڭ سول ۇزىن ينەلەردى ايقاستىرا وتكىزىپ تىرپ ەتكىزبەي، قوزعالتپاي قويعانداي تالىعىپ، قىرىلداپ، دەمى ءبىتىپ، ءۇنى شىقپاي قالدى. كەنەتتەن سول بارلىق جاعىنان دا ينە سۇققان جۇرەگىن ۇلكەن، جالپاق تەمىر الاقانمەن تىرناقتى باتىرا ۇستاپ جۇلىپ الىپ بارا جاتقانداي، قاتتى شىڭعىردى.
III تاراۋ
....قاس قارايعان. اعىلشىن ۇيلەر! تەرەزەلەرىنىڭ جارىقتارى كورىنەدى اسپاندا اي دا، جۇلدىز دا جوق. قارا بۇلت تاقتايعا تامعان مايداي، بىرتىندەپ جايىلىپ اسپاندى تەگىس جاپقان. الدەقايدا شاۋىلدەپ يت ۇرەدى جۇپار باسىپ كۇلاندا كەلەدى. ۇلكەن قارا كوزدەرى ويناقشىپ، جان-جاعىنا الاقتاپ قارايدى. قورقىنىشتى. ويماق اۋزى، كىشكەنە اسەم ەرنى تىستەۋلى. توقتادى. ارتىنان داۋىس شىقتى. بۇرىلىپ قارادى. جاقىنداپ كەلىپ قالعان پار اتتى شانانى كوردى. جولدان شىعا ءجۇردى «توقتا!»دەدى بىرەۋ. كۇلاندا ايقاي سالايىن دەپ ەدى، كەنەتتەن تىستەلگەن ەرنىن بوساتىپ، اۋزىن اشا الماي قالدى.
شانادان بىرەۋ:
— ءمىنىڭىز، ءبىز دە سوندا بارامىز — دەدى.
كۇلاندا شەگىنە ءتۇستى. سوندا ارتىنان بىرەۋ قۇشاقتاي الدى. كۇلاندا ىرشىپ ءتۇستى. ايقايلاي بەرگەندە، ءبىر ۇلكەن قول ورامالمەن اۋزىن باستى. كۇلاندانى ەكى ادام كوتەرىپ شاناعا سالدى. كۇلاندا تۋلايدى، بىرەۋى كوكىرەگىنەن باسىپ، كەۋدەسىنە ءمىنىپ الىپ، اۋزىنا ورامال تىعىپ وتىر. قوس ات الا جونەلدى. شاۋىپ كەلەدى. قىزىل تاس ۇيگە اكەلدى. ەكى جىگىت كۇلاندانى كوتەرىپ، ىشكە كىرگىزدى. ەسىكتى اشتى. اۋىزعى ۇيدە كىشكەنتاي يتشە كامپيتىن بەرىپ دجيم وتىر. ەي جىگىتتىڭ ءبىرى-مۇرتتى سارى جىگىت، كۇلاندانى ىشكە كىرگىزەرسىڭ. قول قۋسىردى:
— مىرزا، كەلدى!
بۇل — ورىسشا كيىنگەن ۇلكەن قارا جىگىت — وتەگەن ءتىلماش.
دجيم ءيتىن القىمىنان يتەرىپ تاستاپ جىميىپ كۇلدى. كۇلاندا ءبىر جىگىتتىڭ قۇشاعىندا قابىرعاعا تىعىلىپ تۇر. ەس-تۇس جوق. ويىنا باياعى كابينەتتەگى ۋاقيعالار ءتۇستى. جىگىت بوساتىپ تۇردى.
— كوكەجان-اي، مەنى قۇتقارشى!
كۇلاندا ەڭىرەپ وتەگەننىڭ ەتەگىنە جارماستى. وتەگەن ىرجاڭداپ كۇلدى دجيم وتەگەنگە ساعات ۇسىندى. وتەگەن ونى الىپ ەكى الاقانىنا كەزەك سالىپ قارادى. كۇلدى قالتاسىنا سالدى. وتەگەن كۇلانداعا قارادى.
— ەشتەڭە دە ىستەمەيدى. تەك مىرزانىڭ مىرزالىعى ۇستاپ، ساعان كويلەك كيگىزىپ جىبەرمەكشى. جاقسى قىز ەكەن دەيدى — دەدى وتەگەن. ءوزi تepic قاراپ سىلقىلداپ كۇلەدى.
ەسىكتەن ءۇي سىپىرۋشى تانيا كىردى. العا قاراي جۇرەيىن دەدى دە، ەسىكتىڭ تۇتقاسىنان ۇستاپ كەيىن شالقايدى. كوزى الارىپ، بەتىنەن قانى قاشتى.
وتەگەن كۇلاندانى قۇشاقتاپ، سۇيرەتىپ، ىشكى ۇيگە كىرگىزدى.
— شىراعىم، مەن قازاقپىن عوي، مەن باردا نەسىنە قورقاسىڭ؟
كروۆات ۇستىندە ايەلدىڭ ادەمى كويلەگى جاتىر. جەردە كىلەم توسەلگەن. وتەگەن اعىلشىنشا تىگىلگەن جىبەك كويلەكتى قولىنا الدى:
— مىنانى كي، مەن تepic قاراپ تۇرامىن.
كۇلاندا جىلاپ تۇر، كويلەكتى المادى.
— بول، كي! تەزىرەك كەتەيىك. دۇشپاننان تۇك تارتساڭ دا پايدا ەمەس پە؟ تەز! ءالىپ قينالىپ جاتقان شىعار. بۇلاردىڭ ادەتكە بەرگەنىن الماساڭ جىبەرمەيدى.
كۇلاندا دىرىلدەپ وتەگەنگە قارايدى. كۇلاندا كويلەكتى الدى. قولى دىرىلدەپ تۇر، كويلەككە قارايدى.
— بول، مەن تepic قاراپ تۇرام.
وتەگەن تepic قارايدى. كۇلاندا ءالى كويلەككە قاراپ تۇر. ول اعىلشىن ايەلىنىڭ كيىنىپ جۇرگەنىن كورگەن، قىزىققان. كوزىنە ەلەستەيدى. كويلەگىن شەشەدى، بۇرىلىپ قارايدى. تومپايىپ تىكە توڭكەرىلىپ تۇرعان، كىشكەنە ەكى كەسەگە كوزى تۇسەدى. ەرنىن جالايدى، سىلەكەيىن جۇتادى. تاعى قارايدى. كۇلاندانىڭ جىڭىشكە اش بەلىنە كوزى تۇسەدى. ەنتىگىپ، شىداي المايدى. بۇرىلىپ، جۇگىرىپ بارىپ قۇشاقتاي الادى. كۇلاندا شوشىنىپ سەكىرىپ تۇسەدى. ەسىك سىلدىر ەتەدى. وتەگەن سەلك ەتىپ، تۇك بىلمەگەندەي ەسىك جاققا جۇگىرەدى.
— مەن قالاي كيۋدى ۇيرەتەيىن دەپ ەدىم — دەيدى.
كۇلاندا كويلەگىن كيگەن. قولعا تۇسكەن اساۋداي.ءبىراق كويلەك كەلىسىپ تۇر. ءوز كويلەگىن، كامزولىن الىپ، ەسىككە قاراي جۇگىرەدى.
— ءجۇر كەتەيىك، اعاتاي!
وسى ۋاقىتتا ۇيگە دجيم كىرىپ كەلەدى. وتەگەن شىعىپ جۇرە بەرەدى. دجيم ەسىكتى ءبىر بۇراپ، ىشىنەن كىلتتەپ، كىلتتى قالتاسىنا سالادى. كۇلاندا، ۇرەيلەنگەن، ەكى كوزى دجيمنەن ايىرماي، كەيىن شەگىنە تۇسەدى. بارلىق كۇشىمەن ەسىكتىڭ تۇتقاسىنا جابىسادى، ەسىكتى تارتادى، جۇلقىلايدى. دجيم قولىنا ءبىر ورامال الىپ كۇلانداعا كەلەدى. كۇلاندانىڭ قولىنداعى كيىمدەرىن الىپ، بوساعاعا لاقتىرىپ تاستايدى. كۇلاندا بالانىڭ جىلاسىمەن ەڭىرەپ قويا بەرەدى. دجيم كۇلاندانىڭ قولىنان ۇستاپ، سۇيرەتىپ توسەككە الىپ كەلەدى. وتىر دەگەندەي ىمدايدى. كۇلاندا وتىرمايدى، جىلاپ جۇلقىنادى. دجيم كەۋدەسىنەن باسىپ وتىرعىزادى. ەكەۋى سويلەسپەيدى، بىرىنەن-بىرى كوزىن المايدى، ارباسىپ تۇرعان سياقتى. ءبىرىن ءتىلى ءبىرى بىلمەيدى. كۇلاندا قورقىنىشتى جىلاپ وتىر. دجيم قۋانىشتى، كۇلىپ وتىر. كوزدەرى جايناپ كۇلاندانىڭ بەتىنە، دەنەسىنە قاراپ ءبىراز وتىردى.
ءدجيمنىڭ كوزى قاراۋىتتى، اۋزىنان سۋى اقتى... قۇشاقتاي الدى. كىشكەنە كۇلاندانى سوقتاداي دەنەسىمەن باس سالدى. ايقايلاۋعا ءالى كەلىڭكىرەمەي، كىشكەنتاي اۋزىن تىستەپ سۇيەدى. نازىك بەلىن قىسىپ توسەككە جاتقىزدى اۋزىن ورامالمەن باستى. كۇلاندانىڭ بۋلىققان بۋىنعان داۋسى شىقتى، اياق-قولى توسەكتى سابالادى.
...اۋىزعى ءۇي. وتەگەن كۇلىمدەپ ەسىكتەن تىڭداپ تۇر، تانيا ءۇيدىڭ ورتاسىندا تۇر.
ىشكى ۇيدەن ىشقىنعان، جان قينالعان، كومەككە شاقىرعان، جانى شىعىپ بارا جاتقان اششى داۋىس شىقتى. تانيا جۇگىرىپ بارىپ ەسىكتى قاقتى. وتەگەن ونى يتەرىپ جىبەردى. تانيا ەنتىگىپ، ۇرەيلەنىپ وتەگەنگە قارادى، جۇگىرىپ دالاعا شىقتى. الدى-ارتىنا قاراماي جۇگىرىپ كەلەدى. دالا قاراڭعى، تالاي ءسۇرىندى مىنە، شاحتى كونتورى. مىنە، شاحتىعا باراتىن جول. ءالى جۇگىرىپ كەلەدى. مىنە، شاحتىعا كەلدى، قورا اۋزىنا ەنىپ جوق بولدى. قاراڭعى شترەكپەن جۇگىرىپ كەلەدى. زابويعا ەندى، سۇيرەتىلىپ، ەڭبەكتەپ كەلەدى. شاڭ-شاڭ قايلا دىبىستارى، كۇرەكتىڭ سىلدىرى، جالتىراعان شامدار كورىنەدى.
IV تاراۋ
تانيا يلياعا كەلدى. ەنتىگىپ، ءبىراز سويلەسە الماي تۇردى. يليا تانياعا قارادى. تانيا قالتىراپ:
— ءالىپ قايدا؟ كىشكەنە قارىنداسىن كوشەدەن ۇستاپ الىپ، دجيم زورلاپ جاتىر، قىز ولەتىن.
يليانىڭ كوزىنە الىپتەردىڭ ۇنىنەن شىققان قىزدىڭ دالاعا شىققانى ەلەستەدى قاراڭعىدان: «و-نە دەيدى؟» دەگەن كۇبىرلەر شىقتى. شاحتەرلەر كەلىپ جاتىر. يليا ماڭدايىنان تەرىن بىلەگىمەن ءسۇرتىپ تۇرىپ:
— ءالىپتىڭ كىشكەنە قارىنداسىن دارىگەرگە بارا جاتقاندا، ۇستاپ الىپ، ۇيىنە اپارىپ دجيم زورلاپ : جاتىر دەيدى.
— نە دەيدى؟ — دەدى جاڭا كەلە جاتقان بىرەۋ.
يليا جاي عانا:
— بۇل ايۋاندىققا شىداۋعا بولا ما، بۇدان وتكەن ايۋاندىق بولا ما! — دەدى.
— وسىعان قالاي شىدايسىڭدار؟! — دەپ يليا ايقايلاپ جىبەردى.
— اجىراتىپ الۋ كەرەك — دەدى بىرەۋ.
— جۇرىڭدەر، جۇمىستى تاستاڭدار!
شاحتەرلەر تۇس-تۇسىنان ايقايلادى، ءتۇرلى بوقتاۋلار ەستىدىك. ەڭبەكتەپ الەكسەي كەلدى. جۇرت قىزىپ، دابىر ۇلعايىپ، بوقتاۋ كوبەيدى.
شامنىڭ جارىعىندا بۇك ءتۇسىپ، ۇندەمەي بىرەۋ وتىر. بۇل — ءسادۋ. ءسادۋ باسىن كوتەرىپ الدى:
— ءبارىن ءبۇلدىرىپ جۇرگەن ورىستار، جاڭا ءالىپتى اپارىپ كەلگەندە ءبىر سۇمدىقتى ىستەپ كەلگەن عوي. تىنىشتىعىمىزدى الىپ-اق بولدى-اۋ.
قايلاسىن قولىنا ۇستاپ ۇزىن قارا جىگىت وتىردى. بۇل وسى ۋاقىتقا دەيىن ەشتەڭە دەگەن جوق. ءتىسىن قايراپ، كوزى جارقىلداپ، قايلامەن بىرەۋدى ۇرۋعا تاپ بەرۋگە وتىرعان سياقتى. بۇل — بەيسەن شاحتەر ەدى، سادۋگە قاراپ:
— جانىڭنىڭ بارىندا اۋزىڭدى جاپساڭ قايتەدى.
— قازاق-قازاق، دەپ قاقسايسىڭ دا جۇرەسىڭ، قازاقشى بولساڭ، جاس قىزىڭدى قۇلىنداي شىڭعىرتىپ جاتقاندا نەگە ارا تۇسپەيسىڭ؟ كۇنى كەشە ەمەس پە ەدى دەسياتنيككە جاعىنىپ ءبىزدى «قازاعىڭدى» جامانداپ جۇرگەنىڭ. بىلەمىز، قانداي ورىسقا قاس ەكەنىڭدى — دەپ شەكتىباي دا جەكىپ تاستادى.
الەكسەي ورنىنان قوزعالدى.
— كانە، جۇرىڭدەر! ءۇشىنشى زابويعا كەتتىك — دەدى. شاحتەرلەر قيمىلداي باستادى. قايلالارىن الا ءجۇردى. زابويدىڭ ءىشى ايقاي، بوقتاۋ سوزگە تولدى.
زابويدىڭ ەڭ تۇبىندە بەس-التى ادام وتىردى. يليا شىعىپ بارا جاتقاندا بۇلار قاراپ تۇردى دا، جۇمىستارىن ىستەي بەردى. يليالار شترەككە تۇسكەندە، الدىنداعى ءۇشىنشى زابويدان جيىرما ادام شىقتى. الدارىندا الەكسەي. بارلىعى قوسىلىپ شترەكپەن كەلە جاتىر. ءتارتىپسىز ايتىلعان سوزدەر، ايقايلار كومىردەي قۇيىلادى. الدارىنان دەسياتنيك شىقتى.
— ال، جىگىتتەر — دەدى بەيسەن. بارلىعى جابىلا ءتۇستى. دەسياتنيك تۇرعان جەرگە شاحتەرلەر ۇيمەلەدى، تەپكىلەپ-تەپكىلەپ تاستاپ كەتتى.
شاحتەرلەر سويلەمەستەن جۇگىرىپ كەلە جاتىر. قىزىل تاس ۇيگە جاقىنداپ، ەسىك الدىنا كەلدى. الدىندا ۇزدىك كەلە جاتقان بەيسەن مەن يليا ىشكە كىرىپ كەتتى. وسى ۋاقىتتا مىلتىق اتىلدى. ءۇش پوليسەيسكيي ەسىكتىڭ الدىنا كەلدى. بەيسەندەردىڭ كىرگەنىن كورمەي قالدى. تاعى دا مىلتىق اتىلدى. ايقاي-شۋ كوبەيدى.
ىشكى ۇيگە بەيسەن مەن يليا كىردى. توردە، توسەكتە، ەسسىز-تۇسسىز، كوزىن جۇمىپ، تالىپ كۇلاندا جاتىر. دىرىلدەپ سۇپ-سۇر بولىپ، كوزى الارىپ، بۇرىشقا تىعىلىپ دجيم تۇر. يليا كۇلانداعا باردى. بەيسەننىڭ كوزى دجيمگە ءتۇستى. ءتىسىن قايراپ، كوزى شاتىناپ ءبىراز قاراپ تۇردى دا، قايلاسىن سالماقتادى. ءدجيمنىڭ كوزى قايلاعا ءتۇسىپ، بۇرىشقا تىعىلا ءتۇستى. بەيسەن قايلاسىن ءۇي قابىرعاسىنا سۇيەپ قويدى. جۇدىرىعىن ءتۇيىپ، تىستەنىپ دجيمگە بارىپ، الارعان كوزىن قاداپ، قولىنان ۇستاپ، ءۇيدىڭ ورتاسىنا الىپ كەلدى. جۇدىرىعىن سالماقتاپ تۇرىپ بەتتەن ءبىر سوقتى. دجيم قاڭعالاقتاپ ۇشىپ ءتۇسىپ، مۇرنىنان قان سورعالادى. يليا كەلىپ ۇستاي الدى.
— ۇرما!
بەيسەن وعان بوي بەرمەي بارىپ، ۇلكەن ەتىكتىڭ وكشەسىمەن ەكى تەپتى. ءسويتىپ، سىرت بەرىپ اۋىزعى ۇيگە شىقتى. مۇندا ءۇي ءىشىن شىر اينالىپ جۇگىرىپ وتەگەن ءجۇر. بەيسەن ۇستاپ الدى. جاعاسىنان ۇستاپ، جەرگە الىپ ۇردى. القىمىنان ەزگىلەدى. وتەگەننىڭ مۇرنىنان قان كەتتى. وتەگەننىڭ بۋىنىپ ايقايلاۋعا ءالى كەلمەدى، كوزى بۇلدىراپ ەسى اۋدى.
ابايسىزدا ءبىر پوليسەيسكيي كىرىپ كەلدى. مىلتىق اتتى. وق بەيسەنگە تيمەدى. قاسىنا كەلىپ ناگانىن كوتەرە بەرگەندە، ارتىنان يليا كەلىپ، قايلامەن كوك جەلكەدەن سوعىپ جىبەردى. پوليسەيسكيي ەتپەتىنەن قۇلادى. ناگان ۇشىپ ءتۇستى. يليا ونى قالتاسىنا سالىپ الدى.
يليا مەن بەيسەن كۇلاندانى كوتەرىپ ەسىكتىڭ الدىنا الىپ شىقتى.
شاحتەرلەر جابىرلاپ قورشاپ الدى. شاحتەرلەر:
— ءتىرى مە؟
— اتقان با؟
— نە ىستەپتى؟
— ءتىرى — دەدى يليا.
توپتى جارىپ تولەپ كەلدى. قىزىنىڭ ۇستىنە وكىرىپ قۇلاي كەتتى. ويباي سالىپ جىلاپ دامەش جانە بەس-التى شاحتەر ايەلدەرى كەلدى. جۇرت توپتانىپ كۇلاندانى الىپ ءجۇردى. ەسىكتىڭ الدىندا نە ىستەرىن بىلمەي ەكى پوليسەيسكيي قالا بەردى. توپ كەتىپ بارا جاتقاندا:
— بولار ءىس بولدى. جۇمىسقا بارمايمىز! — دەدى يليا.
ارت جاقتا كەلە جاتقان ءبىر شاحتەر:
— ءبىر سۇمدىق باستالدى-اۋ! — دەپ كۇبىرلەدى.
— كوزگە تۇسە بەرمەي، جۇمىسقا كەتەيىك تە — دەدى قاسىندا كەلە جاتقان جولداسى.
بەس-التى شاحتەر ءبولىنىپ شاحتىعا قاراي بۇرىلدى.
— قايدا باراسىڭدار! — دەدى شەكتىباي.
ولار جاۋاپ قاتپاي، ۇندەمەستەن كەتە بەردى.
— قىزدى قايدا اپارامىز؟ — دەدى ءبىر ۋاقىتتا شەكتىباي الەكسەيگە.
— ايتقانداي، ءالىپ توسەگىندە جاتىر ەكەن-اۋ.
يليا تومەن قاراعان كۇيىمەن ءبىراز جۇرت وتىرىپ باسىن كوتەرىپ الدى.
— ءبىزدىڭ ۇيگە اپارىڭدار!
— ءوزىڭ قايدا جاتاسىڭ؟
— مەنى، ءبارىبىر، قامايدى عوي.
ەشكىم دىبىس شىعارعان جوق. توپ يليا جەر كەپەسىنىڭ الدىنا كەلدى. شەكتىباي، دامەش، تاعى بىر-ەكى شاحتەر ەس-تۇستەن ايرىلعان. كۇلاندانى ۇيگە الىپ كەلدى. بۇل ءۇي تىپتەن كىشكەنتاي. ەنى تار-اق. ەكى اعاش توسەك زورعا سىيىپ تۇر. ۇيدە ەشقانداي بۇيىم جوق. تەك بىر-ەكى جىرتىلعان كورپە، جىرتىق پەشپەنت قانا كورىنىپ تۇر. پەش ءتۇتىنى ءۇيدىڭ ىشىنە قاپتاعان. بۇل الەكسەي مەن يليانىڭ باسپاناسى. يليانىڭ ايەلى ماريا كەلدى.
— مىنا توسەككە اكەلىڭدەر — دەپ ءوز توسەگىن كورسەتتى. دالاداعى توپ تاراۋعا ىڭعايلاندى. شەكتىباي ايقاي سالدى:
— ەندى يليالاردى قامايدى، جۇمىستان شىعارادى. بارلىعى ءبىز ءۇشىن ەمەس پە؟ جاندارىڭ بولسا، قورعاپ الىڭدار!
جۇرت تۇس-تۇسىنان ايقايلادى:
— قورعاماي نەسى بار!
— قورعاپ الامىز!
— جاۋ قولىنا تاستامايمىز!
...كۇلاندا كوزىن اشتى. باسىن كوتەرمەكشى بولدى. قايتادان كوزىن جۇمدى. قاسىندا جىلاپ تولەپ وتىر. باس جاعىندا يليانىڭ ايەلى ماريا وتىر.
ءبىر ۋاقىتتا كۇلاندا كوزىن شاراسىنان شىعارا قاتتى اشتى. ءۇيدىڭ توبەسىنە قادالدى.
— ويباي، ءولدىم، اكەتاي، قايدا ءجۇرسىڭ؟ ۋھ!.. ءولدىم... مىنانى ۇستاسايشى...
كۇلاندا ەرنىن تىستەپ، بەتىن تىرجيتتى. شىڭعىرىپ، باعاناعى داۋىسپەن باقىردى.
— مەن قاسىڭدامىن، شىراعىم.
ءبىراق كۇلاندا تىڭداعان جوق. تىرىسىپ، تارتىلىپ، ىشقىنىپ تۇرعان دەنەسىن تاستاپ، بوساتىپ جىبەردى. تالىپ كەتتى.
V تاراۋ
ءالىپ سىنعان اياعىن سالعان سوڭ، قينالعانىن قويايىن دەدى. سۇپ-سۇر بولىپ كوزىن جۇمىپ جاتتى. دەنەسى تاس بولىپ قاتىپ قالعان سياقتى. ەش جاققا قوزعالمايدى. باسىندا يليامەن دامەش وتىر.
ءبىر ۋاقىتتا ءالىپ كوزىن اشتى. ءبىراز جاتتى. سونان سوڭ كوزدەرىنەن مولتىلدەپ جاس اقتى.
— يليا-اي، ومىرىمدە كوزىمنەن جاس شىقپاعان ادام ەدىم. مىناۋ باتىپ كەتتى-اۋ.
وسىدان سوڭ اياق جاعى ءۇزىلىپ تۇسكەندەي بولدى. ەرنىن تىستەپ قينالىپ، كوزىن جۇمىپ، ماڭداي تەرىسىن جيىردى. ءسويتىپ، كوزىن تاعى اشتى.
— ول ەندى ولە مە؟
— نە ءولسىن. ءالى-اق جازىلىپ كەتەدى، الاڭ بولما! — دەدى يليا.
ءالىپ السىرەگەن كوزىن ءبىراز جۇمىپ جاتتى دا، قايتادان اشتى.
— كىشكەنە بالانى زورلاپتى دەيسىڭ بە؟
— يا.
— ايۋان...
ءالىپ قولىن كوتەرەيىن دەدى.
— ويباي.
اياق جاعى جۇلىنىپ كەتكەندەي بولدى.
— ايۋان...
— و — و — و-وي... ءالىپ تالىپ كەتتى.
كۇلاندا ءسال تىنشىپ، كوزىن جۇمىپ جاتتى. قاتارىندا ماريا جاتىر. ءۇي ءىشى قاپ-قاراڭعى. ەل ۇيقىدا.
ەكىنشى توسەكتە الەكسەي ايەلىمەن جاتىر. ءدال ەسىكتىڭ اۋزىندا، جەردە يليا جاتىر.
ءبىر ۋاقىتتا ەسىك تىسىرلادى. بىرەۋ سىرتتان ەسىكتى ارى-بەرى جۇلقىلادى. قاتتى تارتقاندا ىلگەگى ءۇزىلىپ، ەسىك اشىلىپ كەتتى. ناگانىن العان پوليسەيسكيي يلياعا سۇرىنە، ۇيگە قۇلاپ كىردى. يليا قارعىپ تۇردى.
— قولىڭدى كوتەر!
يليا قولىن كوتەردى. الەكسەي، ماريا، الەكسەيدىڭ ايەلى وياندى. ۇيقىسىن اشا الماعان ايەلدەر ۇرەيلەنىپ تۇر. كەلگەن ءبىر سولدات الەكسەيگە قولىڭدى كوتەر دەدى. سولدات ءتىنتۋ باستاپ كۇلاندانىڭ باسىن قارادى.
— جولاما وعان، وياتاسىڭ، تارت قولىڭدى! — دەدى يليا.
— تاپ ناگاندى! — دەيدى پوليسەيسكيي.
— مەندە جوق، بىلمەيمىن.
— تاپ، ءقازىر اتام.
— ايقايلاما، اۋرۋدى وياتاسىڭ.
كۇلاندا ويانىپ كەتتى.
— ويباي، باستى، باستى، ءولدىم-اۋ، جانىم... جانىم... ويباي — اۋ-اا!..
اششى ايعاي تاعى شىقتى. سولداتتار يليانى الىپ شىعىپ كەتتى.
تاڭ اتىپ كەلە جاتىر. جەردە قار. شىعىپ كەلە جاتقان كۇن ساۋلەسىمەن اسپانداعى بۇلتتىڭ جيەگى قىزارعان. دامەش پەن تولەپ جەر قازۋدا. ەكەۋى تۇنىمەن ەكى اۋرۋدىڭ باسىندا بولادى دا، كۇنىمەن جەر باراك قازادى. جەر باراك بىتۋگە دە تايانعان. توبەسىنە اعاش سالىنعان، توقىعان قامىس، شي جايىلعان. قار ۇستىندە قامىس، كەسىلگەن اعاشتار جاتىر.
— بۇگىن ءبىتىرىپ كۇلاندانى اكەلەمىز — دەدى تولەپ.
ەسىنە ۇيىندە قالعان راقمەت ءتۇسىپ، تولەپ جەرگە وتىرا كەتتى.
الىستان بىرەۋ جۇگىرىپ كەلەدى. جاقىندادى. جىلاپ كەلەدى. بۇل ماريا ەكەن.
— قىزىڭ... قىزىڭ... — دەپ ماريا بۋلىعىپ قالدى.
دامەش ويباي سالىپ، جىلاپ جۇگىرە جونەلدى. تولەپ تە جۇگىردى. ءبىراق ەسىنەن اداسىپ، جۇرەگى سۋىلداپ، نەگە جۇگىرگەنىن دە بىلگەن جوق. بارىپ ەسىكتەن كىرە بەرگەندە، نەگە كەلگەنىن بىلمەي، اڭىرايىپ تۇردى. تەك ءبىرازدان سوڭ، قىزىنىڭ قانسىز جۇمىر اق بىلەگىنە، جانسىز ولىك بەتىنە، ەندى قايتىپ كورىنبەستەي ماڭگى جۇمىلعان كوزدەرىنە كوزى تۇسكەندە «وي باۋىرىمداپ» وتىرا كەتتى. دامەش تە جىلاپ جاتىر. جۇرت جينالىپ قالدى. شەكتىباي دا كەلدى. كوزىن جەڭىمەن ءسۇرتىپ جاتىر. الىپكە ەستىرۋشى بولماڭدار! — دەدى.
شاحتىدان قاشىق جەردە، ميداي دالادا كوپ شاحتەرلەر، ايەلدەر، بالالار كۇلاندانى جەرلەپ جاتتى.
«1916 جىل، 1 فيەۆرال.
كۇلاندا تولەپ قىزى، ون بەس جاسىندا.
جاۋىز شاحتى يەسى اعىلشىننىڭ قولىنان قازا تاپقان!»
جۇرت تاراۋعا اينالعاندا الەكسەي «توقتاڭدار!» دەپ ايقاي سالدى.
— ءقابىر باسىندا ءسوز سويلەۋ قازاق ادەتىندە بولماسا دا، سويلەۋگە رۇقسات بەرىڭدەر! — دەدى.
مىنا قىزدىڭ نەدەن ولگەنىن بىلەسىڭدەر! ىبىرايىمداردىڭ نەدەن ولگەنىن بىلەسىڭدەر. ءالىپتىڭ نەدەن اياعى سىنعانىن بىلەسىڭدەر، بالالاردىڭ نەدەن اشىققانىن بىلەسىڭدەر! بەيسەندەردىڭ، يليالاردىڭ نەدەن قامالىپ جاتقانىن دا بىلەسىڭدەر. بۇدان ارتىق مەن نە ايتايىن. بەيسەندەردى بوساتىپ الماي، ءالىپتى قامسىز ەتپەي، جالاقىمىزدى كوبەيتكىزبەي جۇمىسقا شىقپايىق. وسى ءقابىر ۇستىندە انت بەرەيىك!
— نە دەيدى؟
— نە دەيدى؟
— قازاقشالاپ جىبەرىڭدەر بىرەۋىڭ.
جۇرت شۋلاپ كەتتى. ورتاعا شەكتىباي شىقتى.
— نە دەۋشى ەدى، ايۋان قولىنان جازىقسىز قازا تاپقان جاس بالانىڭ قابىرىنە جىلاماۋعا بولا ما؟ دەيدى. وسى ءقابىر ۇستىندە كۇيىنىشتى سەرىپپەۋگە بولا ما دەدى. قاتىنىڭدى ۇرىپ، قىزىڭدى زورلاپ، بالا-شاعاڭدى قىرىپ، ءوزىڭدى ولىمگە ايداعانىنا كونە بەرۋگە بولا ما دەيدى. جاس قىزىڭدى شىرىلداتىپ ولتىرگەن ايۋاندى جەلكەگە مىنگىزىپ قويۋعا بولا ما دەيدى. وسى ارادا كەك الامىز دەپ انت بەرمەسەك، جاس نارەستە قابىرىندە تىنىش جاتا الا ما دەيدى. قاشانعا دەيىن قۇل بولاسىڭ؟ قاشانعا دەيىن ءۇي ءىشىڭدى اشىقتىرىپ، جاس قىزدارىڭدى شىرىلداتاسىڭ دەيدى.
ەكى-ۇش ايەل ايقايلاپ جىلاپ جىبەردى.
VI تاراۋ
شاحتى استىندا جان جوق. ادامى كوشىپ كەتكەن ۇزىن، تار زەمليانكە سياقتى. قاراڭعى، جىرىم-جىرىم، تاراۋ-تاراۋ تىشقان ءىشى سياقتى. ەشكىم جۇمىسقا ەشكىم شىققان جوق. جەر باراكتار اينالاسى دا تىنىش. قىبىر ەتكەن جان جوق، بارلىعى ۇيلەرىندە قاساقانا جاتىر. جەر باراكتار الدىنان ءبىر ۆزۆود سولدات كوپ. جەر باراكتار الدىندا ءبىر پوليسەيسكيي ءجۇر. وزىنەن-وزى ولاي-بۇلاي جۇرەدى. زەمليانكە جاققا قارايدى. ويى بىرەۋ شىقسا، بايلانىسا ءتۇسىپ، ۇرىس شىعارىپ، ۇرىپ، قاماپ، قۇماردان شىعىپ، كەك الماق. ءبىراق ەشكىم شىقپادى. پوليسەيسكيي ولاي-بۇلاي جۇرە باستادى.
— وي، لاعنەت!
ءالى ەشكىم شىققان جوق. پوليسەيسكيي ولاي-بۇلاي جۇگىرە باسىپ ءجۇردى.
— وي، لاعنەت!
ەشكىم شىقپاي قويدى. ءبىر يت كەلە جاتتى. پوليسەيسكيي كۇيىپ كەتىپ، جايىمەن كەلە جاتقان يتكە ۇمتىلىپ قۋىپ الا جونەلدى.
شاحتەرلەر توسەكتەرىندە جاتىپ الدى. دالاعا شىقپاي قويدى. بۇگىن ءۇش كۇن بولدى، اشتىققا دا شىدادى. ادام اشتىققا شىداعاندا، كاپيتاليست حوكينس پايدانىڭ كەمۋىنە شىدامادى. حوكينس كابينەتىندە تىنباي جۇرت ءجۇر. ءتۇرى قورقىنىشتى، ساسۋلى. ستولعا سۇيەنىش ءبىراز تۇرىپ الدىنا قارادى.
— يليالاردى بوساتۋ، ءالىپتى جۇمىستان شىعارماۋ، جالاقىنى ءوسىرۋ — دەدى وزىنەن — ءوزى.
— جالاقىنى ءوسىرۋ — دەدى تاعى دا.
ءسۇيتتى دە تەز-تەز باسىپ جۇرت كەتتى.
ميستەر ستيبينس كەلدى.
— مۇمكىن ەمەس، جۇمىسشىعا تيىن بەرىپ، زيانعا قالار جايىم جوق — دەدى وعان حوكينس.
— ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، نەگىزگى شاحتى توقتاۋىنىڭ زيانى ءتىپتى كوپ قوي.
— ءبارى سونىڭ كەسىرى. ءار ۋاقىتتا مەنىڭ موينىما ءمىنىپ الىپ، زيانىن تيگىزەدى دە وتىرادى. ەندى ول مەنىڭ بالام ەمەس — دەدى اشۋلانىپ حوكينس.
كونبەي بولمايدى، ميستەر حوكينس.
حوكينس ويلانىپ تۇر:
— شاقىر وكىلدەرىن — دەدى ءبىر ۋاقىتتا.
ستيبينس شىعىپ كەتتى. الەكسەي مەن شەكتىباي كىردى.
— سەندەردى ىرزا قىلايىن، جۇمىستارىڭا شىعىڭدار! — دەدى حوكينس.
— سولاي ما ەكەن!
الەكسەي ونىڭ بەتىنە قادالا قارادى. سولاي ما ەكەن!
حوكينس پەن الەكسەي سويلەسىپ جاتقاندا، باياعى ءسادۋ زەمليانكەنىڭ الدىنا كەلىپ، قازاق جۇمىسشىلارىن جيىپ الىپ ءوزى ورتاسىندا تۇرىپ ءسوز سويلەدى.
— جۇرتشىلىق! مىناۋ ورىستار ءبىر بالەگە باستايىن دەپ جۇرگەن جوق پا؟ ءبىزدىڭ جەلىگەتىن نە بەتىمىز بار. بالا-شاعامىز بولسا مىناۋ اشىعىپ جاتقانى. اعىلشىننىڭ نەسى كەتەدى، ءبىزدى شىعارادى دا تاستايدى، بىرەۋ ءولدى دەپ بارلىعىمىزدىڭ قىرىلۋىمىز ءجون بولار ما ەكەن؟ ودان دا قۇداي دەپ جۇمىسقا كىرىسەيىك. اعىلشىننان كەشىرىم سۇرايىق. قاراڭعىلىعىمىزدان ءبىر قاتەلىك بولدى دەيىك. قامالعان ورىس قامالىپ جاتا بەرسىن. وندا ءبىزدىڭ نە جۇمىسىمىز بار. جەر قارا، كۇن جىلىدا ءجونىمىزدى تابايىق. و، جۇرتشىلىق، نە دەيسىڭ؟
كونشىلىك ءبىرازعا دەيىن ۇندەمەدى. سودان سوڭ:
— جەلىگۋدى قويعان دۇرىس.
— تۇبىندە ءبىر سۇمدىقتىڭ بولۋى ايقىن.
— قازاققا جەلىگۋ نە كەرەك — دەگەن كۇڭكىل زورايا باستادى.
— ءسادۋ، ساندىراعىڭدى قوي — دەدى ءبىر جاس جىگىت.
— مىنا نەمە نە دەيدى؟!
شوقىنعىسى كەپ جۇرگەن عوي.
— يليالار ءبىز ءۇشىن قامالىپ جاتقان جوق پا؟
— ەشكىمدى قورعار جايىمىز جوق. بالا-شاعامىزدى قىرماي، ءبىر جاپىراق نان تاۋىپ بەرسەك تە جەتەر.
— ە، وسى جۇمىس ءبىر جاپىراق نان ءۇشىن ەمەس پە؟
— ۇيىندە شالقيىپ جاتىپ الساڭ، تابارسىڭ جاپىراق ناندى.
تۇس-تۇستان ايقاي، كەرىس كوبەيدى.
— توقتاڭدار! — دەدى ءسادۋ. بۇل ارادا داۋرىعاتىن تۇك تە جوق. ءقازىر جۇمىسقا شىعۋ كەرەك. جاڭا الەكسەيلەر اعىلشىنعا تاعى كەتتى. جۇمىسشىلار جۇمىسقا شىقپايدى دەمەكشى. ەندى اعىلشىن بارلىعىڭدى دا جۇمىستان شىعارادى. ودان دا تەزىرەك بارىپ «الەكسەيگە ەرمەيمىز، قاتەلەستىك، مۇنىڭ ءبارىن ىستەپ جۇرگەن ءبىز ەمەس»-دەيىك. «جۇمىسقا شىعامىز، جەلىگۋدى قويدىق»-دەيىك. ءوزى ءبىلىپ-اق جالاقىنى كوبەيتەدى.
— ماقۇل.
— قاراپ جاتقانمەن اسپاننان نان تۇسپەيدى — دەگەن ايقايلار كوبەيدى.
— وندا مەن ءقازىر بارىپ بىلدىرەم — دەدى ءسادۋ.
— ماقۇل.
— تەز، تەزىرەك.
ءبىراز جۇمىسشىلار ۇندەمەستەن تاراي باستادى. ءبىرازى كەۋدەلەرىن باسىپ تۇرعان ءبىر كومەسكى اۋىرلىقتان قۇتىلعانداي، جايدارىلاندى. ادەپكى، قىزدى قورعاۋدا قىزعانمەن، كۇندەر ءوتىپ اشۋ باسىلايىن دەپ قايتا ەندى كوپشىلىككە ءبىر ءتۇرلى قورقىنىش پايدا بولايىن دەگەن سياقتى. سوندىقتان جاڭاعى سوزدەن سوڭ كەيبىرەۋلەرى قۋاندى.
— ءاي، ءبىزدىڭ ۇيگە سوعا كەت، شاحتىعا ءبىر بارايىق.
— جۇمىس ىستەمەي، زەرىگىپ قالدىق قوي.
— اش قۇلاقتان، تىنىش قۇلاق، بالەدەن قۇتىلدىق پا؟
— اي، تەز كەل، مەن كۇتىپ وتىرا المايمىن.
— بۇگىن كۇن جىلى-اۋ.
— اعىلشىن ەندى بىزگە العىس ايتادى.
ءسادۋ كونتورعا قاراي جۇگىردى. جاقىنداي بەرگەندە سۋ الىپ بارا جاتقان ادەمى، قارا تورى كەلىنشەككە كەزدەستى. ءسادۋ كەنەت توقتاي قالدى.
— ەركەلى، دەنىڭ ساۋ ما؟ — دەدى كۇلە ءتۇسىپ.
— شۇكىر.
— ءتاڭىر العىر، مەنى ۇمىتىپ بارا جاتىرسىڭ-اۋ.
— قويشى، ءوزىڭ ەمەس پە سۋىپ كەتكەن.
— سۋىسام جىلىتىپ الۋ ءوز قولىڭدا ەمەس پە ەدى.
— جۇرە سويلەسەيىك، كوزگە ءتۇسىپ قالارمىز.
ءسادۋ ەرە ءجۇردى. اۋزىن كەلىنشەكتىڭ قۇلاعىنىڭ تۇبىنە تاياپ:
— بۇگىن جولىعايىق — دەدى.
— ۇيدە اعام بار عوي.
— دالادا جولىعارمىز.
ءسادۋ كونتورعا تۇرا جۇگىردى. سول ۋاقىتتا كونتوردا حوكينس الاقانىمەن ستولدى تايانىپ تۇرىپ:
— ءبىراق مەن سەندەردى سىيلاعانىمنان ىستەپ وتىرمىن. باسقا بولسا مۇنى ىستەمەس ەدىم، جاقسىلىقتى بىلە بىلىڭدەر — دەدى.
ءسادۋ جۇگىرىپ كەلە جاتىر. ءبىراق كەلىنشەكپەن الدانىپ تۇرعاندا، الەكسەيلەر اڭگىمەلەرىن ءبىتىرىپ شىعىپ تا ۇلگەردى. بۇلار ەسىكتەن شىعا بەرگەندە، ءسادۋ بۇرىشقا جاسىرىندى. ۇزاعاسىن جۇگىرىپ كابينەت ەسىگىنە كەلدى. اقىرىن قاقتى.
— ەسىك اشىلمايدى — دەدى اشۋلى حوكينس.
— تاقسىر-تاقسىر، مەن جۇمىسشىلار اتىنان كەلدىم، ءبىز قويدىق.
— كەت، جوعال، يتتەر — دەدى قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن حوكينس.
— وتەگەن، وتەگەن، بارسىڭ با؟
ءبىراق ءسادۋ ءتىلماشتىڭ جاۋابىن ەسىتپەي، ونىڭ ورنىنا اعىلشىنداردىڭ كەيىپ سويلەسكەن اڭگىمەلەرىن ەستىدى.
وتەگەن ۇيىندە عوي. ول بولماي ءبارىبىر سويلەسە المايمىن. سونى شاقىرايىن — دەپ ويلانىپ ءسادۋ جۇگىرىپ الا جونەلدى.
شاحتەرلەر جۇمىسقا كەلە جاتىر. ءبىر توپتىڭ ىشىندە شەكتىباي كەلەدى.
— اقىرى كەلدىڭ عوي — دەدى ول.
شاحتەرلەر شاحتى اۋزىنا جاقىندادى. سول ۋاقىتتا ءتىلماشتىڭ ۇيىنەن قايتىپ ءسادۋ كەلە جاتتى.
— ءسادۋ قايدان كەلەسىڭ؟
ءسادۋ ساسۋلى.
— جاڭاعى ۋادە بويىنشا ايتقالى بارا جاتىرمىن.
— ەشقايدا دا بارمايسىڭ.
ءسادۋ بولار-بولماس داۋسىن شىعارىپ:
— ۋادە، ۋادە قايدا؟ — دەدى.
— ءبىز تالاپتى ورىنداتتىق.
جۇمىسشىلار شۋلاي ءتۇستى.
— ءسال كەشىگىپ قالدىڭ! — دەدى شەكتىباي.
ءسادۋدى جۇمىسشىلار قاماپ الدى. ءبىراق ول كونتورعا قاراي سىرىلا ءتۇستى.
— جانىڭنىڭ بارىندا جايىڭدى تاپ! — دەدى. بەيسەن جەتىپ كەلدى.
ءسادۋ كەيىنشەكتەپ توپ اراسىنان شىعىپ، ۇيىنە قاراي بەت الدى.
ءالىپ تىنىش جاتىر. تولەپ اۋلىنا قايتپاق. يىعى سالبىراپ، ابدەن قايعى باسقان. قوشتاسىپ دالاعا شىقتى. ىنىسىنە مۇڭىن شاعىپ جىلاپ جىبەرەيىن دەپ، ەسىك الدىندا ءبىراز تۇرىپ، باتا الماي شىعىپ كەتتى. ءبىراق دالاعا شىعىپ ارباسىنا مىنگەندە دامەشكە قاراپ:
— كەلىنجان-اي، اپام قايدا دەسە راقمەتكە نە دەيمىن! — دەپ، ەڭىرەپ قويا بەردى.
كەلىن قوسىلا جىلادى. ات تارتا جونەلدى. كەلىنى كەيىن، ارتتا قالا بەردى.
تولەپ اۋلىنا جاقىنداعاندا الدىنان جۇگىرىپ جەتى جاسار بالاسى راقمەت شىقتى. بالانىڭ ەكى كوزى توستاعانداي، ادەمى-اق، كۇلاندادان اۋماعان.
— كۇلاندا قايدا؟ — دەدى راقمەت.
تولەپ جاۋاپ تا بەرگەن جوق. تەك بار داۋسىمەن ايقاي سالىپ جىلاپ جىبەردى. اۋىلدىڭ يتتەرى ءۇرىپ، ءاربىر ۇيدەن ايەلدەر شىعىپ، تاڭ قالىپ تۇسىنە الماي، تولەپكە قاراپ قاپتى. دولى بايدىڭ بايبىشەسى ەسىكتىڭ الدىنا شىعىپ:
— نەمەنە، اكەڭ بۇگىن ءولدى مە؟ ءۇنىڭدى ءوشىر، قارا باسىڭا كەلگىر! — دەدى ايقايلاپ.
ارادا ەكى جىل وتكەننەن كەيىن، قوزى باعىپ جۇرگەن توعىز جاسار راقمەت دولى باي ولگەنشە سابادى. اشۋعا شىداي الماي، جاس بالا تۇندە ۇيدەن شىعىپ، دالاعا قاڭعىرىپ كەتكەن. مىنە، سول كەتكەننەن راقمەت ءبىرجولا جوق بولدى. ءسويتىپ، تولەپ قىزىنان دا راقمەتتەن دە ايرىلىپ، كەمپىرى، ءۇش جاسار ساعاداتى ۇشەۋى-اق قالدى.
رومان بىلاي باستالدى
I تاراۋ
جەرجۇزىلىك تورت-بەس اكادەميالاردىڭ مۇشەسى جەر جۇزىنە اتى شىققان، بەلگىلى اكادەميك ۆوزنەسەنسكيي قارتايعان شال ەدى. جاسى 60-تان اسقان، ۇزىن بويلى، اقساقالدى كىسى ەدى.
بۇل-1927 جىل.
لەنينگراد، پەتروگراد اۋدانى. اسفالتتەگەن ادەمى كوشەلەر.
اسپانمەن تالاسقان ۇيلەر. ۇلكەن اق ءۇي. كەڭ لابوراتوريا. ءتۇرلى اپپارات، ساۋىت، مودەل، مەتالل، عىلىم سايماندارىنا تولعان. اكادەميك ۆوزنەسەنسكيي ۇلكەن ستولىندا جازۋ جازىپ وتىر. تەرەزەگە سۇيەنىپ قىزى ليزا تۇر.
لابورانت كەلىپ:
— سىزبەن سويلەسۋگە جولداس ماكاروۆ كەلىپ تۇر.
— مەن ەشكىممەن سويلەسپەيمىن، مەندە نە اقىسى بار وسىلاردىڭ؟ قولىم تيمەيدى.
اكادەميك اشۋلانىپ قاعازىنا ۇڭىلە ءتۇستى.
ليزا اكادەميككە قادالىپ تۇر:
— پاپا، وسى كۇيگەلەكتىگىڭدى، اشۋلانشاقتىعىڭدى قويساڭ قايتەدى؟ بۇل قاي قىلىعىڭ؟ ماكاروۆ جولداس لەنينگراد پارتيا ۇيىمى جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى ەمەس پە؟
— جەتەكشى بولسا، سەندەرگە جەتەكشى بولار، عىلىمعا جەتەكشى بولماس!
ۇلكەن اق ءۇي ەسىگىنىڭ الدىندا جولداس ماكاروۆ تۇر. ۇستىندە اق كويلەك. قاسىندا ينستيتۋت پارتيا ۇياسىنىڭ حاتشىسى.
ماكاروۆ اكادەميكتىڭ جاۋابىن ءبىلىپ كۇلدى. حاتشىمەن قوشتاسىپ كەتىپ قالدى.
...كەشكە جاقىن ماكاروۆ كابينەتىندە وتىرعان. تەرەزەدەن بىرەۋدى كورگەندەي بولدى. جاڭبىر قۇيىپ كەتتى، تەرەزەنى تىرسىلداتتى. ماكاروۆ تەرەزەگە باردى.
اكادەميك ۆوزنەسەنسكيي كەتىپ بارا جاتىر ەكەن. ءۇستى-باسى سۋ، تايىپ جىعىلا جازدادى. ماكاروۆ تەلەفوندى قولعا الدى.
— بۇل ميحايل ۆاسيليەۆيچ پە؟ اكادەميك ۆوزنەسەنسكييدىڭ مەنشىگىنە ءبىر ماشينا بەرۋ ماسەلەسى الدەقاشان شەشىلگەن ەدى. سونى تەزدەتىڭىز. جاقسى! — دەدى جولداس ماكاروۆ.
ارادا ەكى كۇن ءوتتى. ساعات 12 مەزگىلىندە لابوراتوريادا اكادەميك قاعاز جازىپ وتىر ەدى. لابورانت كىردى:
— اركاديي ەۆگەنييەۆيچ، كەشە قابىل الماعانىڭىز ءۇشىن جولداس ماكاروۆ ءسىزدىڭ مەنشىگىڭىزگە ماشينا بەرگىزىپتى.
اكادەميك حاتشىعا قادالا قارادى. نە دەرىن، نە ىستەرىن بىلمەي، قاعازىنا ۇڭىلە ءتۇستى.
بۇل — 1927 جىل.
جەر جۇزىنە اتى شىققان اكادەميك ۆوزنەسەنسكيي ۋنيۆەرسيتەتتە لەكسيا وقيتىن ەدى. ءبىر كۇنى اكادەميك لەكسيا وقىدى.
— مەن سۇراپ وتىرمىن: مارتەن پەشى... — دەپ سۇراۋ بەرىپ تۇرعاندا ەسىكتەن بىرەۋ كىرىپ، ارت جاققا بارىپ وتىردى.
بۇل پارتيا ۇياسىنىڭ حاتشىسى ەدى.
— مەن سۇراپ تۇرمىن! — اكادەميك حاتشى جاققا قارادى.
— مەن سۇراپ تۇرمىن! — اكادەميك موينىنان گالستۋگىن جۇلىپ الىپ، ستولدىڭ ۇستىنە تاستادى. جۇدىرىعىمەن قىمباتتى اپپاراتتاردى سالىپ-سالىپ قالدى. اكادەميك قىزارىپ قاباعىن ءتۇيىپ، ولاي-بۇلاي جۇگىرىپ كەتتى.
اكادەميكتىڭ كوستيۋمى توزىپ، ەكى شىنتاعى جىرتىلعان ەكەن، حاتشىنىڭ كوزى سوعان ءتۇستى.
ەرتەڭىنە ءبىر عىلىم قىزمەتكەرى اكادەميككە ەكى كوستيۋمدى ادەمى شيەۆيوت اكەلىپ بەردى.
— ءسىزدىڭ كوستيۋمىڭىز توزعانعا سىيلاپ بەرىپ جىبەردى.
اكادەميكتىڭ كوزىنە كەشەگى حاتشى ەلەستەدى.
— تۇسىنبەيمىن — دەدى اكادەميك.
— بولشيەۆيكتەردى بايقاماي جۇرە بەرەمىن دەسەڭىز دە، ولار بايقاتپاي قوياتىن ەمەس قوي.
— نە ايتىپ تۇرعانىڭ؟ تارت ءتىلىڭدى — اكادەميك اشۋلانىپ، قولى-باسى دىرىلدەپ كەتتى.
اكادەميك تۇنىمەن ۇيىقتاعان جوق. لابوراتورياسىنداعى عىلىم قىزمەتكەرلەرى دە ۇيىقتاتقان جوق. ەرتەڭ ەرتەمەن بىرنەشە كۇنگە دونباسس مەتاللۋرگيا زاۆودتارىنا جۇرەدى. تاپسىرمالار بەرىپ جاتىر.
ەسىكتەن ءبىر عىلىم قىزمەتكەرى كىرىپ كەلدى.
— ۇيا حاتشىسى ازبەن سويلەسەم دەيدى — دەدى.
— مەن ەشكىممەن دە سويلەسپەيمىن — دەدى اكادەميكتى توقتاتىپ. ءبىراز تۇردى:
— قولى تيمەي جاتىر دە!
ەرتەڭىنە پارتيا ۇياسىنىڭ حاتشىسى كابينەتىندە تەلەفونمەن سويلەسىپ وتىردى:
— جولداس ماكاروۆ، اكادەميك بۇگىن دونباسقا كەتتى. ال ەندى ونىڭ كوپ جىلدان بەرگى ارمانى-لابوراتورياسىندا بولات قۇياتىن ەلەكتر پەشى ورناتىلسا دەيدى. وزىڭىزگە ءمالىم... نە دەيسىز؟ بۇگىننەن باستاپ ىسكە كىرىسپەكپىز! — دەدى.
پەش سول كۇننەن باستاپ سالىنا باستادى.
اكادەميكتىڭ كىشكەنە لابوراتورياسى توڭكەرىستەن كەيىن جەر جۇزىندىك ءمانى بار زور ينستيتۋتكە اينالدى. ەڭ سوڭعى وتە باي، قىمباتتى، تاپتىرمايتىن قۇرالدارمەن جابدىقتالدى. بولشيەۆيكتەر بارلىق جارداي جاساپ اكادەميكتى كوككە كوتەردى.
ون كۇن وتكەن سوڭ اكادەميك كەلدى. لابوراتورياسىنداعى ەكى ەلەكتر پەشى كوزىنە وتتاي ىستىق كورىندى.
اكادەميك بالاعا قۇساپ جۇگىرىپ بارىپ، پەشتى قۇشاقتاي الدى. كوزىنەن جاس تا شىعىپ كەتتى بىلەم.
ليزا كەلدى. اكادەميك قۇشاقتاپ قىزىن ءسۇيدى. شاشىن سيپادى. اكادەميك ءبىرىنشى رەت كۇلدى.
— ليزا، سەن بىلەسىڭ بە؟ ۇزىن ومىرىمدەگى قيالىمدى جاڭا كورىپ كەلدىم. سەنەسىڭ بە؟
ليزا كۇلدى.
— «بولشيەۆيكتەر عىلىمدى، عىلىم ادامدارىن باعالاي المايدى» دەگەنىڭىز وتىرىك بولىپ شىقتى ما؟
اكادەميك بۇرىلىپ كەتتى. ەشتەڭە ايتقان جوق.
...اكادەميك لابوراتوريادا جۇمىس ىستەپ وتىر.
لابورانت كەلىپ حات ۇسىندى. اكادەميك الىپ، اشىپ وقىدى:
«لەنينگرادتا جاڭا اشىلعان ۋنيۆەرسيتەتتى اكادەميك ۆوزنەسەنسكييدىڭ اتىمەن اتاۋ تۋرالى.
جاڭا ۋنيۆەرسيتەتتى اكادەميك ۆوزنەسەنسكييدىڭ اتىمەن اتاۋ جونىندەگى لەنينگراد پارتيا ۇيىمدارىنىڭ تىلەگى قابىلدانىلسىن».
اكادەميك حاتتى تاستاي سالدى.
— مەن قارسىلىق ءبىلدىرىپ حات جازامىن، جازام! — دەدى اكادەميك.
لابوراتوريا. عىلىم قىزمەتكەرلەرى جيىلىپ گازەت وقىپ وتىر.
«ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ قاۋلىسى...»
عىلىم قىزمەتكەرلەرى قۋانىسىپ كۇلىستى. لابوراتورياعا پارتيا ۇياسىنىڭ حاتشىسى كەلدى. عىلىم قىزمەتكەرلەرى جابىلىپ ورتاعا الدى.
عىلىم مەن تەحنيكاعا ەڭبەگى سىڭگەن اسسيستەنت سويلەدى:
— اكادەميك جۋاسىپ كەلەدى، ەكى پەش ورناتىلعاننان كەيىن، پاتەرى مەن لابوراتورياسىنىڭ اراسىن جابىق اينەكپەن، گالەرەيامەن قوسقاننان كەيىن اشۋىن قويايىن دەدى. قارىسىپ قالاتىنىن دا قويدى — دەدى اسسيستەنت.
لابورانت سويلەدى:
— وبكومنىڭ قاۋلىسىن قالتاسىنان تاستامايدى. «لابوراتوريا جانىنان بۋفەت اشىلسىن، ءۇي سىپىرعىشتارى كوبەيتىلسىن» دەگەن جەرلەرىن سىزىپ قويىپتى. «بولشيەۆيكتەر ۇيىندە سىپىرعىشتىڭ بارى-جوعىنا دا كوڭىلىن بولەتىن ءتۇرى بار» — دەيدى — دەدى لابورانت.
بارلىعى كۇلىستى.
اكادەميك بولاتتىڭ «سپەلليت» اتتى جاڭا سوستاۆىن تاپتى. لابوراتوريادا قىزمەتكەرلەرىنىڭ جاساعان تەحنيكالىق ەسەبىن تەكسەرىپ وتىرعاندا لابورانت كىردى.
— اركاديي ەۆگەنيەۆيچ، پارتيا ۇياسىنىڭ حاتشىسى كەلىپ تۇر، كىرۋگە بولا ما؟ — دەدى.
اكادەميك ءبىراز وتىرىپ:
— بولادى — دەدى، كۇبىر ەتىپ.
لابورانت كۇلدى.
— مەن ويناپ ايتام، ءسىزدى بايقايىن دەپ ەدىم، بۇرىن سىلتاۋ تاۋىپ جولاتپايتىن ەدىڭىز.
اكادەميك اشۋلانىپ لابورانتقا قارادى. قولىن شوشايتىپ ەسىكتى كورسەتتى.
— كەت! مەنى مازاقتايىن دەگەن ەكەنسىڭ عوي.
لابورانت شىعىپ كەتتى. اكادەميك ءبىرازعا شەيىن جۇمىس ىستەي الماي، ولاي-بۇلاي ءجۇردى.
II تاراۋ
بۇل 1930 جىل ەدى.
لەنينگراد. نيەۆا. ەلاگين كوپىرى. مادەني دەمالىس پاركى.
پاركتىڭ باتىس جاعى-تەڭىز، فين ءزاليۆى. وڭ جاعى — كىشكەنە نيەۆا، سول جاعى — ۇلكەن نيەۆا. ورتاسىندا پارك.
تەڭىزدەن اسىپ قىزارىپ كۇن باتىپ بارا جاتىر. قالىڭ كوك پاركتىڭ ءىشى گۇلدەرگە تولعان. پارك ورتاسىندا ۇلكەن وركەستر ويناپ جاتىر. بىرەۋلەر ءجۇرىپ ءجۇر، بىرەۋلەر سويلەسىپ وتىر. ادام كوپ. ءسوز، كۇلكى الىستان ترامۆاي، اۆتوموبيل دىبىستارى ەستىلەدى. تەڭىز بەتى قاپتاعان قايىقتار.
تەڭىز جاق شەتتەپ تاسا جەردە، ءبىر سكامەيكەدە ءبىر جىگىت، ءبىر قىز وتىر.
جىگىت جاس، ورتا بويلى، قىر مۇرىندى ،تولىق، اق-قۇبا، ادەمى. جاسى 22 شاماسىندا. (كوز قاراسى، كۇلگەنى كۇلاندانى ەسكە تۇسىرە مە، قالاي؟).
جاس جىگىت سكامەيكەنىڭ ارقاسىنا شالقايا ءتۇسىپ، تەڭىز جيەگىن قىزىل نۇرعا مالىندىرىپ باتىپ بارا جاتقان كۇنگە قاراپ وتىر.
قىز ارتىنا قاراپ وتىر. بەتىنە تۇسكەن شاشتارىن اۋىق-اۋىق باسىن ءبىر شۇلعىپ ارتقا سىلكىپ تاستايدى.
قىزدىڭ ۇلكەن قارا كوزدەرى ءبىر تىنىم تاپپايدى. كوز الدىنا كورىنگەن نارسەلەردىڭ بارلىعى باسىنان كەشىرگەن، ۇيرەنشىكتى، بىلەتىن نارسەلەرى سياقتى. كوز قاراسى مينۋت سايىن قۇبىلىپ تۇرادى. بىرەسە كوزدەر سوناۋ شالقايىپ، كوپىرىپ جاتقان تەڭىزدىڭ الدەبىر بەلگىسىز جەرىنە قادالىپ، مولدىرەپ تۇرادى. بىرەسە وزىنە قىمبات نارسە تاۋىپ العىسى كەلگەندەي الدىنان ءوتىپ جاتقان ادامداردىڭ بەتتەرىنە قارايدى، قاسىندا وتىرعان جىگىتتىڭ شاشىنا قارايدى. سۇيتەدى دە، بوتا كوزى ءوزىنىڭ قاراۋىنا تۇرارلىق ءبىر نارسەگە تۇسكەندەي جايراڭداپ، ويناقتاپ ويماق اۋزىنا كۇلىمسىرەۋ پايدا بولادى. بىرەسە قاراۋدان زەرىگىپ، قارا كوزى توڭكەرىلىپ، بۇلتقا جاسىرىنعان ايداي كىرپىكتىڭ استىنا جاسىرىنىپ جۇمىلادى. قىز كوزىن جۇمىپ، شالقايادى. بەتىنە تۇسكەن ءبىر توپ شاشى كەيىن قاراي سىرىلادى. قىز بەتىن كوزىن اشادى. سۇيرىكتەي ساۋساقتارىمەن تەڭىزگە قاراپ وتىرعان جىگىتتىڭ شاشىن سيپايدى. بۇل اتاقتى اكادەميكتىڭ قىزى-ليزا.
ليزا جىگىتتىڭ شاشىن سيپاپ وتىرىپ:
— راقمەت! — دەدى-ەسىڭدە مە، رومەو دجۋلەتتانى ءسۇيىپ الىپ: «سەنىڭ ەرنىڭ ەرنىمنەن الىپ قالدى كۇنامدى دەپتى. دجۋلەتتا تۇرىپ: «ءوز ەرنىمدە ۇستاپ قالعان بولارمىن» دەپ جاۋاپ بەرىپتى. رومەو تۇرىپ: «قالاي؟ مەنىڭ كۇنامدى الىپ قالدىڭ با؟ ءتاتتى ناز! كۇنامدى قايتىپ بەر. كۇنالارىم وزىمە قايتىپ كەلسىن» دەپ تاعى ءسۇيىپ الادى. سوندا دجۋلەتتا «ءسۇيۋدىڭ ەبىن تابۋعا قالاي ۇستاسىز» — دەيدى.
ليزا راقمەتكە كۇلىمسىرەپ قاراپ تۇر.
— راقمەت! سەن نەگە كىسىنى تارتىپ تۇرمايسىڭ! قيالشىلسىڭ عوي ءوزىڭ.
راقمەت بۇرىلادى. قىزدىڭ ۇلكەن قارا كوزدەرىنە ءبىر قارايدى دا:
— مەن ساعان ءبىر ءسوز ايتپاقشىمىن. جاقىندا مەكتەپتى ءبىتىرىپ، ايىرىلىسىپ كەتەمىز...
ليزا شوشىنىپ كەتتى دە:
— ايىرىلىپ كەتكىڭ كەلە مە؟
— سەنىڭ ايىرىلعىڭ كەلەدى-اۋ دەپ قايعىرام.
— جوق، مەن دە قاراعاندىعا بارام.
— اكادەميك جىبەرمەيدى عوي.
— ينستيتۋت قاراعاندىعا جىبەرسە، ۇستاپ تۇرا المايدى عوي. سەنىڭ تۋىپ-وسكەن جەرىڭە بارامىز. اكەڭدى كورەمىز، ءتۇسىندىڭ بە! ساعىندىڭ با ونى؟
راقمەت تومەن قارايدى، جاۋاپ بەرمەيدى، ۇندەمەيدى.
— راقمەت! سەن نەگە ۇندەمەيسىڭ، راقمەت؟
راقمەت باسىن كوتەرەدى. ءبىر نارسە ايتايىن دەيدى دە، باتا الماي قايتادان تومەن قارايدى. سونان سوڭ قالتاسىنان پاپيروس الىپ ءبىراز وتىرادى. سىرىڭكە الىپ تۇتاتادى.
— راقمەت! قانە سويلەسەڭشى!
راقمەت سكامەيكانىڭ ارقاسىنا شالقيىپ تەڭىزگە قارايدى.
— ليزا! كەشىر، مەن سەنى الداپ ءجۇرمىن.
ليزا شوشىنىپ كەتەدى.
— قالاي؟
— مەنىڭ اكەم دە، ءۇيىم دە جوق، بار-اۋ، ءبىر-اق قايدا ەكەنىن بىلمەيمىن...
— ال، ودان سوڭ؟ الداعانىڭ وسى ما؟
— اكەم مەنى جوعالتىپ العان. سەنىڭ اكەڭ اكادەميك. ونى بىلمەيتىن ادام جوق. ال مەن اكەمنىڭ قايدا ەكەنىن ءوزىم دە بىلمەيمىن...
— بۇدان سەنىڭ باسىڭا كەلەتىن كەمشىلىك قايسى؟ مەنەن مۇنىڭ نەسىن جاسىردىڭ؟ اكادەميكتىڭ قىزى قويشىنىڭ ۇلىن سۇيەدى، بۇعان كىم قوي دەي الادى؟
— الدادىم دەپ وسى جاسىرعانىمدى ايتام...
— بۇل الداۋ ەمەس، بۇنى ايتپاي جۇرگەن ءوزىڭنىڭ بالالىعىڭ، بوستىعىڭ ەمەس پە؟
— بولماسا، وسى بوستىعىمدى كەشىرەرسىڭ.
— مەن كەشىرەتىن تۇك تە جوق، تەك ءوزىڭ قويساڭ بولعانى عوي.
— سولاي ما؟-سولاي.
راقمەت قۋانىپ، جاقىنداي تۇسەدى. كوزى كۇلىمدەيدى. قىزدىڭ كوزدەرىنە قادالادى.
— رومەو نە دەپ ايتتى دەيسىڭ، ليزوچكا؟ ليزا كۇلەدى. ومىراۋىنداعى كوك جىبەك لەنتانىڭ ۇشىن ۇستاپ تۇرعان قولىن الىپ، سكامەيكانىڭ ارتىنا سۇيەيدى. كويلەگىن جوعارى كوتەرىپ تۇرعان ليزانىڭ توسىنە راقمەتتىڭ يىعى تيەدى.
— «سەنىڭ ەرنىڭ ەرنىمنەن الىپ قالدى كۇنامدى» — دەگەن.
ليزا قاتتى كۇلەدى.
— ءبىراق مەن كۇن بۇرىن ايتام: ءوز ەرنىمدە بوستىعىڭدى ۇستاپ قالعىم كەلمەيدى..
ليزا ورنىنان تەز تۇرىپ جۇگىرىپ كەتەدى. اناداي جەرگە بارىپ، ارتىنا بۇرىلىپ قاراپ قاتتى كۇلەدى. كوك ءشوپ. قىزىل گۇل. كوركەم كوك لەنتالى ليزا. قالىڭ اعاش. ليزا كۇلىپ تۇرىپ مىنانى ايتادى:
— راقمەت! ال، تىڭدا:
...اسپان دا بەتىن جاسىرار، جاپىراق بۇلت تاپپاستان،
كوك جۇزىندە كۇن كۇلەدى كىرپىگىن دە قاقپاستان.
كەشەگى، ءانى، ادەمى جاستىعىمەن بەرىپ نۇر،
كەستەلى كويلەك، لەنتاعا ورانىپ مەنىڭ جارىم ءجۇر.
الدىندا ونىڭ بەلەستەرى، بۇلبۇل بولىپ سايرايدى.
ارتىندا ونىڭ قوسىلىپ، ەكى گارمون وينايدى.
سوندا ايتامىن جارىما، كوك لەنتاعا ورانعان،
جان-جاعىنا جايناقتاپ، قۇرالايشا قارانعان...
دەپ ليزا سىقىلىقتاپ كۇلەدى.
— راقمەت! ءىشىڭ كۇيدى مە، راقمەت! اۋ، را-ق-مە- ت! كوزىڭ قىزدى ما؟
راقمەت ورنىنان تۇرادى. جۇگىرىپ ليزانىڭ قاسىنا كەلدى. قۋانىشتى جۇرەك تۋلايدى. راقمەت:
— سوندا ايتامىن جارىما، كوك لەنتاعا ورانعان،
جان-جاعىنا جايناقتاپ، قۇرالايشا قارانعان
كۇندەي كۇلگەن الەمدە-كۇمىس ايسىڭ دەيمىن مەن،
كۇنگە قارا دەيمىن مەن، كولگە قارا دەيمىن مەن.
كورەسىڭ بە ونى سەن، كورمەيسىڭ بە ونى سەن،
سۇيەسىڭ بە مەنى سەن، سۇيمەيسىڭ بە مەنى سەن؟
ليزا تاعى كۇلەدى. سەكىرىپ ءبىر جەردە تۇرمايدى.
— ەندىگىسىن مەن ايتايىن با، ايتىپ سالايىن با، راقمەت؟ اياق جاعىن ايتا المايمىن با، راقمەت؟.. اۋ، راقمەت؟
«سوندا ەسىتەم جارىمنان، ايتقان ءسوزىن جالتارىپ.
كانى، قىزدار، كەش بولدى، ۇيىمىزگە قايتالىق»، —
دەپ ايتىپ سالايىن با، راقمەت؟
«جەر جاعدايى تاعدىردى، اجىراتتى، ۇركىتتى.
سەن قارشىعا، مەن بولسام، كۇتىپ تۇرمىن بۇركىتتى —
دەي المايمىن با، راقمەت؟ ال، ايتام، ايتام، راقمەت!!
ليزا ءىشىن باسىپ كۇلەدى. كوك اعاشتاردىڭ اراسىندا، كوك ءشوپتىڭ ىشىندە ماڭدايى جارقىراپ، مەرۋەرت تىستەرى كورىنىپ، كۇلىپ تۇرادى ليزا.
— ەندىگىسىن ايتپاي-اق قوي، ليزوچكا.
— ايتامىن، راقمەت، كەتىپ قالام، راقمەت، ايتپەسە اقىن نەگە جازعان؟ سەن وكپەلەيسىڭ بە؟ اكەسى جوق ادام وكپەلەۋشى مە ەدى؟ ءبىراق بالا وكپەلەيدى ەكەن-اۋ!..
راقمەت بارىپ سكامەيكاعا وتىرادى.
— راقمەت! سەن وكپەلەدىڭ بە؟
ليزا كۇلىپ، اقىرىن بارىپ، راقمەتتى قۇشاقتاي الادى. سۇيەدى. راقمەت ليزانىڭ بەتىنە قارايدى.
ليزا:
— اشەيىن، سەنىڭ وكپەڭدى ءوز ەرنىمدە الىپ قالايىن دەپ ەدىم..
ليزا ساقىلداپ كۇلەدى. راقمەت ليزانى قۇشاقتاي تۇسەدى.
III تاراۋ
تاۋ-كەن ينستيتۋتىنىڭ كەڭ زالىنىڭ ءىشى تولعان ستۋدەنتتەر. ستول باسىندا جيىرما شاقتى ادام وتىر. پروفەسسورلار، ەكپىندى ستۋدەنتتەر، پارتيا، كومسومول ۇيىمدارىنىڭ ايەلدەرى. پرەزيديۋم مۇشەسى بولىپ ەكپىندى ستۋدەنتتەر، ينستيتۋتتى ءبىرىنشى وتە جاقسى بىتىرگەندەر راقمەت، ليزا دا وتىر.
ەكپىندى بىتىرگەندەردى سىيلاۋ ءجۇرىپ جاتىر.
سويلەۋشى:
— ماڭداي الدى، ەكپىندى، بەلسەندىنىڭ كومسومولەس، پارتيا مۇشەسى، ينستيتۋتتى ەڭ جاقسى بىتىرۋشىلەردەن راقمەت ءداۋىر ۇلىنا ءبىر كوستيۋم. «لەنينيزم ماسەلەلەرى» جانە ماقتاۋ قاعاز بەرىلەدى — دەدى. قول سوعۋ زالدى باسىنا كوتەردى. مۋزىكا تارتىلدى. راقمەت كۇلىمدەپ بارىپ سىيلىعىن الدى. ديرەكتوردىڭ قولىن قىستى.
سىيلاۋ ءجۇرىپ جاتتى.
راقمەت ورنىنا كەلىپ وتىردى. قاسىندا ليزا. ول ءوزىنىڭ داعدىلى كوڭىلدىلىگىمەن زالدا وتىرعان جولداستارىمەن باسىن شۇلعىپ امانداسىپ وتىر.
راقمەتتىڭ قۋانىشى قوينىنا سىيمادى. سەكىرىپ-سەكىرىپ تۇسكىسى كەلدى. ونىڭ ۇستىنە مۋزىكا كۇيى جەلىكتىرىپ جىبەردى.
ليزانى قۇشاقتاپ الايىن دەپ قۇشاعىن جايىپ بارىپ قويدى.
— ليزوچكا! مەنىڭ قۋانىشىم قوينىما سياتىن ەمەس، وسى جۇرتتىڭ الدىندا قۇشاقتاپ، ءسۇيىپ الايىن با؟
ليزا كوزى جايناپ قاراپ قالدى.
كۇلگەنىن دە قويدى. ىشىنەن: «جانىم، جانىم، ءسۇيشى، ءسۇيشى! سەنەن ايايتىن نەم بار!» — دەپ وتىرعان جوق پا ەكەن. ءبىراق سىر بىلدىرمەيىن دەپ ەشتەڭە دەگەن جوق.
— ءالى وكپەڭدى قويمايسىڭ عوي — دەپ راقمەت تەرىس قارادى.
مۋزىكا تارتىلدى، شاپالاق سوعىلدى.
وسىمەن ارالاستىرىپ ليزا:
— ءسۇيشى، جانىم، ءسۇيشى، ءسۇيشى — دەدى.
ءبىراق مۇنى راقمەت ەسىتكەن جوق.
سويلەۋشى:
— ماڭداي الدى ەكپىندى، بەلسەندى كومسومولكا، ينستيتۋتتى ەڭ جاقسى بىتىرۋشىلەردەن ليزا ۆوزنەسەنسكايا ءبىر كويلەك، ءبىر ماقتاۋ قاعازبەن سىيلانادى! — دەدى.
ليزا ورنىنان تۇرىپ بارىپ، سىيلىعىن الدى.
راقمەت ليزانى ۇمىتىپ، سىيلىق الۋشىلارعا قول سوعۋمەن بولدى. ليزا بەتىنە قاراپ ەدى، تەرىس قارادى.
ليزا وتىرا قالىپ حات جازدى. «10 يۋن.
بۇگىن تىپتەن قۋانىشتى كۇن، جانىم، ويىننان سوڭ ەسىك الدىندا مەنى توس.
ليزا».
ليزا راقمەتتىڭ قالتاسىنان پاپيروسىن بىلدىرمەي الدى. «پاپيروس تارتقاندا الىپ وقىر» دەپ حاتتى كوروبكانىڭ ىشىنە سالىپ، پاپيروستى ورنىنا قويدى.
جيىلىس ءبىتتى، ويىن باستالعانشا ستۋدەنتتەر كەڭ كوشەدەي، ۇزىن كوريدوردا ءجۇردى. كوريدوردىڭ ءبىر جاعى ورتا بەلىنەن اينەك. ەكىنشى جاعى كافەدرا، اۋديتوريالار.
ليزا راقمەتتىڭ ارتىنان شىقتى. قاشان پاپيروسىن تارتار ەكەن دەپ بايقاپ ءجۇر. ليزا ءبىر ستۋدەنتپەن سويلەسىپ قالدى. ستۋدەنت «اڭگىمەلەسىپ، ولاي-بۇلاي جۇرەيىك»، دەپ ۇسىندى. ليزا باسىن شايقادى. وسى مەزگىلدە راقمەت پاپيروس تارتتى. ىشىنەن شىققان بۇكتەۋلى قاعازدى كورىپ: «بۇل نەعىپ بۇنىڭ ىشىنە ءتۇسىپ كەتكەن» — دەپ داۋسىن شىعارىپ ايتىپ، ءتوس قالتاسىنا سالىپ قويدى. پاپيروسىنىڭ ءتۇتىنىن بۇرقىراتتى. ليزا قارادى. ليزا راقمەتكە بۇرىلدى. نە جاۋاپ بەرەر ەكەن؟ — دەپ جاۋاپ كۇتتى. ءبىراق راقمەت ەشتەڭە دەگەن جوق. سىرت اينالدى. ليزا قاراپ تۇردى دا، باعاناعى ستۋدەنتكە باردى.
— ماقۇل، جۇرەيىك...
كەتىپ بارا جاتقان ليزانىڭ شاشىنا، ادەمى دەنەسىنە راقمەتتىڭ كوزى ءتۇستى. جىگىتتىڭ قولتىعىندا كەتىپ بارا جاتقان ليزانىڭ ارتىنان ءبىراز قاراپ تۇردى. سونان سوڭ قولىنداعى پاپيروسىن شەگىپ بولماستان لاقتىرىپ جىبەردى دە، ىشكە كىرىپ كەتتى.
IV تاراۋ
...ينستيتۋت ديرەكتورىنىڭ كابينەتى، كوزىلدىرىكتى ديرەكتور وتىر. (ديرەكتور بىرەۋىمەن سويلەسۋدىڭ الدىندا كوزىنەن كوزىلدىرىگىن الىپ، ءار ۋاقىتتا دا ءبىر ەزۋ تارتىپ، كۇلىمسىرەپ الادى). كابينەتكە راقمەت كىردى.
— كەل، راقمەت-ديرەكتور ورنىنان تۇرىپ قولىن ۇسىندى. راقمەت وتىردى.
— يۆان الەكساندروۆيچ، قاراعاندىعا بارعىم كەلەدى.
ديرەكتور كوزىلدىرىگىن الىپ، كۇلىمسىرەي قارادى.
— ءبىز ءسىزدى اكادەميك ۆوزنەسەنسكييدىڭ كافەدراسىنا اسسيستەنت ەتىپ قالدىردىق. اكادەميكتىڭ عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىندە ىستەيسىز. ول ءقازىر ماگنيتوگور-قاراعاندى ماسەلەسىن تالقىلاپ جاتىر. وسى جاعىنان ول كىسىگە كوپ كومەك كورسەتۋىڭ كەرەك — دەدى ديرەكتور.
بىرنەشە كۇن وتكەن سوڭ راقمەت اكادەميكتىڭ ينستيتۋتىنە كەلىپ ىسكە كىرىستى. كۇنى-تۇنى لابوراتوريادان شىقپايتىن بولدى.
ادەپكى ۋاقىتتا اكادەميك جاقتىرماي ءجۇردى.
— وسىدان ون جىل بۇرىن دالادا تۇيە مە، قوي ما باعىپ جۇرگەن ازيالىقتى ماعان كومەكشى قىلىپ بەرگەنىنە تاڭىم بار — دەدى اكادەميك.
— ءوزىڭىز ەمەس پە تالانتتى دەپ ماقتاپ جۇرگەن — دەدى لابورانت.
اكادەميك ۇندەگەن جوق، قاباق ءتۇيىپ تۇرىپ قالدى.
ءبىر كۇنى مىنانداي ءبىر قىزىق ۋاقيعا بولدى. لابوراتوريادا راقمەت جالعىز ءوزى وتىرعان. ءبىر اپپاراتقا تەسىلە قاراپ، قاعازعا قاراپ، ءبىر نارسە جازىپ جاتقان... اقىرىن ليزا كىردى. بىلدىرمەي ارتىنان كەلىپ راقمەتتىڭ كوزىن باستى. راقمەت كىم ەكەنىن بىلمەدى. ءبىراق، ليزا ءوزى كۇلىپ جىبەرىپ، ءبىلدىرىپ قويدى. ەكەۋى اكادەميكتىڭ ستولىنا باردى. راقمەت ليزانى تىزەسىنە الدى. قۇشاقتاپ ءسۇيدى. ءالى ءسۇيىپ وتىر. وسى ۋاقىتتا ابايسىزدا اكادەميك كىرىپ كەلدى. اكادەميك بۋلىعىپ، وزىنەن-وزى قاقالىپ قالدى.
— ەندى وسى جەتپەپ ەدى — دەدى اكادەميك.
ستولىنا كەلدى. ستولدى قويىپ قالدى. كەيبىر شىنى اسپاپتار سىلدىرادى:
— كەت، جوعال، كوزىمە كورىنبە! — دەدى ليزاعا.
ليزا شىعا جونەلدى. راقمەت كىرەرگە جەر تاپپاي، اپپاراتتاردىڭ اراسىندا بۇعىپ وتىردى.
ءبىراق ويىندا اكادەميك تۋ سىرتىنان كوزىن ايىرماي قاراپ تۇرعانداي بولدى. بارلىق پارمەنىنشە جۇگىرىپ دالاعا شىعىپ كەتتى.
— اكادەميكتىڭ قىزىمەن... بۇل نە دەگەن زامان؟ — دەدى وزىنەن-وزى اكادەميك.
ءبىراق بۇل ءسوزدى ايتارىن ايتسا دا، ءدامى جوق ەكەندىگىن، دۇرىس ەمەستىگىن ءوزى سەزىپ:
— الدىمەن عىلىممەن شۇعىلدانىپ، ونان سوڭ قوسىلماي ما؟ — دەدى.
ءبىراق بۇل ءسوزى دە كۇماندىلەۋ بولدى. ويتكەنى ەكەۋى دە ينجەنەر، عىلىمعا شۇعىلدانعاندار سولار عوي.
— بارىنەن بۇرىن، شىركىندەر، مەنەن سۇراسا قايتەدى. نەگە جاسىرادى — دەدى اكادەميك ءوزىن-وزى جۇباتىپ.
— وڭباعاندار، مەن سەندەرگە كورسەتەرمىن — دەپ وزىنەن-وزى ستولدى ۇردى.
...بۇل كۇندەرى راقمەت ليزامەن جولىققان جوق. «ليزامەن ءبىر جۇرسەم اكادەميك اشۋلانادى. ولاي بولسا اتاقتى اكادەميكتى اشۋلاندىرۋعا قانداي پراۆوم بار؟» — دەدى. راقمەت توسەگىندە ويلانىپ جاتىپ.
راقمەت ەكىنشى جامباسىنا اۋناپ ءتۇستى. ءتۇن. ءۇيدىڭ ءىشى ەلەكتر شامىمەن كۇندىزگىدەي جارىق. تەرەزە ارتىندا داۋىستار ەستىلىپ تۇر. ەلەكتر جارقىلداپ، ترامۆاي دۇرسىلدەپ، كوك ۇشقىن اتىپ تەرەزەنى، قابىرعانى دىرىلدەتەدى. بىرەۋ ەسىكتى قاقتى.
— كىرىڭىز — دەدى توسەكتە جاتىپ راقمەت. حات تاسۋشى كەلدى. راقمەتكە تەلەگرامما ۇسىندى.
راقمەت ورنىنان تۇرىپ وتىردى. «لەنينگراد تاۋ-كەن ءينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورىنا، كوشىرمەسى ءداۋىر ۇلىنا.
ينجەنەر، عىلىم قىزمەتكەرى ءداۋىرۇلىن تەز قازاقستان حالىق، كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ قاراماعىنا جىبەرۋىڭىزدى سۇرايمىز».
حات تاسۋشى كەتىپ قالدى. راقمەت ورنىنان قارعىپ تۇردى.
— مەنى، راقمەتتى، قازاقستان بىلەدى. يا، مەنى قازاقستان شاقىرتادى، يا مەنىڭ قامىمدى جەيدى، نە دەيدى، جۇرتىم-اۋ!!!
راقمەت ورنىندا شىر اينالدى، قۋانىشى قوينىنا سىيماي كۇلدى. تەلەگراممانى كوكىرەگىنە باستى، ەتپەتىنەن توسەككە جاتا قالدى. كەنەت ۇيدەگى ەلەكتر ءوشىپ قالدى. كوشەدەن ەلەكتر ساۋلەسى تەرەزەدەن ءۇيدىڭ ىشىنە ءتۇسىپ تۇردى. ءا دەگەندە ويى ءوزىنىڭ باقىتىندا بولدى، ول ساۋلەنىڭ نە ەكەنىن بىلە المادى. «بۇل نە» — دەدى ويىمەن، ارتىنان ءتۇسىندى. سوندا:
— ول ما؟ ول-راقمەتتىڭ باقىتىنىڭ ساۋلەسى — دەدى كۇلىپ، داۋسىن شىعارىپ.
ەلەكتر قايتادان جاندى. راقمەت ورنىنان قارعىپ تۇرىپ، جۇگىرىپ كورشىسىنىڭ ۇيىنە كەتتى. ءبىراق ول ءۇي جابىق بولدى. قايتىپ كەلدى ءبىراق ءۇيدىڭ ىشىندە جالعىز ءوزى بيلەپ ءجۇردى دە، شەشىنىپ جاتۋعا كىرىستى. جاتاردا قالتاسىنان تەلەگراممانى الىپ جاستىعىنىڭ ۇستىنە قويدى. جاستىققا باسىن قويا بەرىپ، تەلەگراممانى الىپ وقىپ، جاستىقتىڭ استىنا قويدى. ەكى مينۋتتەن كەيىن تاعى الىپ، ءبىر قاراپ، قايتادان قويدى. كوزى ۇيقىعا كەتتى.
راقمەت ءتۇس كوردى.
تۇسىندە قازاقستان سوۆناركومىنىڭ كابينەتىنە كىرىپتى. جولداس، ناركوم، بارلىعى قۋانىشپەن قارسى الىپ، راقمەتتىڭ قولىن قىسىپ، جاۋرىنىنان قاقتى.
— مىنە، كەشەگى جالشىنىڭ بالاسى-بۇگىن ينجەنەر!.. ەندى سوسيالدى قاراعاندىنى قۇرادى — دەدى. سوۆناركوم پرەدسەداتەلى كۇلىمسىرەپ...
...راقمەت ليزاعا جولىعۋعا اسىقتى. ءبىر كۇنى نيەۆا پروسپەكتىسىمەن كەلە جاتتى. ەرسىلى-قارسىلى جۇرگەن ادامدار ترامۆاي ءجۇرىسى قۇلاق جارادى. راقمەتتىڭ الدىندا اناداي جەردە ليزا كورىندى. راقمەت قۋانىپ كەتتى. ايقايلاۋعا ءسال-اق قالدى. ليزا راقمەتكە قادالا قارادى. ءبىراق راقمەت جاقىنداي بەرگەندە پروسپەكتىنىڭ ەكىنشى جاعىنا قاراي بۇرىلىپ كەتتى. وعان سەبەپ، راقمەتتىڭ ارتىندا اكادەميك كەلە جاتىر ەدى. مۇنى راقمەت بىلگەن جوق، ءبىر كوشە اينالا بەرىپ:
— مەنەن قاشا باستاعانى عوي، ۋادەدەن تايعانى عوي — دەدى ىشىنەن.
كەتەر الدىندا راقمەت اكادەميكپەن قوشتاسۋعا لابوراتورياعا كەلدى. اكادەميك قولىن بەردى.
— ەندىگى جىلى قايتىپ كەل — دەدى اكادەميك.
راقمەت:
— ءسوزسىز كەلەم — دەدى.
راقمەت شىعىپ بارا جاتقاندا اكادەميك ءبىر نارسە ايتايىن دەپ وقتالدى. «ليزاعا جولىقتىڭ با؟» — دەسەم دەپ وقتالىپ ەدى، ءبىراق وعان ۇيالدى. سونان سوڭ وزىنەن-وزى اشۋلانىپ ستولدى قويىپ قالدى. الدەكىمدەرگە كەيي باستادى.
ليزا اكادەميكتىڭ ۇيىندە، ءوز بولمەسىندە، توسەك ۇستىندە وتىر.
تەلەفون سىلدىرلادى. ليزا بارىپ تىڭدادى.
تەلەفون سوعىپ تۇرعان راقمەت:
— ەڭ بولماسا قوشتاسىپ، شىعارىپ سال — دەدى.
ليزا تەلەفوندى تاستاپ جىبەردى. ەرنىن تىستەپ، قارا كوزى جاسپەن قايماقتاندى. ارتىمەن جۇگىرىپ بارىپ توسەككە وتىرا كەتتى. ەندى كوزىنەن جاس سورعالادى».
— قوشتاسىپ قال... — ليزا كوزىن باسىپ سولقىلداپ جىلادى-وزىمەن بىرگە ءجۇر دەۋ ويىندا جوق-اۋ، ۋادە قايدا؟ — ليزا بەتىن جاستىققا قويىپ، سولقىلداپ جىلادى.
...اينەكتى گالەرەيامەن اكادەميك ۇيىنە كەلدى. ىشكە كىردى. ليزانىڭ ەسىگىنەن قارادى. «ليزا راقمەتتىڭ قاسىندا ءجۇر عوي» دەپ ويلاپ ەدى ۇيدە ەكەن.
ليزاعا «بار» دەۋدى لايىق كورمەدى. اكادەميك وزىنەن-وزى اشۋلانىپ ەسىكتەردى تارسىلداتىپ جاۋىپ، ايقاي سالدى.
— بۇل نە، ءۇيدىڭ ءىشىنىڭ ىبىرسىپ جاتقانى؟
ءبىراق اكادەميك قىزىنىڭ ۇيىنە باردى.
— نەگە راقمەتكە بارمايسىڭ؟ كەتەيىن دەپ جاتىر عوي...
ايتارىن ايتسا دا، اكادەميك ۇيالىپ شىعىپ كەتتى.
ليزا باسىن كوتەردى. كوزى ىسكەن.
— كەكەتپەسەڭ دە جەتەدى عوي... — دەدى ەسىك جاققا قاراپ.
ليزا قاتە ءتۇسىندى.
اكادەميك لابوراتورياعا قايتا كەتتى.
ليزا وتىرا المادى.
— كەتىپ قالدى ما ەكەن؟..
ليزا جۇگىرە جونەلدى. نيەۆا پروسپەكتىسىمەن جۇگىرىپ كەلە جاتىر.
...وكتيابر ۆوكزالىنىڭ پەررونىندا ديرەكتور مەن راقمەت تۇر ەدى.
— اكادەميك ادەپكىدە سەنى جەك كورسە دە، كەشە جىبەرمەيمىن، سەندەر تالانتتى ادامدى وسىلاي جوق قىپ جىبەرەسىڭدەر، دەپ ۇرىس شىعاردى عوي — دەدى ديرەكتور.
راقمەت كۇلدى.
ءبىراز تۇرعاننان كەيىن ديرەكتور قوشتاسىپ كەتىپ قالدى.
راقمەت تىنىم تاپپاي جۇگىرىپ ءجۇر. ليزانى ىزدەپ ءجۇر.
— ول نەگە كەلمەيدى؟..
جۇگىرىپ ۆاگونىنا باردى. وندا ليزا جوق. جۇگىرىپ قايتادان ىزدەي باستادى. ۆوكزالدىڭ ىشىنە كىردى. قايتىپ شىقتى. ليزا كورىنبەدى. ليزا جوق...
...ليزا جۇگىرىپ كەلە جاتىر، ىشتەن ترامۆايعا ءمىنۋ دە ەسىندە جوق. مىنە، نيەۆا پروسپەكتىسى. مىنە الەكساندر ءۇشىنشىنىڭ ەسكەرتكىشى... مىنە، وكتيابر ۆوكزالى...
...ال راقمەت الاقتاپ جان-جاعىنا قاراپ تۇر. ليزا جوق، ءۇشىنشى قوڭىراۋ بەرىلدى. پوەزد قوزعالدى، جىلجىپ بارادى. وسى ۋاقىتتا ليزا كەلدى.
پوەزد كەتىپ بارادى.
— توقتاڭىز! — دەدى پلاتفورمانىڭ اۋزىندا تۇرعان ادام. پوەزد كەتىپ دە قالدى. ليزا مۇڭايىپ كەيىپ قايتتى.
قابىرعاعا سۇيەنىپ ءبىراز تۇردى.
— مەنى كوردى مە ەكەن؟ — دەدى وزىنەن-وزى.
ارادا بىرنەشە كۇندەر وتكەننەن كەيىن، ءبىر كۇنى ليزانىڭ ەسىگىن بىرەۋ قاقتى. — كىرىڭىز — دەدى ليزا.
پوچتالون تەلەگرامما ۇسىندى، پوچتالون شىعىپ كەتتى. ليزا اشىپ وقىدى. «29 سەنتيابر.
قاراعاندى باردىم، ەرتەڭ دونباسقا جۇرەمىن، ءبىراز بولامىن.
الىپ شاحتىلارىن تەكسەرىپ، تانىسىپ، مۇندا اشىلاتىن شاحتى پروەكتىسىن، پلانىن جاسايمىن. قاتتى ءسۇيدىم.
سەنىڭ راقمەتىڭ».
ليزا كوزىن كەڭ اشتى، قۋانىپ كەتتى. «قالقام، قالقام» — دەدى تەلەگراممانى كوكىرەگىنە باسىپ، توسەككە جاتا كەتتى.
V تاراۋ
ماي ايى. تاڭ الدى.
تۇنگى موسكۆا. وكتيابر ۆوكزالىنىڭ الدى. پاروۆوزدىڭ گۇرىلى، ترامۆاي جۇرە باستاعان، ەلەكتر جارىعىندا ۆوكزال الدىندا راقمەت تۇر.
پوەزد كەلدى ادام قايناپ، قۇجىنىپ كەتتى. ءبىر ۆاگوننان اكادەميك شىقتى. الىستا تۇرعان ءبىر كوزىلدىرىكتى جاس جىگىت كيمەلەپ جەتىپ باردى.
— مەن ءسىزدى قارسى الۋعا شىققان اداممىن، ءجۇرىڭىز. ماشينا دايىن.
بۇل ەكەۋى ۆوكزالدىڭ ىشىنە كىرىپ كەتتى. ءسوز، ايقاي، بالا جىلاۋى، پاروۆوزدىڭ پىسىلداۋى پەرروندى باستارىنا كوتەردى.
اكادەميك ۆوكزالدىڭ الدىنا شىقتى. ەلەكتر جارىعىندا ادەمى جاس جىگىتكە كوزى ءتۇستى. اكادەميك ايقاي سالدى:
— راقمەت!
راقمەت جالت قاراپ جۇگىرىپ كەلدى. قول الىستى. ەكەۋى دە كۇلۋدە، قۋانىشتا (اكادەميكتىڭ كۇلگەنىن راقمەت ءبىرىنشى رەت كورگەن شىعار).
— دونباسقا بارىپ، جەتى-سەگىز اي جاتىپ مەحانيكالانعان شاحتىلاردىڭ تاجريبەسىن تەكسەرىپ، قاراعاندىدا الىپ شاحتى اشۋعا پروەكتى، پلان جاسادىم...
اكادەميك قۋانىپ قاراپ تۇر.
— موسكۆا پروەكتىنى بەكىتتى. بۇگىن جۇرەم، قاراعاندى ترەست باستىعى وسىندا. ەرتەڭ جۇرەدى.
اكادەميك كۇلىپ قاراپ تۇر.
— مەن دە ناركوممەن سويلەسۋگە كەلە جاتىرمىن.
ەكەۋى ءبىراز تۇردى. قول الىستى.
راقمەتتىڭ كوزىنە ليزا ەلەستەدى ءبىر نارسە ايتايىن دەپ ەدى، ايتا الماي بۋلىعىپ، تومەن قارادى.
— قوش، اركاديي ەۆگەنيەۆيچ.
راقمەت جۇرە بەردى.
اكادەميك ارتىنان قاراپ تۇر. ءبىر نارسە سۇرايىن دەپ ايتا الماي تۇر.
— ليزا... — دەدى اكادەميك.
راقمەت جالت قارادى. اكادەميك ساسىپ:
— ليزانىڭ دەنى ساۋ-دەي سالدى.
راقمەت كەتىپ بارا جاتىپ:
— جاڭا ليزا جونىندە ءوزىم نەگە سۇرامادىم؟ قاپ! — دەپ وكىندى.
رومان بىلاي باستالدى
I تاراۋ
وتاننىڭ كومىر الىبى جاڭادان جاسالا باستاعان شاق ەدى. جاڭا سالىنىپ جاتقان كوپ باراكتار، جەر كوپەلەر. بۇل-قالا.
قالانىڭ ءىشى جەر قازىپ جاتقان، كىرپىش تاسىپ جاتقان، اعاش جونىپ جاتقان، اعاش تاسىپ جاتقان، بالشىق يلەپ جاتقان، قىش قالاپ جاتقان قىبىرلاعان ادامدارعا تولعان.
الىپتى قۇرۋعا ادامدار ولكەنىڭ ءتورت بۇرىشىنان دا كەلدى...
ستانسياعا پوەزد كەلدى.
ادامدار ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى جىعىلىپ، بالالارىن، جۇكتەرىن سۇيرەتىپ ءتۇسىپ جاتىر. ايقاي، ۋ-شۋ كوبەيە ءتۇستى.
— وي، قايدان كەلەسىڭدەر؟
— قارقارالىدان كەلەمىز.
— سارىسۋدان كەلەمىز!
— نوۆوسىبىردەن!
— كۋباننان!
— تامبوۆتان!
سالىنىپ جاتقان ەكى قابات باراكتىڭ الدىنان ءبىر قارتتاۋ ادام ءوتىپ بارادى. تاس قالاۋشى:
— ە، وتاعاسى، قاي جاقتانسىز؟ — دەپ سۇرادى.
— سارىسۋدان؟
— نەگە كەلدىڭىز؟
— نان بەرەدى دەيدى عوي، شىراعىم!..
ستانسيا باسىنداعى ادامدار توپ-توبىمەن ترەست باسقارماسىنا قاراي اعىلىپ جاتىر. الدىڭعى توپتا تومپاق بەت، جۋان قارا جىگىت كەلە جاتىر. بۇل-ەلەمەس باتىراق.
قاسىندا ارقالاعان جۇگى بار، اشاڭ بەت، شوقشا ساقالدى بىرەۋ كەلەدى. بۇل-ەرمەك كولحوزشى.
ورتاداعى توپتا بالا ارقالاعان ايەل كەلەدى. بۇل-جۇماقۇل.قاتارىندا جاس جىگىت، بۇل -جىلقىباي. ارتقى توپتا شال كەلەدى. بۇل-بىزگە تانىس كادىمگى تولەپ. قاتارىندا كومسومولەس-مىرزاش.
تولەپ:
— الىبىڭدى قايتەيىن، شىراق، قارتايعاندا اقشا تاۋىپ، وسىدان ون ءتورت جىل بۇرىن جوعالعان بالام-راقمەتتى ىزدەمەكشىمىن.
مىرزاش كۇلىمسىرەپ:
— ءالى-اق، تۇسىنەسىڭ. مەن الىپ جاساۋعا كەلە جاتىرمىن. ءبارىمىز الىپ جاسايمىز. ءالى ءوزىڭ-اق ۇرىناسىڭ!
تولەپ باسىن شايقاپ:
— جوق، شىراق، ەندى ءبىز ۇرىنۋدان كەتتىك.
الىپقا ءار ءتۇرلى ادام كەلدى. الىپقا ءومىرى قالا كورمەگەن، ءۇستى-باستارىن بيت باسقاندار دا كەلدى. قاشقىن دا كەلدى. اعايىنمەن ارازداسقاندار دا كەلدى.
ءبىراق الىپ بارلىعىن باۋىرىنا تارتتى.
الىپقا كۇش كەرەك ەدى.
قاباتتاسقان گۋدوكتار داۋسى، ايقايلاعان، شۋلاعان ادامدار داۋسى، تراكتور دىبىستارى.
— بۇل-بۇرىنعى ايدالاداعى جەتى-سەگىز باراكتىڭ ورنىنا سالىنىپ جاتقان ۇلكەن الىپتىڭ قالاسى.
ءتۇن. بۇلت استىندا جىلجىعان اي. ءار جەردە جىلتىراعان ەلەكتر جارىقتارى، جاي باسىپ تولەپ كەلەدى. تەرەزەلەرىنەن كومەسكى شامدارى جىلتىراعان باراكقا جاقىندادى.
تولەپ ىشىنە كىردى. قاراڭعى كوريدور. شەتى ەسىككە جاقىندادى. ىشىنە قاراي يتەرىپ ەدى، اشىلمادى. ىشتەن بىرەۋ يتەرىپ، ەسىكتى اشتى" بۇل شىمىربەك كومسومولەس. كويلەكشەڭ، قولىندا گازەت.
تولەپ ساسۋلى.
شىمىربەك:
— سىزگە كىم كەرەك؟
تولەپ ۇندەمەيدى. جۇگىن سۇيرەتىپ ىشكە كىردى. ءۇيدىڭ ىشىندە سىعىلىسىپ التى توسەك تۇر. شىمىربەك توسەگىنەن باسقاسىندا جۇمىسشىلار ۇيىقتاپ جاتىر. كومەسكى بىلتە شام. بولمە ءىشى قويۋ ءتۇتىن. تەردەن ەسىككە دەيىن شاشىلىپ جاتقان قاعاز، شۇبەرەك، كيىم-كەشەك. ءۇيدىڭ ءىشى الدەنەشە كۇن سىپىرىلماعان.
تولەپ جۇگىن بوساعاعا قويادى.
تورگە قاراي جۇرۋگە قايمىققانداي. شىمىربەك اڭ-تاڭ.
تولەپ شىمىربەككە ءبىر جاپىراق قاعاز ۇسىندى.
وندا: «تولەپ بۇركىتباي ۇلى ءبىرىنشى شاحتى، ءجۇزىنشى بريگادىدە» دەلىنگەن. شىمىربەك كورسەتىپ:
— سەنىڭ بريگادىڭ ارعى شەتتەگى ەسىكتە.
تولەپ وتىرا كەتتى. شىمىربەك تە توسەگىنە وتىردى.
— بۇرىنعى ۋاقىتتا دا ۇيلەر ءدال وسىنداي ەدى وزگەرمەپتى عوي.
تولەپ كۇبىر ەتتى.
تاڭ اتىپ كەلە جاتىر. شاپاقتاعان تاڭ ساۋلەسى. جەرمەن تەگىستەلۋگە جاقىنداعان ون شاقتى مولالار. ورتاسىندا ءبىر تاس قويعان مولا بار.
مولالاردى ارالاپ تولەپ پەن شىمىربەك كەلە جاتىر.
تولەپ بۇرىنىراق تاس قويعان مولاعا كەلدى. ارتىنان شىمىربەك كەلە جاتىر.
تولەپ كەلىپ تىزەرلەپ وتىردى. قولدارىن تىزەسىنە قويدى. كوزىن جۇمدى. ساقالىنا قاراي جاس اقتى:
كوزىنە كۇلانداسى ەلەستەدى. قولىن جايىپ، بەتىن جاپتى.
شىمىربەك اڭىرايىپ تۇرىپ قالدى.
تولەپ شىمىربەككە قارادى.
شىمىربەك ساسىپ، نە ىستەرىن بىلمەي، ەكى الاقانىمەن بەتىن، جەڭىن سيپاي قويدى.
تاس قويعان مولا، وندا ارابشا جازۋ بار. ول مىناۋ:
«1916 جىل، 1 فيەۆرال.
كۇلاندا تولەپ قىزى، ون بەس جاسىندا،
جاۋىز شاحتى يەسى اعىلشىننىڭ قولىنان قازا تاپقان!»
دالانى كۇڭىرەنتىپ گۋدوكتار ايقايلادى، بىرىنەن كەيىن ءبىرى، ونان سوڭ ءبىرازى قاباتتاسىپ ايقايلادى.
سىرىڭكە قوراپتارى سياقتى توپتانعان كوپ باراكتار. كومىرمەن قاپ-قارا بولعان شاحتى ەستاكاتتارى. وڭتۇستىك جاقتاعى ۇلكەن باراكتارى كابينەتتە ستولدا الىپ شاحتى قۇرىلىسىنىڭ ناچالنيگى شەكتىباي وتىر. ەسىكتەن قارت شاحتەر بەيسەن كىردى. قولىندا شامى بار. شەكتىباي باسىن كوتەرىپ الدى. بەيسەن كۇلدى.
— توقتا، قيمىلداما! كورىپ الايىن. ە، ە، وتىرىسىن باستىقتاردىڭ وتىرىسى سياقتى-اق. سەن تورەشىل بولىپ كەتەرسىڭ!..
— بەيسەكە، وتىرىسىم ۇنادى ما؟
بەيسەن ستولعا كەلدى.
— ال، ەندى قولىڭدى بەر، امانداسايىق.
— شاحتىدان كەلە جاتىپ، تەرەزەڭ جارىق بولعانعا ەنىپ ەدىم. ويپىرماي، تۇنىمەن وتىرعانىڭ با؟
— جۇمىس كوپ، بەيسەكە...
شەكتىباي ساعاتىنا قارادى.
— دونباسقا بارىپ تاجىريبەسىن كورىپ، ءبىزدىڭ شاحتى الىپتىڭ پروەكتىسىن جاساۋعا ينجەنەر ءداۋىر ۇلىن جىبەرگەنبىز. بۇگىن كەلمەكشى... — دەدى شەكتىباي.
ترەست ينجەنەرى كۋليەۆاكين ىشىندە وتىر ەدى. ول قارا نان مەن اراق ءىشىپ وتىر ەدى. تەرەزە الدىندا جاس جىگىت تۇر.
— شاحتى الىپتىڭ باس ينجەنەرى ەتىپ ءبىر قازاقتى جىبەرىپ، ول تىپتەن بالا دەيدى، ينستيتۋتتى بىلتىر عانا ءبىتىرىپتى، ونىڭ نە بىتىرەتىنىن بىلمەيمىن-كۋليەۆاكين.
— اتاقتى ۆوزنەسەنسكيي اكادەميكتىڭ شاكىرتى دەيدى عوي، — دەدى جىگىت.
— قىزىق، ونى قايدان ەسىتتىڭ؟..
ينجەنەر كۋليەۆاكين اۋزىن اشىپ، ءبىراز تۇرىپ، ريۋمكانى قاعىپ سالدى.
...ستانسياعا جۇيرىك پوەزد كەلىپ توقتادى. ستانسيا باسىندا ءتورت جەردە ەلەكتر شامى بار. پوەزدىڭ بۋى بۇرقىراپ، ىسىلداپ تۇر. قاراڭعى ءتۇندى وتتى كوزدەرىمەن تەسىپ، ءتىلىپ ماشينا كەلە جاتتى. پوەزدان جۇگىن قۇشاقتاپ جاس جىگىت ءتۇستى: ۇستىندە سۇر كوستيۋمى بار، گالستۋك. بۇل-راقمەت. جۇگىن كوتەرىپ ستانسياعا قاراي ءجۇردى.
ماشينا كەلىپ پوەزد الدىنا توقتادى. ماشينادان شەكتىباي ءتۇستى. راقمەت ماشينانىڭ قاتارىنان بايقاماي وتە بەردى.
— دونباستان كەلە جاتقان ينجەنەردى بىلەسىز بە؟ — دەدى شەكتىباي.
— دونباستان كەلە جاتىرمىن — دەپ راقمەت بۇرىلىپ قارادى.
— ويباياۋ، تانىماي قالىپپىن عوي. امان-ساۋ كەلدىڭ بە، راقمەتجان؟ كۇتە-كۇتە ەكى كوزىمىز ءتورت بولدى عوي!..
ەكەۋى امانداسىپ قالدى.
شەكتىباي راقمەتتى ماشيناعا الىپ كەلدى.
— ءا دەگەندە تانىماي، ءبىر وقۋشى شىعار دەپ قالدىم — دەدى شەكتىباي كۇلىپ.
شەكتىبايدىڭ كابينەتىندە ترەستىڭ باس ينجەنەpi، راقمەت شەكتىباي ۇشەۋى جوسپاردى كورىپ وتىر.
— دونباستىڭ تاجىريبەسىن ابدەن تەكسەردىم. بارلىق جاعىنان تالقىلادىم. ونداعى ينجەنەرلەر كوپ كومەك بەردى. مۇنداعى ەسەپ نەگىزىندە جاسالعان پروەكتىنى موسكۆا بەكىتتى. وتىز ميلليون سوم قارجى جۇمسالاتىن بولدى — دەدى راقمەت.
— ەندى تەز ىسكە كىرىسۋ كەرەك — دەدى ترەستىڭ باس ينجەنەرى.
ەرتەڭىنە كۇن شىعىپ كەلە جاتىر. شەكتىباي مەن راقمەت جاڭا شاحتىنىڭ بولاشاق شترەكتەرى جۇرەتىن ۋچاسكەنى ارالاپ ءجۇردى. اناداي جەردە ماشينا تۇر. ەكەۋى مولانىڭ باسىنا كەلدى. شەكتىباي تاس قويعان مولانىڭ جازۋىنا قارادى. بۇدان ون ءتورت جىل بۇرىن وسى مولانىڭ باسىندا سويلەگەن ءسوزى ەسىنە ءتۇستى، ودان كەيىن كۇلاندا كوزىنە ەلەستەدى.
راقمەت مولاعا قاراماي، قالا جاققا قارادى.
— ءبىز تاۋلىگىنە التى مىڭ توننا بەرەتىن شاحتى جاسايمىز، نە دەگەن الىپ؟ — دەدى راقمەت.
شەكتىبايدىڭ ويى ءۇزىلىپ كەتتى.
— شالقىعان دالا ءوزىنىڭ كەۋدەسىندە ميلليونداعان قارا التىن جاسىرىپ تۇر-اۋ — دەدى تاعى دا راقمەت.
راقمەت پەن شەكتىباي مولالاردان شىقتى. كوك شەپتەردەن موينى اسىپ اعارىپ مولانىڭ تاسى تۇردى. شەكتىباي ەرىكسىز تاعى مولاعا قارادى. شەكتىبايدىڭ وسى تاستى ءوز قولىمەن قويعانى كوزىنە ەلەستەدى. وسىدان ون ءتورت جىل بۇرىن... مەنىڭ راقمەت كەنەت قالتاسىن سيپالاپ، ءبىر نارسەنى ىزدەپ شەكتىبايدىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
— نە ىزدەدىڭ؟
— ءبىر تەحنيكالىق فورمۋلا ەسىمە ءتۇسىپ كەتكەنى، بلوكنوتىم ماشينادا قالىپ كەتكەن ەكەن عوي...
راقمەت ماشيناعا قاراي جۇگىرىپ كەتتى. شەكتىباي مولاعا قارادى. «تولەپ قىزى» دەگەن جازۋدى كوردى. شەكتىباي ماشيناعا بارىپ كىردى. مولا جونىندە ايتايىن دەپ وقتالىپ ەدى، راقمەت ويلانىپ، بلوكنوتىنا ءبىر سانداردى جازىپ جاتتى.
ماشينا ءجۇرىپ كەتتى. راقمەت جازۋمەن بولدى. ماشينا توقتاسىمەن راقمەت ءتۇسىپ جاتقاندا:
— ەرتەڭ قالالىق كوميتەتتە تەحنيكالىق ءماجىلىس بار عوي، راقمەت-اۋ.
راقمەت ماڭدايىنا قولىن توسىپ، كۇنگە قاراي تۇرىپ:
— شاكە، ەندى باستاتا بەرۋ كەرەك — دەدى. كۇن شىعىپ نايزا بويى كوتەرىلدى. راقمەت ۇيىنە كىردى.
ينجەنەر راقمەتتىڭ ەكى بولمەلى ءۇيى بار. ىشكى ۇيدە جاتادى. اۋىزعى ۇيىندە جۇمىس ىستەيدى. ۇزىن ستول ءۇستى جوسپار، چەرتوجدەر، جاڭا شاحتىنىڭ پروەكتىسى. ينجەنەر راقمەت ورىندىققا وتىرىپ، كوك قاعازدارداعى جوسپارلارعا تەسىلە قارادى. بلوكنوتىن الىپ ءبىر نارسەلەر جازدى. تاعى قارادى، تاعى جازدى. سودان سوڭ ورىندىقتىڭ ارقاسىنا سۇيەنىپ ويعا كەتتى. ءبىر ۋاقىتتا چەرتوجدەرىنە ءۇڭىلىپ تاعى بلوكنوتىنا جازدى.
قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ىشىندە. حاتشىنىڭ كابينەتىندە تەحنيكالىق ءماجىلىس. حاتشى ارىق، وراق مۇرىندى قارا جىگىت، ءماجىلىس باسقارىپ وتىر.
ەسىكتىڭ الدىندا ەكەۋ تۇر. بىرى-ترەست ينجەنەpi كۋليەۆاكين.
— وسىلاردىڭ ارالاسپايتىن جەرى قالمادى-اۋ. ءماجىلىستى دە وزدەرىندە شاقىرادى، ينجەنەرلەردىڭ قولىندا بيلىك قالدى ما؟ — دەدى كۋليەۆاكين. قوڭىراۋ سىلدىرادى. ەكەۋى دە ىشكە كىردى. ماجىلىستە ترەستىڭ باس ينجەنەرى دە وتىر. شەكتىباي دا وتىر. بيۋرو مۇشەلەرى تەرىس، ينجەنەرلەر دە كوپ.
— ينجەنەر ءداۋىر ۇلى ءسوزىڭدى اياقتاي بەر — دەدى حاتشى.
راقمەت الدىندا جايۋلى تۇرعان كوپ جوسپارىنا قارادى.
— سونىمەن، شاحتى كۇنىنە التى مىڭ توننا كومىر بەرۋ كەرەك.
باسسەيندە ءقازىر ون شاحتى بولسا، سونىڭ بارلىعىنىڭ بەرگەن كومىرىن ءبىر ءوزى بەرۋى كەرەك. مۇنداي شاحتى جەر جۇزىندە كەمدە-كەم. بۇل تولىق مەحانيكالانعان بولۋى كەرەك. بارلىق مەحانيزم ەلەكترمەن جۇرەدى. كومىرلەردى قولمەن شابۋ بولمايدى، ماشينامەن شابىلادى. ات ايداۋشى، وتكاچيكتەر بولمايدى. ەلەكتروۆوزدار بولادى.
كۋليەۆاكين ءبىر نارسە جازىپ جاتتى.
— ...كورسەتىلگەن سروك ءۇش جىل. ءبىز بۇل سروكپەن ساناسپاۋىمىز كەرەك.
ترەستىڭ باس ينجەنەرى راقمەتكە قادالا قارادى، حاتشى دا قارادى.
— بۇل سروكتى قىسقارتۋىمىز كەرەك. ءبىر جارىم جىلدا ءبىتىرۋىمىز كەرەك.
— دۇرىس — دەدى حاتشى.
— ءبىراز شاحتىلار كومىر ءبىتىپ جابىلادى، كەيبىرەۋلەرى جوسپاردى كومىپ، بۇل جاعدايدان شىقپاقشى. دۇرىس ەمەس، ودان دا جاڭا شاحتىنى تەز ءبىتىرۋ كەرەك...
راقمەت ورنىنا وتىرىپ، ورامالمەن بەتىن ءسۇرتتى.
— قانە، كىم سويلەيدى؟
— مەن — دەدى ينجەنەر كۋليەۆاكين.
— سويلە.
— ماعان وسى جۇمىس ءبىر ءتۇرلى بالانىڭ ويىنشىعى سياقتى...
جاننىڭ ءبارى قۇلاعىن تىگە قالدى.
— ...مەن دونباستىڭ، تاجىريبەسىن بىلەم، ونداي الىپ شاحتى جاساۋ ءۇشىن تاجىريبە كەرەك. بىزدە ول جوق. ينجەنەرىڭىزدىڭ، تەحنيكتەرىڭىزدىڭ ءويى-تۇرى مىناۋ-جاس بالا.
كۋليەۆاكين راقمەتتى كورسەتتى.
— مىسالى دونباستاي الىپ شاحتى جاساۋ ءۇشىن، بىزگە دە سول كەرەك. ءبىزدىڭ باسقا شاحتىلارىمىز ويىنشىق سياقتى، ال مۇنىمەن ويناۋعا بولمايدى. ترەست پەن موسكۆا مۇنى نەگە ۇمىتادى؟
— دونباس شەت مەملەكەتتەن ينجەنەر الدىرسا، بۇرىن تاجىريبەسى بولمادى. ءبىز ءۇشىن دونباستىڭ مول تاجىريبەسى بار، سونى پايدالانا بىلمەك تە بولماي ما؟ — دەدى ترەستىڭ باس ينجەنەرى.
— قالاي بولسا دا جاس بالاعا سەنۋگە بولمايدى عوي — دەدى. كۋليەۆاكيننىڭ قاسىنداعى حاتشى ورنىنان قارعىپ تۇردى.
— بۇ نە دەگەن ءسوز؟ شەتتەن التىن بەرىپ اكەلگەن بايلاردىڭ ينجەنەرىنە سەنىپ، كەڭەس ينجەنەرىنە، كوممۋنيسكە سەنبەۋ كەرەك ەكەن عوي؟
حاتشى ءبىراز ۇندەمەي، تۇرەگەلىپ تۇردى.
— ينجەنەر كۋليەۆاكين كەلگەلى شاحتى استىنا ءبىر تۇسكەن جوق، تاعى دا تاجىريبەم مول دەيدى-اۋ! — دەدى شەتتە وتىرعان ينجەنەر بوريسوۆ.
— ينجەنەر ءداۋىر ۇلى ءبىزدىڭ كومىر پلاستىلارىمەن جاقسى تانىس، الىپ شاحتى يدەياسىن كوتەرىپ، ونىڭ ءتۇرلى ەسەپتەرىن بىلتىر پراكتيكادا جاتىپ ىستەگەن. ينجەنەر ءداۋىر ۇلى ادەپكى تاپسىرمامەن دونباستا سەگىز اي جاتىپ، الىپ شاحتىلارىن تەكسەرىپ، ءبىزدىڭ شاحتىنىڭ پروەكتىسىن جاساعان. ونى موسكۆا، الماتى سەنى جىبەرىپ وتىر. سەندەر كومەك بەرەسىڭدەر. شاحتىنى بۇكىل قازاقستان بولىپ قۇرامىز.
— دۇرىس!
— دۇرىس!
— دۇرىس ايتادى!
كەرىلگەن دالا ەسەپكە الىنا باستالدى. ويمىشتالىپ كارتاعا ءتۇسىرىلدى.
...ونعا جاقىن مولانى اينالدىرا ۇلكەن اۋماقتى جەردى اعاشپەن قورعانداپ تاستاعان. ءىشى، اينالاسى قىبىرلاعان ادام. ات-اربا، تراكتور ،ءبىر قاقپادان ۆاگونداي تىركەسىپ ولار كىرىپ جاتىر، ءبىر جاعىنان شىعىپ جاتىر. اربامەن، تراكتورمەن: قۇم-اعاش، تاقتاي، ءتۇرلى تەمىر، كىرپىش، ءار ءتۇرلى ماتەريالدار اكەلىپ ءۇيىپ جاتىر. ادامدار تۇس-تۇسىنان جۇگىرىپ تىنىم المايدى. ءبىراز جۇمىسشىلار ۇزىننان-ۇزاق شۇباتىلىپ جىڭىشكە تەمىر جول سالىپ جاتىر. ايقايلاعان ادامدار داۋسى، سىقىرلاعان اربا دىبىسى، كۇرتىلدەگەن تراكتور. اعاش، تاس، تەمىردىڭ ءتارسىلداۋى-بارى قوسىلىپ جەر-كوككە جارعانداي. جۇمىس قىزىپ جاتىر. جاي تۇرعان، جاي قيمىلداعان ادام جوق. ءبارى اسىعۋدا، بارلىعى دا تىنىم الماي قيمىلداۋدا. ۋچاسكەدە ەلەكتر ستولبالارى قادالعان.
II تاراۋ
ءبىرىنشى شاحتىدا ىستەيتىن شاحتەرلەر باراكتارىنا قايتتى. ولاردىڭ ىشىندە تولەپ تە، ەلەمەس تە قايتتى.
باراك تولعان ادام، شاحتەرلەر كيىمدەرىمەن جاتىر. تولەپ كەلىپ ەتىگىن شەشىپ، ورنىنا قۇلاي كەتتى، قوزعالماي جاتتى دا قويدى. ەلەمەس ىشكە كىرىپ، ەسىكتىڭ الدىندا ءبىراز تۇردى. جان-جاققا قارادى. سىعىلىسىپ شەشىنبەي، جۋىنباي ۇيىقتاپ جاتقان شاحتەرلەردى كوردى. ءبىر جاس بالا جىلادى. ەلەمەس ورنىنا كەلدى. قيسايىپ جاتتى. ءبىرازدان سوڭ باسىن كوتەرىپ الدى:
— بۇل ءومىر مەنى زەرىكتىردى، اۋىلدان زەرىگىپ شىعىپ، بۇل جەردەن جاڭالىق بولماس پا دەپ ەدىم. ءبارى-بىر سول ءومىر. بيت، كىر، جىلاۋ، نان جەۋ... قايتا قىسىلىپ كەتتى. ماعان دالا جاقسى... — دەدى.
قاسىندا جاتقان شال:
— زەرىكسەڭ جاڭا سالىنىپ جاتقان شاحتىعا بار. سوندا مولالاردى بۇزىپ جاتىر دەيدى... ولگەندەردىڭ سۇيەگىن جيناپ، شەت جاققا التىنعا وتكىزبەكشى دەيدى...
— ءوي، قايداعى جوقتى ايتاسىڭ... ادام سۇيەگىن التىنعا الاتىن جىندى بار دەيسىڭ بە، الدە شەتتە كىسى ولمەيدى عوي دەيسىڭ بە؟
تولەپ جوتەلىپ كوزىن اشتى.
— ول قاي مولا؟ — دەدى ەلەمەس.
— مىنا جاتقان كىسى بارا بەرەتىن، اناۋ الىستاعى مولا...
— كىم بارا بەرەتىن! — دەپ تولەپ باسىن كوتەرىپ الدى.
— سەن. نەمەنە، وندا بىرەۋىڭ بار ما ەدى؟
تولەپ ورنىنان ۇشىپ تۇرايىن دەپ ەدى، تۇرا المادى. ءبىراز باسىن ۇستاپ وتىرىپ، ينە سۇعىپ العانداي قارعىپ تۇردى. اڭگىمە ايتىپ جاتقانعا جۇگىرىپ بارىپ، جاعاسىنان الا ءتۇستى.
— نە دەيسىڭ، قاقباس؟
ونان سوڭ جاۋاپ كۇتپەستەن، جالاڭ اياق، جالاڭ باس ەسىكتەن شىعىپ، جۇگىرىپ الا جونەلدى. جۇگىرىپ كەلە جاتىر، ۇيدەن اڭگىمەدەن تەك جاڭا عانا، وسى جولدىڭ ۇستىندە جاتقانداي «وي باۋىرىم» دەپ ەڭىرەپ قويا بەردى.
— جىلاماڭىز، جىلاماڭىز — دەدى ارتىندا بىرەۋ.
بۇل-ەلەمەس ەدى. تولەپ وعان قاراعان جوق، ەسىتكەن جوق. ۇلكەن اعاش قورعانعا كەلىپ كىردى. ۇيىلگەن اعاش، تاس، كىرپىشتەردىڭ اراسىمەن جۇگىرىپ وتىرىپ، قىزى كۇلاندانىڭ مولاسىنا باردى. مولانى قۇشاقتاي جىلادى. بۇل ارادا ەشكىم جوق، بارلىعى تاماققا كەتكەن. تولەپ ەڭىرەپ جىلادى.
— قالقام، ەڭ بولماسا سۇيەگىڭە دە تىنىشتىق بەرمەدى-اۋ. جەر ۇستىندە جۇرگىزبەي، جەر استىنا تىعىپ ەدى ەندى جەر استىنا جاتقىزبايىن دەدى-اۋ!.. قالقام-اي، كۇلاندام-اي، ەندى قايتەم؟ كىمنەن جاردەم سۇرايمىن؟..
ەلەمەس كەلدى ءبىراز قاراپ تۇردى. ونىڭ دا كوزىنەن جاس تامشىلادى.
— تۇرىڭىز، تۇرەگەلىڭىز...
تولەپ ەسىتپەيدى. ەلەمەس تولەپتىڭ يىعىنان كوتەرىپ تۇرعىزدى. تولەپ جۇمۋلى كوزىن اشتى. كوز جانارىنا جاس تولدى. مولانىڭ تاسىنا كوزىن قادادى. تاستان ەسىپ شىققانداي بولىپ تولەپتىڭ كوزىنە كۇلاندانىڭ كۇيى ەلەستەدى. تولەپ تاستى قۇشاقتاي الدى.
...تەحنيكالىق ماجىلىستە راقمەت:
— ينجەنەر كۋليەۆاكين «ولگەندەردىڭ نە جازىعى بار؟» — دەيدى. وسى دا ءسوز بە؟ ولگەندەردىڭ ءبىر جازىعى بولعاندىقتان ىستەپ وتىرمىز با؟ — دەدى.
اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنىڭ حاتشىسى كراسنىي:
— راقمەتتىكى دۇرىس — دەدى.
«ولگەندەردىڭ جازىعى» — دەگەن ءسوز شىققاندا، شەكتىباي راقمەتتى ءبولىپ:
— ول تاس قويعان مولادا جازىق... — دەپ توقتادى.
راقمەت ءسوزىنىڭ ارتىنان كۇلىپ:
— ءسىز دە ادەت جاعىنداسىز با؟ — دەدى.
شەكتىباي ساسىپ:
— جوق... مەن انشەيىن سەنىكى دۇرىس دەيىن دەمەكشى ەدىم-دەي سالدى.
...مولا باسىندا تولەپتىڭ كوز الدىنا يليا ەلەستەدى.
— مەن باراتىن جەرىنە بارام!-ەلەمەس ەكەۋى تۇرىپ كەتە بەردى.
جۇمىسشىلار كەلە باستادى.
تاعى دا داۋىس، ايقاي، تراكتور، گۇرىلدەۋ، ەلەكتر جارىعىندا توپىراق، تاس، قۇم تاسىپ جۇرگەن كوپ اربالار، اتتار.
III تاراۋ
ماجىلىستەن راقمەت پەن كراسنىي بىرگە شىقتى.
ەكەۋى جاڭا شاحتى ورنىنا باردى.
جۇمىس قايناپ قىزىپ جاتىر.
— تارت جۇگەندى. ينجەنەرگە جول بەر — دەدى ەرمەك كولحوزشى.
جىلقىباي ارتىنا ءبىر قارادى دا، جۇگىرىپ اتىن تارتا باستادى.
— ەشتەڭە ەتپەيدى، كۇتە تۇرامىز.
ەكەۋى مولانىڭ قاسىنا كەلدى. كراسنىي مولاعا قارادى.
— جاڭاعى كوپ ءسوز بولعان مولالار وسى عوي...
— ە، وسى. بۇل ەسكىلىكتىڭ شىرماۋىنا ورالعان ادامداردى قويسايشى!..
راقمەت كۇلدى. تاس مولانىڭ الدىندا جاتقان ۇزىن اعاشقا ەكەۋى وتىردى. ەلەكتر ساۋلەسى جارىق بولىپ، تاس مولانىڭ جازۋىن كورسەتىپ تۇر... ءبىر مەزگىلدە راقمەتتىڭ كوزى جازۋعا ءتۇسىپ كەتتى. راقمەت قادالا ءتۇستى. كوزى شاراسىنان شىعىپ، جاقىنداي ءتۇستى. راقمەت قولىمەن اعاشتى تىرەپ، كەيىن شەگىندى. بەتىندە قان قالمادى. الدىنا قارادى، كوزىنە كۇلاندا ەلەستەدى. كوزى بۇلدىراپ، باسى اينالىپ كەتتى. ءبىرازعا دەيىن قوزعالماي قالدى. ءبىر ۋاقىتتا توبەسىنەن بالعامەن قوس قولداپ قويىپ قالعانداي، راقمەت «ويباي» دەپ ەتپەتىنەن قۇلادى. سودان قايتىپ تۇرماي قالدى. كراسنىي ورنىنان قارعىپ تۇرىپ، راقمەتتى قۇشاقتاي الدى.
باعانادان بەرى سىرتتا بايقاپ ەكى ادام تۇر. ونىڭ بىرەۋى باياعى ءسادۋ ەدى.
— انە، سوعىپ كەتتى، يا قۇدىرەتى كۇشتى قۇداي! ءقابىردى بۇزام دەپ ەدى كەرەمەتىن كورسەتتى. بۇل قابىردا ءشايىت ولگەن قىز بار. ءوزىم وسى قىزدى قورعايمىن دەپ، ءولىم اۋزىنان قالعانمىن.
كراسنىي راقمەتتى كوتەرىپ تۇرعىزدى.
— نە بولدى، نە بولدى؟ — دەدى.
راقمەت ۇندەمەدى، جاۋاپتىڭ ورىنا ۇلكەن كوزدەرىنەن ipi-ipi جاستار دومالادى. سەزبەگەن ءتورت جۇمىسشى مەن دەسياتنيك.
— مولالاردى بۇزۋعا رۇقسات ەتەسىز بە؟ — دەدى دەسياتنيك راقمەتكە.
راقمەت ساڭىراۋ سياقتى جاۋاپ بەرمەي، جانسىز ادام سياقتى مەلشيىپ قاتىپ قالدى.
— راقمەت، ساعان نە بولدى؟ — دەپ كراسنىي راقمەتتىڭ بەتىن سيپادى.
راقمەت سودان كەيىن سەلك ەتىپ، جۇمىسشىلارعا قارادى. كەنەت بۇرىلىپ كراسنىيعا قارادى: «تەگىستەن بۇزىپ، توپىراعىن الىپ كەتۋگە بۇيرىق بەرەمىن!» — دەدى.
سودان سوڭ ءوزى الدى-ارتىنا قاراماي، تەز-تەز باسىپ، كەتتى دە قالدى. ارتىنان كراسنىي كەلە جاتىر. راقمەت ەكەۋى قاتارلاستى.
— راقمەت، ماجىلىستە ايقاي سالعان ءوزىڭ ەمەس پە ەدىڭ، بۇل قاي بوستىعىڭ؟
راقمەت ءبىراز ۇندەمەي ءجۇردى.
— ۆولوديا، كەشىرەرسىڭ، تىپتەن ويلاماعان جەردەن... اڭگىمە بوستىقتا ەمەس، ول مەنىڭ اپام ەدى.
— ءوزىڭ ەمەس پە ەدىڭ، ولگەن ادام تۇگىل، ءوز باسىمدى بەرەم دەگەن؟ جۇمىسشىلاردىڭ بوساپ قالۋى مۇمكىن...
— اڭگىمە، وندا ەمەس.. مەن اپامدى ءتىرى دەپ جۇرگەن ەدىم، اكەم ايتپاعان ەدى. ونىڭ ۇستىنە ونىڭ مەنىڭ ولگەنىن ءقابىرىن بۇزۋ ۇستىندە ءبىلدىم...
كراسنىي ۇندەگەن جوق.
— ۆولوديا، بۇل مەنىڭ ءبىر قاتەلىگىم بولدى. مۇنى ەندى ۇمىتايىق، ەسكە المايىق. ەشكىمگە دە ايتپايىق، ماقۇل ما؟
— ماقۇل — دەدى كراسنىي.
ەكەۋى قول ۇستاسىپ ايرىلىستى.
ينجەنەر راقمەت ۇيىنە كەلىپ، توسەككە وتىردى. ويلاندى، موينىن تومەن ءتۇسىردى، ءبىر ۋاقىتتا باسىن كوتەرىپ الدى.
— مەنىڭ دە جانىم تازا ەمەس ەكەن، ءا؟ مەن دە ەسكىلىكتەنن ساۋ ەمەس ەكەم، ءا؟ مەندە دە تىعىلىپ جاتقان سۇمدىق بار ەكەن؟ بۇل قالاي،ءا؟
راقمەت ورنىنان تۇرىپ، ولاي-بۇلاي جىلدام-جىلدام ءجۇرىپ كەتتى.
— جوق-جوق، بۇل اشەيىن...
— بۇل، مەنىڭ تەك ادامدى سۇيۋشىلىگىم، اقكوڭىلدىلىگىم. ادەتتە اپاسى ولگەن كۇنى ءىنىسى جىلاماي ما، بۇ دا سول عوي.
راقمەت قايتادان وتىردى.
بەتىندە قورقىنىش، ءقاۋىپ سەزىنىپ، باسىن قايتادان كوتەرىپ الدى.
كراسنىي نە دەيدى: «جۇمىسشىلاردىڭ بوساپ قالۋى مۇمكىن!» مەنىڭ كەسىرىمنەن ىستەمەي قويسا قايتەم؟ ول ماعان قىلمىس ەمەس پە؟ ونى مەن قالاي كوتەرەم؟ قالاي؟ قالاي؟ قالاي؟ — دەپ راقمەت ايقايلاپ جىبەردى. قارعىپ تۇرىپ، دالاعا جۇگىرە شىقتى.
...جۇمىس باسىندا قىزۋ باسەڭدەدى.
— ينجەنەردى قۇداي قۇدىرەتىمەن ءبىر نارسە سوعىپ كەتتى — دەدى بىرەۋ ايقايلاپ. ءسادۋ جۇگىرىپ كەلدى.
— و، جۇرتشىلىق، قاراڭعى تۇندە اۋليە ادامنىڭ مولاسىن بۇزىپ، نە قارا كورىندى؟ سەندەردى دە سوعىپ كەتەدى — دەدى.
جۇمىسشىلار جۇمىسىن تاستاپ، جيىلىسىپ قالدى.
— قۇداي-اي، ءوزىڭ ساقتا، مۇنداي سۇمدىقتى كىم كورىپتى؟ — دەدى بىرەۋ.
— قۇداي قايدا! ولگەن ادامداردىڭ ساي-سۇيەگىن قالاي سىرقىراتامىز.
— جاڭا مولانىڭ باسىنا ءبىر ۇزىن وت جانىپ، سونگەندەي بولدى...
— بىسسىمىلدا دەڭدەر!!!
— قۇران وقىپ جىبەرىڭدەرشى.
— ءبىزدى نە قارا باستى، مۇسىلماننىڭ بالاسى ەمەسپىز بە؟
— ءقازىر ءبارىمىزدى دە جوق قىلادى!
ءسادۋ ايقاي سالدى:
— تاستاڭدار جۇمىستى! بۇزباڭدار مولانى!
جۇرت بەت-بەتىمەن شۋلادى. جۇمىس توقتالدى.
تەك كوموسومول بريگاداسى كىرپىش، تاس ءۇيىپ جاتىر... دەسياتنيكتەر كەلدى. بىرەۋ ولاردى كورە سالىپ:
— قويىڭدار ايقايدى! — دەدى.
— ءبىز دە قۇدايعا پەندەمىز، دەۋگە قارسى جۇرە المايمىز، جۇمىس ىستەمەيمىز — دەدى ءداۋ قارا جىگىت. بۇل ىسقاق ەدى.
— قۇدايدى قايتەسىڭ، نان تابۋدىڭ قامىن ويلاسايشى — دەدى ەرمەك.
— تارت ءتىلىڭدى، كاپىر! جوعال، كوزىمە كورىنبە! — دەپ ىسقاق كيمەلەپ كەتتى. توپتى كيىپ -جارىپ، مىرزاش كومسومولەس كەلدى.
توپتىڭ ورتاسىندا ءسادۋ تۇر.
ءسادۋ ايقايلاپ:
— كانە، تاستاڭدار جۇمىستى، جۇرىڭدەر ەرتەرەك! — دەدى.
ايعاي-شۋ اراسىمەن مىرزاش سادۋگە جاقىندادى:
— كوكشەتاۋدىڭ كووپەراتيۆ اقشاسىن جەپ، قاشىپ كەتكەن مىنا سۇم قايدان ءجۇر؟-مىرزاش يىعىنان ۇستادى.
— ويباي ولتىرەدى..
— قۇدايدى ايتتىڭ دەپ ۇرىپ جاتىر!..
— ۇستا، كومسومولدى!
جۇرت مىرزاشتى جان-جاقتان ەنتەلەپ قاماي ءتۇستى. ىسقاق كەلىپ، مىرزاشتىڭ جاراسىنان ۇستادى. ءسادۋ سىتىلا جونەلدى.
— ۇر! — دەدى بىرەۋ.
وسى ۋاقىتتا بىرەۋ بارلىق كۇشىمەن:
— توقتاڭدار! — دەدى ىشقىنىپ. جۇرت جالت قاراستى. راقمەت جەتىپ كەلدى. ايقاي-شۋ تىنا باستادى. كەيبىرەۋلەر توپتان كەتە باستادى.
— بۇل نە ايقاي؟-راقمەت ەنتىگىپ ورتاعا كەلدى.
— مەنى سوقپاق تۇگى تۇك تە قىلعان جوق! مولا مەنىڭ اپامنىڭ مولاسى. بۇزىڭدار مولانى! — دەپ راقمەت جان-جاعىنا قارادى.
— وزدەرىڭ ءالى-اق تۇسىنەسىڭدەر. ءبىز بۇ مولانىڭ ورنىنا ءومىر جاسايمىز، قىزۋ جۇمىس جاسايمىز. وسى ىستەپ جاتقان جۇمىس ءۇشىن ولگەننىڭ قۋراعان سۇيەك تۇگىل، ءتىرى باسىمىزدى بەرۋىمىز كەرەك. كوكەتايلار-اي، باستى بەرۋ كەرەك، باستى!
راقمەتتىڭ كوزىنەن جاس شىعىپ كەتتى.
مەنىڭ الدىمدا تۇرعان ساقالدى شال-الپىسباي ەكى قۇرداس كەپ قويا بەردى.
— شىراعىم-اي، بىزدەن ءبىر بىلمەستىك ءوتتى!..
جۇرت بىرتىندەپ جۇمىسقا كىرىستى.
— شىركىن، نەتكەن جايدارى ەدى؟
— ايتقانىنىڭ ءبارى راس. شىن، اقپەيىلمەن ايتىپ تۇر، جىلاپ جىبەردى عوي.
— ويپىرماي، ۇياتقا قالدىق-اۋ!..
جۇرت قايتادان جۇمىسقا كىرىسە باستادى.
IV تاراۋ
ەرتەڭىنە راقمەتتى قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى شاقىرىپ الدى.
— كەشە جۇمىسشىلار مولا بۇزبايمىز دەگەندە، الدارىندا جىلاپ، ەسىركەتىپ، جالىنىپ ىستەپسىڭ عوي — دەدى حاتشى.
— يا، جىلادىم.
راقمەت تومەن قارادى.
حاتشى ەڭكەيە ءتۇستى.
— نەگە جىلايسىڭ؟ بولشيەۆيكتەر جىلاپ ىستەتە مە، ءتۇسىندىرىپ، سەندىرىپ ىستەتپەي مە؟
— مەن جىلاعاندا شىن جۇرەگىممەن سويلەپ، شىداي الماي كوزىمنەن جاس شىعىپ كەتتى.
— ونان سوڭ، سوسياليزم ءۇشىن باستى بەرۋ كەرەك دەپ جىلادى دەيدى. ءبىز باسىمىزدى بەرسەك، جىلاپ بەرەمىز بە؟
راقمەت ۇندەمەدى.
— ونان سوڭ سەنىڭ اكەڭ نە قىزمەت قىلادى؟
— بىلمەيمىن.
— ەندەشە نەگە جىلايسىڭ؟
— جاسىمدا قورلىقتى كوپ كورىپ، جاسقانشاق بولىپ قالعانمىن.
— قورلىقتى كوپ كورگەن ادام، قايتا قاتايماي ما؟
— بىردەن قاتايىپ كەتپەيتىن كورىنەدى عوي...
— سول مولا سەنىڭ اپاڭدى ەمەس پە؟
راقمەت سۇپ-سۇر بولىپ كەتتى، بۋلىعىپ قالدى.
— جوق، جوق، بىلمەيمىن...
حاتشى دالاعا شىعىپ كەتتى. راقمەت وزىنە-وزى:
— سەن راقمەت، سوسياليزم ءۇشىن ولەتىن بولساڭ، جىلاپ، قايعىرىپ ولەسىڭ بە؟ — دەدى ىشىنەن.
— جوق، جوق — دەدى وزىنەن-وزى. ءبىراز ويلانىپ وتىردى.
— قاپ، اپام ەمەس دەپ الداعانىم قاتە بولدى.
حاتشى كىرىپ كەلىپ:
— نە دەپ وتىرسىز؟
— جوق، اشەيىن...
— قانە، قولىڭدى اكەل. قاتاڭ بول، جىگەرلى بول، بولات بول، سوندا كوپشىلىك سوڭىڭنان ەرەدى. مەن سەنىڭ اقكوڭىل ەكەنىڭدى سەزىپ وتىرمىن. ءبىراق اقكوڭىل بولمايتىن جەر كوپ-اق قوي. وسىنى ۇمىتپا!
راقمەت كەلە جاتىر. قالاڭ ويدا.
«اقكوڭىل بولمايتىن جەر كوپ-اق». بۇل نە دەگەن!؟!.
— كەشە جۇمىسشىلاردى كوتەرمەلەگەن ءبىر توپ دۇشپانى بولدى عوي، ەندەشە قاتاڭ بولۋ كەرەك ەكەن عوي... ەندەشە اقكوڭىل بولمايتىن جەر دە كوپ ەكەن عوي... مەن بۇرىن مۇنى بىلمەدىم بە؟ ءبىلدىم عوي ەندەشە كەشەگى نە؟..
راقمەت ويلانىپ تۇرىپ قالدى.
— ول قاتەلىك ەكەن. جىلاپ تۇرۋدىڭ ءوزى السىزدىكتى، جۇمساق جاندىلىقتى كورسەتپەي مە؟.. نە دەگەن اقىماقتىق!..
راقمەت شاحتى باسقارماسىنا كەلدى. شەكتىبايدىڭ كابينەتىنە كىر. شەكتىبايدىڭ قاسىندا ساقالدى كىسى وتىر.
— تانىس، راقمەت، جاڭا كەلگەن پارتكوم حاتشىسى — دەدى شەكتىباي.
— الەكسەي پەتروۆ.
— راقمەت ءداۋىر ۇلى.
— ءتىپتى جاقسى. ەندى بىرگە جۇمىس ىستەيمىز. ءبىز مىنا شەكتىباي ەكەۋىمىز اعىلشىن زامانىندا بىرگە ىستەسكەنبىز — دەپ كۇلدى الەكسەي.
راقمەت ورىندىققا وتىردى.
— سەنىڭ نەگە قاباعىڭ سالىڭقى؟ — دەدى شەكتىباي راقمەتكە.
— كەيىنگى ۋاقيعادان كەيىن ىشتەن ساق بولۋ كەرەك ەكەن-اۋ دەيمىن...
— و، ءسوزسىز. ەرتەڭ بىزگە كرايكوم جىبەرگەن ەلۋ كوممۋنيست، ەلۋ كومسومولەس كەلەدى.
راقمەت ورنىنا قارعىپ تۇردى. شەكتىبايدىڭ موينىنان قۇشاقتاپ الدى.
— ەندى ىستەسىپ كورەيىك!!
مىرزاش كومسومول شاحتى قۇرىلىسى ناچالنيگىنە كەلدى. شەكتىباي جۇمىسشىلارمەن اڭگىمەلەسىپ وتىر ەدى.
— كەل، مىرزاش — دەدى شەكتىباي. مىرزاش تۇرەگەلىپ تۇرىپ:
— ءسادۋ دەگەن كوكشەتاۋ كووپەراتيۆىن جەپ مىڭ سوم اقشاسىن جەپ قاشىپ كەتكەن ەدى سول كەشە مولانى بۇزاردا قاراڭعى جۇمىسشىلاردى ءولتىرىپ، «جۇمىستان باس تارتىڭدار» دەپ ۇگىتتەدى ونىڭ قايدا ىستەيتىنىن ءبىلدىم.
— ول قاي ءسادۋ؟
شەكتىباي ويعا كەتتى. باياعى شاحتى استىندا، قۇرداس قىزدى دجيم الىپ كەتتى دەگەن حاباردى ەسىتكەندەگى ءسادۋدىڭ تۇرىسى كوزىنە ەلەستەدى.
— قىزدىڭ ولەيىن دەپ جاتقانىندا جانى اشىماعان جاۋىز، قۋراپ قالعان سۇيەگىنە جانى اشىپتى عوي...
...يليا افاناسيەۆ ءبىرىنشى شاحتىنىڭ باسقارۋشىسى ەدى. يليا كابينەتىنىڭ الدىندا دالادا ەكى ادام تۇردى. بىرى-تولەپ، ءبىرى-سادۋ. تولەپ ءالى جىلاۋدا.
— باياعى قىزىڭدى ولتىرگەن اعىلشىن. «سۇيەگىن قازىپ بەرىپ جىبەرىڭدەر، كىرەسىمەن قوسىپ شىركەۋىمە ءىلىپ قويام» — دەپتى. «بولماعان كۇندە سوعىس اشام» — دەپتى، بولشيەۆيكتەر قورىققانىنان قازىپ جاتسا كەرەك — دەدى ءسادۋ سىبىرلاپ.
تولەپ جىلاۋىن قويىپ، كوزى اشىلىپ، سۇرلانىپ كەتتى.
— نە دەيسىڭ؟ — تولەپ ءسادۋدىڭ ەكى قارىنان ۇستادى.
ءسادۋ سالماقپەن ايتا بەردى.
— قىزىڭ ءشايىت كەتكەن. كەشە قاز دەپ تۇرعان ينجەنەر قالپاقتاي ءتۇسىپ، جىن سوعىپ كەتتى. جۇمىسشىلار قازبايمىن دەپ، ۇرىس شىعارىپ جاتىر.
— نە دەيدى؟
— مەنى جاستايىمنان جاقسى بىلەسىڭ عوي.
تولەپ جۇگىرىپ ىشكە كەتتى. يليا تەرەزەدەن قاراپ تۇر. سادۋگە ايقاي سالدى:
— ءسادۋ! سەن نەگە قالدىڭ؟ كىر ىشكە!
ءسادۋ جان-جاعىنا قاراپ، قاشۋعا بولمايتىن بولعان سوڭ، ىشكە كىردى. تولەپ جۇگىرىپ، يليانىڭ كابينەتىنە كىردى. ستولعا ءتونىپ جىلاي باستادى:
— شىراعىم، يليا، قىزىما مەنەن ارتىق جانىڭ اتىپ ەدى، مىنا سۇمدىقتان قۇتقار. قىزىمنىڭ سۇيەگىن ارشىپ الىپ، اعىلشىنعا جىبەرەيىن دەپ جاتىر دەيدى.
— توقتا، جىلاماڭىز! ونى سىزگە كىم ايتتى؟
— مىنا ءسادۋ.
— سادۋگە سەنۋگە بولا ما؟ ءاي، ءسادۋ، بەرى كەلشى!
كىرىپ كەلە جاتقان ءسادۋ، قالتىراپ يليانىڭ الدىنا كەلىپ تۇردى.
— باياعىدا قىزىڭنىڭ ولىمىنە جانى اشىماعان ءسادۋ، سۇيەگىنە جانى اشىپ ايتادى عوي دەيسىز بە؟ قۋراپ قالعان سۇيەك كىمگە كەرەك دەيسىز؟ ءقازىر جاڭا شاحتى اشىلايىن دەپ جاتىر. جاڭادان ۇيلەر سالىنايىن دەپ جاتىر. ول شاحتى مەن ۇيلەر، قاراعاندى جۇمىسشىلارى-سەنىكى مەنىكى مەن ءۇشىن. ءبىزدىڭ بالالارىمىز ءۇشىن.
— قايدان سەنىكى مەن مەنىكى بولسىن؟ ۇكىمەت ءۇشىن — دەدى.
— تولەپ، ۇكىمەت كىم؟
— باستىقتار دا...
— مەن كىممىن، تولەپ باستىقپىن با؟
— باستىقسىڭ.
— ەندەشە مەن ءۇشىن بولعانى ما؟
— سولاي شىعار..
— مەن ساعان كىممىن؟
— ءوزىمسىڭ، شىراعىم.
— ەندەشە شاحتى ءبىز ءۇشىن دە.
يليا ويعا كەتتى. باسىن كوتەرىپ الىپ:
— سەنىڭ قىزىڭ ءۇشىن ەلىمنەن باس تارتتىم با، تولەپ؟ — دەدى.
— جوق...
— ەندەشە سەنىڭ قىزىڭا، ونىڭ سۇيەگىنە قاستىق ويلايىن با، تولەپ؟
— جوق.
— ولاي بولسا ماعان نەگە سەنبەيسىڭ؟ الەكسەيگە، شەكتىبايعا نەگە سەنبەيسىڭ، جۇمىسشىلارعا نەگە سەنبەيسىڭ، نەگە ءسادۋدىڭ وسەگىنە سەنەسىڭ، تولەپ؟
— ساعان سەنبەگەندە كىمگە سەنەم...
— ەندەشە قاپالانبا، جۇمىسىڭدى ىستەي بەر. ءبىزدىڭ ۇيگە ءجيى كەلىپ تۇر. بالاڭ راقمەتتى قالاي دا تاۋىپ بەرەمىز.
تولەپ ۇندەمەدى. تەلەفون شىلدىرلادى. تەلەفون سوعىپ تۇرعان شەكتىباي.
— يليا، مەن ءسادۋ جونىندە ايتايىن دەپ ەدىم...
يليا تىڭداپ بولىپ، تەلەفوندى ەندى سادۋگە الا كوزىمەن قارادى.
تولەپكە قاراپ:
— كوردىڭىز بە؟ ءبارىن ءبۇلدىرىپ جۇرگەن، سەن ازعىرىپ جۇرگەن، كوكشەتاۋدان جەپ مىڭ سوم الىپ قاشقان...
يليا سادۋگە قارادى. ءسادۋ دىرىلدەپ، كەيىن شەگىنە ءتۇستى. يليا ستولدىڭ شەتىندە اق تۇيمەنى باسىپ قالدى، حاتشى جەتىپ كەلدى.
— ءقازىر، ميليسيا بولىمشە حابار بەر، مىنا ءبىر قاراقشىنى الىپ كەتسىن!
ءسادۋ قايتادان ستولعا جاقىندادى، دىرىلدەپ، داۋسى قالتىراپ:
— يليا، كەشىر، جۇمىسشىمىن، نادانمىن، اكەم دە جۇمىسشى بولعان...
تولەپ تومەن ءتۇسىرىپ وتىرعان باسىن كوتەرىپ الىپ:
— سەن قايدان جۇمىسشى بولا قالدىڭ؟ نەعىلعان بەتىڭدە ارىڭ جوق نەمە ەدىڭ؟ ازۋى التى قارىس شورمان بايدىڭ بالاسى ەمەس پە ەدىڭ؟ ءوز الدىڭا شاحتى اشام دەپ، اكەڭە كونبەي كەتىپ، ازىپ-توزىپ قايتىپ كەلمەپ پە ەدىڭ؟
— اشۋىڭىزدى مەنەن الماڭىز — دەدى قالتىراپ ءسادۋ.
— كۇيىپ كەتەم عوي. سەن قايدان مەنىڭ قامقورشىم بولا قالدىڭ؟ التى جىل قويىڭدى باققاندا، تاياقتان باسقا نە بەرىپ ەدىڭ، قىزىمدى قورعاعان يليالارعا قارسى شىقپاپ پا ەدىڭ؟ جۋاس بولعانعا توبەمە سەكىردىڭ عوي. ساعان سەنىپ جۇرگەن مەندە دە ار جوق ەكەن!
ميليسيونەر كەلدى ءسادۋدى الىپ كەتتى.
يليا ءبىر ءسوزدى ايتا بەرگەندە، اقساي باسىپ بىرەۋ كەلدى. بۇل ءالىپ ەدى، ءىنىسىن كورگەن سوڭ تولەپتىڭ باسىلعان كوڭىلى قايتادان قوزدى. قايتادان كوزىنەن جاس شىقتى، جىلاپ جىبەردى.
— كۇلاندانىڭ مولاسىن بۇزىپ جاتىر.
ءالىپ تولەپپەن امانداستى.
— ەشكىم، كەلگەلى ءبىزدىڭ ۇيگە نەگە بارمادىڭ؟
— تابا المادىم — دەدى جاي عانا تولەپ.
ءالىپ جايلاسىپ وتىردى. اقىرىن عانا ءسوز باستادى:
— اعا، قىزىڭنىڭ جانىن الىپ قالۋ ءۇشىن يليا بولسىن، شەكتىباي، الەكسەي بولسىن، بارلىق جۇمىسشىلار بولسىن، وققا قارسى جۇگىرىپ ەدى... سوندا بىرەۋدىڭ قىزى ءۇشىن ولمەۋ دەگەن ەشكىمنىڭ ويىندا بولعان جوق ەدى. بۇگىن، مىنە، بيلىك ءوز قولىمىزعا تيگەندە ءوزىمىز ءۇشىن قۇرىپ جاتقاندا مەن ءۇشىن، يليا ءۇشىن، سول بارلىق جۇمىسشىلار ءۇشىن، ءوزىڭ ءۇشىن، كۇلاندانىڭ الدەقاشان بۇزىلعان مولاسىن قيمايسىڭ با؟ — دەدى.
تولەپ تومەن قاراپ وتىرىپ:
— مەن سەندەردەن كەتىپ قايدا بارام، ءبىراق قىزىم ول دۇنيەدە تىنىش جاتا المادى عوي — دەدى.
— بارەكەلدى، ءوزىڭ... «ال، ەندى قاۋىپتەنەتىنىڭىز: قىزدىڭ ولگەننەن كەيى ءومىرى ەكەن عوي؟» — دەدى ءالىپ.
تولەپ باسىن يزەگەندەي بولدى.
— تولەپ تاربيەلەۋ كەرەك، ەلىمنەن كەيىن ءومىر بولمايتىنىن ءتۇسىندىرۋ كەرەك! — دەدى يليا. ءبىرازدان سوڭ الىپكە قاراپ:
— سەن جاڭالىقتى ءبىلدىڭ بە؟ لەنينگرادتان ءبىر ينجەنەر قىز كەلەتىن بولدى، ونى ترەست ءبىزدىڭ شاحتىعا بەردى. فاميلياسى ۆوزنەسەنسكايا.
— ونىسى جاقسى بولعان ەكەن — دەدى ءالىپ.
— ال، ەندى مەن شاحتىعا تۇسەم — دەپ يليا كەتىپ قالدى.
ءالىپ قولىنداعى شامىن، شاپكەسىن ستول ۇستىنە قويدى دا:
— كەلىنىن ساعىنىپ قالدى، اعا — دەدى.
تولەپتىڭ بەتىنە، قىزارعان كوزدەرىنە كۇلكى جۇگىردى.
ءالىپ:
— مەن ءقازىر كەلەم — دەپ سىرتقا شىعىپ كەتتى.
تولەپ جالعىز قالىپ وتىرىپ:
— مەنىكى دۇرىس پا؟ الدە الىپتىكى دۇرىس پا... جۇمىسشىلاردىكى دۇرىس پا؟ — دەدى وزىنە-وزى.
ءالىپ كەلدى.
— ءبىر شاحتىدا ءجۇرىپ، ءبىر-بىرىمىزدى تابا الماعانىمىز ۇيات ەكەن، ءبىزدىڭ ۇيگە بارايىق — دەدى.
ەكەۋى دالاعا شىقتى.
...شاحتى ۇستىندەگى قۇرىلىستىڭ ىرگەلەرى قالانىپ جاتىر. اعاش قورعانى سىرتىندا تەلەگرافتىڭ سىمىنداي قاتارلاسىپ كىرپىش ۇيلەر سالىنىپ جاتىر. قيمىلداپ، تىنباي جۇمىس ىستەپ جاتقان ادامدار. انا جەردە، مىنا جەردەن شىعا كەلگەندەي ءوسىپ كەلە جاتقان قۇرىلىستار. شاحتىنىڭ وڭ جاعىندا جۇمىسشىلاردىڭ ۋاقىتشا جاتاتىن اعاش باراكتارى. بۇلار ۇزىننان-ۇزاق سالىنعان.
تاسشىلار كىرپىش، تاس قالاپ جاتىر. بالتاشىلار اعاش شاۋىپ جاتىر. اعاش تاسۋ، تاس، تەمىر، بەتون، سەمەنت تاسۋ، اربانىڭ سىقىرلاۋى. ايعاي-شۋ، بۇل-تىنباي، بىرەۋى ارى، بىرەۋى بەرى جۇگىرىپ جۇرگەن، قايناعان ەڭبەك تولقىنى.
شاحتى پروحودكاسىنىڭ جۇمىسى قىزعان. بەتوننان جاسالعان الىپ، تومەن كەتەتىن شاحتى قۇدىعىنىڭ ۇستىنە زور، ۇلى مۇنارا ورناتىلعان.
قۇرىلىس باسىندا ءبىر جاس ايەل ءجۇر. باسىندا قىزىل ورامال. راقمەتتەر كەلە جاتىر. ايەل راقمەتتەرگە قارادى. ايەل بۇرىلىپ كەتتى.
— دەسياتنيك!
قارىنداشىمەن كوكىرەگىنەن سيپالاپ، دەسياتنيك كەلدى.
— دەسياتنيك، مىنا قابىرعا نەگە قيسىق قالانعان؟
ەكەۋى جاڭا سالىنىپ جاتقان شەتىن ۇيگە باردى. راقمەتتەر كەلە جاتىر. ايەل تاعى راقمەتتەرگە قارادى. قۇلاعىنان قۇرىلىس شۋلارى كەتىپ، راقمەتتىڭ قۇلاعىنا تاعى ەستىلدى. راقمەت تە كەلدى. جاس ايەلدىڭ قاسىنا جاقىندادى.
— جولداس پەتروۆ، ءبىزدىڭ قۇرىلىسشى جاس ينجەنەرىمىز اننا كوۆاليەۆا، تانىسىڭىز — دەدى راقمەت.
ايەل ادەمى قولىن ۇسىندى.
V تاراۋ
ءتۇن. راقمەتتەر جاتاتىن باراك تەرەزەلەرى شتورلانعان. تەرەزەلەردەن ەلەكتر جارىعى كوشەگە ءتۇسىپ تۇر. ينجەنەر كۋليەۆاكين ۇيىندە جالعىز ءوزى ستولدا وتىر، الدىندا بوتەلكە. ەكى ريۋمكا اراق ءىشىپ، ءبىر سەلەدكانى جەپ الدى. الدەن ۋاقىتتا قۇلاعى ەلەڭدەپ تەرەزە جاقتان ءبىر دىبىس تىڭدادى. ءوتىپ بارا جاتقان اربانىڭ جۇرگەنى ەستىدى. كۋليەۆاكين اراقتىڭ تىعىنىن جاپتى. جايلاپ باسىپ دالاعا شىقتى. باراكتى جاعالاي ءجۇرىپ اينالدى. ەكىنشى جاعىنداعى ەسىككە بارىپ كىردى. راقمەتتىڭ ەسىگىن قاقتى، تىڭدادى، ەشقانداي دىبىس ەستىلمەدى. تاعى تىڭدادى. ينجەنەر كۋليەۆاكين ەسىكتى اشتى.
— مۇمكىن بە؟
جاۋاپ بولمادى.
ءۇيدىڭ ىشىنە قارادى. كوزى جيۋلى تۇرعان كوپ كىتاپتارعا ءتۇستى. ىشكى ۇيگە كىردى. توسەككە كوزى ءتۇستى... قابىرعالاردى قارادى. ءتوردىڭ الدىنداعى ستولعا قارادى، ءبىر سۋرەتتى كورىپ، جاقىندادى. سۋرەتتى قولىنا الدى. بۇل — كۋليەۆاكين ۇستاپ تۇرعان ليزانىڭ سۋرەتى ەدى. ليزا كۇلىپ تۇر. كۋليەۆاكين تەسىلە قارادى. ءالى قاراپ تۇر، كوزىن ايىرعىسى كەلمەيدى. سۋرەتتىڭ سىرتىنداعى جازۋىن وقىدى.
«جانىم، راقمەت، ءومىر بويى سەنى سۇيەتىن جارىڭ — ليزا».
سۋرەتتى تاعى قارادى: — نەتكەن سۇلۋ، شىركىن-اي!
سۋرەتتى قالتاسىنا سالدى، ستول ۇستىنەن وراۋلى كوك قاعازدى الىپ، جاعاسىنان كويلەگىنىڭ ىشىنە سالدى. ەسىك جاقتى تىڭدادى، تىنىشتىق، قۇلاققا ۇرعان تاناداي. كۋليەۆاكين اقىرىن باسىپ دالاعا شىقتى. ەسىكتى جاپتى. جايىنا جۇرە بەردى.
..دالانىڭ وڭتۇستىك جاعىنداعى ۇلكەن كىرپىش ءۇي. توبەسىندە قىزىل جۇلدىز، قىزىل جالاۋ. ءۇي الدى سيرەك كوك دالا. الىستا سالىنىپ جاتقان جاڭا شاحتى قۇرىلىسى. بالعانىڭ سوعىلۋى، جۇمىسشىلاردىڭ دابىرلاعان داۋسى، تارسىل-گۇرسىل ءار ءتۇرلى دىبىستار ەستىلەدى. كىرپىش ءۇيدىڭ ماڭدايىندا: «قاراعاندى مەملەكەتتىك كومىر Tpeci» دەگەن جازۋ بار.
ەسىكتىڭ الدىندا ينجەنەر كۋليەۆاكين تۇر. ءتۇس ۋاقىتى، ينجەنەر كۋليەۆاكين كۇنگە قارادى. كوزىن جۇمدى، ىشكە كىرىپ، ۇزىن كوريدورعا ءتۇسىپ، ينجەنەر كۋليەۆاكين ابايلاپ الدى، ارتىنا قارادى. كوريدوردىڭ ورتا شەنىندە ەسىككە كىردى. ەسىكتى جاپتى، توردەن ستولعا بارىپ، ستول ۇستىندە جاتقان، ورتاسىنان بۋىلعان ءبىر شۋماق قاعازدى الىپ، ەسىككە قارادى، تىڭ تىڭدادى، قاعازدىڭ ادرەسىن وقىدى: «شاحتى قۇرىلىسىنىڭ باس ينجەنەرى ءداۋىر ۇلىنا. موسكۆا، اۋىر ونەركاسىپ كوميسسارياتى».
كۋليەۆاكين بۋىلعان قاعازدى گازەتكە وراپ، شىعىپ جۇرە بەردى. كوريدوردىڭ شەتىندە ەسىككە كىرىپ، ءۇيدىڭ ورتاسىنداعى ستولعا كەلىپ وتىردى. وڭ جاعىنا قارادى-ستول بوس، ۇستىنە كۇن ءتۇسىپ تۇر. ينجەنەر كۋليەۆاكين ورامالىمەن بەتىنىڭ تەرىن ءسۇرتتى. سول جاعىنا قارادى-ستول بوس، ەسىك جاقتان تىڭ تىڭدادى: بىرەۋ كەلە جاتتى، بۋىلعان قاعازدى ستولدىڭ تارتپاسىنا سالا سالدى، ەسىكتەن پوچتالون كىردى.
— ينجەنەر ءداۋىر ۇلى بار ما؟ — دەدى. كۋليەۆاكين ءبىراز كىرىڭكىرەپ:
— نەمەنە؟ — دەدى.
— تەلەگرامما.
— قانە، اكەلىڭىز.
پوچتالون اكەلدى. كۋليەۆاكين سىعالاپ ءىشىن كوردى، راقمەتتى ۇيىنەن العان قىزدىڭ سۋرەتى كوزىنە ەلەستەدى.
— تاستاپ كەتىڭىز، ءقازىر كەلەدى.
— وندا قولىڭىزدى قويىڭىز.
كۋليەۆاكين قولىن قويدى. پوچتالون شىعىپ كەتتى. ينجەنەر كۋليەۆاكين تەلەگراممانى اشىپ قويدى.
«جيىرماسىندا شىقتىم، موسكۆا قاراعاندىعا جىبەردى. كۇتىپ ال! ءسۇيدىم، ليزا».
كۋليەۆاكين قاتتى كۇرسىندى.
— قىزىق...-ينجەنەر كۋليەۆاكين تەلەگرامدى بۇكتەپ قالتاسىنا سالدى-وعان بەرە قويماسپىن...
ءتۇن. اسپان بۇلت. جۇلدىزدار كورىنبەيدى.الدەقايدا پوەزد ايقايلايدى. پوەزد جاقىندادى. ستانسيانىڭ باسى ولاي-بۇلاي جۇگىرگەن ادامدارعا تولعان. پوەزد كەلىپ توقتادى. پوەزدان ادامدار تۇسە باستادى. ايقايلار، داۋىستار ەستىلە باستادى. ەلەكتر جارىعىندا پوەزدان ءبىر قىز ءتۇستى. باسىن ءبىر جاق قۇلاعىنا قيسايتا كيگەن قىزىل بەرەت. جۇكتەرىن جەرگە قويىپ تۇردى. قايتادان ءجۇرىپ ەلەكتر شامىنىڭ استىنا كەلدى. ەندى بەتىن انىق كورۋگە بولادى. بۇل بىزگە تانىس ءجۇز، بۇل-ليزا ۆوزنەسەنسكايا. قاراڭىزشى، قانداي كەلبەتتى. مىنە، بەتى، كوزدepi كۇلىپ تۇر، قۋانىشتى، جۇرەگىن ۇستايدى، الاقتاپ جان-جاعىنا قارايدى. ولاي-بۇلاي جۇگىرىپ جۇرگەن ادامداردى كوردى ليزا.
— راقمەت — دەپ ايقايلادى.
ليزا كۇلەدى، قانداي قۋانىشتى. ادەمى ساۋساقتارىن اۋزىنا اپارىپ:
— راقمەت، اۋ، راقمەت! — دەدى ءبىراق جاۋاپ جوق. ليزانىڭ كۇلىمدەگەن كوزدەرىنەن قۋانىش قاشادى. قامىققانداي بولادى.
— شىنىمەن كەلمەدى مە ەكەن؟ ليزا تومەن قارايدى، ۆاگون جاقتان چەمودانىن كوتەرىپ ءبىر ايەل كەلەدى.
— ليزا، ادامىڭ كەلمەپ پە؟ ليزا تاعى تومەن قارايدى. باسىن كوتەرەدى. ۇلكەن قارا كوزدەرىندە رەنجۋدىڭ تاڭباسى جاتادى.
— ترەسكە تەلەگرامما بەرەمىز دەگەندە، قارسى الاتىن ادامىم بار دەپ، قويعىزىپ ەدىم...
— قانە، ليزوچكا، ەرتەڭگە دەيىن قوش بول، كۇيەۋىم كۇتىپ تۇر — دەپ ايەل كەتەدى. ليزا ارتىنان قارايدى. ۇلكەن قارا كوزدەرى جاسپەن قايماقتانادى.
ليزا جۇكتەرىن كوتەرىپ، ستانسيا ىشىنە كىرەدى. جۇك ساقتايتىنعا جۇگىن تاپسىردى. شال قابىل الدى. ءبىراز ليزاعا قارادى، تامساندى:
— سەندەي قىز بىزدە جوق ەدى سۇيگەنىڭە كەلگەنسىڭ-ay.
ليزا تەرىس قاراپ كوزدەرىن ورامالمەن ءسۇرتتى. كۆيتانسيا الىپ دالاعا شىقتى. «بۋفەت» — دەگەن جازۋدى كوردى ەسىگىنە باردى. ەسىك جابىق. ەسىككە سۇيەنىپ ءبىراز تۇردى. كوزىنە راقمەت ەلەستەدى.
— مۇمكىن، ۇيلەنىپ قويعان شىعار... جاتاق ءۇيدى تابۋ كەرەك!
ليزا تەز-تەز باسىپ، قالاعا قاراي كەتتى.
ليزا ستانسيادان شىعىسىمەن تۋرا كوشەمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، ءوزى دە بىلمەستەن راقمەت ءۇيىنىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا كەلدى. راقمەت تە قۇرىلىستان كەلە جاتىپ ءبىر ايەلدى كوردى. بۇل ليزا ەدى. ءبىراق قاراڭعىدا تانىماي ۇيىنە كىرىپ كەتتى.
— ول نە قىلعان ايەل؟ — دەپ ويلادى راقمەت.
توسەگىنە وتىردى. ويعا كەتتى. ەسىنە ليزا ءتۇستى.
كوزىنە لەنينگرادتا باقشادا وتىرعانى ەلەستەدى. راقمەت تەرەزەسىنىڭ الدىنا ليزا جاناپ كەلدى..
راقمەتتىڭ كوزىنە ليزا ەلەستەدى.
— ليزوچكا، جانىم، ساعىندىم — دەدى داۋسىن شىعارىپ.
تەرەزەنىڭ الدىنا كەلگەن ليزانىڭ قۇلاعى ەلەڭ ەتە قالدى. قايدان شىققان داۋىس ەكەنىن بىلمەدى. ەندى قايدا جۇرەرىن بىلمەي داعدارىپ ءبىراز تۇردى.
ءۇيدىڭ ىشىندە راقمەت. تەرەزە الدىندا ليزا.
راقمەت ستولعا جۇگىردى. ليزانىڭ سۋرەتىن ىزدەپ تابا المادى. چەمودانىن اشىپ ليزانىڭ تاعى ءبىر سۋرەتىن الدى. قارادى: ليزا كۇلىپ تۇر.
— ليزوچكا، قاشان كەلەسىڭ؟-سۋرەتىن كوكىرەگىنە باستى.
ال ليزا تەرەزە الدىندا تۇر، تەرەزە شتورلى. ليزا قامىعىپ تۇر.
— راقمەتتىڭ ۇمىتقانى عوي...
ىشتە راقمەت cypeءتتى ءسۇيدى.
— قالقام...
ليزا تەرەزە الدىندا راقمەت ۇمىتتى دەپ جىلاپ تۇر.
ال راقمەت ۇيدە ليزانى ساعىنىپ، سۋرەتىن كەۋدەسىنە قىسىپ تۇر.
... ليزا اقىرىن باسىپ ءجۇرىپ باراكتى اينالدى. تاعى ءبىر تەرەزەنىڭ الدىنا كەلدى. ەسىكتىڭ الدىنا كەلدى. ەسىكتەن بىرەۋ شىقتى. بۇل ينجەنەر كۋليەۆاكين. ليزا قاسىنا كەلدى.
— جولداس، جولاۋشىلار تۇسەتىن ءۇيدى بىلەسىز بە؟
كۋليەۆاكين ارەشكە شاقتى، ليزانىڭ بەتىن كوردى، كوزىن كەڭ اشىپ كەيىن كۇلدى.
— كەشىرەرسىز، لەنينگرادتان كەلە جاتقان ينجەنەر ۆوزنەسەنسكايا ءسىز بولاسىز با؟
— يا...
— تىپتەن جاقسى، ىشكە كىرىڭىز، مەن ترەستىڭ ينجەنەرىمىن.
امانداستى. ليزا ىشكە كىردى، ورىندىققا وتىردى.
— ويپىرماي، نەگە تەلەگرامما بەرمەدىڭىز — دەدى كۋليەۆاكين-بىز كۇتە-كۇتە ابدەن زارىقتىق قوي.
ليزا كۇلدى، ءبىراق قايعىنىڭ تاڭباسى بەتىندە ءالى جاتىر.
— تىپتەن شارشادىم، تەلەگرامما سوققان ادامىم شىقپادى...
— قاپ، ونىسى نەسى وڭباعاننىڭ، ءسىز نەگە ترەستكە سوقپادىڭىز؟
ليزا جايلاسىپ وتىردى.
— مۇندا ينجەنەر ءداۋىر ۇلى دەگەن بار ما؟ — دەدى.
— بار.
— قالاي، امان-ەسەن بە؟
— ە، ءبىز ەركەكتەر، بىلاي سويلەيمىز: ەگەر جىگىت قىزدارمەن كەپ جۇرسە، ول تىپتەن ساۋ. ءداۋىر ۇلى دا سولاي.
ليزا شوشىپ كەتتى، قاباعىن ءتۇيدى. ءبىراق سىر بىلدىرگىسى كەلمەدى.
— جاقسى، قارىنداسىم، ءسىزدىڭ اتىڭىز كىم؟
— ليزا.
— ليزوچكا، مەن ءسىزدىڭ اكەڭىزدى جاقسى بىلەم، اتاقتى اكادەميك، ول قانداي جاقسى...
ليزا قولىمەن يەگىن سۇيەپ، ستولدىڭ ۇستىنە قاراپ مۇڭايىپ وتىردى. كۋليەۆاكين ليزاعا قارادى، كوزى جاينادى، تىپىرشىپ وتىرا المادى.
— ليزوچكا، قانداي كورىكتىسىز، سىزدەي حوردىڭ قىزى، اتاقتى ادامنىڭ قىزى وسىنداي دالاعا كەلە مە...
ليزا قالىڭ ويدا وتىردى. ءبىر ۋاقىتتا:
— ينجەنەر ءداۋىر ۇلىنىڭ ءۇيىن بىلەسىز بە؟ — دەدى.
— بىلەم، الىستا... يا، ونى قۇتتىقتاۋىڭىزعا بولادى...
— نەگە؟
— جاقىندا ايەل الايىن دەپ ءجۇر.
ليزا سەلك ەتتى. سۇپ-سۇر بولىپ كەتتى، كوزى الارىپ كەتتى. كوزىن كۋليەۆاكيننەن ايىرماي ورنىنان تۇردى، سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى.
— كەشىرىڭىز، ءسىزدىڭ ونىمەن ءبىر قاتىناسىڭىز بار ما ەدى؟
— يا-جوق... انشەيىن — دەدى ليزا.
ونان سوڭ ليزا eciن جيناپ العانداي بولدى.
— ءسىز ماعان ادرەسىن ايتىڭىز!
— الىستا.
— جوق، ايتىڭىز، مەن ءقازىر بارام.
— Cءىزدى ويلامايتىن ادامدى قايتەسىز؟
— جوق، ءقازىر بارام، ايتىڭىز!
— ايتايىن، ءبىراق ءسىزدى ەسىنە دە المايدى...
— ۇيلەنسە ۇيلەنگەن شىعار، ءبىراق مەنى ۇمىتۋى مۇمكىن ەمەس.
ليزانىڭ كوزى قابىرعادا تۇرعان ءوزىنىڭ سۋرەتىنە كوزى ءتۇسىپ كەتتى. جۇگىرىپ باردى.
— بۇل قايدان ءجۇر؟
— كوشەدەن تاۋىپ الدىم.
ليزا سەنىمسىز كوزبەن كۋليەۆاكينگە قاراپ:
— وزىمە قايتىپ بەرىڭىز — دەدى.
— ماعان سىيلاڭىزشى.
— سىزگە ارنالماعان عوي.
— ارناڭىزشى ماعان.
— جوق، قايتىپ بەرىڭىز.
— ەڭ بولماسا، بۇگىنشە تۇرسىن.
ليزا ورنىنا كەلىپ وتىردى. ءبىر ولەڭ ايتقان داۋىس ەستىلدى. بۇل راقمەتتىڭ داۋسى ەدى. ليزانىڭ قۇلاعى ەلەڭ ەتە قالعانداي بولدى.
— بۇل كىم؟
— اشەيىن، قازاقتار عوي...
راقمەت ۇيىندە وتىر. ءۇي قابىرعاسىنىڭ تاساسىندا، وزىنەن كوپ بولسا ون قادام جەردە ليزاسىنىڭ وتىرعانىن قايدان ءبىلسىن!
«ليزا، لەنينگرادتا نەگە قالدى، نەگە تەلەگرامما بەرمەيدى دەدى تەلەفون شىلدىرلادى. بۇل شاحتى قۇرىلىسىنان سوعىپ تۇرعان شەكتىباي.
— پروحودكادا از عانا كەدەرگى بولىپ قالدى.
— قaءزىp بارام — دەدى راقمەت.
راقمەت جۇگىرىپ الا جونەلدى. كۋليەۆاكين دالاعا شىقتى. «تاڭ اتقانشا كەلمەيدى ادرەسىن ەندى ايتۋعا بولادى» دەپ ىشكە كىردى.
ەسىكتىڭ الدىن ەلەكتر شامدارى جاپ-جارىق قىلىپ تۇر. ينجەنەر اننا كەلە جاتىر. راقمەتتىڭ ەسىگىنە بۇرىلدى، ىشكە ەندى. ەسىكتى قاقتى، جاۋاپ بولمادى، اشىپ ىشكە كىردى -راقمەت!
راقمەت جوق، ستولدىڭ ۇستىندە تۇرعان قاعازدى الىپ، بىلاي دەپ جازدى. «جاڭا بىزدە ورامالىڭدى قالدىرىپ كەتىپسىڭ. كەلشى انا جۇمىس جونىندە قۇرىلىس باسىندا سويلەسەرمىز. وڭاشا جەر تابامىز عوي. اننا».
ليزا تۇرەگەلىپ تۇر. كۋليەۆاكين وتىر.
— ادرەسىن ايتىپ بەرىڭىزشى. ءقازىر بارامىن.
— قويمادىڭىز عوي، كەشىرىڭىز، مەن ويناپ ايتىپ ەدىم، ول بىزبەن كورشىلەس وسى باراكتىڭ سىرتىنداعى ەسىك، بىزبەن قابىرعالاس...
ليزا كۋليەۆاكينگە الا كوزىمەن قارادى. شىعىپ كەتتى.
— ءقازىر كەلەسىز عوي — دەدى كۋليەۆاكين.
ليزا جاۋاپ بەرگەن جوق.
جىلدام باسىپ راقمەتتىڭ ەسىگىنە كەلدى. ەسىككە ەنە بەرگەندە الدىنان اننا شىقتى. ەكەۋى دە بىر-بىرىنە سۇستيىپ قاراستى. ليزا ىشكە ەنىپ كەتتى، ەسىكتى قاققان دا جوق، ۇيدە ەشكىم دە جوق. راقمەتتىڭ جاستىعى كوزىنە وتتاي باسىلدى. بارىپ كروۆاتقا وتىرىپ، الدىنا الىپ سيپادى. الىپ قويىپ، ستولعا باردى. اننانىڭ، حاتىن كوردى. وقىدى:
— الايىن دەپ جۇرگەن جاڭاعى ەكەن عوي، ارينە، سۇرىنگەندەرگە جۇمىس ۇستىندە دە وڭاشا جەر تابىلادى. مەن الدىمنان شىعادى دەپ جۇرگەندە، بۇل كىسى ت. بىرەۋدىڭ ۇيىنە ورامالىن تاستاپ ءجۇر ەكەن عوي...
ليزا وتىردى، ەكى قولىمەن جاعىن سۇيەدى. مەنىڭ ءوزىم اجەپتاۋىر ادام كورىنەدى.
ەسىكتىڭ، الدىنا ەكى ادام كەلدى بىرى-راقمەت، ءبىرى الەكسەي. ەكەۋى راقمەت ەسىگىڭ الدىنا كەلىپ توقتادى.
ليزا ىشىندە وتىر. ەشتەڭە سەزبەيدى.
راقمەتتەر ءبىراز تۇردى.
— ال، ەندى قوش بول — دەدى الەكسەي.
— جوق، ءسىزدى مەن شىعارىپ سالايىن.
راقمەت الەكسەيگە ءتيسىپ كەتتى.
...ليزا ءالى وتىر.
— ول ەندى نەگە كەلمەيدى ۇيىنە...
قالىڭ ويعا كەتتى. ابدەن قامىققان.
— انناسىمەن وڭاشا جەر تاۋىپ، سويلەسىپ جۇرگەن بولار.
ليزا دالاعا شىقتى، ءجۇردى. وسى ۋاقىتتا ارت جاقتان بىرەۋ كەلدى. راقمەت ءالى، بايقاعان جوق، ىشكە كىرىپ كەتتى. ليزا كۋليەۆاكيننىڭ ۇيىنە كەلدى.
— شاي ءىشىڭىز — دەدى كۋليەۆاكين.
— ىشپەيمىن. جاتسام... ۇيقىم كەلدى.
— ىشكە توسەك سالىپ قويدىم، مەن اۋىزعى ۇيگە جاتام.
ليزا ىشكە كىردى، كۋليەۆاكين شايىن قويا سالىپ، ولاي-بۇلاي ءجۇردى. ەسىكتەن بارىپ سىعالادى. ليزانىڭ ادەمى دەنەسىن كوردى. كويلەگىن كوتەرىپ تۇرعان ەكى الماسىن كوردى. ەكى جاققا قاراپ تامساندى، ءۇيدىڭ ورتاسىنا كەلدى.
— شىركىن قانداي ەكەن.
كوزىن مرامور ستاتۋياسى ەلەستەدى. تاعى بارىپ سىعالادى. ءبىراق ليزا كورىنبەدى. تاعى ولاي -بۇلاي ءجۇردى. شىداي المادى، ارى-بەرىدەن سوڭ گيمناستيكا وينادى. تىپتەن بولماعان سوڭ ەتپەتىنەن ءتۇسىپ، توسەگىنە جاتا قالدى.
...ليزا جاتىر. ءۇيدىڭ ءىشى جارىق. ليزا كويلەگىن دە شەشپەگەن، كوزى اشتى، قابىرعاداعى كۋليەۆاكيننىڭ سۋرەتىنە كوزى ءتۇستى. تۇرەگەلدى كويلەگىن ءسال كوتەرىپ، باتەڭكەسىن شەشتى. ءتۇپ-تۇزۋ ادەمى بالتىرلارىن ايقاستىرىپ وتىردى. تۇرىپ ەسىكتىڭ ەكى بۇراپ جاپتى. شامدى ءوشىردى. ءۇيدىڭ ءىشى قاراڭعى. تەك توسەككە دالاداعى ەلەكتر شامىنىڭ جارىعى ءتۇسىپ تۇر، ليزا توسەككە جاتتى. توسەكتىڭ ۇستىندە ەلەكتر ساۋلەسى، ليزا باسىن كوتەرىپ الدى.
«مەن جاڭا راقمەتتىڭ ۇيىندە قالىپ، سوندا نەگە جاتپادىم». ءبىراز وتىردى. قايتادان جاتتى. «كەرەك بولسا ءوزى كەلەر» — دەدى. ەندى تىنىپ جاتقاننان كەيىن، الىستاعى قۇرىلىس دىبىستارى ءۇيدىڭ ىشىنە زورعا جەتىپ، بولار-بولماس ەستىپ تۇر.
...كۋليەۆاكينگە ىقىلىق ءتيدى، سەلك-سەلك ەتەدى. تاعى باسىن كوتەردى اراق ىشپەسىن دەپ بوتەلكەنى قارادى، بوتەلكە بوس. قايتادان جاتا كەتتى.
VI تاراۋ
كۇندىز ساعات 11-دە راقمەت ۇيىنە كەلدى، وتىردى. ەسىكتى بىرەۋ قاقتى.
— كىرىڭىز.
ينجەنەر بوريسوۆ كەلدى.
— قالاي، راقمەت؟ ءوتىپ بارا جاتىپ كىرە كەتەم، ۇيىڭدە ءبىر بولمايسىڭ، قۇرىلىستان شىقپايسىڭ.
ەكەۋى دە ۇندەمەي ءبىراز وتىرىستى.
— جاڭالىق، راقمەت، ترەستكە لەنينگرادتان ءبىر ينجەنەر قىز كەلدى. ەندى ءبىر كوركەم... ۆوزنەسەنسكايا.
— نە دەيدى؟
راقمەت ورنىنان قارعىپ تۇرىپ، ەسىككە جۇگىرىپ بارىپ قايتىپ كەلدى.
— قايدا جاتادى؟
بوريسوۆ تاڭىرقاپ راقمەتتىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن قاراپ شىقتى.
— كۋليەۆاكيندىكىنە ءتۇسىپتى، ول بۇرىننان الايىن دەپ جۇرگەن قىزىم دەيدى عوي.
— نە دەيسىڭ؟-راقمەت ستولدى قويىپ قالدى-كىم الادى دەيمىن ساعان؟
بوريسوۆ سەسكەنىپ، شەگىنە ءتۇستى.
— مەن ءقازىر بارىپ سويلەسەم!
ەسىككە تۋرا جۇگىردى. شىعا بەرىستە تۇرىپ قالدى دا، قايتا اينالىپ كەلدى.
— Keشip، كوليا، مەن ساعان ايقايلاپ جىبەرىپپىن...
بوريسوۆ كۇلدى. ەكەۋى دە دالاعا شىقتى. بوريسوۆ قوشتاسىپ كەتتى، راقمەت كۋليەۆاكيننىڭ ەسىگىنە باردى. ەسىكتى قاقپاستان ىشىنە ەنىپ كەتتى. ىشكى ۇيگە باردى. ستول ۇستىندە ليزانىڭ سۋرەتىن كوردى. قابىرعاداعى كۋليەۆاكيننىڭ كوستيۋمىن، ونىڭ ۇستىندە ليزانىڭ تانىس ورامالىن كوردى. كروۆاتتتىڭ استىنداعى ليزانىڭ وزىنە تانىس باتەڭكەسىن كوردى. راقمەت قوزعالماي قاتىپ قالدى.
«سۋرەتىن دە بەرىپ ۇلگەرىپتى. باتەڭكەسىن دە كروۆاتتتىڭ استىنا قويىپتى...» دەپ ويلادى.
قابىرعاداعى ورامالعا كوزى ءتۇستى.
«...كيىمدەرىن دە ارالاستىرىپ قويىپتى...»
جۇگىرىپ دالاعا شىقتى. ليزانىڭ كۇمىستەي كۇلكىسى ەستىلدى. راقمەت قارادى، الىستا، ليزا مەن كۋليەۆاكين قولتىقتاسىپ، كۇلىسىپ كەلە جاتىر ەكەن.
«...وزدەرى دە ارالاسىپتى». مەنىڭ ۇيىمە كەتتى. كىرىپ، اۋىزعى ءۇيدىڭ ورتاسىنا بارىپ، قوزعالماي تۇردى دا قالدى.
«باسە، نەگە تەلەگرامما بەرمەيدى تۇسىنبەدىم دەسەم». ءبىراز ويلاندى.
— جوق، جوق، مۇمكىن ەمەس!-راقمەت ايقايلاپ جىبەردى. تەرەزەگە قاراپ سۇيەنىپ ءبىراز تۇردى. تەرەزەنىڭ ار جاعى باراكتار. ءبىر ايەل،ءبىر ەركەك كەلە جاتىر. ءبىرى — اننا. راقمەتتىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا كەلىپ اننا ءبىر نارسەنى ايتىپ كۇلدى.
«ءوزى جاقسى ەكەن-اۋ، وسى ۋاقىتقا دەيىن بەتىنە دە جوندەپ قاراماپپىن-اۋ!» — دەپ ويلادى راقمەت.
«جوق-جوق، پارتيا مۇشەسى بولعان سوڭ ءبىرىن-بىرى جاقسى ءبىلۋ كەرەك قوي، مەن سونى ايتام» — دەپ راقمەت ءوزىنىڭ بىزگە ءبىر ويىن اقتاعانداي بولدى. اننا قاسىنداعىسىمەن قۇشاقتاسىپ ىشكە كىردى. ەسىك قاعىلدى.
— كىرىڭىز.
اننا كۇلىپ كىردى.
— تۇندە كەلگەنىمدە جوق ەكەنسىڭ...
— وڭاشا جەر ىزدەگەن ءسوزىڭ نە؟— راقمەتتىڭ قاباعىندا ءالى اشۋدىڭ ءىزى بار.
— ول دەسياتنيك ۆاۆريلوۆ تۋرالى سەنىمەن اقىلداسايىن دەپ ەدىم، ول ىلعي ءۇي قابىرعالارىن قيسىق سالادى...
— جەتە تەكسەرۋ كەرەك. ءبىلىپ ىستەسە دە، بىلمەي icتەسە دە ءبىر شارا قولدانۋ كەرەك. ۋاقىتتى، قارجىنى بوسقا شاشۋعا بولمايدى عوي...
ءبىراز ۇندەمەي وتىرىستى. راقمەت ورنىنان تۇردى:
— اننا، ساعان ءبىر سىر ايتقىم كەلىپ تۇر... ىشىمە سىيماي بارادى.
— قانە، ايتشى.
— مەنىڭ... مەنىڭ... ءبىر... سۇيگەن ادامىم بار ەدى، سول وسىندا كەلىپتى.
— ۆوزنەسەنسكايا ما؟ — اننا كۇلە سويلەدى.
— يا، سول، تەلەگرامما دا بەرگەن جوق، ۇيىمە دە كەلگەن جوق...
— ول كەلمەسە سەن بار، نەڭ كەتەدى؟
— جوق، بارمايمىن.
— باراسىڭ، ءبىر تۇككە تۇرمايتىن تۇسىنبەستىك بولىپ جۇرگەن شىعار.
— اڭگىمە وندا ەمەس...
— ەندى نەدە؟ قانە، ءقازىر بار، سويلەس...
— جوق، وندا وتىرىپ قالۋىم مۇمكىن، ءقازىر شاحتىعا بارامىز.
تەلەفون شىلدىرلادى. راقمەت تىڭدادى:
— يا... ءقازىر بارايىن... — ەكەۋى دە شىعىپ كەتتى.
ليزا ۇيدە، تەرەزەنىڭ الدىندا سۇيەنىپ تۇر. قالىڭ ويدا. ءبىر ۋاقىتتا شوشىپ ويانعانداي بولدى. تەرەزەنىڭ سىرتىنا تەسىلە قارادى. راقمەت ءبىر ايەلمەن كەتىپ بارا جاتىر. Tءىپتى قارامايدى. ليزا تەڭسەلىپ زورعا تۇر، كوز الدىندا ستولدار بۇلدىراپ كەتتى، كوزىنەن جاس تامشىلادى (بۇل زارىعىپ ساعىنعاندىق پا، الدە كۇيىنگەندىك پە؟).
«شىنىمەن-اق مەنىڭ جانىما، ماعان كەلمەي، باسقا اداممەن كەتىپ بارا جاتىر ما؟»
كەلىپ كروۆاتقا جاتا كەتتى.
اۋىز ۇيگە كۋليەۆاكين كەلدى. اقىرىن ىشكى ءۇيدىڭ ەسىگىن اشتى، كىرىپ، ورىندىققا وتىردى، ليزا كوزىن اشىپ جاتىر.
كۋليەۆاكين ليزانىڭ اياعىنا قارادى، كوزى جەپ بارا جاتىر. ليزا اياقتارىن جيناپ الدى. ونان سوڭ قايتا سوزىپ، بۇرىنعىسىنان دا كورنەكتى ەتتى. كۋليەۆاكيننىڭ كوزدەرى تەسىپ بارادى. ليزانىڭ كوكىرەگىنە قارادى، شاشىنا قارادى، بەتىنە قارادى، تاعى دا اياعىنا قارادى، شىداي المادى.
— ليزوچكا، سەنەن وتەر قىز بولار ما ەكەن؟ مەن سەنى سۇيەم.
ليزا ۇندەمەدى.
كۋليەۆاكين اقىرىن كروۆاتقا كەلدى، وتىردى، بەتىنە قارادى، ليزا ءالى ۇندەگەن جوق... ليزانىڭ اقىرىن اياقتارىن سيپادى، ونان سوڭ شاشىن سيپادى، اقىرىن كوكىرەگىن سيپادى. بەتىنە قۋانىش جۇگىردى.
— ليزوچكا، سۇيەسىڭ بە مەنى؟ ليزا ۇندەمەدى.
— ليزا، سۇيەسىڭ بە؟ ليزا ۇندەمەدى.
كۋليەۆاكين سۇيۋگە ەڭكەيدى. جاقىنداپ كەلەدى مىنە، تاياۋ قالدى. تىپتەن كەلىپ قالدى. وسى ۋاقىتتا ليزا قولىمەن قاعىپ جىبەردى.
— كەت، جوعال، ايۋان! كۋليەۆاكين قارعىپ تۇردى:
— اشەيىن ويناپ ەدىم...
— قاسىما جولاۋشى بولما! ليزا ۇشىپ تۇردى، جۇگىن الدى:
— قوش بول، مەن پاتەرىمە كەتەم، مۇنداي ادەتكە ءۇيىر بولماۋ كەرەك قوي، كەڭەس ينجەنەرى، جولداس كۋليەۆاكين. مەن راقمەتكە كەتتىم، راقمەتكە، ەستىدىڭىز بە؟ ەستىپ الىڭىز راقمەتكە!
شىعىپ جۇرە بەردى. «بارا كەتەيىن». راقمەتتىڭ ۇيىنە كەلدى، ەسىك اشىق. اقىرىن قارامەن ءتوردىڭ الدىندا توسەك ۇستىندە راقمەت وتىر، الدىندا بلوكنوت. ونىڭ جازۋىنا ءۇڭىلىپ اننا تۇر. قاپىلىس كورگەن ادام بولساڭ سۇيۋگە بەتىن توسىپ تۇر ەكەن دەيسىڭ. ليزا كوردى. كىرمەستەن دالاعا شىقتى. تۇردى.
— مەيلى سۇيگەن شىعار، وندا مەنىڭ قانداي اقىم بار؟ تەك ءتۇسىنىسۋ، وزىنە ايتۋ كەرەك. ءقازىر بولمايدى. مىناۋسىنان دا ايرىلىپ قالۋى مۇمكىن...
ليزا جۇگىرىپ كەتتى.
— ءوزى كەلمەسە، مەن بارمايمىن — دەدى كەتىپ بارا جاتىپ.
ۇيدە راقمەت تۇرەگەلىپ ءجۇر. اننا وتىر.
— سەن ءقازىر بار وعان، سويلەس... — دەدى اننا. راقمەت ۇندەگەن جوق. جىم-جىرت، شاحتىداعى قيمىلداردىڭ دىبىسى ۇيگە جاڭا كىرگەندەي بولدى.
— بۇگىن ءجۇز مەتر پروحودكا ەتتىك.
راقمەت قۋانىپ كەتىپ، جۇگىرىپ بارىپ اننانى قۇشاقتاي الدى. بايقاۋسىزدا ەرنىنەن ءبىر ءسۇيىپ الدى. ونان سوڭ جۇگىرىپ ەسىك جاققا كەتتى. ەرنىن ءسۇرتتى.
— كەشىر، اننا، بايقاۋسىزدا... تىستەپ قىزىپ كەتىپپىن.
اننا كۇلدى.
— ەشتەڭە ەتپەس، قىزۋلىق اركىمدە دە بولادى عوي. ليزانى ايتتى ەندى.
راقمەت ۇندەگەن جوق، تومەن قارادى. اننا قوشتاسىپ دالاعا شىقتى. راقمەت جالعىز ءوزى قالدى. ويلاندى، باسىن شايقادى.
— ءوزى كەلمەسە، مەن بارمايمىن...
VII تاراۋ
راقمەت شاحتى قۇرىلىسى باسقارماسىندا كابينەتتە وتىر. سىزىقتار سىزىپ، ءاربىر نارسەنىڭ جوسپارىن جاساپ وتىر. ەسىكتەن ۇزىن قارا دەسياتنيك كەلدى. بەرى الىپ ستولدىڭ ۇستىنە قويدى. راقمەت باسىن كوتەرىپ الىپ، قالامىن ستول ۇستىنە قويدى:
— انەۋكۇنگى ۋاقيعاعا سەبەپشى كىم بولدى؟
دەسياتنيك باسىن كوتەرمەي وتىرىپ:
— مىرزاش — دەدى.
راقمەت دەسياتنيككە قادالا قارادى.
— شاقىر، مىرزاشتى.
دەسياتنيك ەرىنىپ، جاقتىرماعانداي ورنىنان تۇردى. ەسىك جاققا باردى.
— ءبىر ساعاتتان كەيىن ءوزىڭ كەل!
راقمەت تاعى جازا باستادى. پروحودكاعا وتكەن جوسپاردى كوردى. كۇلىمسىرەدى.
— ءجۇز جيىرما مەتر، ينجەنەر ءداۋىر ۇلى — دەدى.
شاحتى قۇرىلىسى. كومسومولەستەر بريگاداسى شاحتى ۇستىندەگى كابينەتتىڭ تەمىر بەتوندى ۇيلەرىنىڭ قابىرعالارىن قالاپ جاتىر.
شەت جاقتا جۇرگەن دەسياتنيككە مىرزاش كەلدى. ەكەۋى ءبىراز سويلەسىپ تۇردى. سول ۋاقىتتا كۇلە قاراپ شەكتىباي كەلدى.
— مىرزاش، مۇندا نەعىپ تۇرسىڭ؟
مىرزاش تەسىلە قالشيىپ قالدى.
— جولداس ناچالنيك...
ونان سوڭ بوساپ، مۇڭايىپ تومەن قارادى:
— مەنى راقمەت شاقىرتادى، ءبىز جارىسقا تۇسكەنبىز، جۇمىستان كەتكىم كەلمەيدى..
— جۇمىسى بار ادامنىڭ ءوزى نەگە كەلمەيدى. جۇمىستان قالدىرىپ كەڭسەگە شاقىرتىپ — دەدى دەسياتنيك تەرىس بۇرىلىپ.
شەكتىباي كۇلىپ قويىپ:
— ينجەنەر شاقىرسا بارۋ كەرەك — دەدى. ونان سوڭ دەسياتنيككە قاباعىن ءتۇيىپ:
— سەن راقمەتتى جوندەمەي-اق قوي — دەدى سىرت بۇرىلىپ ءجۇرىپ كەتتى.
...كابينەتتە راقمەت پەن مىرزاش، بىرىنە-بىرى قارسى وتىر. مىرزاش تومەن قاراپ وتىر. ءدال توبەسىندە تەڭگەدەي جەرىندە شاشى جوق. راقمەتتىڭ كوزى ءتۇسىپ كەتتى. راقمەت تونە قارادى، ءتۇسى وزگەرىپ كەتتى. اۋزىن اشتى، ورنىنان تۇردى. كوزىن ايىرماي ستولدان كەتىپ، بۇرىشقا باردى.
— جانىم، سەن كادىمگى مىرزاشسىڭ با؟
راقمەت قولىن جايا جۇگىرىپ، مىرزاشتى قۇشاقتاي الدى. مىرزاش تاڭ قالىپ ورنىنان قارعىپ تۇردى.
— جيىرماسىنشى جىلى دەتدومدا بىرگە بولعان...
راقمەتتىڭ ءسوزىن اياعىنا دەيىن كۇتپەستەن مىرزاش تا قۇشاقتاي الدى.
...ەكەۋى كۇلىسىپ، سويلەسىپ وتىرعاندا، باعاناعى دەسياتنيك كەلدى.
ول كەلىپ وتىرماي جاتىپ راقمەت:
— سەن نەگە الدايسىڭ؟ — دەدى.
دەسياتنيك ورىندىققا وتىرا بەرىپ:
— يا ءپىرىم — دەدى «يا ءپىرىم» — دەگەن ءسوز دەسياتنيكتىڭ اۋزىنان ەمەس، وتىرعان ورىندىعىنىڭ استىنان شىققانداي بولدى. راقمەت ەلەڭ ەتە قالدى. كەنەت ءبىر نارسەنى ويلاتارىم قانداي بولدى. راقمەت دەسياتنيككە كوزىن تىكتى.ءالى قاراپ تۇر... كوز الدىندا دەسياتنيك جوق بولىپ، ونىڭ ورىنا بۇلدىراپ باياعى ۇرىلار ەلەستەدى:
— ۇرى، قاراقشى! سەن قالاي كىرىپ الدىڭ؟
قازىردە دەسياتنيكتىڭ قارا بۇجىر بەتتەرىنە قاراپ تۇرساڭ باياعى راقمەتتىڭ اۋلىنداعى بەلگىلى ۇرى، باۋكەسپە-سۇلەي. سۇلەي تامساندى. سەسكەنە باستادى. ستول ۇستىنە قويعان بورىگىن الا بەردى. سول ۋاقىتتا الەكسەي مەن شەكتىباي كەلدى.
— مىناۋ ۇرى، باۋكەسپە، قاراقشى، مەن تانىدىم — دەدى اسىعىپ راقمەت.
الەكسەي قاباعىن ءتۇيىپ دەسياتنيككە قارادى، دەسياتنيك جەرگە قارادى. الەكسەي شەكتىبايعا قارادى:
— ءقازىر پريكاز جازىڭىز، جۇمىستان شىعارىڭىز!
— حاتشى! — دەپ شەكتىباي ايقاي سالدى. جۇگىرىپ حاتشى كىردى. اينالا جۇرتتى ءبىر شولىپ، شەكتىبايدىڭ قاسىنا كەلىپ وتىردى.
شەكتىباي ايتىپ وتىر:
— دەسياتنيك سۇلەي تاسماعامبەت ۇلى ۇرى، قاراقشى بولعاندىقتان...
— ءقازىر جاپتىرۋ كەرەك — دەدى الەكسەي.
— نارياد بەرەتىن ءۇيدىڭ قابىرعاسى قيسىق ىستەتىپ، قايتادان بۇزىلىپ، ەكى كۇن بوسقا كەتتى — دەدى مىرزاش.
الەكسەي مەن شەكتىباي دەسياتنيكتى الىپ شىعىپ كەتتى.
باعانادان بەرى ويلانىپ وتىرعان راقمەت باسىن كوتەرىپ الدى، مىرزاشقا قارادى: «ەرتەڭنەن ارعى كۇنى دەمالىس، ەرتەڭ كەشكە ءبىزدىڭ ۇيگە بارلىق جاستاردى، قىزداردى جي» — دەدى.
مىرزاش تاڭ قالدى.
— ول نەگە كەرەك؟
— ويىن جاسايمىز، ءبىزدىڭ ۇيگە قوناق بولاسىڭدار.
مىرزاش شىعىپ كەتكەندە ەسىكتەن جاس جىگىت كىرىپ كەلدى. اشاڭ، ۇزىن بويلى، اققۇبا، شاشى ارتىنا قاراي قايىرىلعان. كەلىپ راقمەتپەن امانداستى:
— دميتريي ەرمولين، ينجەنەر.
— تىپتەن جاقسى، ءبىزدىڭ شاحتىعا كەلدىڭىز عوي؟
— سىزگە كومەكشى ەتىپ جىبەردى.
Vءىىى تاراۋ
راقمەتتىڭ ءۇيى تولى جاستار. بەس-التى قىزدار دا بار. جاستار كۇلىسىپ، سويلەسىپ وتىر.
ورتالارىندا قۋانىشتى راقمەت، ەزۋىن جيماي كۇلىپ وتىر. ون جاعىندا مىرزاش بريگادير، سول جاعىندا ۇلبوسىن كومسومولكا، بريگادير. ۇلبوسىن دەسە ۇلبوسىن ەمەس پە؟ ەركەكتەي، دەگەننىڭ زورىنا قاراشى! مىنە، ءبىز كۇلىپ تۇرعان ۇلبوسىننىڭ ورەسكەلدەۋ، سونىمەن بىرگە كوركەم بەتىن كورەمىز. مىنە، كادىمگى ءبىز بىلەتىن جىلقىباي، بۇل جاسقانىپ، قامىعىپ وتىرعان سياقتى.
ەسىكتەن ءۇشىنشى پروحودكا بريگاداسىنان ماريام كىرىپ كەلدى. جۇرتتى كورىپ ۇيالىڭقىراپ تومەن قارادى. ۇستىندە كويلەك بولار، ءبىراق ەلەكتر جارىعىمەن قارا بولىپ، قارا شاشپەن قوسىلىپ جاراسىپ تۇر. شاشى قىسقا، جەلكەسىنە زورعا جەتەدى. ءدال ليزا قۇساپ قايىرعان. شام جارىعىمەن قارا كوزدەرى جالت ەتىپ، ءبىر قاراپ ءوتتى. دوستارىنىڭ قاسىنا قاراي جۇگىردى.
راقمەت ورنىنان تۇردى.
— مىنە، مارياش كەلدى. ەڭ جاقسىسى.
مارياشتىڭ بەتىنە قىزىل قان جۇگىرىپ، قاسىنداعى قىزدىڭ ارقاسىنا بەتىن جاسىردى. قاسىنداعى جامەش. سارى قىز، شاشى دا سارى-اۋ. وتە قۋانىشتى، كۇلە بەرەدى.
— مارياش، نەگە ۇيالاسىڭ؟ ءوزىمىز عوي...
مارياش تومەن قاراپ وتىر. تولىق قولدارىن ستولدىڭ ۇستىنە سالدى. سونان سوڭ قايتىپ الدى. راقمەت جان-جاعىنا قارادى. شەت جاقتا ەكى ەزۋى قۇلاعىنا دەيىن جەتىپ كۇلىپ وتىرعان مالشىبايدى كوردى.
— ءبىز تىپتەن كوڭىل كوتەرۋدى بىلمەي كەتتى. شالدار سياقتىمىز، نەگە كۇلىپ-وينامايمىز.
راقمەت اجارلى جۇزبەن اينالا قاراپ ءوتتى.
— كومسومولدارعا ويناپ-كۇلۋگە بولمايدى دەپ، جانبول-اق قورقىتىپ بولدى عوي — دەدى ۇلبوسىن. سويلەگەن سوزدەرىندە دە ءبىر ءتۇرلى كۇشتى، قايتپاستىق سەزىلىپ تۇر. جاننىڭ ءبارى بۇرىشتا وتىرعان كىشكەنە جىگىتكە قارادى.
— كومسومولدار كۇلىپ-ويناماۋلارى كەرەك، جۇمىس ىستەۋى كەرەك — دەدى جانبول.
قىزدار كۇلىپ جىبەردى، بارىنەن دە ۇلبوسىننىڭ باسىم، ءبىر ءتۇرلى ورەسكەلدىگىن كورسەتىپ تۇر.
مىرزاش تا كۇلىپ وتىر:
— ءبىزدىڭ مەدرەسەنىڭ شاكىرتى دەپ جۇرگەن جوقسىن با، جانبول؟
جاننىڭ ءبارى كۇلدى. جانبول ورنىنان تۇردى. ەشقايدا قارامايدى.
— قايدا باراسىڭ، جانبول؟ — دەدى راقمەت.
— كەتەم... مەنىڭ — وندا وكپەلەيمىن، ءبارىمىز دە وكپەلەيمىز، كەتپەيسىڭ ەشقايدا.
قاسىندا وتىرعان مالشىباي كۇلىسىن جيماي، ەتەگىنەن تارتىپ وتىرعىزدى.
— ەشقايدا جىبەرمەيمىن! — ءوزىنىڭ ءسوزى ەكى قۇلاعىنان كەتپەيدى.
جانبول وتىردى. قاباعى جابىڭقى.
راقمەت جىميىپ مالشىبايعا قارادى. ول ودان سايىن كۇلە ءتۇستى.
— يا، مالشىباي، نەگە سەن قول-باسىڭدى جۋىپ جۇرمەيسىڭ سەنى قىز قاسىنا وتىرعىزبايدى عوي — ءۇيدىڭ ءىشى كۇلىپ، مالشىباي دا كۇلەدى. اشۋلانۋدى بىلمەيدى. انە راقمەتكە قاراپ كۇلىپ تۇر. ەكى ەزۋى قۇلاعىنا جەتەدى. قانداي اقكوڭىل، قانداي جاقسى ادام...
— ۇلبوسىن، سەن بارىپ جۋىندىرشى! — دەدى كۇلكى اراسىندا مىرزاش. ءۇيدىڭ ءىشى شۋعا تولدى. سول شۋدىڭ ءۇستىن باسىپ ۇلبوسىننىڭ داۋسى شىقتى:
— جۋىندىرسام جۋىندىرام!
مالشىباي ورنىنان تۇردى:
— قاپ، بولماس — دەپ ءوزىنىڭ ەزۋى جيىلماي، كۇلىپ شىعىپ كەتتى. جۇرىسىندە دە قۋانىش، باقىتتىلىق كورىنىپ تۇر! جامەشتىڭ قاسىندا كسەنيا وتىر. كوزدەرى ءموپ-مولدىر، كوك اسپاننان ويىپ العانداي. دەنەسى قۇيىپ قويعان ۇلبوسىن دەرسىڭ.
— بۇل ارادا كوڭىل كوتەرەتىن تۇك جوق، ءبىزدىڭ زاۆودتا قانداي قىزىق ەدى..
مارياشتى قۇشاقتاپ داشا وتىر. ەكەۋى اڭگىمەلەسىپ كۇلەدى. ولاردىڭ قاسىندا اركاشا. قىزداردىڭ اڭگىمەسىنە قاراپ قىزىعىپ-اق وتىر.
— قىزدار، اڭگىمەلەرىڭدى ماعان دا ايتساڭدارشى!
راقمەت ەسىتىپ قويدى:
— مارياش، داريا كۋدرياشوۆا، اڭگىمەلەرىنە اركاشانى دا قاتىناستىرىڭدار!
جاننىڭ ءبارى سولارعا قارادى:
— قاتىستىرمايمىز، انەۋكۇنى ءبىز جارىسقا شاقىرعانىمىزدا، قىزدارمەن نە دەپ جارىسام دەگەن.
تاعى دۋ كۇلۋ. اركاشا شىداي المادى.
— ال، ءتۇسسىن جارىسقا، قانە وزىپ الىڭدارشى!
— مالشىباي، جىلقىباي، سارمان، قىزدارمەن جارىسامىز، ماقۇل ما؟
— وزا المايسىڭ!
— وزامىز!
ۇلبوسىن قارعىپ تۇردى.
— اكەل قولىڭدى!
ەكەۋى قول الىستى.
كسەنيا ايقاي سالدى:
— اركاشا، بىزدەن وزا المايسىڭ!
...اس ۇيدە ەكى-ۇش ايەل ەت اسىپ جاتىر. ۇلكەن قازان، ءىشى تولعان ەت.
ىشكى ۇيدەن شىعىپ مالشىباي كەلدى. ءالى كۇلۋدە...
— سۋلارىڭ بار ما؟
جاس كەلىنشەك كۇلىمسىرەدى.
— بايقۇس-اۋ، ونى قايتەيىن دەپ ەڭ؟
— جۋىنىپ كەل دەپ بالالار بۇيرىق بەردى — دەپ كۇلىپ وتىرا كەتتى. ىشكى ۇيدە راقمەت ورنىنان تۇرىپ، ويىن-ساۋىقتى ءوزى باستاۋعا كىرىستى.
— قانە، قايسىڭ گارمون تارتاسىڭدار؟
ەشكىم ۇندەمەيدى، بىر-بىرىنە قاراپ كۇلىسەدى.
— ەشكىم جوق پا؟ شىنىمەن ەشقايسىمىز تارتا المايمىز با؟ مىناۋ ۇيات ەكەن!
— قارت گارمونشىنى شاقىرامىز با، نامىس ەمەس پە؟
تاعى جان-جاعىنا قارادى.
— ەرتەڭىنەن باستاپ مۋزىكا ۇيىرمەسىن ۇيىمداستىرۋ كەرەك. مۋزىكا بىلمەۋ ۇيات!
— ماقۇل، ۇيىمداستىرايىق!
— ماقۇل!
— ماقۇل!
— جاقسى!
جاستار شۋلاپ كەتتى.
كسەنيا تۇرەگەلدى.
— ماعان بەرشى.
— ءبىر نارسە شىعار!..
جاستار كوتەرىلىپ، قۋانىسىپ قالدى. گارموندى اپەردى، تارتا جونەلدى، قانداي كوڭىلدى.
قاراڭدارشى، ورەسكەل دەگەنىڭىز قاتالاۋ ما دەيمىن! ساۋساقتارى قالاي مايىسىپ بارا جاتىر. قىزدار تەڭسەلىپ وتىرا الماي وتىر.
— اۋىز ۇيگە شىعىپ بيلەيىك!
— اۋىز ءۇي كەڭ!
— بيلەيىك.
جاستار اۋىزعى ۇيگە جۇگىرىپ، قورشالانىپ وتىرىپ الدى. گارمون ويناقشىتىپ دىبىس شىعاردى.
— قانداي كوڭىلدى.
اركاشا:
— داشا شىقسىن!
راقمەت:
— داشا، داشا!
داشا راقمەتكە ءبىر قاراپ كۇلدى دە، ورتاعا ءتۇسىپ، الا جونەلدى. مۋزىكا بابىمەن قول دا سوعىلىپ جاتىر. داشا ءبىر باياۋلاتىپ، ءبىر باسەڭدەتىپ بيلەپ ءجۇر. داشا راقمەتتىڭ الدىنا كەلدى.
اركاشا:
— راقمەت!
— مارياش!
— راقمەتتى سۇرايمىز!
بارلىعى:
— راقمەت، راقمەت!
راقمەت ورتاعا ءتۇستى. مۋزىكا دىبىستارىنىڭ جەلىلەرىن جەرگە سىزعانداي شىر اينالىپ كەتتى. ءبىر وتىرادى، ءبىر تۇرادى...
ەسىك اشىلدى، شەكتىباي مەن الەكسەي كىردى. ەكەۋى دە قۋانىشتى:
— بۇل نە توي؟ ۇلبوسىن، كۇيەۋگە شىعىپ قويعان جوقسىڭ با؟ — دەدى الەكسەي كۇلىپ، ايعايلاپ.
— راقمەتپەن بيلەپ جاتىرمىز.
— نەگە بيلەگەنىڭدى قويا قويدىڭ، راقمەت! ءبىزدىڭ كەلۋىمىزدى پايدالانىپ جوندەلىپ الايىن دەدىڭ بە؟ — دەدى شەكتىباي.
ۇلبوسىن بارلىق داۋسىمەن ايقاي سالدى:
— شەكتىبايدى سۇرايمىز!
جاستاردىڭ ءبارى «شەكتىباي» دەپ ايقايلادى.
— بيلەي بىلمەيمىن.
— بيلەپ كورىڭىز!
— ءومىرى بيلەپ كورگەن ەمەسپىن!
جاستار تاعى ايقايلادى:
— شەكتىباي جولداس، ناچالنيك!
— بيلەي المايمىن!
شەكتىباي كەيىنشەكتەپ تۇرعانداي، تاعى ءوزى كۇلە بەرەدى.
مىرزاش جاقىنداپ كەلدى. شەكتىبايدىڭ قۇلاعىنا اۋزىن تاقاپ:
— بيلەمەگەنىڭىز ۇيات ەكەن! — دەدى.
جاستار:
— الەكسەيدى سۇرايمىز!
— الەكسەي، الەكسەي! — دەپ ايقايلادى.
الەكسەي بيلەي جونەلدى.
بي بىتكەسىن ىشكى ۇيگە كىرىپ جاستار ستولعا وتىرىستى. ءتور جاقتا الەكسەي مەن شەكتىباي. راقمەت جىلقىباي مەن مالشىبايدىڭ قاسىندا وتىر.
ستولدىڭ ءۇستى تولعان پىشاق، ۆيلكا. ەت كەلدى، الدىمەن اكەلىپ جىلقىبايدىڭ الدىنا ءبىر تارەلكە ەت قويدى.
جىلقىباي مالشىبايعا بۇرىلىپ سىبىرلادى؛
— سەن ەكەۋمىزگە ءبىر تاباق قوي، ءسىرا...
— جوق، جىلقىباي، سەنىڭ وزىڭە ءبىر تاباق — دەدى راقمەت.
— الا بەر — دەدى مالشىباي.
جاعالاي كىسىلەر باسىنا ءبىر تارەلكەدەن ەت قويىپ جاتىر.
جىلقىباي بەس ساۋساقتى ەتكە سالا بەرگەندە: «تۇرا تۇر» — دەپ راقمەت سىبىرلادى. جىلقىباي سەسكەنىپ، قولىن تارتىپ الدى. راقمەت جىلقىبايدىڭ قولىنا پىشاق پەن ۆيلكانى ۇستاتتى، كۇلدى.
— مىناۋمەن جە.
ءىX تاراۋ
كۇن شىعىپ ىسي باستادى. قۇرىلىس جۇمىسى قىزۋدا.
الىستان جۇمىسشىلاردىڭ ۋاقىتشا جاتقان اعاش باراكتارى كورىنەدى. قىزىل كىرپىش ۇيلەردىڭ تەك توبەسى عانا جابىلماعان. بۇلار قاتار-قاتار ءتىزىلىپ تۇر. اينالاسى اعاش، تاس، كىرپىش، توپىراق». جۇمىس توقتالماي جۇرت جاتىر.
الىپ شاحتى ۇستىندە تەمىر، تاس، بەتوندى كومبينات تا كۇننەن كۇنگە بيىكتەپ ءوسىپ كەلەدى.
اركاشانىڭ بريگاداسى دا، ۇلبوسىننىڭ بريگاداسى دا وسىندا، ۇلى اۋماقتىڭ وتە زور كومبينات قۇرىلىسىندا وتەدى.
اركاشا مەن مالشىباي قۇم، سەمەنت تاسىپ ءجۇر. بۇلار قۇرىلىستىڭ ءبىر شەتىندە. ەكىنشى ۋچاسكەسىندە ۇلبوسىننىڭ بريگاداسى. ۇلبوسىن مەن كسەنيا شارشاپ، تاس تاسىپ ءجۇر.
اركاشالار كىرپىش الىپ كەلە جاتقاندا، ۇلبوسىندار بارا جاتادى... جولدا قاتارلاسقاندا، اركاشا الاقانىن اۋزىنا ۇستاپ:
— وزا المايسىڭ! — دەپ ايقاي سالادى.
ۇلبوسىن دا الاقانىن اۋزىنا ۇستاپ:
— وزامىز! — دەيدى.
ءوز جۇمىستارىنا كەتەدى دە، تاعى اينالىپ كەزدەسكەندە، اركاشا تاعى ايقايلاپ:
— وزا المايسىڭ! — دەيدى.
— وزامىز! — دەپ ۇلبوسىن جاۋاپ بەرەدى. تاعى دا جۇمىستارىنا كەتە بەرەدى. اركاشا جۇمىستارىن ىستەپ جاتقان ءوز جاستارىنا كۇلىپ:
— بالالار! قانە، قىزا قيمىلداڭدار! — دەپ ايقاي سالادى.
ۇلبوسىن دا بريگاداسىنا بارىپ:
— قىزدار! قانە، قىزۋ قيمىلداڭدار! — دەپ ايقاي سالادى.
...گۋدوك ايقايلادى، شاحتى قۇرىلىسىنداعى جۇمىسشىلار تۇسكى تاماققا كەتە باستادى، اركاشاعا مالشىباي كەلىپ:
— تاماققا بارماي، جۇمىس ىستەيىك، مەن بالالارمەن كەلەمىن — دەدى.
اركاشا، ءبىرى جۇگىرىپ، ءبىرى كورىپ، كەيبىرەۋلەرى كۇلىپ تۇرعاندا جۇمىسشىلارعا قاراپ تۇرىپ:
— ماقۇل — دەدى.
بۇلار وتىردى. قىزدارىمەن ۇلبوسىن كەلدى.
— اركاشا، ءجۇر تاماققا بارامىز! اركاشا تەرىس قارادى.
— كەتە بەرىڭىزدەر!
ۇلبوسىن كۇلدى.
— قۋلىقتارىن قاراڭدار، تاماق ۋاقىتىندا ىستەپ بىزدەن وزباقشى عوي!
قىزدار شۋلاپ كەتتى.
— بۇل ادالدىق ەمەس — دەدى مارياش.
— ءبىز دە بارمايمىز! — دەدى كسەنيا.
— كەتە بەرىڭىزدەر، ءبىز ارتىنان بارامىز — دەدى اركاشا.
— الدارىڭ كەلەدى-اۋ، قانە، قىزدار، سەندەر دە وتىرىپ الىڭدار! — دەدى ۇلبوسىن. قىزدار وتىرىپ الدى.
— كەتە بەرسەڭدەرشى — دەدى اركاشا قاباعىن ءتۇيىپ.
— كەتپەيمىز!
اركاشا تىستەنىپ قاباعىن ءتۇيىپ وتىر. اۋىق-اۋىق الا كوزىمەن قىزدارعا قاراپ قويادى، تومەن قاراپ وتىردى. قىزدار كەتپەي قويعانسىن اركاشا اشۋلانعان كۇنىندە ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ:
ونان سوڭ جاۋاپ كۇتپەستەن، جالاڭ اياق، جالاڭ باس ەسىكتەن شىعىپ، جۇگىرىپ الا جونەلدى. جۇگىرىپ كەلە جاتىر، ۇيدەن اڭگىمەدەن تەك جاڭا عانا، وسى جولدىڭ ۇستىندە جاتقانداي «وي باۋىرىم» دەپ ەڭىرەپ قويا بەردى.
— جىلاماڭىز، جىلاماڭىز — دەدى ارتىندا بىرەۋ.
بۇل — ەلەمەس ەدى. تولەپ وعان قاراعان جوق، ەسىتكەن جوق. ۇلكەن اعاش قورعانعا كەلىپ كىردى. ۇيىلگەن اعاش، تاس، كىرپىشتەردىڭ اراسىمەن جۇگىرىپ وتىرىپ، قىزى كۇلاندانىڭ مولاسىنا باردى. مولانى قۇشاقتاي جىلادى. بۇل ارادا ەشكىم جوق، بارلىعى تاماققا كەتكەن. تولەپ ەڭىرەپ جىلادى.
— قالقام، ەڭ بولماسا سۇيەگىڭە دە تىنىشتىق بەرمەدى-اۋ. جەر ۇستىندە جۇرگىزبەي، جەر استىنا تىعىپ ەدى ەندى جەر استىنا جاتقىزبايىن دەدى —اۋ!.. قالقام-اي، كۇلاندام-اي، ەندى قايتەم؟ كىمنەن جاردەم سۇرايمىن؟..
ەلەمەس كەلدى ءبىراز قاراپ تۇردى. ونىڭ دا كوزىنەن جاس تامشىلادى.
— تۇرىڭىز، تۇرەگەلىڭىز...
تولەپ ەسىتپەيدى. ەلەمەس تولەپتىڭ يىعىنان كوتەرىپ تۇرعىزدى. تولەپ جۇمۋلى كوزىن اشتى. كوز جانارىنا جاس تولدى. مولانىڭ تاسىنا كوزىن قادادى. تاستان ەسىپ شىققانداي بولىپ تولەپتىڭ كوزىنە كۇلاندانىڭ كۇيى ەلەستەدى. تولەپ تاستى قۇشاقتاي الدى.
...تەحنيكالىق ماجىلىستە راقمەت:
— ينجەنەر كۋليەۆاكين «ولگەندەردىڭ نە جازىعى بار؟» — دەيدى. وسى دا ءسوز بە؟ ولگەندەردىڭ ءبىر جازىعى بولعاندىقتان ىستەپ وتىرمىز با؟ — دەدى.
اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنىڭ حاتشىسى كراسنىي:
— راقمەتتىكى دۇرىس — دەدى.
«ولگەندەردىڭ جازىعى» — دەگەن ءسوز شىققاندا، شەكتىباي راقمەتتى ءبولىپ:
— ول تاس قويعان مولادا جازىق... — دەپ توقتادى.
راقمەت ءسوزىنىڭ ارتىنان كۇلىپ:
— ءسىز دە ادەت جاعىنداسىز با؟ — دەدى.
شەكتىباي ساسىپ:
— جوق... مەن انشەيىن سەنىكى دۇرىس دەيىن دەمەكشى ەدىم-دەي سالدى.
...مولا باسىندا تولەپتىڭ كوز الدىنا يليا ەلەستەدى.
— مەن باراتىن جەرىنە بارام!-ەلەمەس ەكەۋى تۇرىپ كەتە بەردى.
جۇمىسشىلار كەلە باستادى.
تاعى دا داۋىس، ايقاي، تراكتور، گۇرىلدەۋ، ەلەكتر جارىعىندا توپىراق، تاس، قۇم تاسىپ جۇرگەن كوپ اربالار، اتتار.
III تاراۋ
ماجىلىستەن راقمەت پەن كراسنىي بىرگە شىقتى.
ەكەۋى جاڭا شاحتى ورنىنا باردى.
جۇمىس قايناپ قىزىپ جاتىر.
— تارت جۇگەندى. ينجەنەرگە جول بەر — دەدى ەرمەك كولحوزشى.
جىلقىباي ارتىنا ءبىر قارادى دا، جۇگىرىپ اتىن تارتا باستادى.
— ەشتەڭە ەتپەيدى، كۇتە تۇرامىز.
ەكەۋى مولانىڭ قاسىنا كەلدى. كراسنىي مولاعا قارادى.
— جاڭاعى كوپ ءسوز بولعان مولالار وسى عوي...
— ە، وسى. بۇل ەسكىلىكتىڭ شىرماۋىنا ورالعان ادامداردى قويسايشى!..
راقمەت كۇلدى. تاس مولانىڭ الدىندا جاتقان ۇزىن اعاشقا ەكەۋى وتىردى. ەلەكتر ساۋلەسى جارىق بولىپ، تاس مولانىڭ جازۋىن كورسەتىپ تۇر... ءبىر مەزگىلدە راقمەتتىڭ كوزى جازۋعا ءتۇسىپ كەتتى. راقمەت قادالا ءتۇستى. كوزى شاراسىنان شىعىپ، جاقىنداي ءتۇستى. راقمەت قولىمەن اعاشتى تىرەپ، كەيىن شەگىندى. بەتىندە قان قالمادى. الدىنا قارادى، كوزىنە كۇلاندا ەلەستەدى. كوزى بۇلدىراپ، باسى اينالىپ كەتتى. ءبىرازعا دەيىن قوزعالماي قالدى. ءبىر ۋاقىتتا توبەسىنەن بالعامەن قوس قولداپ قويىپ قالعانداي، راقمەت «ويباي» دەپ ەتپەتىنەن قۇلادى. سودان قايتىپ تۇرماي قالدى. كراسنىي ورنىنان قارعىپ تۇرىپ، راقمەتتى قۇشاقتاي الدى.
باعانادان بەرى سىرتتا بايقاپ ەكى ادام تۇر. ونىڭ بىرەۋى باياعى ءسادۋ ەدى.
— انە، سوعىپ كەتتى، يا قۇدىرەتى كۇشتى قۇداي! ءقابىردى بۇزام دەپ ەدى كەرەمەتىن كورسەتتى. بۇل قابىردا ءشايىت ولگەن قىز بار. ءوزىم وسى قىزدى قورعايمىن دەپ، ءولىم اۋزىنان قالعانمىن.
كراسنىي راقمەتتى كوتەرىپ تۇرعىزدى.
— نە بولدى، نە بولدى؟ — دەدى.
راقمەت ۇندەمەدى، جاۋاپتىڭ ورىنا ۇلكەن كوزدەرىنەن ipi-ipi جاستار دومالادى. سەزبەگەن ءتورت جۇمىسشى مەن دەسياتنيك.
— مولالاردى بۇزۋعا رۇقسات ەتەسىز بە؟ — دەدى دەسياتنيك راقمەتكە.
راقمەت ساڭىراۋ سياقتى جاۋاپ بەرمەي، جانسىز ادام سياقتى مەلشيىپ قاتىپ قالدى.
— راقمەت، ساعان نە بولدى؟ — دەپ كراسنىي راقمەتتىڭ بەتىن سيپادى.
راقمەت سودان كەيىن سەلك ەتىپ، جۇمىسشىلارعا قارادى. كەنەت بۇرىلىپ كراسنىيعا قارادى: «تەگىستەن بۇزىپ، توپىراعىن الىپ كەتۋگە بۇيرىق بەرەمىن!» — دەدى.
سودان سوڭ ءوزى الدى-ارتىنا قاراماي، تەز-تەز باسىپ، كەتتى دە قالدى. ارتىنان كراسنىي كەلە جاتىر. راقمەت ەكەۋى قاتارلاستى.
— راقمەت، ماجىلىستە ايقاي سالعان ءوزىڭ ەمەس پە ەدىڭ، بۇل قاي بوستىعىڭ؟
راقمەت ءبىراز ۇندەمەي ءجۇردى.
— ۆولوديا، كەشىرەرسىڭ، تىپتەن ويلاماعان جەردەن... اڭگىمە بوستىقتا ەمەس، ول مەنىڭ اپام ەدى.
— ءوزىڭ ەمەس پە ەدىڭ، ولگەن ادام تۇگىل، ءوز باسىمدى بەرەم دەگەن؟ جۇمىسشىلاردىڭ بوساپ قالۋى مۇمكىن...
— اڭگىمە، وندا ەمەس.. مەن اپامدى ءتىرى دەپ جۇرگەن ەدىم، اكەم ايتپاعان ەدى. ونىڭ ۇستىنە ونىڭ مەنىڭ ولگەنىن ءقابىرىن بۇزۋ ۇستىندە ءبىلدىم...
كراسنىي ۇندەگەن جوق.
— ۆولوديا، بۇل مەنىڭ ءبىر قاتەلىگىم بولدى. مۇنى ەندى ۇمىتايىق، ەسكە المايىق. ەشكىمگە دە ايتپايىق، ماقۇل ما؟
— ماقۇل — دەدى كراسنىي.
ەكەۋى قول ۇستاسىپ ايرىلىستى.
ينجەنەر راقمەت ۇيىنە كەلىپ، توسەككە وتىردى. ويلاندى، موينىن تومەن ءتۇسىردى، ءبىر ۋاقىتتا باسىن كوتەرىپ الدى.
— مەنىڭ دە جانىم تازا ەمەس ەكەن، ءا؟ مەن دە ەسكىلىكتەنن ساۋ ەمەس ەكەم، ءا؟ مەندە دە تىعىلىپ جاتقان سۇمدىق بار ەكەن؟ بۇل قالاي،ءا؟
راقمەت ورنىنان تۇرىپ، ولاي-بۇلاي جىلدام-جىلدام ءجۇرىپ كەتتى.
— جوق-جوق، بۇل اشەيىن...
— بۇل، مەنىڭ تەك ادامدى سۇيۋشىلىگىم، اقكوڭىلدىلىگىم. ادەتتە اپاسى ولگەن كۇنى ءىنىسى جىلاماي ما، بۇ دا سول عوي.
راقمەت قايتادان وتىردى.
بەتىندە قورقىنىش، ءقاۋىپ سەزىنىپ، باسىن قايتادان كوتەرىپ الدى.
كراسنىي نە دەيدى: «جۇمىسشىلاردىڭ بوساپ قالۋى مۇمكىن!» مەنىڭ كەسىرىمنەن ىستەمەي قويسا قايتەم؟ ول ماعان قىلمىس ەمەس پە؟ ونى مەن قالاي كوتەرەم؟ قالاي؟ قالاي؟ قالاي؟ — دەپ راقمەت ايقايلاپ جىبەردى. قارعىپ تۇرىپ، دالاعا جۇگىرە شىقتى.
...جۇمىس باسىندا قىزۋ باسەڭدەدى.
— ينجەنەردى قۇداي قۇدىرەتىمەن ءبىر نارسە سوعىپ كەتتى — دەدى بىرەۋ ايقايلاپ. ءسادۋ جۇگىرىپ كەلدى.
— و، جۇرتشىلىق، قاراڭعى تۇندە اۋليە ادامنىڭ مولاسىن بۇزىپ، نە قارا كورىندى؟ سەندەردى دە سوعىپ كەتەدى — دەدى.
جۇمىسشىلار جۇمىسىن تاستاپ، جيىلىسىپ قالدى.
— قۇداي-اي، ءوزىڭ ساقتا، مۇنداي سۇمدىقتى كىم كورىپتى؟ — دەدى بىرەۋ.
— قۇداي قايدا! ولگەن ادامداردىڭ ساي-سۇيەگىن قالاي سىرقىراتامىز.
— جاڭا مولانىڭ باسىنا ءبىر ۇزىن وت جانىپ، سونگەندەي بولدى...
— بىسسىمىلدا دەڭدەر!!!
— قۇران وقىپ جىبەرىڭدەرشى.
— ءبىزدى نە قارا باستى، مۇسىلماننىڭ بالاسى ەمەسپىز بە؟
— ءقازىر ءبارىمىزدى دە جوق قىلادى!
ءسادۋ ايقاي سالدى:
— تاستاڭدار جۇمىستى! بۇزباڭدار مولانى!
جۇرت بەت-بەتىمەن شۋلادى. جۇمىس توقتالدى.
تەك كوموسومول بريگاداسى كىرپىش، تاس ءۇيىپ جاتىر... دەسياتنيكتەر كەلدى. بىرەۋ ولاردى كورە سالىپ:
— قويىڭدار ايقايدى! — دەدى.
— ءبىز دە قۇدايعا پەندەمىز، دەۋگە قارسى جۇرە المايمىز، جۇمىس ىستەمەيمىز — دەدى ءداۋ قارا جىگىت. بۇل ىسقاق ەدى.
— قۇدايدى قايتەسىڭ، نان تابۋدىڭ قامىن ويلاسايشى — دەدى ەرمەك.
— تارت ءتىلىڭدى، كاپىر! جوعال، كوزىمە كورىنبە! — دەپ ىسقاق كيمەلەپ كەتتى. توپتى كيىپ -جارىپ، مىرزاش كومسومولەس كەلدى.
توپتىڭ ورتاسىندا ءسادۋ تۇر.
ءسادۋ ايقايلاپ:
— كانە، تاستاڭدار جۇمىستى، جۇرىڭدەر ەرتەرەك! — دەدى.
ايعاي-شۋ اراسىمەن مىرزاش سادۋگە جاقىندادى:
— كوكشەتاۋدىڭ كووپەراتيۆ اقشاسىن جەپ، قاشىپ كەتكەن مىنا سۇم قايدان ءجۇر؟-مىرزاش يىعىنان ۇستادى.
— ويباي ولتىرەدى..
— قۇدايدى ايتتىڭ دەپ ۇرىپ جاتىر!..
— ۇستا، كومسومولدى!
جۇرت مىرزاشتى جان-جاقتان ەنتەلەپ قاماي ءتۇستى. ىسقاق كەلىپ، مىرزاشتىڭ جاراسىنان ۇستادى. ءسادۋ سىتىلا جونەلدى.
— ۇر! — دەدى بىرەۋ.
وسى ۋاقىتتا بىرەۋ بارلىق كۇشىمەن:
— توقتاڭدار! — دەدى ىشقىنىپ. جۇرت جالت قاراستى. راقمەت جەتىپ كەلدى. ايقاي-شۋ تىنا باستادى. كەيبىرەۋلەر توپتان كەتە باستادى.
— بۇل نە ايقاي؟-راقمەت ەنتىگىپ ورتاعا كەلدى.
— مەنى سوقپاق تۇگى تۇك تە قىلعان جوق! مولا مەنىڭ اپامنىڭ مولاسى. بۇزىڭدار مولانى! — دەپ راقمەت جان-جاعىنا قارادى.
— وزدەرىڭ ءالى-اق تۇسىنەسىڭدەر. ءبىز بۇ مولانىڭ ورنىنا ءومىر جاسايمىز، قىزۋ جۇمىس جاسايمىز. وسى ىستەپ جاتقان جۇمىس ءۇشىن ولگەننىڭ قۋراعان سۇيەك تۇگىل، ءتىرى باسىمىزدى بەرۋىمىز كەرەك. كوكەتايلار-اي، باستى بەرۋ كەرەك، باستى!
راقمەتتىڭ كوزىنەن جاس شىعىپ كەتتى.
مەنىڭ الدىمدا تۇرعان ساقالدى شال-الپىسباي ەكى قۇرداس كەپ قويا بەردى.
— شىراعىم-اي، بىزدەن ءبىر بىلمەستىك ءوتتى!..
جۇرت بىرتىندەپ جۇمىسقا كىرىستى.
— شىركىن، نەتكەن جايدارى ەدى؟
— ايتقانىنىڭ ءبارى راس. شىن، اقپەيىلمەن ايتىپ تۇر، جىلاپ جىبەردى عوي.
— ويپىرماي، ۇياتقا قالدىق-اۋ!..
جۇرت قايتادان جۇمىسقا كىرىسە باستادى.
IV تاراۋ
ەرتەڭىنە راقمەتتى قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى شاقىرىپ الدى.
— كەشە جۇمىسشىلار مولا بۇزبايمىز دەگەندە، الدارىندا جىلاپ، ەسىركەتىپ، جالىنىپ ىستەپسىڭ عوي — دەدى حاتشى.
— يا، جىلادىم.
راقمەت تومەن قارادى.
حاتشى ەڭكەيە ءتۇستى.
— نەگە جىلايسىڭ؟ بولشيەۆيكتەر جىلاپ ىستەتە مە، ءتۇسىندىرىپ، سەندىرىپ ىستەتپەي مە؟
— مەن جىلاعاندا شىن جۇرەگىممەن سويلەپ، شىداي الماي كوزىمنەن جاس شىعىپ كەتتى.
— ونان سوڭ، سوسياليزم ءۇشىن باستى بەرۋ كەرەك دەپ جىلادى دەيدى. ءبىز باسىمىزدى بەرسەك، جىلاپ بەرەمىز بە؟
راقمەت ۇندەمەدى.
— ونان سوڭ سەنىڭ اكەڭ نە قىزمەت قىلادى؟
— بىلمەيمىن.
— ەندەشە نەگە جىلايسىڭ؟
— جاسىمدا قورلىقتى كوپ كورىپ، جاسقانشاق بولىپ قالعانمىن.
— قورلىقتى كوپ كورگەن ادام، قايتا قاتايماي ما؟
— بىردەن قاتايىپ كەتپەيتىن كورىنەدى عوي...
— سول مولا سەنىڭ اپاڭدى ەمەس پە؟
راقمەت سۇپ-سۇر بولىپ كەتتى، بۋلىعىپ قالدى.
— جوق، جوق، بىلمەيمىن...
حاتشى دالاعا شىعىپ كەتتى. راقمەت وزىنە-وزى:
— سەن راقمەت، سوسياليزم ءۇشىن ولەتىن بولساڭ، جىلاپ، قايعىرىپ ولەسىڭ بە؟ — دەدى ىشىنەن.
— جوق، جوق — دەدى وزىنەن-وزى. ءبىراز ويلانىپ وتىردى.
— قاپ، اپام ەمەس دەپ الداعانىم قاتە بولدى.
حاتشى كىرىپ كەلىپ:
— نە دەپ وتىرسىز؟
— جوق، اشەيىن...
— قانە، قولىڭدى اكەل. قاتاڭ بول، جىگەرلى بول، بولات بول، سوندا كوپشىلىك سوڭىڭنان ەرەدى. مەن سەنىڭ اقكوڭىل ەكەنىڭدى سەزىپ وتىرمىن. ءبىراق اقكوڭىل بولمايتىن جەر كوپ-اق قوي. وسىنى ۇمىتپا!
راقمەت كەلە جاتىر. قالاڭ ويدا.
«اقكوڭىل بولمايتىن جەر كوپ-اق». بۇل نە دەگەن!؟!.
— كەشە جۇمىسشىلاردى كوتەرمەلەگەن ءبىر توپ دۇشپانى بولدى عوي، ەندەشە قاتاڭ بولۋ كەرەك ەكەن عوي... ەندەشە اقكوڭىل بولمايتىن جەر دە كوپ ەكەن عوي... مەن بۇرىن مۇنى بىلمەدىم بە؟ ءبىلدىم عوي ەندەشە كەشەگى نە؟..
راقمەت ويلانىپ تۇرىپ قالدى.
— ول قاتەلىك ەكەن. جىلاپ تۇرۋدىڭ ءوزى السىزدىكتى، جۇمساق جاندىلىقتى كورسەتپەي مە؟.. نە دەگەن اقىماقتىق!..
راقمەت شاحتى باسقارماسىنا كەلدى. شەكتىبايدىڭ كابينەتىنە كىر. شەكتىبايدىڭ قاسىندا ساقالدى كىسى وتىر.
— تانىس، راقمەت، جاڭا كەلگەن پارتكوم حاتشىسى — دەدى شەكتىباي.
— الەكسەي پەتروۆ.
— راقمەت ءداۋىر ۇلى.
— ءتىپتى جاقسى. ەندى بىرگە جۇمىس ىستەيمىز. ءبىز مىنا شەكتىباي ەكەۋىمىز اعىلشىن زامانىندا بىرگە ىستەسكەنبىز — دەپ كۇلدى الەكسەي.
راقمەت ورىندىققا وتىردى.
— سەنىڭ نەگە قاباعىڭ سالىڭقى؟ — دەدى شەكتىباي راقمەتكە.
— كەيىنگى ۋاقيعادان كەيىن ىشتەن ساق بولۋ كەرەك ەكەن-اۋ دەيمىن...
— و، ءسوزسىز. ەرتەڭ بىزگە كرايكوم جىبەرگەن ەلۋ كوممۋنيست، ەلۋ كومسومولەس كەلەدى.
راقمەت ورنىنا قارعىپ تۇردى. شەكتىبايدىڭ موينىنان قۇشاقتاپ الدى.
— ەندى ىستەسىپ كورەيىك!!
مىرزاش كومسومول شاحتى قۇرىلىسى ناچالنيگىنە كەلدى. شەكتىباي جۇمىسشىلارمەن اڭگىمەلەسىپ وتىر ەدى.
— كەل، مىرزاش — دەدى شەكتىباي. مىرزاش تۇرەگەلىپ تۇرىپ:
— ءسادۋ دەگەن كوكشەتاۋ كووپەراتيۆىن جەپ مىڭ سوم اقشاسىن جەپ قاشىپ كەتكەن ەدى سول كەشە مولانى بۇزاردا قاراڭعى جۇمىسشىلاردى ءولتىرىپ، «جۇمىستان باس تارتىڭدار» دەپ ۇگىتتەدى ونىڭ قايدا ىستەيتىنىن ءبىلدىم.
— ول قاي ءسادۋ؟
شەكتىباي ويعا كەتتى. باياعى شاحتى استىندا، قۇرداس قىزدى دجيم الىپ كەتتى دەگەن حاباردى ەسىتكەندەگى ءسادۋدىڭ تۇرىسى كوزىنە ەلەستەدى.
— قىزدىڭ ولەيىن دەپ جاتقانىندا جانى اشىماعان جاۋىز، قۋراپ قالعان سۇيەگىنە جانى اشىپتى عوي...
...يليا افاناسيەۆ ءبىرىنشى شاحتىنىڭ باسقارۋشىسى ەدى. يليا كابينەتىنىڭ الدىندا دالادا ەكى ادام تۇردى. بىرى-تولەپ، ءبىرى-سادۋ. تولەپ ءالى جىلاۋدا.
— باياعى قىزىڭدى ولتىرگەن اعىلشىن. «سۇيەگىن قازىپ بەرىپ جىبەرىڭدەر، كىرەسىمەن قوسىپ شىركەۋىمە ءىلىپ قويام» — دەپتى. «بولماعان كۇندە سوعىس اشام» — دەپتى، بولشيەۆيكتەر قورىققانىنان قازىپ جاتسا كەرەك — دەدى ءسادۋ سىبىرلاپ.
تولەپ جىلاۋىن قويىپ، كوزى اشىلىپ، سۇرلانىپ كەتتى.
— نە دەيسىڭ؟-تولەپ ءسادۋدىڭ ەكى قارىنان ۇستادى.
ءسادۋ سالماقپەن ايتا بەردى.
— قىزىڭ ءشايىت كەتكەن. كەشە قاز دەپ تۇرعان ينجەنەر قالپاقتاي ءتۇسىپ، جىن سوعىپ كەتتى. جۇمىسشىلار قازبايمىن دەپ، ۇرىس شىعارىپ جاتىر.
— نە دەيدى؟
— مەنى جاستايىمنان جاقسى بىلەسىڭ عوي.
تولەپ جۇگىرىپ ىشكە كەتتى. يليا تەرەزەدەن قاراپ تۇر. سادۋگە ايقاي سالدى:
— ءسادۋ! سەن نەگە قالدىڭ؟ كىر ىشكە!
ءسادۋ جان-جاعىنا قاراپ، قاشۋعا بولمايتىن بولعان سوڭ، ىشكە كىردى. تولەپ جۇگىرىپ، يليانىڭ كابينەتىنە كىردى. ستولعا ءتونىپ جىلاي باستادى:
— شىراعىم، يليا، قىزىما مەنەن ارتىق جانىڭ اتىپ ەدى، مىنا سۇمدىقتان قۇتقار. قىزىمنىڭ سۇيەگىن ارشىپ الىپ، اعىلشىنعا جىبەرەيىن دەپ جاتىر دەيدى.
— توقتا، جىلاماڭىز! ونى سىزگە كىم ايتتى؟
— مىنا ءسادۋ.
— سادۋگە سەنۋگە بولا ما؟ ءاي، ءسادۋ، بەرى كەلشى!
كىرىپ كەلە جاتقان ءسادۋ، قالتىراپ يليانىڭ الدىنا كەلىپ تۇردى.
— باياعىدا قىزىڭنىڭ ولىمىنە جانى اشىماعان ءسادۋ، سۇيەگىنە جانى اشىپ ايتادى عوي دەيسىز بە؟ قۋراپ قالعان سۇيەك كىمگە كەرەك دەيسىز؟ ءقازىر جاڭا شاحتى اشىلايىن دەپ جاتىر. جاڭادان ۇيلەر سالىنايىن دەپ جاتىر. ول شاحتى مەن ۇيلەر، قاراعاندى جۇمىسشىلارى-سەنىكى مەنىكى مەن ءۇشىن. ءبىزدىڭ بالالارىمىز ءۇشىن.
— قايدان سەنىكى مەن مەنىكى بولسىن؟ ۇكىمەت ءۇشىن — دەدى.
— تولەپ، ۇكىمەت كىم؟
— باستىقتار دا...
— مەن كىممىن، تولەپ باستىقپىن با؟
— باستىقسىڭ.
— ەندەشە مەن ءۇشىن بولعانى ما؟
— سولاي شىعار..
— مەن ساعان كىممىن؟
— ءوزىمسىڭ، شىراعىم.
— ەندەشە شاحتى ءبىز ءۇشىن دە.
يليا ويعا كەتتى. باسىن كوتەرىپ الىپ:
— سەنىڭ قىزىڭ ءۇشىن ەلىمنەن باس تارتتىم با، تولەپ؟ — دەدى.
— جوق...
— ەندەشە سەنىڭ قىزىڭا، ونىڭ سۇيەگىنە قاستىق ويلايىن با، تولەپ؟
— جوق.
— ولاي بولسا ماعان نەگە سەنبەيسىڭ؟ الەكسەيگە، شەكتىبايعا نەگە سەنبەيسىڭ، جۇمىسشىلارعا نەگە سەنبەيسىڭ، نەگە ءسادۋدىڭ وسەگىنە سەنەسىڭ، تولەپ؟
— ساعان سەنبەگەندە كىمگە سەنەم...
— ەندەشە قاپالانبا، جۇمىسىڭدى ىستەي بەر. ءبىزدىڭ ۇيگە ءجيى كەلىپ تۇر. بالاڭ راقمەتتى قالاي دا تاۋىپ بەرەمىز.
تولەپ ۇندەمەدى. تەلەفون شىلدىرلادى. تەلەفون سوعىپ تۇرعان شەكتىباي.
— يليا، مەن ءسادۋ جونىندە ايتايىن دەپ ەدىم...
يليا تىڭداپ بولىپ، تەلەفوندى ەندى سادۋگە الا كوزىمەن قارادى.
تولەپكە قاراپ:
— كوردىڭىز بە؟ ءبارىن ءبۇلدىرىپ جۇرگەن، سەن ازعىرىپ جۇرگەن، كوكشەتاۋدان جەپ مىڭ سوم الىپ قاشقان...
يليا سادۋگە قارادى. ءسادۋ دىرىلدەپ، كەيىن شەگىنە ءتۇستى. يليا ستولدىڭ شەتىندە اق تۇيمەنى باسىپ قالدى، حاتشى جەتىپ كەلدى.
— ءقازىر، ميليسيا بولىمشە حابار بەر، مىنا ءبىر قاراقشىنى الىپ كەتسىن!
ءسادۋ قايتادان ستولعا جاقىندادى، دىرىلدەپ، داۋسى قالتىراپ:
— يليا، كەشىر، جۇمىسشىمىن، نادانمىن، اكەم دە جۇمىسشى بولعان...
تولەپ تومەن ءتۇسىرىپ وتىرعان باسىن كوتەرىپ الىپ:
— سەن قايدان جۇمىسشى بولا قالدىڭ؟ نەعىلعان بەتىڭدە ارىڭ جوق نەمە ەدىڭ؟ ازۋى التى قارىس شورمان بايدىڭ بالاسى ەمەس پە ەدىڭ؟ ءوز الدىڭا شاحتى اشام دەپ، اكەڭە كونبەي كەتىپ، ازىپ-توزىپ قايتىپ كەلمەپ پە ەدىڭ؟
— اشۋىڭىزدى مەنەن الماڭىز — دەدى قالتىراپ ءسادۋ.
— كۇيىپ كەتەم عوي. سەن قايدان مەنىڭ قامقورشىم بولا قالدىڭ؟ التى جىل قويىڭدى باققاندا، تاياقتان باسقا نە بەرىپ ەدىڭ، قىزىمدى قورعاعان يليالارعا قارسى شىقپاپ پا ەدىڭ؟ جۋاس بولعانعا توبەمە سەكىردىڭ عوي. ساعان سەنىپ جۇرگەن مەندە دە ار جوق ەكەن!
ميليسيونەر كەلدى ءسادۋدى الىپ كەتتى.
يليا ءبىر ءسوزدى ايتا بەرگەندە، اقساي باسىپ بىرەۋ كەلدى. بۇل ءالىپ ەدى، ءىنىسىن كورگەن سوڭ تولەپتىڭ باسىلعان كوڭىلى قايتادان قوزدى. قايتادان كوزىنەن جاس شىقتى، جىلاپ جىبەردى.
— كۇلاندانىڭ مولاسىن بۇزىپ جاتىر.
ءالىپ تولەپپەن امانداستى.
— ەشكىم، كەلگەلى ءبىزدىڭ ۇيگە نەگە بارمادىڭ؟
— تابا المادىم — دەدى جاي عانا تولەپ.
ءالىپ جايلاسىپ وتىردى. اقىرىن عانا ءسوز باستادى:
— اعا، قىزىڭنىڭ جانىن الىپ قالۋ ءۇشىن يليا بولسىن، شەكتىباي، الەكسەي بولسىن، بارلىق جۇمىسشىلار بولسىن، وققا قارسى جۇگىرىپ ەدى... سوندا بىرەۋدىڭ قىزى ءۇشىن ولمەۋ دەگەن ەشكىمنىڭ ويىندا بولعان جوق ەدى. بۇگىن، مىنە، بيلىك ءوز قولىمىزعا تيگەندە ءوزىمىز ءۇشىن قۇرىپ جاتقاندا مەن ءۇشىن، يليا ءۇشىن، سول بارلىق جۇمىسشىلار ءۇشىن، ءوزىڭ ءۇشىن، كۇلاندانىڭ الدەقاشان بۇزىلعان مولاسىن قيمايسىڭ با؟ — دەدى.
تولەپ تومەن قاراپ وتىرىپ:
— مەن سەندەردەن كەتىپ قايدا بارام، ءبىراق قىزىم ول دۇنيەدە تىنىش جاتا المادى عوي — دەدى.
— بارەكەلدى، ءوزىڭ... «ال، ەندى قاۋىپتەنەتىنىڭىز: قىزدىڭ ولگەننەن كەيى ءومىرى ەكەن عوي؟» — دەدى ءالىپ.
تولەپ باسىن يزەگەندەي بولدى.
— تولەپ تاربيەلەۋ كەرەك، ەلىمنەن كەيىن ءومىر بولمايتىنىن ءتۇسىندىرۋ كەرەك! — دەدى يليا. ءبىرازدان سوڭ الىپكە قاراپ:
— سەن جاڭالىقتى ءبىلدىڭ بە؟ لەنينگرادتان ءبىر ينجەنەر قىز كەلەتىن بولدى، ونى ترەست ءبىزدىڭ شاحتىعا بەردى. فاميلياسى ۆوزنەسەنسكايا.
— ونىسى جاقسى بولعان ەكەن — دەدى ءالىپ.
— ال، ەندى مەن شاحتىعا تۇسەم — دەپ يليا كەتىپ قالدى.
ءالىپ قولىنداعى شامىن، شاپكەسىن ستول ۇستىنە قويدى دا:
— كەلىنىن ساعىنىپ قالدى، اعا — دەدى.
تولەپتىڭ بەتىنە، قىزارعان كوزدەرىنە كۇلكى جۇگىردى.
ءالىپ:
— مەن ءقازىر كەلەم — دەپ سىرتقا شىعىپ كەتتى.
تولەپ جالعىز قالىپ وتىرىپ:
— مەنىكى دۇرىس پا؟ الدە الىپتىكى دۇرىس پا... جۇمىسشىلاردىكى دۇرىس پا؟ — دەدى وزىنە-وزى.
ءالىپ كەلدى.
— ءبىر شاحتىدا ءجۇرىپ، ءبىر-بىرىمىزدى تابا الماعانىمىز ۇيات ەكەن، ءبىزدىڭ ۇيگە بارايىق — دەدى.
ەكەۋى دالاعا شىقتى.
...شاحتى ۇستىندەگى قۇرىلىستىڭ ىرگەلەرى قالانىپ جاتىر. اعاش قورعانى سىرتىندا تەلەگرافتىڭ سىمىنداي قاتارلاسىپ كىرپىش ۇيلەر سالىنىپ جاتىر. قيمىلداپ، تىنباي جۇمىس ىستەپ جاتقان ادامدار. انا جەردە، مىنا جەردەن شىعا كەلگەندەي ءوسىپ كەلە جاتقان قۇرىلىستار. شاحتىنىڭ وڭ جاعىندا جۇمىسشىلاردىڭ ۋاقىتشا جاتاتىن اعاش باراكتارى. بۇلار ۇزىننان-ۇزاق سالىنعان.
تاسشىلار كىرپىش، تاس قالاپ جاتىر. بالتاشىلار اعاش شاۋىپ جاتىر. اعاش تاسۋ، تاس، تەمىر، بەتون، سەمەنت تاسۋ، اربانىڭ سىقىرلاۋى. ايعاي-شۋ، بۇل-تىنباي، بىرەۋى ارى، بىرەۋى بەرى جۇگىرىپ جۇرگەن، قايناعان ەڭبەك تولقىنى.
شاحتى پروحودكاسىنىڭ جۇمىسى قىزعان. بەتوننان جاسالعان الىپ، تومەن كەتەتىن شاحتى قۇدىعىنىڭ ۇستىنە زور، ۇلى مۇنارا ورناتىلعان.
قۇرىلىس باسىندا ءبىر جاس ايەل ءجۇر. باسىندا قىزىل ورامال. راقمەتتەر كەلە جاتىر. ايەل راقمەتتەرگە قارادى. ايەل بۇرىلىپ كەتتى.
— دەسياتنيك!
قارىنداشىمەن كوكىرەگىنەن سيپالاپ، دەسياتنيك كەلدى.
— دەسياتنيك، مىنا قابىرعا نەگە قيسىق قالانعان؟
ەكەۋى جاڭا سالىنىپ جاتقان شەتىن ۇيگە باردى. راقمەتتەر كەلە جاتىر. ايەل تاعى راقمەتتەرگە قارادى. قۇلاعىنان قۇرىلىس شۋلارى كەتىپ، راقمەتتىڭ قۇلاعىنا تاعى ەستىلدى. راقمەت تە كەلدى. جاس ايەلدىڭ قاسىنا جاقىندادى.
— جولداس پەتروۆ، ءبىزدىڭ قۇرىلىسشى جاس ينجەنەرىمىز اننا كوۆاليەۆا، تانىسىڭىز — دەدى راقمەت.
ايەل ادەمى قولىن ۇسىندى.
V تاراۋ
ءتۇن. راقمەتتەر جاتاتىن باراك تەرەزەلەرى شتورلانعان. تەرەزەلەردەن ەلەكتر جارىعى كوشەگە ءتۇسىپ تۇر. ينجەنەر كۋليەۆاكين ۇيىندە جالعىز ءوزى ستولدا وتىر، الدىندا بوتەلكە. ەكى ريۋمكا اراق ءىشىپ، ءبىر سەلەدكانى جەپ الدى. الدەن ۋاقىتتا قۇلاعى ەلەڭدەپ تەرەزە جاقتان ءبىر دىبىس تىڭدادى. ءوتىپ بارا جاتقان اربانىڭ جۇرگەنى ەستىدى. كۋليەۆاكين اراقتىڭ تىعىنىن جاپتى. جايلاپ باسىپ دالاعا شىقتى. باراكتى جاعالاي ءجۇرىپ اينالدى. ەكىنشى جاعىنداعى ەسىككە بارىپ كىردى. راقمەتتىڭ ەسىگىن قاقتى، تىڭدادى، ەشقانداي دىبىس ەستىلمەدى. تاعى تىڭدادى. ينجەنەر كۋليەۆاكين ەسىكتى اشتى.
— مۇمكىن بە؟
جاۋاپ بولمادى.
ءۇيدىڭ ىشىنە قارادى. كوزى جيۋلى تۇرعان كوپ كىتاپتارعا ءتۇستى. ىشكى ۇيگە كىردى. توسەككە كوزى ءتۇستى... قابىرعالاردى قارادى. ءتوردىڭ الدىنداعى ستولعا قارادى، ءبىر سۋرەتتى كورىپ، جاقىندادى. سۋرەتتى قولىنا الدى. بۇل-كۋليەۆاكين ۇستاپ تۇرعان ليزانىڭ سۋرەتى ەدى. ليزا كۇلىپ تۇر. كۋليەۆاكين تەسىلە قارادى. ءالى قاراپ تۇر، كوزىن ايىرعىسى كەلمەيدى. سۋرەتتىڭ سىرتىنداعى جازۋىن وقىدى.
«جانىم، راقمەت، ءومىر بويى سەنى سۇيەتىن جارىڭ-ليزا».
سۋرەتتى تاعى قارادى:-نەتكەن سۇلۋ، شىركىن-اي!
سۋرەتتى قالتاسىنا سالدى، ستول ۇستىنەن وراۋلى كوك قاعازدى الىپ، جاعاسىنان كويلەگىنىڭ ىشىنە سالدى. ەسىك جاقتى تىڭدادى، تىنىشتىق، قۇلاققا ۇرعان تاناداي. كۋليەۆاكين اقىرىن باسىپ دالاعا شىقتى. ەسىكتى جاپتى. جايىنا جۇرە بەردى.
..دالانىڭ وڭتۇستىك جاعىنداعى ۇلكەن كىرپىش ءۇي. توبەسىندە قىزىل جۇلدىز، قىزىل جالاۋ. ءۇي الدى سيرەك كوك دالا. الىستا سالىنىپ جاتقان جاڭا شاحتى قۇرىلىسى. بالعانىڭ سوعىلۋى، جۇمىسشىلاردىڭ دابىرلاعان داۋسى، تارسىل-گۇرسىل ءار ءتۇرلى دىبىستار ەستىلەدى. كىرپىش ءۇيدىڭ ماڭدايىندا: «قاراعاندى مەملەكەتتىك كومىر Tpeci» دەگەن جازۋ بار.
ەسىكتىڭ الدىندا ينجەنەر كۋليەۆاكين تۇر. ءتۇس ۋاقىتى، ينجەنەر كۋليەۆاكين كۇنگە قارادى. كوزىن جۇمدى، ىشكە كىرىپ، ۇزىن كوريدورعا ءتۇسىپ، ينجەنەر كۋليەۆاكين ابايلاپ الدى، ارتىنا قارادى. كوريدوردىڭ ورتا شەنىندە ەسىككە كىردى. ەسىكتى جاپتى، توردەن ستولعا بارىپ، ستول ۇستىندە جاتقان، ورتاسىنان بۋىلعان ءبىر شۋماق قاعازدى الىپ، ەسىككە قارادى، تىڭ تىڭدادى، قاعازدىڭ ادرەسىن وقىدى: «شاحتى قۇرىلىسىنىڭ باس ينجەنەرى ءداۋىر ۇلىنا. موسكۆا، اۋىر ونەركاسىپ كوميسسارياتى».
كۋليەۆاكين بۋىلعان قاعازدى گازەتكە وراپ، شىعىپ جۇرە بەردى. كوريدوردىڭ شەتىندە ەسىككە كىرىپ، ءۇيدىڭ ورتاسىنداعى ستولعا كەلىپ وتىردى. وڭ جاعىنا قارادى-ستول بوس، ۇستىنە كۇن ءتۇسىپ تۇر. ينجەنەر كۋليەۆاكين ورامالىمەن بەتىنىڭ تەرىن ءسۇرتتى. سول جاعىنا قارادى-ستول بوس، ەسىك جاقتان تىڭ تىڭدادى: بىرەۋ كەلە جاتتى، بۋىلعان قاعازدى ستولدىڭ تارتپاسىنا سالا سالدى، ەسىكتەن پوچتالون كىردى.
— ينجەنەر ءداۋىر ۇلى بار ما؟ — دەدى. كۋليەۆاكين ءبىراز كىرىڭكىرەپ:
— نەمەنە؟ — دەدى.
— تەلەگرامما.
— قانە، اكەلىڭىز.
پوچتالون اكەلدى. كۋليەۆاكين سىعالاپ ءىشىن كوردى، راقمەتتى ۇيىنەن العان قىزدىڭ سۋرەتى كوزىنە ەلەستەدى.
— تاستاپ كەتىڭىز، ءقازىر كەلەدى.
— وندا قولىڭىزدى قويىڭىز.
كۋليەۆاكين قولىن قويدى. پوچتالون شىعىپ كەتتى. ينجەنەر كۋليەۆاكين تەلەگراممانى اشىپ قويدى.
«جيىرماسىندا شىقتىم، موسكۆا قاراعاندىعا جىبەردى. كۇتىپ ال! ءسۇيدىم، ليزا».
كۋليەۆاكين قاتتى كۇرسىندى.
— قىزىق...-ينجەنەر كۋليەۆاكين تەلەگرامدى بۇكتەپ قالتاسىنا سالدى-وعان بەرە قويماسپىن...
ءتۇن. اسپان بۇلت. جۇلدىزدار كورىنبەيدى.الدەقايدا پوەزد ايقايلايدى. پوەزد جاقىندادى. ستانسيانىڭ باسى ولاي-بۇلاي جۇگىرگەن ادامدارعا تولعان. پوەزد كەلىپ توقتادى. پوەزدان ادامدار تۇسە باستادى. ايقايلار، داۋىستار ەستىلە باستادى. ەلەكتر جارىعىندا پوەزدان ءبىر قىز ءتۇستى. باسىن ءبىر جاق قۇلاعىنا قيسايتا كيگەن قىزىل بەرەت. جۇكتەرىن جەرگە قويىپ تۇردى. قايتادان ءجۇرىپ ەلەكتر شامىنىڭ استىنا كەلدى. ەندى بەتىن انىق كورۋگە بولادى. بۇل بىزگە تانىس ءجۇز، بۇل-ليزا ۆوزنەسەنسكايا. قاراڭىزشى، قانداي كەلبەتتى. مىنە، بەتى، كوزدepi كۇلىپ تۇر، قۋانىشتى، جۇرەگىن ۇستايدى، الاقتاپ جان-جاعىنا قارايدى. ولاي-بۇلاي جۇگىرىپ جۇرگەن ادامداردى كوردى ليزا.
— راقمەت — دەپ ايقايلادى.
ليزا كۇلەدى، قانداي قۋانىشتى. ادەمى ساۋساقتارىن اۋزىنا اپارىپ:
— راقمەت، اۋ، راقمەت! — دەدى ءبىراق جاۋاپ جوق. ليزانىڭ كۇلىمدەگەن كوزدەرىنەن قۋانىش قاشادى. قامىققانداي بولادى.
— شىنىمەن كەلمەدى مە ەكەن؟ ليزا تومەن قارايدى، ۆاگون جاقتان چەمودانىن كوتەرىپ ءبىر ايەل كەلەدى.
— ليزا، ادامىڭ كەلمەپ پە؟ ليزا تاعى تومەن قارايدى. باسىن كوتەرەدى. ۇلكەن قارا كوزدەرىندە رەنجۋدىڭ تاڭباسى جاتادى.
— ترەسكە تەلەگرامما بەرەمىز دەگەندە، قارسى الاتىن ادامىم بار دەپ، قويعىزىپ ەدىم...
— قانە، ليزوچكا، ەرتەڭگە دەيىن قوش بول، كۇيەۋىم كۇتىپ تۇر — دەپ ايەل كەتەدى. ليزا ارتىنان قارايدى. ۇلكەن قارا كوزدەرى جاسپەن قايماقتانادى.
ليزا جۇكتەرىن كوتەرىپ، ستانسيا ىشىنە كىرەدى. جۇك ساقتايتىنعا جۇگىن تاپسىردى. شال قابىل الدى. ءبىراز ليزاعا قارادى، تامساندى:
— سەندەي قىز بىزدە جوق ەدى سۇيگەنىڭە كەلگەنسىڭ-ay.
ليزا تەرىس قاراپ كوزدەرىن ورامالمەن ءسۇرتتى. كۆيتانسيا الىپ دالاعا شىقتى. «بۋفەت» — دەگەن جازۋدى كوردى ەسىگىنە باردى. ەسىك جابىق. ەسىككە سۇيەنىپ ءبىراز تۇردى. كوزىنە راقمەت ەلەستەدى.
— مۇمكىن، ۇيلەنىپ قويعان شىعار... جاتاق ءۇيدى تابۋ كەرەك!
ليزا تەز-تەز باسىپ، قالاعا قاراي كەتتى.
ليزا ستانسيادان شىعىسىمەن تۋرا كوشەمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، ءوزى دە بىلمەستەن راقمەت ءۇيىنىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا كەلدى. راقمەت تە قۇرىلىستان كەلە جاتىپ ءبىر ايەلدى كوردى. بۇل ليزا ەدى. ءبىراق قاراڭعىدا تانىماي ۇيىنە كىرىپ كەتتى.
— ول نە قىلعان ايەل؟ — دەپ ويلادى راقمەت.
توسەگىنە وتىردى. ويعا كەتتى. ەسىنە ليزا ءتۇستى.
كوزىنە لەنينگرادتا باقشادا وتىرعانى ەلەستەدى. راقمەت تەرەزەسىنىڭ الدىنا ليزا جاناپ كەلدى..
راقمەتتىڭ كوزىنە ليزا ەلەستەدى.
— ليزوچكا، جانىم، ساعىندىم — دەدى داۋسىن شىعارىپ.
تەرەزەنىڭ الدىنا كەلگەن ليزانىڭ قۇلاعى ەلەڭ ەتە قالدى. قايدان شىققان داۋىس ەكەنىن بىلمەدى. ەندى قايدا جۇرەرىن بىلمەي داعدارىپ ءبىراز تۇردى.
ءۇيدىڭ ىشىندە راقمەت. تەرەزە الدىندا ليزا.
راقمەت ستولعا جۇگىردى. ليزانىڭ سۋرەتىن ىزدەپ تابا المادى. چەمودانىن اشىپ ليزانىڭ تاعى ءبىر سۋرەتىن الدى. قارادى: ليزا كۇلىپ تۇر.
— ليزوچكا، قاشان كەلەسىڭ؟-سۋرەتىن كوكىرەگىنە باستى.
ال ليزا تەرەزە الدىندا تۇر، تەرەزە شتورلى. ليزا قامىعىپ تۇر.
— راقمەتتىڭ ۇمىتقانى عوي...
ىشتە راقمەت cypeءتتى ءسۇيدى.
— قالقام...
ليزا تەرەزە الدىندا راقمەت ۇمىتتى دەپ جىلاپ تۇر.
ال راقمەت ۇيدە ليزانى ساعىنىپ، سۋرەتىن كەۋدەسىنە قىسىپ تۇر.
... ليزا اقىرىن باسىپ ءجۇرىپ باراكتى اينالدى. تاعى ءبىر تەرەزەنىڭ الدىنا كەلدى. ەسىكتىڭ الدىنا كەلدى. ەسىكتەن بىرەۋ شىقتى. بۇل ينجەنەر كۋليەۆاكين. ليزا قاسىنا كەلدى.
— جولداس، جولاۋشىلار تۇسەتىن ءۇيدى بىلەسىز بە؟
كۋليەۆاكين ارەشكە شاقتى، ليزانىڭ بەتىن كوردى، كوزىن كەڭ اشىپ كەيىن كۇلدى.
— كەشىرەرسىز، لەنينگرادتان كەلە جاتقان ينجەنەر ۆوزنەسەنسكايا ءسىز بولاسىز با؟
— يا...
— تىپتەن جاقسى، ىشكە كىرىڭىز، مەن ترەستىڭ ينجەنەرىمىن.
امانداستى. ليزا ىشكە كىردى، ورىندىققا وتىردى.
— ويپىرماي، نەگە تەلەگرامما بەرمەدىڭىز — دەدى كۋليەۆاكين-بىز كۇتە-كۇتە ابدەن زارىقتىق قوي.
ليزا كۇلدى، ءبىراق قايعىنىڭ تاڭباسى بەتىندە ءالى جاتىر.
— تىپتەن شارشادىم، تەلەگرامما سوققان ادامىم شىقپادى...
— قاپ، ونىسى نەسى وڭباعاننىڭ، ءسىز نەگە ترەستكە سوقپادىڭىز؟
ليزا جايلاسىپ وتىردى.
— مۇندا ينجەنەر ءداۋىر ۇلى دەگەن بار ما؟ — دەدى.
— بار.
— قالاي، امان-ەسەن بە؟
— ە، ءبىز ەركەكتەر، بىلاي سويلەيمىز: ەگەر جىگىت قىزدارمەن كەپ جۇرسە، ول تىپتەن ساۋ. ءداۋىر ۇلى دا سولاي.
ليزا شوشىپ كەتتى، قاباعىن ءتۇيدى. ءبىراق سىر بىلدىرگىسى كەلمەدى.
— جاقسى، قارىنداسىم، ءسىزدىڭ اتىڭىز كىم؟
— ليزا.
— ليزوچكا، مەن ءسىزدىڭ اكەڭىزدى جاقسى بىلەم، اتاقتى اكادەميك، ول قانداي جاقسى...
ليزا قولىمەن يەگىن سۇيەپ، ستولدىڭ ۇستىنە قاراپ مۇڭايىپ وتىردى. كۋليەۆاكين ليزاعا قارادى، كوزى جاينادى، تىپىرشىپ وتىرا المادى.
— ليزوچكا، قانداي كورىكتىسىز، سىزدەي حوردىڭ قىزى، اتاقتى ادامنىڭ قىزى وسىنداي دالاعا كەلە مە...
ليزا قالىڭ ويدا وتىردى. ءبىر ۋاقىتتا:
— ينجەنەر ءداۋىر ۇلىنىڭ ءۇيىن بىلەسىز بە؟ — دەدى.
— بىلەم، الىستا... يا، ونى قۇتتىقتاۋىڭىزعا بولادى...
— نەگە؟
— جاقىندا ايەل الايىن دەپ ءجۇر.
ليزا سەلك ەتتى. سۇپ-سۇر بولىپ كەتتى، كوزى الارىپ كەتتى. كوزىن كۋليەۆاكيننەن ايىرماي ورنىنان تۇردى، سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى.
— كەشىرىڭىز، ءسىزدىڭ ونىمەن ءبىر قاتىناسىڭىز بار ما ەدى؟
— يا-جوق... انشەيىن — دەدى ليزا.
ونان سوڭ ليزا eciن جيناپ العانداي بولدى.
— ءسىز ماعان ادرەسىن ايتىڭىز!
— الىستا.
— جوق، ايتىڭىز، مەن ءقازىر بارام.
— Cءىزدى ويلامايتىن ادامدى قايتەسىز؟
— جوق، ءقازىر بارام، ايتىڭىز!
— ايتايىن، ءبىراق ءسىزدى ەسىنە دە المايدى...
— ۇيلەنسە ۇيلەنگەن شىعار، ءبىراق مەنى ۇمىتۋى مۇمكىن ەمەس.
ليزانىڭ كوزى قابىرعادا تۇرعان ءوزىنىڭ سۋرەتىنە كوزى ءتۇسىپ كەتتى. جۇگىرىپ باردى.
— بۇل قايدان ءجۇر؟
— كوشەدەن تاۋىپ الدىم.
ليزا سەنىمسىز كوزبەن كۋليەۆاكينگە قاراپ:
— وزىمە قايتىپ بەرىڭىز — دەدى.
— ماعان سىيلاڭىزشى.
— سىزگە ارنالماعان عوي.
— ارناڭىزشى ماعان.
— جوق، قايتىپ بەرىڭىز.
— ەڭ بولماسا، بۇگىنشە تۇرسىن.
ليزا ورنىنا كەلىپ وتىردى. ءبىر ولەڭ ايتقان داۋىس ەستىلدى. بۇل راقمەتتىڭ داۋسى ەدى. ليزانىڭ قۇلاعى ەلەڭ ەتە قالعانداي بولدى.
— بۇل كىم؟
— اشەيىن، قازاقتار عوي...
راقمەت ۇيىندە وتىر. ءۇي قابىرعاسىنىڭ تاساسىندا، وزىنەن كوپ بولسا ون قادام جەردە ليزاسىنىڭ وتىرعانىن قايدان ءبىلسىن!
«ليزا، لەنينگرادتا نەگە قالدى، نەگە تەلەگرامما بەرمەيدى دەدى تەلەفون شىلدىرلادى. بۇل شاحتى قۇرىلىسىنان سوعىپ تۇرعان شەكتىباي.
— پروحودكادا از عانا كەدەرگى بولىپ قالدى.
— قaءزىp بارام — دەدى راقمەت.
راقمەت جۇگىرىپ الا جونەلدى. كۋليەۆاكين دالاعا شىقتى. «تاڭ اتقانشا كەلمەيدى ادرەسىن ەندى ايتۋعا بولادى» دەپ ىشكە كىردى.
ەسىكتىڭ الدىن ەلەكتر شامدارى جاپ-جارىق قىلىپ تۇر. ينجەنەر اننا كەلە جاتىر. راقمەتتىڭ ەسىگىنە بۇرىلدى، ىشكە ەندى. ەسىكتى قاقتى، جاۋاپ بولمادى، اشىپ ىشكە كىردى -راقمەت!
راقمەت جوق، ستولدىڭ ۇستىندە تۇرعان قاعازدى الىپ، بىلاي دەپ جازدى. «جاڭا بىزدە ورامالىڭدى قالدىرىپ كەتىپسىڭ. كەلشى انا جۇمىس جونىندە قۇرىلىس باسىندا سويلەسەرمىز. وڭاشا جەر تابامىز عوي. اننا».
ليزا تۇرەگەلىپ تۇر. كۋليەۆاكين وتىر.
— ادرەسىن ايتىپ بەرىڭىزشى. ءقازىر بارامىن.
— قويمادىڭىز عوي، كەشىرىڭىز، مەن ويناپ ايتىپ ەدىم، ول بىزبەن كورشىلەس وسى باراكتىڭ سىرتىنداعى ەسىك، بىزبەن قابىرعالاس...
ليزا كۋليەۆاكينگە الا كوزىمەن قارادى. شىعىپ كەتتى.
— ءقازىر كەلەسىز عوي — دەدى كۋليەۆاكين.
ليزا جاۋاپ بەرگەن جوق.
جىلدام باسىپ راقمەتتىڭ ەسىگىنە كەلدى. ەسىككە ەنە بەرگەندە الدىنان اننا شىقتى. ەكەۋى دە بىر-بىرىنە سۇستيىپ قاراستى. ليزا ىشكە ەنىپ كەتتى، ەسىكتى قاققان دا جوق، ۇيدە ەشكىم دە جوق. راقمەتتىڭ جاستىعى كوزىنە وتتاي باسىلدى. بارىپ كروۆاتقا وتىرىپ، الدىنا الىپ سيپادى. الىپ قويىپ، ستولعا باردى. اننانىڭ، حاتىن كوردى. وقىدى:
— الايىن دەپ جۇرگەن جاڭاعى ەكەن عوي، ارينە، سۇرىنگەندەرگە جۇمىس ۇستىندە دە وڭاشا جەر تابىلادى. مەن الدىمنان شىعادى دەپ جۇرگەندە، بۇل كىسى ت. بىرەۋدىڭ ۇيىنە ورامالىن تاستاپ ءجۇر ەكەن عوي...
ليزا وتىردى، ەكى قولىمەن جاعىن سۇيەدى. مەنىڭ ءوزىم اجەپتاۋىر ادام كورىنەدى.
ەسىكتىڭ، الدىنا ەكى ادام كەلدى بىرى-راقمەت، ءبىرى الەكسەي. ەكەۋى راقمەت ەسىگىڭ الدىنا كەلىپ توقتادى.
ليزا ىشىندە وتىر. ەشتەڭە سەزبەيدى.
راقمەتتەر ءبىراز تۇردى.
— ال، ەندى قوش بول — دەدى الەكسەي.
— جوق، ءسىزدى مەن شىعارىپ سالايىن.
راقمەت الەكسەيگە ءتيسىپ كەتتى.
...ليزا ءالى وتىر.
— ول ەندى نەگە كەلمەيدى ۇيىنە...
قالىڭ ويعا كەتتى. ابدەن قامىققان.
— انناسىمەن وڭاشا جەر تاۋىپ، سويلەسىپ جۇرگەن بولار.
ليزا دالاعا شىقتى، ءجۇردى. وسى ۋاقىتتا ارت جاقتان بىرەۋ كەلدى. راقمەت ءالى، بايقاعان جوق، ىشكە كىرىپ كەتتى. ليزا كۋليەۆاكيننىڭ ۇيىنە كەلدى.
— شاي ءىشىڭىز — دەدى كۋليەۆاكين.
— ىشپەيمىن. جاتسام... ۇيقىم كەلدى.
— ىشكە توسەك سالىپ قويدىم، مەن اۋىزعى ۇيگە جاتام.
ليزا ىشكە كىردى، كۋليەۆاكين شايىن قويا سالىپ، ولاي-بۇلاي ءجۇردى. ەسىكتەن بارىپ سىعالادى. ليزانىڭ ادەمى دەنەسىن كوردى. كويلەگىن كوتەرىپ تۇرعان ەكى الماسىن كوردى. ەكى جاققا قاراپ تامساندى، ءۇيدىڭ ورتاسىنا كەلدى.
— شىركىن قانداي ەكەن.
كوزىن مرامور ستاتۋياسى ەلەستەدى. تاعى بارىپ سىعالادى. ءبىراق ليزا كورىنبەدى. تاعى ولاي -بۇلاي ءجۇردى. شىداي المادى، ارى-بەرىدەن سوڭ گيمناستيكا وينادى. تىپتەن بولماعان سوڭ ەتپەتىنەن ءتۇسىپ، توسەگىنە جاتا قالدى.
...ليزا جاتىر. ءۇيدىڭ ءىشى جارىق. ليزا كويلەگىن دە شەشپەگەن، كوزى اشتى، قابىرعاداعى كۋليەۆاكيننىڭ سۋرەتىنە كوزى ءتۇستى. تۇرەگەلدى كويلەگىن ءسال كوتەرىپ، باتەڭكەسىن شەشتى. ءتۇپ-تۇزۋ ادەمى بالتىرلارىن ايقاستىرىپ وتىردى. تۇرىپ ەسىكتىڭ ەكى بۇراپ جاپتى. شامدى ءوشىردى. ءۇيدىڭ ءىشى قاراڭعى. تەك توسەككە دالاداعى ەلەكتر شامىنىڭ جارىعى ءتۇسىپ تۇر، ليزا توسەككە جاتتى. توسەكتىڭ ۇستىندە ەلەكتر ساۋلەسى، ليزا باسىن كوتەرىپ الدى.
«مەن جاڭا راقمەتتىڭ ۇيىندە قالىپ، سوندا نەگە جاتپادىم». ءبىراز وتىردى. قايتادان جاتتى. «كەرەك بولسا ءوزى كەلەر» — دەدى. ەندى تىنىپ جاتقاننان كەيىن، الىستاعى قۇرىلىس دىبىستارى ءۇيدىڭ ىشىنە زورعا جەتىپ، بولار-بولماس ەستىپ تۇر.
...كۋليەۆاكينگە ىقىلىق ءتيدى، سەلك-سەلك ەتەدى. تاعى باسىن كوتەردى اراق ىشپەسىن دەپ بوتەلكەنى قارادى، بوتەلكە بوس. قايتادان جاتا كەتتى.
VI تاراۋ
كۇندىز ساعات 11-دە راقمەت ۇيىنە كەلدى، وتىردى. ەسىكتى بىرەۋ قاقتى.
— كىرىڭىز.
ينجەنەر بوريسوۆ كەلدى.
— قالاي، راقمەت؟ ءوتىپ بارا جاتىپ كىرە كەتەم، ۇيىڭدە ءبىر بولمايسىڭ، قۇرىلىستان شىقپايسىڭ.
ەكەۋى دە ۇندەمەي ءبىراز وتىرىستى.
— جاڭالىق، راقمەت، ترەستكە لەنينگرادتان ءبىر ينجەنەر قىز كەلدى. ەندى ءبىر كوركەم... ۆوزنەسەنسكايا.
— نە دەيدى؟
راقمەت ورنىنان قارعىپ تۇرىپ، ەسىككە جۇگىرىپ بارىپ قايتىپ كەلدى.
— قايدا جاتادى؟
بوريسوۆ تاڭىرقاپ راقمەتتىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن قاراپ شىقتى.
— كۋليەۆاكيندىكىنە ءتۇسىپتى، ول بۇرىننان الايىن دەپ جۇرگەن قىزىم دەيدى عوي.
— نە دەيسىڭ؟-راقمەت ستولدى قويىپ قالدى-كىم الادى دەيمىن ساعان؟
بوريسوۆ سەسكەنىپ، شەگىنە ءتۇستى.
— مەن ءقازىر بارىپ سويلەسەم!
ەسىككە تۋرا جۇگىردى. شىعا بەرىستە تۇرىپ قالدى دا، قايتا اينالىپ كەلدى.
— Keشip، كوليا، مەن ساعان ايقايلاپ جىبەرىپپىن...
بوريسوۆ كۇلدى. ەكەۋى دە دالاعا شىقتى. بوريسوۆ قوشتاسىپ كەتتى، راقمەت كۋليەۆاكيننىڭ ەسىگىنە باردى. ەسىكتى قاقپاستان ىشىنە ەنىپ كەتتى. ىشكى ۇيگە باردى. ستول ۇستىندە ليزانىڭ سۋرەتىن كوردى. قابىرعاداعى كۋليەۆاكيننىڭ كوستيۋمىن، ونىڭ ۇستىندە ليزانىڭ تانىس ورامالىن كوردى. كروۆاتتتىڭ استىنداعى ليزانىڭ وزىنە تانىس باتەڭكەسىن كوردى. راقمەت قوزعالماي قاتىپ قالدى.
«سۋرەتىن دە بەرىپ ۇلگەرىپتى. باتەڭكەسىن دە كروۆاتتتىڭ استىنا قويىپتى...» دەپ ويلادى.
قابىرعاداعى ورامالعا كوزى ءتۇستى.
«...كيىمدەرىن دە ارالاستىرىپ قويىپتى...»
جۇگىرىپ دالاعا شىقتى. ليزانىڭ كۇمىستەي كۇلكىسى ەستىلدى. راقمەت قارادى، الىستا، ليزا مەن كۋليەۆاكين قولتىقتاسىپ، كۇلىسىپ كەلە جاتىر ەكەن.
«...وزدەرى دە ارالاسىپتى». مەنىڭ ۇيىمە كەتتى. كىرىپ، اۋىزعى ءۇيدىڭ ورتاسىنا بارىپ، قوزعالماي تۇردى دا قالدى.
«باسە، نەگە تەلەگرامما بەرمەيدى تۇسىنبەدىم دەسەم». ءبىراز ويلاندى.
— جوق، جوق، مۇمكىن ەمەس!-راقمەت ايقايلاپ جىبەردى. تەرەزەگە قاراپ سۇيەنىپ ءبىراز تۇردى. تەرەزەنىڭ ار جاعى باراكتار. ءبىر ايەل،ءبىر ەركەك كەلە جاتىر. ءبىرى — اننا. راقمەتتىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا كەلىپ اننا ءبىر نارسەنى ايتىپ كۇلدى.
«ءوزى جاقسى ەكەن-اۋ، وسى ۋاقىتقا دەيىن بەتىنە دە جوندەپ قاراماپپىن-اۋ!» — دەپ ويلادى راقمەت.
«جوق-جوق، پارتيا مۇشەسى بولعان سوڭ ءبىرىن-بىرى جاقسى ءبىلۋ كەرەك قوي، مەن سونى ايتام» — دەپ راقمەت ءوزىنىڭ بىزگە ءبىر ويىن اقتاعانداي بولدى. اننا قاسىنداعىسىمەن قۇشاقتاسىپ ىشكە كىردى. ەسىك قاعىلدى.
— كىرىڭىز.
اننا كۇلىپ كىردى.
— تۇندە كەلگەنىمدە جوق ەكەنسىڭ...
— وڭاشا جەر ىزدەگەن ءسوزىڭ نە؟ — راقمەتتىڭ قاباعىندا ءالى اشۋدىڭ ءىزى بار.
— ول دەسياتنيك ۆاۆريلوۆ تۋرالى سەنىمەن اقىلداسايىن دەپ ەدىم، ول ىلعي ءۇي قابىرعالارىن قيسىق سالادى...
— جەتە تەكسەرۋ كەرەك. ءبىلىپ ىستەسە دە، بىلمەي icتەسە دە ءبىر شارا قولدانۋ كەرەك. ۋاقىتتى، قارجىنى بوسقا شاشۋعا بولمايدى عوي...
ءبىراز ۇندەمەي وتىرىستى. راقمەت ورنىنان تۇردى:
— اننا، ساعان ءبىر سىر ايتقىم كەلىپ تۇر... ىشىمە سىيماي بارادى.
— قانە، ايتشى.
— مەنىڭ... مەنىڭ... ءبىر... سۇيگەن ادامىم بار ەدى، سول وسىندا كەلىپتى.
— ۆوزنەسەنسكايا ما؟ — اننا كۇلە سويلەدى.
— يا، سول، تەلەگرامما دا بەرگەن جوق، ۇيىمە دە كەلگەن جوق...
— ول كەلمەسە سەن بار، نەڭ كەتەدى؟
— جوق، بارمايمىن.
— باراسىڭ، ءبىر تۇككە تۇرمايتىن تۇسىنبەستىك بولىپ جۇرگەن شىعار.
— اڭگىمە وندا ەمەس...
— ەندى نەدە؟ قانە، ءقازىر بار، سويلەس...
— جوق، وندا وتىرىپ قالۋىم مۇمكىن، ءقازىر شاحتىعا بارامىز.
تەلەفون شىلدىرلادى. راقمەت تىڭدادى:
— يا... ءقازىر بارايىن... — ەكەۋى دە شىعىپ كەتتى.
ليزا ۇيدە، تەرەزەنىڭ الدىندا سۇيەنىپ تۇر. قالىڭ ويدا. ءبىر ۋاقىتتا شوشىپ ويانعانداي بولدى. تەرەزەنىڭ سىرتىنا تەسىلە قارادى. راقمەت ءبىر ايەلمەن كەتىپ بارا جاتىر. Tءىپتى قارامايدى. ليزا تەڭسەلىپ زورعا تۇر، كوز الدىندا ستولدار بۇلدىراپ كەتتى، كوزىنەن جاس تامشىلادى (بۇل زارىعىپ ساعىنعاندىق پا، الدە كۇيىنگەندىك پە؟).
«شىنىمەن-اق مەنىڭ جانىما، ماعان كەلمەي، باسقا اداممەن كەتىپ بارا جاتىر ما؟»
كەلىپ كروۆاتقا جاتا كەتتى.
اۋىز ۇيگە كۋليەۆاكين كەلدى. اقىرىن ىشكى ءۇيدىڭ ەسىگىن اشتى، كىرىپ، ورىندىققا وتىردى، ليزا كوزىن اشىپ جاتىر.
كۋليەۆاكين ليزانىڭ اياعىنا قارادى، كوزى جەپ بارا جاتىر. ليزا اياقتارىن جيناپ الدى. ونان سوڭ قايتا سوزىپ، بۇرىنعىسىنان دا كورنەكتى ەتتى. كۋليەۆاكيننىڭ كوزدەرى تەسىپ بارادى. ليزانىڭ كوكىرەگىنە قارادى، شاشىنا قارادى، بەتىنە قارادى، تاعى دا اياعىنا قارادى، شىداي المادى.
— ليزوچكا، سەنەن وتەر قىز بولار ما ەكەن؟ مەن سەنى سۇيەم.
ليزا ۇندەمەدى.
كۋليەۆاكين اقىرىن كروۆاتقا كەلدى، وتىردى، بەتىنە قارادى، ليزا ءالى ۇندەگەن جوق... ليزانىڭ اقىرىن اياقتارىن سيپادى، ونان سوڭ شاشىن سيپادى، اقىرىن كوكىرەگىن سيپادى. بەتىنە قۋانىش جۇگىردى.
— ليزوچكا، سۇيەسىڭ بە مەنى؟ ليزا ۇندەمەدى.
— ليزا، سۇيەسىڭ بە؟ ليزا ۇندەمەدى.
كۋليەۆاكين سۇيۋگە ەڭكەيدى. جاقىنداپ كەلەدى مىنە، تاياۋ قالدى. تىپتەن كەلىپ قالدى. وسى ۋاقىتتا ليزا قولىمەن قاعىپ جىبەردى.
— كەت، جوعال، ايۋان! كۋليەۆاكين قارعىپ تۇردى:
— اشەيىن ويناپ ەدىم...
— قاسىما جولاۋشى بولما! ليزا ۇشىپ تۇردى، جۇگىن الدى:
— قوش بول، مەن پاتەرىمە كەتەم، مۇنداي ادەتكە ءۇيىر بولماۋ كەرەك قوي، كەڭەس ينجەنەرى، جولداس كۋليەۆاكين. مەن راقمەتكە كەتتىم، راقمەتكە، ەستىدىڭىز بە؟ ەستىپ الىڭىز راقمەتكە!
شىعىپ جۇرە بەردى. «بارا كەتەيىن». راقمەتتىڭ ۇيىنە كەلدى، ەسىك اشىق. اقىرىن قارامەن ءتوردىڭ الدىندا توسەك ۇستىندە راقمەت وتىر، الدىندا بلوكنوت. ونىڭ جازۋىنا ءۇڭىلىپ اننا تۇر. قاپىلىس كورگەن ادام بولساڭ سۇيۋگە بەتىن توسىپ تۇر ەكەن دەيسىڭ. ليزا كوردى. كىرمەستەن دالاعا شىقتى. تۇردى.
— مەيلى سۇيگەن شىعار، وندا مەنىڭ قانداي اقىم بار؟ تەك ءتۇسىنىسۋ، وزىنە ايتۋ كەرەك. ءقازىر بولمايدى. مىناۋسىنان دا ايرىلىپ قالۋى مۇمكىن...
ليزا جۇگىرىپ كەتتى.
— ءوزى كەلمەسە، مەن بارمايمىن — دەدى كەتىپ بارا جاتىپ.
ۇيدە راقمەت تۇرەگەلىپ ءجۇر. اننا وتىر.
— سەن ءقازىر بار وعان، سويلەس... — دەدى اننا. راقمەت ۇندەگەن جوق. جىم-جىرت، شاحتىداعى قيمىلداردىڭ دىبىسى ۇيگە جاڭا كىرگەندەي بولدى.
— بۇگىن ءجۇز مەتر پروحودكا ەتتىك.
راقمەت قۋانىپ كەتىپ، جۇگىرىپ بارىپ اننانى قۇشاقتاي الدى. بايقاۋسىزدا ەرنىنەن ءبىر ءسۇيىپ الدى. ونان سوڭ جۇگىرىپ ەسىك جاققا كەتتى. ەرنىن ءسۇرتتى.
— كەشىر، اننا، بايقاۋسىزدا... تىستەپ قىزىپ كەتىپپىن.
اننا كۇلدى.
— ەشتەڭە ەتپەس، قىزۋلىق اركىمدە دە بولادى عوي. ليزانى ايتتى ەندى.
راقمەت ۇندەگەن جوق، تومەن قارادى. اننا قوشتاسىپ دالاعا شىقتى. راقمەت جالعىز ءوزى قالدى. ويلاندى، باسىن شايقادى.
— ءوزى كەلمەسە، مەن بارمايمىن...
VII تاراۋ
راقمەت شاحتى قۇرىلىسى باسقارماسىندا كابينەتتە وتىر. سىزىقتار سىزىپ، ءاربىر نارسەنىڭ جوسپارىن جاساپ وتىر. ەسىكتەن ۇزىن قارا دەسياتنيك كەلدى. بەرى الىپ ستولدىڭ ۇستىنە قويدى. راقمەت باسىن كوتەرىپ الىپ، قالامىن ستول ۇستىنە قويدى:
— انەۋكۇنگى ۋاقيعاعا سەبەپشى كىم بولدى؟
دەسياتنيك باسىن كوتەرمەي وتىرىپ:
— مىرزاش — دەدى.
راقمەت دەسياتنيككە قادالا قارادى.
— شاقىر، مىرزاشتى.
دەسياتنيك ەرىنىپ، جاقتىرماعانداي ورنىنان تۇردى. ەسىك جاققا باردى.
— ءبىر ساعاتتان كەيىن ءوزىڭ كەل!
راقمەت تاعى جازا باستادى. پروحودكاعا وتكەن جوسپاردى كوردى. كۇلىمسىرەدى.
— ءجۇز جيىرما مەتر، ينجەنەر ءداۋىر ۇلى — دەدى.
شاحتى قۇرىلىسى. كومسومولەستەر بريگاداسى شاحتى ۇستىندەگى كابينەتتىڭ تەمىر بەتوندى ۇيلەرىنىڭ قابىرعالارىن قالاپ جاتىر.
شەت جاقتا جۇرگەن دەسياتنيككە مىرزاش كەلدى. ەكەۋى ءبىراز سويلەسىپ تۇردى. سول ۋاقىتتا كۇلە قاراپ شەكتىباي كەلدى.
— مىرزاش، مۇندا نەعىپ تۇرسىڭ؟
مىرزاش تەسىلە قالشيىپ قالدى.
— جولداس ناچالنيك...
ونان سوڭ بوساپ، مۇڭايىپ تومەن قارادى:
— مەنى راقمەت شاقىرتادى، ءبىز جارىسقا تۇسكەنبىز، جۇمىستان كەتكىم كەلمەيدى..
— جۇمىسى بار ادامنىڭ ءوزى نەگە كەلمەيدى. جۇمىستان قالدىرىپ كەڭسەگە شاقىرتىپ — دەدى دەسياتنيك تەرىس بۇرىلىپ.
شەكتىباي كۇلىپ قويىپ:
— ينجەنەر شاقىرسا بارۋ كەرەك — دەدى. ونان سوڭ دەسياتنيككە قاباعىن ءتۇيىپ:
— سەن راقمەتتى جوندەمەي-اق قوي — دەدى سىرت بۇرىلىپ ءجۇرىپ كەتتى.
...كابينەتتە راقمەت پەن مىرزاش، بىرىنە-بىرى قارسى وتىر. مىرزاش تومەن قاراپ وتىر. ءدال توبەسىندە تەڭگەدەي جەرىندە شاشى جوق. راقمەتتىڭ كوزى ءتۇسىپ كەتتى. راقمەت تونە قارادى، ءتۇسى وزگەرىپ كەتتى. اۋزىن اشتى، ورنىنان تۇردى. كوزىن ايىرماي ستولدان كەتىپ، بۇرىشقا باردى.
— جانىم، سەن كادىمگى مىرزاشسىڭ با؟
راقمەت قولىن جايا جۇگىرىپ، مىرزاشتى قۇشاقتاي الدى. مىرزاش تاڭ قالىپ ورنىنان قارعىپ تۇردى.
— جيىرماسىنشى جىلى دەتدومدا بىرگە بولعان...
راقمەتتىڭ ءسوزىن اياعىنا دەيىن كۇتپەستەن مىرزاش تا قۇشاقتاي الدى.
...ەكەۋى كۇلىسىپ، سويلەسىپ وتىرعاندا، باعاناعى دەسياتنيك كەلدى.
ول كەلىپ وتىرماي جاتىپ راقمەت:
— سەن نەگە الدايسىڭ؟ — دەدى.
دەسياتنيك ورىندىققا وتىرا بەرىپ:
— يا ءپىرىم — دەدى «يا ءپىرىم» — دەگەن ءسوز دەسياتنيكتىڭ اۋزىنان ەمەس، وتىرعان ورىندىعىنىڭ استىنان شىققانداي بولدى. راقمەت ەلەڭ ەتە قالدى. كەنەت ءبىر نارسەنى ويلاتارىم قانداي بولدى. راقمەت دەسياتنيككە كوزىن تىكتى.ءالى قاراپ تۇر... كوز الدىندا دەسياتنيك جوق بولىپ، ونىڭ ورىنا بۇلدىراپ باياعى ۇرىلار ەلەستەدى:
— ۇرى، قاراقشى! سەن قالاي كىرىپ الدىڭ؟
قازىردە دەسياتنيكتىڭ قارا بۇجىر بەتتەرىنە قاراپ تۇرساڭ باياعى راقمەتتىڭ اۋلىنداعى بەلگىلى ۇرى، باۋكەسپە-سۇلەي. سۇلەي تامساندى. سەسكەنە باستادى. ستول ۇستىنە قويعان بورىگىن الا بەردى. سول ۋاقىتتا الەكسەي مەن شەكتىباي كەلدى.
— مىناۋ ۇرى، باۋكەسپە، قاراقشى، مەن تانىدىم — دەدى اسىعىپ راقمەت.
الەكسەي قاباعىن ءتۇيىپ دەسياتنيككە قارادى، دەسياتنيك جەرگە قارادى. الەكسەي شەكتىبايعا قارادى:
— ءقازىر پريكاز جازىڭىز، جۇمىستان شىعارىڭىز!
— حاتشى! — دەپ شەكتىباي ايقاي سالدى. جۇگىرىپ حاتشى كىردى. اينالا جۇرتتى ءبىر شولىپ، شەكتىبايدىڭ قاسىنا كەلىپ وتىردى.
شەكتىباي ايتىپ وتىر:
— دەسياتنيك سۇلەي تاسماعامبەت ۇلى ۇرى، قاراقشى بولعاندىقتان...
— ءقازىر جاپتىرۋ كەرەك — دەدى الەكسەي.
— نارياد بەرەتىن ءۇيدىڭ قابىرعاسى قيسىق ىستەتىپ، قايتادان بۇزىلىپ، ەكى كۇن بوسقا كەتتى — دەدى مىرزاش.
الەكسەي مەن شەكتىباي دەسياتنيكتى الىپ شىعىپ كەتتى.
باعانادان بەرى ويلانىپ وتىرعان راقمەت باسىن كوتەرىپ الدى، مىرزاشقا قارادى: «ەرتەڭنەن ارعى كۇنى دەمالىس، ەرتەڭ كەشكە ءبىزدىڭ ۇيگە بارلىق جاستاردى، قىزداردى جي» — دەدى.
مىرزاش تاڭ قالدى.
— ول نەگە كەرەك؟
— ويىن جاسايمىز، ءبىزدىڭ ۇيگە قوناق بولاسىڭدار.
مىرزاش شىعىپ كەتكەندە ەسىكتەن جاس جىگىت كىرىپ كەلدى. اشاڭ، ۇزىن بويلى، اققۇبا، شاشى ارتىنا قاراي قايىرىلعان. كەلىپ راقمەتپەن امانداستى:
— دميتريي ەرمولين، ينجەنەر.
— تىپتەن جاقسى، ءبىزدىڭ شاحتىعا كەلدىڭىز عوي؟
— سىزگە كومەكشى ەتىپ جىبەردى.
Vءىىى تاراۋ
راقمەتتىڭ ءۇيى تولى جاستار. بەس-التى قىزدار دا بار. جاستار كۇلىسىپ، سويلەسىپ وتىر.
ورتالارىندا قۋانىشتى راقمەت، ەزۋىن جيماي كۇلىپ وتىر. ون جاعىندا مىرزاش بريگادير، سول جاعىندا ۇلبوسىن كومسومولكا، بريگادير. ۇلبوسىن دەسە ۇلبوسىن ەمەس پە؟ ەركەكتەي، دەگەننىڭ زورىنا قاراشى! مىنە، ءبىز كۇلىپ تۇرعان ۇلبوسىننىڭ ورەسكەلدەۋ، سونىمەن بىرگە كوركەم بەتىن كورەمىز. مىنە، كادىمگى ءبىز بىلەتىن جىلقىباي، بۇل جاسقانىپ، قامىعىپ وتىرعان سياقتى.
ەسىكتەن ءۇشىنشى پروحودكا بريگاداسىنان ماريام كىرىپ كەلدى. جۇرتتى كورىپ ۇيالىڭقىراپ تومەن قارادى. ۇستىندە كويلەك بولار، ءبىراق ەلەكتر جارىعىمەن قارا بولىپ، قارا شاشپەن قوسىلىپ جاراسىپ تۇر. شاشى قىسقا، جەلكەسىنە زورعا جەتەدى. ءدال ليزا قۇساپ قايىرعان. شام جارىعىمەن قارا كوزدەرى جالت ەتىپ، ءبىر قاراپ ءوتتى. دوستارىنىڭ قاسىنا قاراي جۇگىردى.
راقمەت ورنىنان تۇردى.
— مىنە، مارياش كەلدى. ەڭ جاقسىسى.
مارياشتىڭ بەتىنە قىزىل قان جۇگىرىپ، قاسىنداعى قىزدىڭ ارقاسىنا بەتىن جاسىردى. قاسىنداعى جامەش. سارى قىز، شاشى دا سارى-اۋ. وتە قۋانىشتى، كۇلە بەرەدى.
— مارياش، نەگە ۇيالاسىڭ؟ ءوزىمىز عوي...
مارياش تومەن قاراپ وتىر. تولىق قولدارىن ستولدىڭ ۇستىنە سالدى. سونان سوڭ قايتىپ الدى. راقمەت جان-جاعىنا قارادى. شەت جاقتا ەكى ەزۋى قۇلاعىنا دەيىن جەتىپ كۇلىپ وتىرعان مالشىبايدى كوردى.
— ءبىز تىپتەن كوڭىل كوتەرۋدى بىلمەي كەتتى. شالدار سياقتىمىز، نەگە كۇلىپ-وينامايمىز.
راقمەت اجارلى جۇزبەن اينالا قاراپ ءوتتى.
— كومسومولدارعا ويناپ-كۇلۋگە بولمايدى دەپ، جانبول-اق قورقىتىپ بولدى عوي — دەدى ۇلبوسىن. سويلەگەن سوزدەرىندە دە ءبىر ءتۇرلى كۇشتى، قايتپاستىق سەزىلىپ تۇر. جاننىڭ ءبارى بۇرىشتا وتىرعان كىشكەنە جىگىتكە قارادى.
— كومسومولدار كۇلىپ-ويناماۋلارى كەرەك، جۇمىس ىستەۋى كەرەك — دەدى جانبول.
قىزدار كۇلىپ جىبەردى، بارىنەن دە ۇلبوسىننىڭ باسىم، ءبىر ءتۇرلى ورەسكەلدىگىن كورسەتىپ تۇر.
مىرزاش تا كۇلىپ وتىر:
— ءبىزدىڭ مەدرەسەنىڭ شاكىرتى دەپ جۇرگەن جوقسىن با، جانبول؟
جاننىڭ ءبارى كۇلدى. جانبول ورنىنان تۇردى. ەشقايدا قارامايدى.
— قايدا باراسىڭ، جانبول؟ — دەدى راقمەت.
— كەتەم... مەنىڭ — وندا وكپەلەيمىن، ءبارىمىز دە وكپەلەيمىز، كەتپەيسىڭ ەشقايدا.
قاسىندا وتىرعان مالشىباي كۇلىسىن جيماي، ەتەگىنەن تارتىپ وتىرعىزدى.
— ەشقايدا جىبەرمەيمىن! — ءوزىنىڭ ءسوزى ەكى قۇلاعىنان كەتپەيدى.
جانبول وتىردى. قاباعى جابىڭقى.
راقمەت جىميىپ مالشىبايعا قارادى. ول ودان سايىن كۇلە ءتۇستى.
— يا، مالشىباي، نەگە سەن قول-باسىڭدى جۋىپ جۇرمەيسىڭ سەنى قىز قاسىنا وتىرعىزبايدى عوي — ءۇيدىڭ ءىشى كۇلىپ، مالشىباي دا كۇلەدى. اشۋلانۋدى بىلمەيدى. انە راقمەتكە قاراپ كۇلىپ تۇر. ەكى ەزۋى قۇلاعىنا جەتەدى. قانداي اقكوڭىل، قانداي جاقسى ادام...
— ۇلبوسىن، سەن بارىپ جۋىندىرشى! — دەدى كۇلكى اراسىندا مىرزاش. ءۇيدىڭ ءىشى شۋعا تولدى. سول شۋدىڭ ءۇستىن باسىپ ۇلبوسىننىڭ داۋسى شىقتى:
— جۋىندىرسام جۋىندىرام!
مالشىباي ورنىنان تۇردى:
— قاپ، بولماس — دەپ ءوزىنىڭ ەزۋى جيىلماي، كۇلىپ شىعىپ كەتتى. جۇرىسىندە دە قۋانىش، باقىتتىلىق كورىنىپ تۇر! جامەشتىڭ قاسىندا كسەنيا وتىر. كوزدەرى ءموپ-مولدىر، كوك اسپاننان ويىپ العانداي. دەنەسى قۇيىپ قويعان ۇلبوسىن دەرسىڭ.
— بۇل ارادا كوڭىل كوتەرەتىن تۇك جوق، ءبىزدىڭ زاۆودتا قانداي قىزىق ەدى..
مارياشتى قۇشاقتاپ داشا وتىر. ەكەۋى اڭگىمەلەسىپ كۇلەدى. ولاردىڭ قاسىندا اركاشا. قىزداردىڭ اڭگىمەسىنە قاراپ قىزىعىپ-اق وتىر.
— قىزدار، اڭگىمەلەرىڭدى ماعان دا ايتساڭدارشى!
راقمەت ەسىتىپ قويدى:
— مارياش، داريا كۋدرياشوۆا، اڭگىمەلەرىنە اركاشانى دا قاتىناستىرىڭدار!
جاننىڭ ءبارى سولارعا قارادى:
— قاتىستىرمايمىز، انەۋكۇنى ءبىز جارىسقا شاقىرعانىمىزدا، قىزدارمەن نە دەپ جارىسام دەگەن.
تاعى دۋ كۇلۋ. اركاشا شىداي المادى.
— ال، ءتۇسسىن جارىسقا، قانە وزىپ الىڭدارشى!
— مالشىباي، جىلقىباي، سارمان، قىزدارمەن جارىسامىز، ماقۇل ما؟
— وزا المايسىڭ!
— وزامىز!
ۇلبوسىن قارعىپ تۇردى.
— اكەل قولىڭدى!
ەكەۋى قول الىستى.
كسەنيا ايقاي سالدى:
— اركاشا، بىزدەن وزا المايسىڭ!
...اس ۇيدە ەكى-ۇش ايەل ەت اسىپ جاتىر. ۇلكەن قازان، ءىشى تولعان ەت.
ىشكى ۇيدەن شىعىپ مالشىباي كەلدى. ءالى كۇلۋدە...
— سۋلارىڭ بار ما؟
جاس كەلىنشەك كۇلىمسىرەدى.
— بايقۇس-اۋ، ونى قايتەيىن دەپ ەڭ؟
— جۋىنىپ كەل دەپ بالالار بۇيرىق بەردى — دەپ كۇلىپ وتىرا كەتتى. ىشكى ۇيدە راقمەت ورنىنان تۇرىپ، ويىن-ساۋىقتى ءوزى باستاۋعا كىرىستى.
— قانە، قايسىڭ گارمون تارتاسىڭدار؟
ەشكىم ۇندەمەيدى، بىر-بىرىنە قاراپ كۇلىسەدى.
— ەشكىم جوق پا؟ شىنىمەن ەشقايسىمىز تارتا المايمىز با؟ مىناۋ ۇيات ەكەن!
— قارت گارمونشىنى شاقىرامىز با، نامىس ەمەس پە؟
تاعى جان-جاعىنا قارادى.
— ەرتەڭىنەن باستاپ مۋزىكا ۇيىرمەسىن ۇيىمداستىرۋ كەرەك. مۋزىكا بىلمەۋ ۇيات!
— ماقۇل، ۇيىمداستىرايىق!
— ماقۇل!
— ماقۇل!
— جاقسى!
جاستار شۋلاپ كەتتى.
كسەنيا تۇرەگەلدى.
— ماعان بەرشى.
— ءبىر نارسە شىعار!..
جاستار كوتەرىلىپ، قۋانىسىپ قالدى. گارموندى اپەردى، تارتا جونەلدى، قانداي كوڭىلدى.
قاراڭدارشى، ورەسكەل دەگەنىڭىز قاتالاۋ ما دەيمىن! ساۋساقتارى قالاي مايىسىپ بارا جاتىر. قىزدار تەڭسەلىپ وتىرا الماي وتىر.
— اۋىز ۇيگە شىعىپ بيلەيىك!
— اۋىز ءۇي كەڭ!
— بيلەيىك.
جاستار اۋىزعى ۇيگە جۇگىرىپ، قورشالانىپ وتىرىپ الدى. گارمون ويناقشىتىپ دىبىس شىعاردى.
— قانداي كوڭىلدى.
اركاشا:
— داشا شىقسىن!
راقمەت:
— داشا، داشا!
داشا راقمەتكە ءبىر قاراپ كۇلدى دە، ورتاعا ءتۇسىپ، الا جونەلدى. مۋزىكا بابىمەن قول دا سوعىلىپ جاتىر. داشا ءبىر باياۋلاتىپ، ءبىر باسەڭدەتىپ بيلەپ ءجۇر. داشا راقمەتتىڭ الدىنا كەلدى.
اركاشا:
— راقمەت!
— مارياش!
— راقمەتتى سۇرايمىز!
بارلىعى:
— راقمەت، راقمەت!
راقمەت ورتاعا ءتۇستى. مۋزىكا دىبىستارىنىڭ جەلىلەرىن جەرگە سىزعانداي شىر اينالىپ كەتتى. ءبىر وتىرادى، ءبىر تۇرادى...
ەسىك اشىلدى، شەكتىباي مەن الەكسەي كىردى. ەكەۋى دە قۋانىشتى:
— بۇل نە توي؟ ۇلبوسىن، كۇيەۋگە شىعىپ قويعان جوقسىڭ با؟ — دەدى الەكسەي كۇلىپ، ايعايلاپ.
— راقمەتپەن بيلەپ جاتىرمىز.
— نەگە بيلەگەنىڭدى قويا قويدىڭ، راقمەت! ءبىزدىڭ كەلۋىمىزدى پايدالانىپ جوندەلىپ الايىن دەدىڭ بە؟ — دەدى شەكتىباي.
ۇلبوسىن بارلىق داۋسىمەن ايقاي سالدى:
— شەكتىبايدى سۇرايمىز!
جاستاردىڭ ءبارى «شەكتىباي» دەپ ايقايلادى.
— بيلەي بىلمەيمىن.
— بيلەپ كورىڭىز!
— ءومىرى بيلەپ كورگەن ەمەسپىن!
جاستار تاعى ايقايلادى:
— شەكتىباي جولداس، ناچالنيك!
— بيلەي المايمىن!
شەكتىباي كەيىنشەكتەپ تۇرعانداي، تاعى ءوزى كۇلە بەرەدى.
مىرزاش جاقىنداپ كەلدى. شەكتىبايدىڭ قۇلاعىنا اۋزىن تاقاپ:
— بيلەمەگەنىڭىز ۇيات ەكەن! — دەدى.
جاستار:
— الەكسەيدى سۇرايمىز!
— الەكسەي، الەكسەي! — دەپ ايقايلادى.
الەكسەي بيلەي جونەلدى.
بي بىتكەسىن ىشكى ۇيگە كىرىپ جاستار ستولعا وتىرىستى. ءتور جاقتا الەكسەي مەن شەكتىباي. راقمەت جىلقىباي مەن مالشىبايدىڭ قاسىندا وتىر.
ستولدىڭ ءۇستى تولعان پىشاق، ۆيلكا. ەت كەلدى، الدىمەن اكەلىپ جىلقىبايدىڭ الدىنا ءبىر تارەلكە ەت قويدى.
جىلقىباي مالشىبايعا بۇرىلىپ سىبىرلادى؛
— سەن ەكەۋمىزگە ءبىر تاباق قوي، ءسىرا...
— جوق، جىلقىباي، سەنىڭ وزىڭە ءبىر تاباق — دەدى راقمەت.
— الا بەر — دەدى مالشىباي.
جاعالاي كىسىلەر باسىنا ءبىر تارەلكەدەن ەت قويىپ جاتىر.
جىلقىباي بەس ساۋساقتى ەتكە سالا بەرگەندە: «تۇرا تۇر» — دەپ راقمەت سىبىرلادى. جىلقىباي سەسكەنىپ، قولىن تارتىپ الدى. راقمەت جىلقىبايدىڭ قولىنا پىشاق پەن ۆيلكانى ۇستاتتى، كۇلدى.
— مىناۋمەن جە.
ءىX تاراۋ
كۇن شىعىپ ىسي باستادى. قۇرىلىس جۇمىسى قىزۋدا.
الىستان جۇمىسشىلاردىڭ ۋاقىتشا جاتقان اعاش باراكتارى كورىنەدى. قىزىل كىرپىش ۇيلەردىڭ تەك توبەسى عانا جابىلماعان. بۇلار قاتار-قاتار ءتىزىلىپ تۇر. اينالاسى اعاش، تاس، كىرپىش، توپىراق». جۇمىس توقتالماي جۇرت جاتىر.
الىپ شاحتى ۇستىندە تەمىر، تاس، بەتوندى كومبينات تا كۇننەن كۇنگە بيىكتەپ ءوسىپ كەلەدى.
اركاشانىڭ بريگاداسى دا، ۇلبوسىننىڭ بريگاداسى دا وسىندا، ۇلى اۋماقتىڭ وتە زور كومبينات قۇرىلىسىندا وتەدى.
اركاشا مەن مالشىباي قۇم، سەمەنت تاسىپ ءجۇر. بۇلار قۇرىلىستىڭ ءبىر شەتىندە. ەكىنشى ۋچاسكەسىندە ۇلبوسىننىڭ بريگاداسى. ۇلبوسىن مەن كسەنيا شارشاپ، تاس تاسىپ ءجۇر.
اركاشالار كىرپىش الىپ كەلە جاتقاندا، ۇلبوسىندار بارا جاتادى... جولدا قاتارلاسقاندا، اركاشا الاقانىن اۋزىنا ۇستاپ:
— وزا المايسىڭ! — دەپ ايقاي سالادى.
ۇلبوسىن دا الاقانىن اۋزىنا ۇستاپ:
— وزامىز! — دەيدى.
ءوز جۇمىستارىنا كەتەدى دە، تاعى اينالىپ كەزدەسكەندە، اركاشا تاعى ايقايلاپ:
— وزا المايسىڭ! — دەيدى.
— وزامىز! — دەپ ۇلبوسىن جاۋاپ بەرەدى. تاعى دا جۇمىستارىنا كەتە بەرەدى. اركاشا جۇمىستارىن ىستەپ جاتقان ءوز جاستارىنا كۇلىپ:
— بالالار! قانە، قىزا قيمىلداڭدار! — دەپ ايقاي سالادى.
ۇلبوسىن دا بريگاداسىنا بارىپ:
— قىزدار! قانە، قىزۋ قيمىلداڭدار! — دەپ ايقاي سالادى.
...گۋدوك ايقايلادى، شاحتى قۇرىلىسىنداعى جۇمىسشىلار تۇسكى تاماققا كەتە باستادى، اركاشاعا مالشىباي كەلىپ:
— تاماققا بارماي، جۇمىس ىستەيىك، مەن بالالارمەن كەلەمىن — دەدى.
اركاشا، ءبىرى جۇگىرىپ، ءبىرى كورىپ، كەيبىرەۋلەرى كۇلىپ تۇرعاندا جۇمىسشىلارعا قاراپ تۇرىپ:
— ماقۇل — دەدى.
بۇلار وتىردى. قىزدارىمەن ۇلبوسىن كەلدى.
— اركاشا، ءجۇر تاماققا بارامىز! اركاشا تەرىس قارادى.
— كەتە بەرىڭىزدەر!
ۇلبوسىن كۇلدى.
— قۋلىقتارىن قاراڭدار، تاماق ۋاقىتىندا ىستەپ بىزدەن وزباقشى عوي!
قىزدار شۋلاپ كەتتى.
— بۇل ادالدىق ەمەس — دەدى مارياش.
— ءبىز دە بارمايمىز! — دەدى كسەنيا.
— كەتە بەرىڭىزدەر، ءبىز ارتىنان بارامىز — دەدى اركاشا.
— الدارىڭ كەلەدى-اۋ، قانە، قىزدار، سەندەر دە وتىرىپ الىڭدار! — دەدى ۇلبوسىن. قىزدار وتىرىپ الدى.
— كەتە بەرسەڭدەرشى — دەدى اركاشا قاباعىن ءتۇيىپ.
— كەتپەيمىز!
اركاشا تىستەنىپ قاباعىن ءتۇيىپ وتىر. اۋىق-اۋىق الا كوزىمەن قىزدارعا قاراپ قويادى، تومەن قاراپ وتىردى. قىزدار كەتپەي قويعانسىن اركاشا اشۋلانعان كۇنىندە ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ:
— قانە، بالالار، كىرىسىڭدەر! — دەپ سەمەنت تاسيتىن ارباسىنا جۇگىردى. قىزدار ءوز ۋچاسكەسىنە تۇرا جۇگىرىستى. سارمان كومسومولەس ساتىمەن قۇرىلىستىڭ توبەسىنە شىعىپ بارا جاتىپ:
— اسحاناعا بارىپ وشىرەتتە تۇرىپ، تاماق ىشكەنشە ەكى جارىم ساعات ەتەدى — دەدى وزىنە-وزى راقمەت كابينەتىندە تەلەفون ارقىلى سويلەسىپ وتىر.
— ەكى بريگادا اسحاناعا بارماي جۇمىس ىستەپ قالدى. ايتقانىمىزعا كونبەي قويدى. ءقازىر نان، ماي، شاي اپارىپ بەرۋىڭىزدى سۇرايمىن. جيىرما ادام.
جۇمىسشىلار تاماقتان قايتقان جوق. تەك ەكى بريگادا تىنباستان جۇمىس ىستەپ ءجۇر. سويلەسپەيدى. اركاشا بريگاداسىنا، كىشكەنە اربانى قولىمەن سۇيرەتىپ نان، شاي، ماي الىپ كەلدى. الىپ كەلگەن ايەل جەرگە قاعاز توسەپ بارلىعىن جايىپ قويدى.
ۇلبوسىندارعا دا ءبىر ايەل الىپ كەلىپ، ءدال سولاي دايارلاپ قويدى.
اركادييعا ايەل:
— ال، شاي ىشىڭىزدەر! — دەدى.
اركاشا ۇندەگەن جوق. ۇلبوسىندارعا قارادى دا جۇمىسىن ىستەي بەردى.
ۇلبوسىنعا دا قاسىنداعى ايەل:
— تەز شاي ىشىڭدەر! — دەدى.
ۇلبوسىن جاۋاپ قاتپادى، اركاشا بريگاداسىنا قاراپ، ولار ىستەپ جۇرگەسىن ىستەي بەردى.
اركاشاعا ايەل تاعى دا:
— بولاسىڭدار ما، جوق پا؟ — دەدى.
اركاشا ۇلبوسىنعا قارادى، ۇلبوسىن اركاشالارعا قارادى. ءبىراز قاراپ تۇرىستى. ءبىر ۋاقىتتا ۇلبوسىن شايعا قاراي ءجۇردى. اڭدىپ تۇرعان اركاشا:
— قانە، كەلىڭدەر! — دەپ شايعا جۇگىردى.
X تاراۋ
شاحتى استىندا نەگىزگى شترەكتە ليزا تۇر. ۇستىندە شاحتەر كيىمى، قولىندا شام. شاحتى استىنىڭ ۇرلەگەن جەلى باسىنا تارتقان ورامالىنىڭ ۇشىن جەڭىل جەلپىلدەتىپ تۇر. قايلا شاپقان دىبىس، اتتىڭ پىسقىرعانى، ات ايداۋشىنىڭ ىسقىرعانى، ۆاگونەتكا دوڭگەلەگىنىڭ سىرىلداۋى، ايقايلاپ سويلەسۋ شاحتى استىن شۋعا تولتىرعان. شاحتىنىڭ ءتور جاعىنان شامىن موينىنا ۇستاپ بىرەۋ كەلە جاتىر. بۇلاردىڭ بىرەۋى بريگادير ميشا. دەنەسى تولىق، كەلبەتى جىلى. ليزاعا كەلىپ، كۇلىپ امانداستى. بەت-اۋزىنىڭ ءبارى كۇيە.
— ءجۇرىڭىز!
ەكەۋى جۇگىرىپ كەلەدى. شترەك بويى ەلەكتر جارىعى. لەبەدكاشى قىز، ەلەكتر جارىعىنىڭ استىندا جوعارىدان تومەن قاراپ تۇر. تومەندە، الىستا جەز ارقانمەن جوعارى كوتەرىلىپ، كومىر سالعان ۆاگوندار جىلجىپ كەلە جاتىر. وڭ جاعىندا جينالىپ تۇرعان پاروجنياكتەر. الىستا بىر-ەكى شام جاقىنداپ جىلتىراپ كەلەدى. بۇلار ليزا مەن ميشا. قىزعا كەلدى. ليزا جىلى جۇزبەن قىزعا قولىن ۇسىندى.
— امانسىز با، ايشا؟
ايشا جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا كۇلىمسىرەدى.
— تانىسايىق، ۋچاسكەنىڭ جاڭا ناچالنيگى ەليزاۆەتا ۆوزنەسەنسكايا.
— ايشا ەرىمبەت قىزى...
لەبەدكانىڭ جانىنداعى تەلەفوندى الىپ ليزا سويلەستى:
— ناريادنايا... سلەسار بار ما؟ بولسا دەرەۋ مۇندا جىبەرىڭىز!
مىنە ميشا مەن ليزا تاعى جۇگىرىپ كەتتى. ايشا كۇلىمسىرەپ ارتىنان قاراپ قالدى.
ليزالار شترەكتىڭ جانىنداعى ءبىر ەسىككە كىرىپ كەتتى. قاراڭعى. تەك مويىندارىنا ىلگەن جارىعى بەتتەرىن كورسەتەدى. بۇل كومسومول لاۆاسى. پلاستىنىڭ جۇقالىعى سونشا، بۇلار جەر باۋىرلاپ كەلە جاتىر.
— ءجۇرىڭىز — دەدى ماشا.
قىسالاڭدا، ميشا ليزانىڭ اياعىن ۇستاي الدى. لاۆا تار. ليزا شارشادى، جۇرە المادى، ەنتىكتى.
— ءسال دەمالساق قايتەدى!؟
— مەيلىڭىز...
الدا قايلانىڭ تارسىلداۋى ەستىلىپ تۇر. ليزانىڭ بەتى تار جەردە ميشانىڭ بەتىنە ءتيىپ كەتتى.
— ءجۇر...
تاعى كەتتى. سۇيرەتىلىپ كەلە جاتىر. الىستان جارىق كورىندى. ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى سۇيرەتىلىپ كەلە جاتىر. ءبىر جەردە كونۆەيەردىڭ ىشىنە ءتۇسىپ ءجۇردى. ليزا ابدەن شارشادى. تىزەسىمەن ەڭبەكتەردە استىنداعى كومىردى قولىمەن الا باستادى. ەرنىن تىستەپ قينالىپ كەلە جاتىر. ءىلبىپ قوزعالادى.
— ءقازىر جەتەمىز — دەدى ميشا.
ول الدىنا ءتۇسىپ، سۋسىپ ءجۇزىپ بارا جاتقانداي قاراسىن ءۇزىپ كەتتى. ليزا وتىردى. تىزەسىن سيپادى. تەرلەگەن، شىپ-شىپ تەر سورعالاپ اعادى. وسى ۋاقىتتا كونۆەيەر قوزعالىپ كەتتى. ليزانى شايقاپ تومەن قاراي ءبىر سىرعىتىپ تاستادى. ليزا بارلىق كۇشىن جيناپ جوعارى ەڭبەكتەدى. جوعارىدان تومەن سارىلداپ جاتقان ءوزىنىڭ اعىسىنا قارسى جۇزگەن ادام سياقتاندى.
كونۆەيەر تارس-تارس ەتىپ كومىردى تومەن قاراي جىلجىتىپ جاتىر. بريگادير ارعى تۇپتەن ايقاي سالدى.
— توقتات كونۆەيەردى!
ليزا ەنتىگىپ:
— توقتاتۋعا بولمايدى! — دەدى.
ءبىراق كونۆەيەر داۋىستى كومىرىمەن جىلجىتىپ اكەتكەندەي بريگاديرگە جەتپەدى. كونۆەيەر توقتادى.
ليزا ەنتىگىپ زورعا جەتتى. بريگاديردىڭ قاسىنا باردى. كومىر شاباتىن ماشينا قاراپ تۇر ەكەن.
— ءبىر مينۋت توقتاۋعا بولمايدى عوي...
— سلەسار كەتىپ قالىپتى.
— ءوزىن جاقسى بىلەسىڭ بە؟ — دەدى ليزا.
— جوق.
— ەكپىندى بريگاديردىڭ ماشيناسىن بىلمەۋى كەشىرىلمەيتىن كۇنا ەكەن..،
— ماشيناشى، ونىڭ كومەكشىسى بار عوي...
— سەنىڭ ءوزىڭ جاقسى بولۋىڭ كەرەك، ولارعا قالاي باسشىلىق بەرەسىڭ!
بريگادير ۇندەمەدى.
— ەكىنشى بريگادير بۇزىلعان ماشينانىڭ بىرەۋدىڭ اۋزىنا قاراماي، ءوز كۇشتەرىمەن تۇزەي الاتىن بولۋ كەرەك.
دەسياتنيك پەن سلەسار كەلدى.
ليزا دەسياتنيككە قادالا قارادى:
— سلەسار قايدا كەتكەن ەكەن؟
— بىلمەيمىن، كەتىپ قالىپ، جاڭا كەلدى...
— قولىنداعى ادامدارىڭنىڭ قايدا جۇرگەنىن بىلمەيسىڭ بە؟
ءبىرى بۇرىن، ءبىرى كەش، بىرنەشەسى بىردەي سوعىلعان قايلا داۋىستارى، كۇرەگەن كۇرەكتەر، قويىلىپ جاتقان كۇرەكتەر. شاحتى استىنىڭ ءومىرى قىزۋدا.
ءبىر شال باعانادان بەرى قايلانى اۋىق-اۋىق سامارقاۋلاۋ ءبىر قويىپ، كوڭىلسىز وتىر.
— تەمەكىڭ بار ما؟ — دەپ جولداستارىنان سۇراپ قويادى.
ليزا وعان جاقىندادى. شال ناچالنيگىن كورە سالا قايلانى تەز-تەز ۇرا باستادى. ءۇستى -ۇستىنە ۇرادى. ليزا قاسىنا باردى. شال قارامايدى، شاۋىپ جاتىر.
— جولداس، تۇرا تۇرىڭىزشى!
ليزا شالدى يىعىنان ۇستادى. شال الاقتاپ، ساسىپ، توقتاپ ليزاعا قارادى.
— ءما، تەمەكى..
ليزا شالعا پاپيروس بەردى. شال ارتىنان قاراپ تۇرىپ، كومىردى قۇرىشتانىپ شابا ءتۇستى. ليزا العا قاراي كەلەدى. ەڭكەيىپ جۇرۋگە بولادى... سلەسار ليزانىڭ ارتىنان قارادى:
— شىركىن، وسىنداي قاتىنىڭ بولسا، نە ارمانىڭ بولار ەدى؟
— جاپ اۋزىڭدى، سۇم! — دەپ ايقاي سالدى ميشا.
ەكىنشى لاۆادا سەرگەيدىڭ بريگاداسى جۇمىس ىستەپ جاتىر. شەتتە ەكى ادام قاتار كومىر شاۋىپ جاتىر.
ءبىرى — تولەپ، ءبىرى — ەگور. قاسىندا جامباستاپ ەلەمەس جاتىر.
— نەگە شاپپايسىڭ؟ — دەدى تولەپ.
— جالىقتىم، وتاعاسى، قازعاننان كەلەر پايدا بار ما؟
— نورماڭدى ءومىرى تولتىرمايسىڭ، شىعارىپ تاستايدى عوي...
ار جاعىنان شام جارىعىن بەتىنە ۇستاپ بريگادامەن سەرگەي ەگورعا كەلدى. اشۋلى. سەنى پەنسيونەر ەتۋ كەرەك، سۇم، بۇل قاي شابىس؟
ەگوردى كيمەلەپ كەتتى.
ەلەمەس كومىر شابا باستادى. بريگادير ەتىپ كەتتى.
ەلەمەس تاعى شاپقانىن قويدى.
— سۋ ءىشىپ كەلەم.
ەلەمەس تومەن قاراي كونۆەيەرمەن سىرعي جونەلدى.
نەگىزگى شترەكتە ليزا، دەسياتنيك، بريگادير شىمىربەك تۇر. ەلەمەس لاۆادان شىعىپ قاباتتاسىپ بۇلارعا كەلدى.
شىمىربەك شامىن الدىنا قاراي ءبىر كوتەرىپ:
— سەرگەي بريگاداسى بىزدەن ولسە دە وزا المايدى. ولار تاسباقاشا جۇرەدى. وڭكەي جالقاۋلار.
ەلەمەس قاسىنا جەتىپ باردى.
— نە دەيسىڭ، جۇگەرمەك؟
شىمىربەك ساسىپ، سەلك ەتە ءتۇستى. ليزا جالت قارادى.
شىمىربەك:
— وزا المايسىڭدار دەيمىن — دەدى.
ەلەمەس سۋعا دا بارعان جوق، ىزىنەن كەيىن قايتتى.
تولەپ كومىر شاۋىپ جاتىر. ەڭبەكتەپ ەلەمەس كەلدى. Tءۇci سۋىق. اشۋلى، بەيكۇنا. ءتىسىن قايرايدى، قاباعىن تۇيگەن.
كەلە سالىپ، الدى-ارتىنا قاراماي شابا باستادى، كومىرىن وپىرا بەردى. قايلانى ۇرعانىنا كوز ىلەسپەيدى. تىستەنىپ بار كۇشىمەن ۇرادى. ءبىر ۋاقىتتا الدىن كومىرىن ۇگىتىپ تاستادى. ءبىر كۇرسىندى. تولەپكە قارادى:
— جاڭا كەلگەن ناچالنيك، ەگەر شىمىربەكتەردەن وزىپ شىقساڭدار، ءارقايسىڭا ءبىر ەتىك، كويلەك، سىيلىق بەرەم — دەدى، سودان قالاي دا وزۋ كەرەك.
— راس پا؟
— راس. جۇرت الدىندا ۋادە بەردى.
ەلەمەس كەڭ داۋسىمەن بارلىق لاۆا بويىنا ايقاي سالدى:
— جولداستار، ەگەر شىمىربەك بريگاداسىنان بۇگىن ەرتە وزىپ شىقساق، ءارقايسىمىزعا ءبىر ەتىك، ءبىر كويلەك سىيلىق بەرەتىن بولدى. قانە، بار كۇشىڭدى جۇمساڭدار!
جان-جاعىنان ايقاي شىقتى:
— راس ايتاسىڭ با؟
— راس، راس. قانە، قايسىڭ مەنىمەن جەكە جارىسقا تۇسەسىڭدەر؟ سول سىيلىعىمدى تىكتىم!
— مەنى — دەدى تۇكپىردە ءبىر داۋىس. بۇل-جاس جىگىت شايمەردەن ەدى.
— مەن دە تۇسەم — دەدى تولەپ جاي عانا.
بىرەۋ قاتتى ايقاي سالدى:
— ءبارىمىز دە!
قايلالار شاقىلداپ سوعىلىپ جاتتى.
قايلاسىن ۇرىپ جاتىپ ەلەمەس:
— نامىستى جىبەرسەم يت بولايىن! — دەدى تىستەنىپ.
ليزا شاحتىدان تاڭ بوزارىپ اتقاندا عانا شىقتى.
XI تاراۋ
ءبىر كۇش ليزا كۇشىنە كابينەتىنە كەلىپ، بۇيرىق جازدى.
شاحتەرلەردى بوقتاپ، ۇرىپ جۇمىس ىستەتپەك ءۇشىن بريگادير ۆلاديميروۆ Cepگەيدى ورنىنان الام. ونىڭ ورنىنا بريگادير ەتىپ ەكپىندى ەلەمەس جايلىبەك ۇلىن تاعايىندايمىن.
ليزا ورنىنان تۇرىپ، كابينەتىنەن شىعىپ، يلياعا باردى. يليانىڭ كابينەتىندە جۇمىسشىلار تولىپ وتىر. بىرەۋلەرى شىعىپ، بىرەۋلەرى كىرىپ جاتىر، شىعىپ شاحتەرلەر بريگادير شىمىربەك باس بولىپ ءتىنتىپ كەتتى. قولدارىندا قايلا، شامدارى بار. شاحتى استىندا ليزا جولىققان دەسياتنيك كەتىپ بارا جاتقاندارعا:
— ءقازىر بارام، ناريادناياعا بارا بەرىڭدەر — دەدى. ءۇيدىڭ ءىشى تولعان، ەسىك جاقتا تولەپ وتىر، اۋىق-اۋىق جوتەلىپ قويادى. قاسىندا كىشكەنە قارا جىگىت وتىر. يليا قاعاز جازىپ تومەن قاراپ وتىر. قاسىندا تۇرەگەلىپ ليزا تۇر. تاعى بىر-ەكى شاحتەرلەر تۇر. تولەپ ليزادان كوزىن ايىرماي قادالۋدا.
— شىركىن، نەتكەن ادەمى ەدى؟ — دەدى قاسىنداعىعا. قاسىنداعى كىشكەنە شاحتەر:
— اپىرماي، كۇنى-تۇنى شاحتىدان شىقپايدى-اۋ! ءىشى-باۋىرىنا كىرىپ تۇرادى — دەدى.
— وقۋدان كەلدى دەيدى، مەنىڭ راقمەتجانىمدى بىلەر مە ەكەن؟ سۇراسام قايتەدى؟
— اي، قويشى، سەنىڭ سۇرامايتىن ادامىڭ بولسايشى! ءتىرى بولسا، جۇرگەن شىعار، نەسىنە قايعىرا بەرەسىڭ.
تولەپ كۇرسىنىپ تومەن قارادى.
يليا جازعان قاعازىن ەكى شاحتەرگە بەردى. ولار شىعىپ كەتتى. تولەپتەر دە شىعىپ كەتتى. يليا ليزاعا قارادى.
— يا، ليزوچكا...
ليزا شاشىن كەيىن قاراي ءبىر سىلكىپ تاستادى.
— سەرگەيدىڭ بريگاداسى اقىرعى ون كۇندىگىن 150 مەن پروسەنت ورىندادى، ونىڭ ىشىندە ەلەمەس زابويشى نورماسىن 300 پروسەنتتەن ورىندادى...
— سول بريگادانىڭ ءوزى اۋرۋلى بريگادا ەدى..
— شىمىربەك بريگاداسى 140 پروسەنت ورىندادى.
— سەرگەيلەر وزىپتى عوي اقىرى!
ليزا ار جاعىنان ورىندىق اكەلىپ وتىردى:
— مەن سەرگەيدى بريگاديرلىكتەن الىپ وتىرمىن، ونىڭ ورنىنا ەلەمەستى تاعايىنداماقشىمىن.
يليا ءبىراز ويلاپ وتىردى دا:
— سەرگەيدى العانىڭ دۇرىس، ءبىراق ەلەمەستى تاعايىنداۋىڭ قالاي بولار ەكەن؟ — دەدى. ساۋساقتارىمەن ستولدى تىقىلداتتى دا:
— ونىڭ نورماسىن ارتىق ورىنداپ جۇرگەنىنە ون-اق كۇن بولعان جوق پا؟ ونان سوڭ نورما ورىندادى دەپ قويا بەرۋگە بولا ما؟
ليزا شاشىن تاعى سيپاپ تاستادى.
— ول نامىسشىل ەكەن ،ونى تاربيەلەسە ماڭداي الدى ەكپىندى بولادى — دەدى ليزا.
يليا ليزاعا قاراپ كۇلدى.
ليزا شىعىپ بارا جاتقاندا الدىنان ميشا شىقتى.
— ماعان كومىر كەسەتىن ماشينانىڭ تەپكىشتەرىن ۇيرەتسىن! — دەدى.
— ماقۇل، كەشكە ءبىزدىڭ ۇيگە كەل — دەدى ليزا.
XII تاراۋ
كوشەدە ەرمەك كەلە جاتىر. اياعىن جاي باسادى، ءتىسىن شۇقيدى. وڭ جاعىنا قاراپ اشىق ماگازيندى كوردى. بۇرىلىپ ىشىنە كىردى. ىشىندە بىرەن-ساراڭ عانا ادام بار. بىرەۋ قىزىل بارقىت ولشەتىپ جاتىر. سونىڭ قاسىنا جۇگىرىپ بارادى.
— شىراعىم، مىناۋىڭنىڭ مەترى نەشە سومنان؟ — دەدى.
— ءتورت سومنان.
ەرمەك قۋانىپ كەتتى. قوينىنا قول سۇقتى، ءتۇيۋلى ءبىر شۇبەرەكتى الدى. ىشىنەن ابدەن جۇمىرلانعان قاعاز اقشالار شىقتى.
— ماعان ءتورت مەتر ولشەڭىز...
— اكەل بيلەتىڭدى.
— ناعىلعان بيلەت؟
— ەكپىندىلىك بيلەتى.
ەرمەك سۇپ-سۇر بولىپ كەتتى. تۇرعان جەرىندە ciلەيىپ قالدى، اقشاسىن تاستاپ جىبەردى. قايتىپ الدى، ونان سوڭ جالىنىشتى تۇردە:
— جالعىز قىزىم بار ەدى، ومىرىندەگى ارمانى قىزىل بارقىت ەدى، شىراعىم، جاسىڭ ۇزاق بولعىر، ءبىر نارسە ەتشى! — دەدى.
ساتۋشى قارايتىن دا ەمەس، ءوز جۇمىسىمەن بولىپ ءجۇر.
— بولمايدى، تەك ەكپىندىلەرگە عانا بەرىلەدى.
ەرمەك سالبىراپ دالاعا شىقتى. ەسىكتىڭ الدىندا قاپالانىپ ءبىراز تۇردى. سونان سوڭ ءبىر نارسە ويىنا تۇسكەندەي تۇرا جۇگىردى.
...شاحتى قۇرىلىسىندا راقمەت ۇلبوسىن بريگاداسىنىڭ قاسىندا ءجۇر.
— ءبىز كۇندەلىك جوسپارىمىزدى ەكى جۇزدەپ ورىندايمىز. اركاشالار 120 پروسەنت ورىندايدى.
— كوتەرمەگە الىڭدار — دەدى راقمەت.
داشا جۇگىرىپ اركاشاعا باردى.
— سەندەر ارتتا قالىپ قويىپ، جالپى جۇمىس قارقىنىن كەيىن تارتىپ وتىرسىڭدار. الدەرىڭ كەلمەسە، ءبىز كومەك بەرەمىز! — دەدى داشا اركاشاعا.
اركاشا شىداي المادى:
— سەندەرسىز دە كۇن كورەمىز!
ارت جاقتان راقمەت كەلدى.
— بۇل نە دەگەنىڭىز؟ — دەدى اركاشاعا.
ەرمەك جۇگىرگەن بويىمەن جىلقىبايعا كەلدى. قاباعىن ءتۇيىپ تۇرىپ جان-جاعىنا قاراپ الدى دا مىنانى ايتتى:
— ەكپىندى بولايىق، پايداسى بار ەكەن، ەشكىمگە ايتپا!
جىلقىباي كۇلدى.
— مەن الدەقاشاننان ەكپىندىمىن عوي...
ەرمەك ادىرايا قارادى:
— مەنەن نەگە جاسىردىڭ؟
— سىزگە بولما دەگەن جەرىم جوق قوي...
— مەنەن جاسىرعاندا مۇنىڭ شىققان شىعار! ەرمەك الا كوزىمەن ءبىر قارادى دا كەتە بەردى.
XIءىى تاراۋ
...شاحتى استىندا، شترەكتە شامدارىن الدىنا قويىپ ەكى ادام وتىر. بىرى-ەلەمەس، ءبىرى -تولەپ. الدارىنان ءتورت ۆاگوندى سۇيرەتىپ ءوتتى.
— قانە، جۇرەيىك — دەدى تولەپ. ەلەمەس جاۋاپ بەرمەي ءبىراز وتىرىپ:
— بارا بەرىڭىز — دەدى ءبىرازدان سوڭ:
— ارمانىم شىمىربەكتەن وزۋ ەدى وزدىم. ەندى تاعى زەرىكتىم — دەدى.-قوي، ءجۇر، بريگادير كەلىپ قالار.
ەلەمەس ورنىنان قوزعالعان جوق. تولەپ لاۆاعا قاراي كەتىپ قالدى.
ىسقىرىپ ولەڭ ايتىپ ءبىرىنشى لاۆا جاقتان شىمىربەك كەلە جاتىر. وتە بەرگەندە ەلەمەس:
— توقتا! — دەدى شىمىربەككە.
شىمىربەك قاسىنا كەلدى.
— قالاي ەكەن، بالا، كىم وزىپ شىقتى، ەندى ايتۋشى بولما!..
شىمىربەك ەلەمەسكە ەڭكەيدى.
— باسەكە ءالى الدا، ايلىق جوسپاردى قايسىمىزدىڭ ارتىق ورىندايتىنىمىز ءالى ءمالىمسىز، ماقتانۋعا ءالى ەرتە.
ەلەمەس ءبىر نارسە ايتايىن دەپ ەدى. شىمىربەك تىڭداماي كەتىپ قالدى.
ەلەمەس ورنىنان قارعىپ تۇردى.
— ولاي بولسا كورەرمىز!
ادىمداپ باسىپ الا جونەلدى. لاۆاعا كەلدى. ۇندەمەستەن كومىر قازا بەردى. ءبىر ۋاقىتتا توقتاپ، تولەپكە:
— ءالى ايلىق جوسپاردى ارتىق ورىنداعاندا عانا وزعان بولىپ سانالادى ەكەنبىز — دەدى.
شايمەردەن جۇگىرىپ كەلدى.
— قولىڭدى اكەل، ەلەمەس، بريگادير بولاتىن بولىپسىڭ...
ەلەمەس سەنبەگەن كۇيى كومىرىن قازا بەردى.
— بىزگە قايدان بريگادير بەرىلسىن.
— شىن ايتام، ەلەمەس.
ەلەمەس ءبىراز قادالىپ قاراپ تۇردى دا:
— كومىردى قازسايشى! ءوزىڭنىڭ ار-نامىسىڭ بار ما؟ — دەدى.
شترەكتە ليزا، دەسياتنيك ەكەۋى تۇر. لاۆادان شىعىپ ەلەمەس كەلدى.
— ەلەمەستىڭ بريگاداسى بۇگىن 300 پروسەنت ورىندادى — دەدى دەسياتنيك. جاڭا سمەنانىڭ دەسياتنيگى دولگين كەلدى.
— شەتىن تەكسەرىپ، لاۆانى مەن تەكسەردىم، ءقاۋىپتى، ءبىر ادام جىبەرۋشى بولماڭدار — دەدى.
— كەلەسى سمەنا كەلەتىن ۋاقىت بولىپ قالدى، ءقازىر ناريادناياعا بارماڭدار — دەدى ليزا ەكى دەسياتنيككە دە.
ليزا، دولگين كەتىپ قالدى. ەلەمەس دەسياتنيكشە:
— مەن كومىر شاۋىپ وسىندا قالام — دەدى.
دەسياتنيك شامىن جوعارى كوتەرىپ:
— جاڭا سمەناعا لاۆانى بوساتۋ كەرەك قوي — دەدى. تارسىلداپ ۆاگون كەلە جاتىر. ايعاي كوبەيە باستادى. دەسياتنيك كەتىپ قالدى. ەلەمەس ءبىراز اڭىرايىپ تۇردى.
— لاۆاعا بارىپ كومىر شابام — دەپ بريگاداسىنا قاراي كەتتى.
...شاحتىدان شىققاندا ليزا ميشاعا جولىقتى. بەتىنە قاراپ تۇردى دا:ء-بىزدىڭ ۇيگە باراسىڭ عوي؟ — دەدى دە جاۋاپ كۇتپەستەن تەز-تەز باسىپ ءجۇرىپ كەتتى.
ميشا ارتىنان قارادى دا قالدى.
XءىV تاراۋ
...ليزانىڭ ۇيىندە ميشا مەن ليزا كومىر كەسەتىن ماشينانىڭ سۋرەتىن كورىپ وتىر. ليزانىڭ ۇستىندە بەلىن تۇيمەلەپ تاستاعان جەڭسىز، جاعاسى قىسقا، قىزىل كويلەك. بۇلار اۋىزعى ۇيدە وتىر. ىشكى ءۇيدىڭ ەسىگى اشىق. توسەلگەن كىلەم، ليزانىڭ توسەگى كورىنىپ تۇر. اۋىزعى ۇيدە ەكى شكاف تولى كىتاپتار، ءۇي قابىرعاسىنداعى ساعات سىرتىلداپ تۇر.
— ءتۇسىندىڭ بە؟ — دەدى ليزا.
باياعى لەنينگرادتا، پاركتەگىدەي، كوزى ويناقشىپ، كۇلىمدەپ ميشاعا قارادى.
ميشا قىزارىپ تومەن قارادى. سۋرەتكە ۇڭىلە ءتۇستى. ليزا ميشاعا قادالىپ قاراپ وتىر. ميشانىڭ شاشىن سيپادى. كۇلدى. ءسويتىپ وتىرعاندا لەنينگرادتا پاركتە ءدال وسى قۇساپ، راقمەتتىڭ شاشىن سيپاعانى كوزىنە ەلەستەپ كەتتى. ليزا قولىن ءبىر نارسە شاعىپ العانداي تارتىپ الدى. بەتىنەن كۇلۋ كەتىپ، بوزارىپ كەتتى. ءبىر نارسەدەن سەسكەنۋشىلىك پايدا بولدى. ورنىنان قارعىپ تۇرىپ، تەرەزە جاققا كەتتى. قايتادان ميشاعا قارادى، كەيىن قاراي جاتقان شاشتارىنا كوزى ءتۇسىپ، قايتادان جايدارى بولدى. وسى ۋاقىتتا ميشا ورنىنان تۇردى. مەنىڭ-ليزا، مەن ساعان ءبىر ءسوز ايتايىن دەپ ءجۇرمىن. ليزا تومەن قاراپ تۇرىپ: ايتپاي-اق قوي، بىلەم — دەدى.
ميشانىڭ بەتىنە قۋانىش جۇگىردى. جۇگىرىپ ليزانىڭ قاسىنا كەلدى.
— ليزوچكا، نە دەيسىڭ سوعان؟
ليزا ۇندەمەدى. ميشا قولىن ليزانىڭ موينىنا سالدى.
— ليزوچكا، ايتشى!..
ليزانىڭ كوزىنە تاعى راقمەت ەلەستەدى.
— تۇرا تۇرشى...
— ليزوچكا، ايتاسىڭ با، جوق پا؟
ليزانىڭ كوزىنە ينستيتۋتتەن راقمەت تاعى ەلەستەدى. «سەنەن باسقا ەشكىمدى سۇيمەيمىن!» — دەگەنى ەسىنە ءتۇستى.
— تۇرا تۇرشى...
— ليزوچكا!..
ميشا جاقىنداي ءتۇستى. وسى ۋاقىتتا ەسىك قاعىلدى.
— كىرىڭىز! — دەدى ليزا.
حات تاسۋشى كىرىپ حات ۇسىندى. ليزا جۇگىرىپ بارىپ الدى، حاتتى اشتى: حات اكادەميكتەن كەلگەن.
«جانىم ليزوچكا!
حاتىڭدى الدىم. نەگە راقمەت تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز جازبايسىڭ؟ مەنى ۇرسادى دەپ ءجۇرسىڭ عوي. جوق، مەن ۇرىسپايمىن، مەن بۇرىن ايتا الماي ءجۇردىم. راقمەتتى سۇيسەڭ مەن قۋانام. راقمەتكە سالەم ايت...»
ليزا باسقاسىن وقىماي ستولعا وتىرا كەتتى.
ميشا كونۆەرتىن الىپ قايدان كەلگەنىن وقىدى:
«لەنينگراد، عىلىم اكادەمياسى، اكادەميك ۆوزنەسەنسكيي».
ليزا ورنىنان تۇرىپ، جۇگىرە جونەلدى. ۇرەي! ۇشىپ ميشا دا تۇرەگەلدى:
— ليزا، قايدا كەتتىڭىز؟
ليزا جاۋاپ بەرگەن جوق. ليزانىڭ ارتىنان ميشا جۇگىردى. ليزا باراكتاردىڭ اراسىمەن جۇگىرىپ كەلە جاتىر. ارتىنان ميشا دا كەلە جاتىر.
وسى ۋاقىتتا شاحتى قۇرىلىسى جايلى سويلەسىپ، راقمەتتىڭ ۇيىندە اننا وتىر ەدى.
— بۇگىن ءبىرىنشى باراكتىڭ توبەسى جابىلماقشى، باسىندا بولۋىم كەرەك — دەدى اننا.
— ءالى دايارلىق جۇمىسى ءجۇرىپ جاتىر، وعان دەيىن مەنىڭ توسەگىمدە دەمالىپ جاتا تۇرساڭ قايتەدى؟ — دەدى راقمەت. مۇنى ماقۇل دەپ اننا توسەككە قيسايدى.
— ليزا جونىندە اڭگىمە ايتشى — دەدى اننا.
راقمەتتىڭ ويى باسقا جاقتا:
— اننا، مەنىڭ ءبىر پروەكتىم جوعالدى. موسكۆاعا الدەنەشە جازدىم، حابار جوق. سونىڭ كەسىرىنە انەۋكۇنى قۇيىلما شىققان جاڭا قولدا بولماي، ەسكىسىمەن وتەپ 50 ووو سوم شىعىن بولدى... كىم الدى ەكەن ونى؟ — دەدى راقمەت.
ليزا حاتتى كورسەتىپ، جاراسپاقشى بولىپ جۇگىرىپ راقمەتتىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا كەلدى. ەسىك اشىق، سۇراۋسىز كىرىپ باردى، ىشكى ۇيگە كىردى، توسەكتە جاتقان اننانى، ونىڭ باسىندا وتىرعان راقمەتتى كوردى. ليزا قولىنداعى حاتتى الاقانىمەن جۇمارلاپ، ەش ءسوز ايتپاستان قايتادان شىقتى دا جۇرە بەردى. جوق جەردەن كەلىپ قالعاندىقتان، ونان سوڭ مىناداي كۇماندى پىكىر تۋعىزاتىن جاعدايدا وتىرعاندىقتان ءا دەگەندە راقمەت ساسىپ، ەش نارسە ايتا الماي قالدى. تەك ليزا سىرتقى ەسىكتەن شىققاندا تۇرا جۇگىردى.
ليزا سىرتقا شىعىپ:
— ميشا! — دەپ ايقايلادى. كۇتىپ تۇرعان ميشانىڭ قولتىعىنان الىپ جۇرە بەردى. وسى ۋاقىتتا راقمەت دالعا شىقتى.
— ليزا!
ءبىراق ليزا ەسىتپەدى.
بىرەۋدىڭ قولتىعىندا كەتىپ بارا جاتقان ليزانى كورىپ، راقمەت ءبىراز تۇرىپ قالدى. سودان سوڭ ىشكە كىرىپ، ورىندىققا وتىرا كەتتى.
— ءقازىر بار، ايتپەسە مەن دە بارام — دەدى اننا.
راقمەت تومەن قاراپ وتىرىپ:
— جوق، ءوزىم-اق بارامىن... ميشا دەيدى... كۋليەۆاكين عوي... — دەپ كۇرسىندى.
ليزا مەن ميشا كەلە جاتىپ ءبىر باراكتىڭ الدىنداعى سكامەيكاعا وتىردى.
— نە بولىپ قالدى، ليزا، ءتۇسىندىرشى — دەدى ميشا. ليزا اياعىن ەكىنشى اياعىنىڭ ۇستىنە قويىپ جاتىپ:
— جوق، انشەيىن — دەدى.
ميشا ءقاۋپى كەتەيىن دەگەن سوڭ:
— ليزوچكا، جاڭاعىما جاۋاپ بەرشى — دەدى.
ليزا باسىن كەتەرش الدى دا:
— نە دەيسىڭ، ميشا، سۇيەم دەپ ايت دەيسىڭ بە؟ — دەدى.
وسىدان سوڭ راقمەتپەن پاركتە قۇشاقتاسىپ وتىرعانى، سودان ورنىنان تۇرىپ جۇگىرىپ كەتكەنى، قايتىپ كەلىپ سۇيگەنى كوزىنە ەلەستەيدى. ءسويتىپ، ءوزى دە سەزبەي ورنىنان تۇرىپ كەتەدى، ءبىراز جەرگە بارىپ تۇرىپ، قايتادان كەلدى. ءبىراز قاراپ تۇرىپ، ميشانىڭ شاشىن سيپادى، سۇيتەدى دە جاي:
— ميشا، مەنىڭ سۇيەتىن ادامىم بار عوي. ول تۇرعاندا باسقانى سۇيە الاتىن كورىنبەيمىن — دەدى.
ونان سوڭ ءبىراز وتىردى:
— جانىم، ميشا، ماعان وكپەلەمە، مەنىڭ قوسىلام دەپ قويعان كۇيەۋىم بار — دەيدى.
ميشا جالت قارادى.
— يا، ول مەنى ءقازىر سۇيمەي كەتتى، ءبىراق مەن ونى سۇيەم.
سۇيتەدى دە ورنىنان تۇرىپ جۇرە بەرەدى. ميشا دا ارتىنان جۇرەدى. الداعى ءبىر سكامەيكاعا بارىپ تاعى وتىرىسادى.
ليزا ميشانىڭ موينىن ءبىر قولىمەن قۇشاقتاپ، ەكىنشى قولىمەن شاشىن سيپاپ وتىرىپ:
— ميشا، ەكەۋمىز دە كومسومول مۇشەسىمىز. سانالى ادامدارمىز. سەن مەنى سۇيمەدى دەپ كوزقاراسىڭدى وزگەرتىپ، وكپەلەپ جۇرمە. كومسومولەستەردىڭ اراسىندا دوستىق دەگەن بار. دوس ءۇشىن، جالپى ءىس ءۇشىن باستى قۇربان قىلۋشىلىق بار. بۇل ءبىرى كۇيەۋى، ءبىرى ايەلى بولعاندىقتان شىعاتىن قورىتىندى ەمەس قوي — دەيدى. ميشانىڭ باسىن سيپاپ وتىردى.
وسى ۋاقىتتا ءۇيدىڭ ارتىنان راقمەت كەلدى دە، شامنىڭ جارىعىندا قۇشاقتاسىپ وتىرعان ەكەۋىن كورەدى.
— ءتۇسىندىم — دەيدى دە، ادەيى وراعىتىپ، ليزانىڭ الدىمەن وتەدى. ءبىراق ليزا سوزگە اينالىپ وتىرىپ، بايقاماي قالادى. راقمەت كورىنبەي كەتىپ قالعان سوڭ ميشا:
— جاڭاعى راقمەت دەگەن جىگىت انادا قالالىق بەلسەندىلەر جينالىسىندا سويلەگەن، وپىرماي، تىپتەن شەشەن ەكەن — دەيدى.
— راقمەت؟
ليزا ورنىنان ۇشىپ تۇرا كەلدى.
— جاڭاعى راقمەت پە، ءوتىپ بارا جاتقاندا نەگە ايتپادىڭ، مەن بىلمەي قالدىم عوي — دەدى.
سولاي دەدى دە ۇيىنە قاراي جۇگىرە بەردى.
راقمەت ۇيگە كەلدى. كەلىپ ورىندىققا وتىرا كەتتى.
اننا باسىن كوتەردى.
— نە ىستەدىڭ، راقمەت؟
راقمەت تومسارىپ وتىر. جاۋاپ بەرمەدى، ونىڭ ورنىنا ولاي-بۇلاي كەتتى. اننا قايتادان باسىن جاستىققا قويدى. ءبىر ۋاقىتتا راقمەت:
— مەنىڭ ليزام، تەك مەنى سۇيگەن ليزا، بىرەۋدى قۇشاقتاپ ءسۇيىپ وتىر — دەدى.
...ليزا كەلىپ توسەگىنە جاتىپ قالدى. ەلەكتر شامى جانىپ تۇر. ءبىر ۋاقىتتا تەلەفون سىلدىرادى. ليزا تۇرىپ بارىپ تىڭدادى. تەلەفون سوعىپ تۇرعان يليا:
— ءقاۋىپتى لاۆادان كومىر شاۋىپ، ەلەمەس بريگاداسىن باسىپ قالىپتى...
ليزا جۇگىرىپ الا جونەلدى.
...يليا كابينەتىنە ءالىپ كەلدى، ەلەمەستەردىڭ دەسياتنيگى كەلدى
يليا ستولدى قويىپ قالدى.
— سەن ءقاۋىپتى جەرگە نەگە جىبەرەسىڭ، نەگە باقىلامايسىڭ؟ سەن جۇمىسشىلاردى قىرايىن دەپ ءجۇرسىڭ بە؟ بۇدان ارتىق قىلمىس بولا ما؟
دەسياتنيك ۇندەمەدى.
— قازىردەن باستاپ جۇمىستان شىعارىپ، سوتقا بەرەم! — دەدى يليا...
— مەن جىبەرگەنىم جوق، ءوزى باردى...
— نەگە باقىلامايسىڭ؟
— ولگەن جوق قوي...
— ساعان ءولتىرۋ كەرەك ەكەن عوي، كەت، كوزىمە كورىنبە!
اسىعىپ ليزا كىرىپ كەلدى.
— جولداس ۆوزنەسەنسكايا، مەن سىزگە ەستىرتە جاريالايمىن، جاڭا كەلگەنىڭىزدى ەسكە الام، ءتۇسىندىڭىز بە؟ — دەپ قاتتى ايتتى يليا.
— ءتۇسىندىم — دەپ ليزا شىعىپ كەتتى.
ءالىپ يليانىڭ الدىنا كەلدى.
— سەنىڭ مۇنىڭ دۇرىس ەمەس، ليزا كۇنى-تۇنى جۇمىس باسىندا جۇرەدى «بۇعان ادام جىبەرۋشى بولما»، دەپ ابدەن تاپسىرىپ كەتكەن.
— بىلەم — دەدى يليا-مەن بۇدان دا گورى ساق بولسىن دەپ جاتقانىم عوي...
يليا تەرەزە جاققا قارادى. شامدارى جىلتىلداپ شاحتەرلەر ءوتىپ جاتتى. گۋدوك ايقايلادى. يليا تەرەزەنى اشتى. جۇلدىزدار، كوك اسپان، جىلتىراعان وتتار. ورنىنا كەلىپ وتىردى. تەرەزە جاقتان «شىمىربەك» دەگەن ايقاي شىقتى.
— سەن ودان دا ليزانىڭ ۋچاسكەسىن سوسياليستىك جارىسقا شاقىر — دەدى يليا.
ءالىپ ورنىنان ءبىر قوزعالىپ، اياعىن سوزىپ جىبەردى.
— ول مەنى شاقىرىپ قويدى — دەدى ءالىپ.
...شاحتى استىندا سىرىلداپ جۇرگەن ۆاگوندار.
ليزا يليادان شىعىپ ەستاكات باسىنا كەلگەن. شامى مەنىڭ قولىمدا، جوعارىدان تومەن قاراپ تۇر. قاباعى جابىڭقى، ۇندەمەيدى.
ليزا دونباسقا كومانديروۆكاعا باراتىن بولدى. دونباستىڭ تاجىريبەسىن الۋعا قاراعاندىنىڭ ون ەكىنشىسى، ەكى ينجەنەرى كەتىپ، ونىڭ ءبىرى ليزا ەدى.
ليزا كەتەر الدىندا راقمەتكە باردى. ءبىر كورمەي كەتكىسى كەلمەدى.
راقمەت ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن. ليزا بىلدىرمەي قۇشاقتاپ ءسۇيىپ-سۇيىپ الىپ، وياتپاي كەتىپ قالماقشى بولدى.
بارىپ راقمەتتىڭ باسىن سيپاپ ءبىراز وتىردى.
— جانىم، جانىم — دەدى اقىرىن عانا. ەڭكەيىپ بارىپ ەرنىنەن ءسۇيىپ الدى، راقمەت ويانىپ كەتتى. ليزا ساسىپ، تۇرىپ كەتپەكشى بولىپ ەدى راقمەت قۇشاقتاي الدى.
— وسى تۇسىنىسپەي جۇرگەنىمىز دە جەتەر، مەن ەندى سەنسىز جۇرە الاتىن ەمەسپىن، ليزا...
ليزا راقمەتتىڭ توسىنە باسىن قويىپ:
— نە دەسەڭ دە مەن دايارمىن، راقمەت — دەدى. ەرتەڭىنە ليزا دونباسقا كەتتى. وتە تىعىز جۇمىستارمەن راقمەت الماتىعا كەتتى. ەكەۋى دە كايتىپ كەلگەن سوڭ توي جاساپ، قوسىلماقشى بولدى. راقمەت تويعا شاقىرىپ، اكادەميككە تەلەگرامما بەردى.
XV تاراۋ
«سونىڭ اتى نە ەدى؟» — دەيدى وزىنەن-وزى.
راقمەت باسقارمادا وتىرادى.
پوەزد كۇتىپ، ياكي بىرەۋدى توسىپ وتىرعانىندا ويىنا ءار نارسە ءتۇسىپ كەلەدى. ايتپەسە وسىدان 250 جىل بۇرىن تۋعان اتاقتى نەمىس كومپوزيتورى يوگانن سەباستيان باحتىڭ وسى ارادا راقمەتتىڭ ەسىنە ءتۇسىپ نەسى بار؟ بۇل سولاي. ءبىراق زەرىگىپ تۇرعاندا ويىنا ءار نارسە ءتۇسىپ كەلسە، كوزىڭ دە ءار نارسەگە تۇسكىسى كەلەدى. كوپ جاعدايلاردا سەن ءۇشىن تيىندىق ماڭىزى جوق نارسەلەرگە دە كوڭىلىڭ تۇسەدى دە، ول بارىپ وي تۋعىزادى.
راقمەتتىڭ كوزى قابىرعاداعى ءىلۋلى تۇرعان گازەتكە ءتۇستى. ونداعى ءبىر ماقالانىڭ «ارىق» دەگەن باسىنا تۇسەدى. سودان سوڭ ارىقتى نە دەيدى، اعىلشىنشا نە دەيدى دەپ ويلادى. «نەمىسشە ارىقتى باح دەيدى — دەپ راقمەت تەرەزەگە قارادى. «باح، باح...» — دەيدى. راقمەت وزىنە-وزى كوريدوردا اياعىن مىقتاپ باسىپ بىرەۋ كەلە جاتادى. كەلە جاتقان ادامنىڭ ءاربىر باسقان قادامى «باح... باح» دەگەندەي بولادى. «ارىقتىڭ نەمىسشە باح دەلىنۋى»، ادامنىڭ باسقان قادامىنىڭ «باح-باح» دەپ ەستىلۋى راقمەتتىڭ ويىنا ەرىكسىز اتاقتى كومپوزيتوردى ءتۇسىردى. «باح» دەيدى راقمەت. سۇيتەدى دە قالىڭ ويعا كەتەدى. كەلە جاتقان ادام قادامىنىڭ دىبىسى دا، «ارىق» دەگەن ماقالاسى بار گازەت تە، ستول ۇستىندە تۇرعان گۇل دە راقمەتتىڭ ويىنىن قۇشاعىنان شىعادى. ول تەك كومپوزيتور باحپەن بولادى.
«سونىڭ اتى كىم ەدى» — دەيدى راقمەت وزىنە-وزى.
— يوگانن، يوگانن باح...
راقمەت داۋسىن شىعارىپ ايتىپ، كوزىن جۇمادى.
سوندا كەنەتتەن ءبىر جىڭىشكە داۋىس:
— يوگانن سەباستيان باح — دەدى.
راقمەت سەلك ەتە تۇسەدى.
ەسىك جاقتا تۇرعان قىزعا كوزى تۇسەدى. قىزدىڭ ويناقشىعان قارا كوزدەرىنىڭ كورىنبەيتىن ساۋلەسى، جىگىتتىڭ كىشكەنە ارىقتاي اعىپ كەلە جاتاتىن ومىرلىك تەڭىزدەي تولقىتاتىن ساۋلەسى، راقمەتتىڭ جۇرەگىنە تۇسكەندەي دەنەسى دۋ ەتە ءتۇسىپ، جۇرەگى دىرىلدەپ كەتەدى. وزىنەن-وزى ۇيالىپ، بۇل اشەيىن كۇتپەگەن جەردەن شىققان داۋىستان شوشىنعاندىق قوي دەپ، راقمەتتىڭ اقتالعىسى كەلدى.
قىز كەنەت جاعدايدى وزگەرتكىسى كەلگەندەي:
— ءسىز بىرەۋدى كۇتىپ وتىرسىز با؟ — دەيدى.
راقمەت باسىن شۇلعيدى.
قىز.
— مۇندا ەشكىم قالماپتى عوي — دەيدى.
سۇيتەدى دە تەز-تەز باسىپ شىعىپ كەتەدى. راقمەت قىزدى كورگىسى كەلىپ تەرەزەگە بارىپ قارايدى. تەرەزە ارتىندا قىز كەتىپ بارا جاتادى.
قىزدىڭ كىشكەنتاي دەنەسى ورىس كومپوزيتورى مۋزىكاسىنداي جەپ-جەڭىل، اسەم، ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي.
— تەز جۇگىرىپ بارا جاتىر، شىنىندا كومپوزيتوردىڭ مۋزىكاسى سياقتى — دەيدى راقمەت.
راقمەت ورنىنا كەلىپ وتىردى.
— ءوزى قىز ەمەس، مۋزىكا عوي — دەيدى تاعى دا راقمەت.
راقمەتتىڭ ويىنان قىز كەتپەيدى.
«وندا مەنىڭ، نە قاقىم بار، باسقا وي ويلانايىن» — دەپ راقمەت قىزدى ەسىنە تۇسىرگىسى كەلمەدى. «يا، سونىمەن باح... ول جونىندە بەتحوۆەن نە دەگەن؟.. باح. «بۇل ادام ارىق دەپ اتالماي، مۇحيت تەڭىزى بولىپ اتالۋى كەرەك ەدى دەگەن بەتحوۆەن...». ءبىراق ويىنان قىز كەتپەيدى.
راقمەت مۋزىكانى جاقسى تۇسىنەدى. ول قۇستاي قانات قاعىپ، شىڭعا شىعىپ قالىقتاپ، تاۋدان، تاستان ۇشىپ ءوتىپ جازىقپەن زىمىراپ، كول جاعاسىنداعى قويلاردى ۇركىتىپ، جۇرەكتىڭ ەركىن سارىندى، قۇلاشى كەڭ، جازىقتى بەتحوۆەننىڭ مۋزىكاسىن جاقسى تۇسىنەدى. ول تىڭدامايدى، ول كورىپ وتىرعانداي بولادى.
ول رەين جاعاسىنداعى قارا جۇمىسپەن وسكەن قارا شارۋا قىزىنداي ورەسكەلدەۋ، ۆاگنەر مۋزىكاسىن دا جاقسى بىلەدى.
ول قيىننان قيىستىرىپ، ءاربىر دىبىستى تەرەڭ ويلى مۋزىكانى بىلەدى. كەي ۋاقىتتاردا كورگەن ءبىر ۋاقيعاسى، يا ادامى ءبىر ۋاقىتتاردا ەسىتكەن مۋزىكاسىن ەسكە ءتۇسىردى «مىناۋ شىن مۋزىكا ەكەن» — دەيدى راقمەت.
ەسىك اشىلدى. قولىندا قاعازى بار ءبىر جىگىت كىرەدى.
جىگىت راقمەتكە قاراماستان توردەگى ورىندىققا وتىرادى.
ەندى جىگىت وتىرعاندا راقمەت ونىڭ ادەمى، تالدىرماش تىپ-تىك دەنەسىن، قىرىن وتىرعانداعى اققۇبا بەتىن، ءتۇزۋ مۇرنىن كورەدى. جىگىتتىڭ گالستۋگىنە، اق كويلەگىنە، قاتتى جاعاسىنا شاڭ جۇقپاعان. تەك ماگازيننەن جاڭا عانا الىپ كيگەن سياقتى. «تازا جۇرەكتى جىگىت ەكەن-اۋ...» — دەپ راقمەت جىگىتتىڭ قاسىنا كەلدى.
— جولداس، زەينوللانى بىلەسىز بە؟ — دەيدى راقمەت.
جىگىت جالت قارايدى دا، ءبىرازعا دەيىن كوزىن ايىرمايدى. قولىنا قونعان شىبىندى قاعىپ جىبەرىپ:
— ول بۇگىن كومانديروۆكاعا كەتتى — دەيدى.
راقمەت جىگىتتىڭ داۋسىن جاقسى-اق ەستىپ تۇرسا دا:
— قايدا؟ — دەپ قايتا سۇرايدى. جىگىت ەكىنشى رەت ايتقان سوڭ، راقمەتكە لەنينگرادقا ەڭ ادەپكى بارىپ تۇسكەندەي سەزىمى پايدا بولادى.
زەينوللا مەن راقمەت دەتدومدا بىرگە بولعان. زەينوللا دەتدومدا جۇرگەندە قابىرعا گازەتىندە رەداكتور بولىپ، ولەڭ جازىپ جۇرەتىن. ولكەنىڭ كومسومول گازەتىنىڭ ءتىلشىسى بولاتىن. ەكەۋى تەحنيكۋمعا ءتۇسىپ، ونى ءبىتىرىپ شىققان سوڭ زەينوللا گازەت جاعىنا كەتتى. التى اي اۋداندىق گازەتتە ىستەدى دە، التى ايدان سوڭ دەمالىس الىپ، قىزىلوردانىڭ استانا كەزىندە سوندا بارىپ، ولكەلىك گازەتتە قالىپ قويدى.
تەحنيكۋمدى بىتىرىسىمەن-اق راقمەت ورىن الىپ، لەنينگراد تاۋ-كەن ينستيتۋتىنە كەتتى. ودان بەرى ول زەينوللانى كورگەن جوق. ونىڭ قايدا ەكەنىن بىلمەيتىن. تەك قىستىگۇنى زەينوللا سۇراستىرىپ ءجۇرىپ، راقمەتتىڭ ادرەسىن تاۋىپ الىپ، حات جازىپتى. حاتىندا جازدا الماتىعا كەل دەپ شاقىرعان.
ەندى قاراعاندىدان الماتىعا كەلەتىن بولعان سوڭ ىشتەن قۋانعان. كرايكومدا: جاتاتىن جەرىڭ بار ما دەپ سۇراعاندا «ول جاعىنان قام جەمەڭىز» — دەپ جاۋاپ بەرگەن. ءسويتىپ، كرايكومنان شىعىسىمەن رەداكسياعا كەلگەن.
ەندى زەينوللا كومانديروۆكاعا كەتتى دەگەندى ەسىتكەن سوڭ راقمەت دالادا قالعانداي بولدى. كرايكومداعىلارعا «قام جەمەڭىزدەر» — دەپ قويعان، ەندى قايتىپ بارۋ ءبىر ءتۇرلى ۇيات، ونىڭ ۇستىنە ءقازىر قىزمەت تارقادى. بۇل ارادا باراتىن ءۇي جوق. مۇمكىن تانىستارى تابىلىپ قالار، ءبىراق ولاردى ءقازىر قايدان تاباسىڭ...
...وسى جۇرت ەپتى-اق. جاڭا ءبىر ادام راقمەت كەلگەندە، كرايكومنىڭ ادامى بولىپ قوناق ءۇيىنىڭ باستىعىمەن سويلەستى.
«موسكۆادان كەلگەن جامانشال ۇلىنا بۇگىنشە جاتاتىن ورىن بەر» — دەدى. قوناق ءۇشىن باستىعى قينالعانداي بولىپ ەدى، جىگىت باستىرمالاتىپ بولمادى، اقىرى كەشىردى.. راقمەت تاڭ قالىپ جىگىتكە قارادى...
— الماتىدا وسىلاي جاتاق ءۇي تابا المايسىڭ — دەپ كۇلدى.
راقمەت جاقتىرمادى... كرايكومنىڭ اتىن وسىلاي قارا باستىق قامىنا پايدالانۋعا بولا ما؟ ءاي، ءوزى شىنىمەن وزگەرگەن شىعار دەپ ويلادى...
ەندى، مىنە، راقمەت قايدا بارارىن بىلمەيدى. كەنەت جىگىت ورنىنان تۇردى، شاشىن الاقانىمەن ءبىر سيپادى...
— قانە، شىقساق قايتەدى — دەدى.
راقمەت جىگىتتىڭ ارتىنان جۇرە بەردى. ەكەۋى كوشەگە ءتۇسىپ جۇرە بەردى. ءسوز قاتپاستان جۇرت كەلە جاتىر. «ءوزى مەن سياقتى از سويلەيتىن ادام عوي» — دەپ ويلادى ىشىنەن راقمەت.
«ءبىراق مەنىمەن سويلەسەتىن مەن ونىڭ نەسى ەدىم، مەنى نە قىلسىن» — دەدى تاعى دا ىشىنەن...
ءبىر ۋاقىتتا جىگىت ويلاماعان جەردەن:
— زەينوللا كىمىڭىز بولادى؟ — دەدى.
— جولداسىم — دەدى ساسىڭقىراپ راقمەت.
«مەنىڭ سويلەمەيدى عوي» — دەگەنىمدى سەزىپ قويىپ، سۇراپ كەلە مە دەگەن ءسوزىم بويىنا سەزىنگەندەي بولدى.
جىگىت راقمەتكە قارادى:
— جولداس، قاي جەردەن كەلدىڭىز؟..
— قاراعاندىدان — دەدى راقمەت.
ءبىراز ۇندەسپەي ءجۇرىستى. كوشەنىڭ شاڭىن بۇرقىراتىپ ەكى ماشينا ءوتتى. راقمەتتىڭ قۇلاعىنان «قاراعاندى» دەگەن ءوز داۋسى كەتپەي قويدى. ليزا ەسىنە ءتۇستى. وزىنەن-وزى استىڭعى ەرنىن تىستەدى. باعاناعى قىز ەسىنە ءتۇسىپ.
— تانىسىپ قويايىق، اتىڭىز كىم، مەن بيىل جاڭادان دارىگەرلىك ينستيتۋتتىڭ اسپيرانتۋراسىن ءبىتىردىم، ىقىلاس قۇلىبەكوۆ، گازەتتىڭ قىزمەتكەpi ەدىم، ءقازىر ءبىر جاعىنان گازەتتە ىستەپ ءجۇرمىن — دەدى جىگىت.
— تىپتەن جاقسى، مەن راقمەت ءداۋىر ۇلىمىن.
بۇلار ەكى قابات ۇلكەن ۇيگە كەلدى..
ەكەۋى دە بايقاماستان سول ۇيگە بۇرىلدى... ەسىكتەن كىرە بەرگەندە، ماڭدايشاداعى «رەستوران» دەگەن جازۋدى راقمەتتىڭ كوزى شالىپ قالدى.
بۇلار كەلىپ تۇكپىردەن ستولعا وتىردى. ادام از ەكەن. تاماق تاسۋشىلار جيىلىپ، اڭگىمەلەسىپ وتىر. بۋفەتشى ايەل ءبىر نارسەلەردى ەسەپتەپ جاتىر. رەستوران قابىرعالارى سۋرەتكە تولعان. ءبارى رامكەلى، پەيزاجدار. سكريپكا مەن گارمون ورىستىڭ ەسكى حالىق سالىپ جاتىر. بۇلار كەلگەندە تاماق تاسۋشىلار ورىندارىنان تۇرا كەلدى. ۇندەمەي وتىرۋ قولايسىز بولعان سوڭ ىقىلاس:
— مىنا ءبىر سۋرەت ىشتەن جاقسى سۋرەت — دەدى.
راقمەت بۇرىلىپ قارادى. بۇل cypeتتi بۇرىن كورگەن. بۇل انگليا سۋرەتشىسىنىڭ كارتيناسى.
— Drang nach Osten — دەدى راقمەت.
ىقىلاس راقمەتكە تاڭ قالعان تۇردە قارادى. ءبىرازدان سوڭ، قايتادان سۋرەتكە قارادى. راقمەت قىزارىپ قالدى. «بەكەر ايتتىم-اۋ، ماقتانعانداي» — دەدى ىشىنەن.
— يا، Drang nach Osten-شىعىسقا كوز تىگۋ قازاقشاسى سولاي بولا ما؟ — دەدى ىقىلاس.
راقمەت ويلانباستان-اق سولاي جاۋاپ بەردى.
— اعىلشىن ءتىلىن بىلەسىز بە؟ — دەدى ىقىلاس.
— ازداپ...
وسىدان سوڭ راقمەتتىڭ ويىنا ليزانىڭ جالىقپاستان اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەتكەنى ەسىنە ءتۇستى. كوڭىلىنە ءبىر ءتۇرلى قۋانىش پايدا بولدى... «ليزا جونىندە ايتسام قايتەدى — دەدى ىشىنەن. ءبىراق ايتپادى. ءالى بىر-بىرىمەن ۇيرەنىسكەن جوق.
— كىشكەنە قىزىل ۆينو ءىشىپ جىبەرەيىك — دەدى ىقىلاس. راقمەت ۇندەگەن جوق. ول ءوز سىرىن جاقسى بىلەدى. راقمەت از سويلەيدى. وندا ۇيالشاقتىق دەگەن مىنەز بار. سول ۇيالشاقتىق راقمەتتى جاقسى تانىمايتىن ادامنىڭ الدىندا تارتىپ، ەركىنە جىبەرمەي وتىردى. ال راقمەت كىشكەنە قىزعا ونىڭ ۇيالشاقتىعى قايناعان سۋدان شىققان بۋداي-اق جوق بولىپ كەتەدى. ءسويتىپ، راقمەت بارلىق سىرىن اقتارادى. ەرتەڭىنە ەسىنە ءتۇسىپ وزىنەن-وزى ۇيالادى.
ەكەۋى ەكى ريۋمكا قىزىل ۆينو ءىشتى. ەكىنشىسىن ءىشىپ بولعان سوڭ، راقمەتتىڭ دەنەسىنە ءبىر ءتۇرلى كوڭىلدىلىك پايدا بولدى. ول جاتاتىن ءۇيدىڭ جوقتىعىن دا ۇمىتىپ كەتتى. ورامالىن الىپ بەتىن ءسۇرتتى. ىقىلاسقا قاراپ كۇلدى. ىقىلاس تومەن تارتتى.
مۋزىكا مۋسورگسكيي مۋزىكاسىن تارتتى...
— اتاقتى ستاسوۆ مودەست پەتروۆيچ ونى ورىس كومپوزيتورلارىنىڭ ەڭ تالانتتىسى دەگەن عوي — دەدى راقمەت.
قالىڭ ويدا وتىرعان ىقىلاس:
— ءا؟ — دەدى.
«نە دەپ سۇراۋدىڭ ورنىنا ىقىلاس «ءا» دەپ سۇرايدى. مۇنى راقمەت بەر دەگەننەن ءسوزدى.
— مەن ورىس مۋزىكاسىنىڭ ويىنى تۋرالى ايتىپ وتىرمىن. ورىس كومپوزيتورلارىنىڭ ىشىنە بالاكيروۆ-ەڭ قىزۋى، گلينكا-ەڭ اسەمى، ريمسكيي كورساكوۆ-ەڭ وقىمىستىسى، بورودين-ەڭ تەرەڭى، مۋسورگسكيي-ەڭ تالانتتىسى.
راقمەت قىزىپ الدى.
— مۋسورگسكيي... ءۇستى-باسى جىرتىق، بولىپ جۇرەتىن بولعان... اتاقتى كومپوزيتور بورودين، پروفەسسور بورودين قىدىرىپ كەلەم دەگەن ءوزىنىڭ وقۋشىلارىنا شينەلىن، كيىمىن بەرىپ، ءوزى جالاڭاش قالادى ەكەن...
راقمەت ءسوزىن توقتاتىپ تومەن قارادى. ىقىلاسقا راقمەتتىڭ ءسوزى ەشقانداي اسەر ەتپەگەندەي بولدى. ىقىلاس مۋزىكانتتارعا قاراپ تۇرىپ:
— مەنىڭ ءبىر ارتيستكا قىزىم بار ەدى — دەدى. راقمەت باسقاسىن تىڭداعان جوكق
— مەن ارفا ينسترۋمەنتىن ءتىپتى جەك كورەمىن — دەدى راقمەت-مەنىمشە، ول مۋزىكانىڭ اسپابى ەمەس، سارىنسىز دىبىس جيناعى... قالقىپ جۇرگەن بوس دىبىس، ەشقانداي سارىن، سىر ىرعاق دەگەن جوق، قۇر ىڭقىلداپ، دوڭبەكشىپ ىڭىرسيدى... جوعارىلى-تومەنگى تارتىلعان سىزىق سياقتى... بۇل مەنىڭ قىزىڭىزدى جامانداعانىم ەمەس، ول كىسىنى كورگەنىم دە جوق... مەن مۋزىكانت ەمەسپىن. الام دەپ جۇرگەن قىزىم مۋزىكانىڭ ءتۇبىن تۇسىرەدى. سودان ۇيرەنگەنىم عوي. يا... كەشىرىڭىز... ءبىراق ماعان ارفا جاقپايدى... كەشىرىڭىز ازدىق قىز ەمەس، ارفا... — دەدى راقمەت.
راقمەت دالاعا شىقتى. ءبىراز ءجۇردى تاۋ اۋاسىن ەركىن جۇتتى. باسىنىن اينالعانى قويدى. مەنىڭ «مەن جاڭا نە ايتتىم؟» — دەدى داۋسىن شىعارىپ، ۋاقىتتا ىشتەن شوشىنىپ كەتتى.
— اپىر-اۋ، بىلگىشسىنىپ، كورمەگەن، وقىماعان نارسەم جوقتاي ماڭىزدانىپ، ايتپاعانىم قالماپتى-اۋ! وسى ەگويست بولىپ كەتەرمىن... مەن وسى جۋاس ەمەس پە ەدىم، قاپ!.. «باسە، تىپتەن جۋاس ەمەس پە ەدىم؟ ەندى ءبىرىنشى رەت كورگەن جولداس ءبىر مىلجىڭ، ماقتانشاق دەپ ويلاپ قالدى-اۋ! نە دەگەن ماسقاراشىلىق! ويباي-اۋ، ينجەنەرگە كوركەمونەردىڭ كەرەگى نە؟ تىپتەن جاتقان ۇلكەن فرانس مەرينگ... بىلمەيتىن جوق، كوركەمونەردىڭ ەنسيكلوپەدياسى بولىپ وتىرام-اۋ... ينجەنەر مۋزىكانىڭ مامانى ەمەس قوي... قاپ...
...جۋاس ينجەنەرى، كوممۋنيست ماقتاننىڭ ءوزى كورسەتكىسى كەلگەن بوس مىلجىڭدىقتىڭ جولىنا سالىپ جىبەرگەن كىم؟.. اراق پا؟..قاپ...» راقمەتتىڭ ويىنا جاتاتىن ءۇشىنشى جوقتىعى تاعى ءتۇستى... كوڭىلىنە كىشكەنتاي قايعىنىڭ كولەڭكەسى تۇسسە، قامىقساڭ، ەكىنشى ۇستىندە بولساڭ-ويىنا بارلىق سەزەتىن جەتىسپەي تۇرعان نارسەنىڭ بارلىعى تۇسەتىن بار ەمەس پە...قۋانىشتى بولساڭ، ەكى نارسەنى ەلەمەي جۇرە بەرەسىڭ عوي... كىشكەنتاي قامىقساڭ بولعانى، بارلىعى جەتىپ كەلەدى. ولار نەگە ەسكە تۇسەدى؟ تەگىندە قامىعاتىن جاعدايدىڭ قۋانىشتى، باقىتتى ينجەنەردە نەسى بار؟ ديالەكتيكا نە دەيدى؟ سان ساپاعا، ساپا سانعا اينالادى... وسى قاپالىق جاعدايلاردىڭ بارلىعى جينالىپ كەلىپ راقمەتتىڭ ساپاسىن وزگەرتىپ جىبەرەر مە ەكەن... جوق، ولاي بولمايدى... بۇل قايشىلىق... بۇل قاپالىق، قۋانىشتىڭ قاپالىعى... قۋانىش ءسال كەشىكسە، قاپالىقتىڭ جەتىپ كەلەتىنى بار ەمەس پە؟ ءبىراق بۇل قاپالىق پا ەكەن؟ بۇل قاپالىق بولماعانمەن قۋانىشتىڭ ورنىنا كەلىپ وتىرعان جوق پا؟ تەگىندە، قاپالىققا راقمەتتىڭ جۇرەگىنەن ورىن جوق». ول قامىقسا-ول بويىن قاپالىق باسقاندىقتان ەمەس، بۇل تەك سول قاپالىقتىڭ كەلگەنشە عانا قامىعۋ. فورمالدىق لوگيكا قاتە ايتادى. سوكرات دەگەن تەك سوكرات بولادى. جوق، دۇرىس ەمەس... قۋانا ءبىلۋ دەگەن ءسوز، جىلاي دا ءبىلۋ دەگەن ءسوز. راقمەت قۋانىشى ءۇشىن جىلاي دا الادى، باسىن دا بەرەدى.
سوندا دا راقمەت ىقلاستىڭ الدىندا ءوزىن كورسەتىپ قالعىسى كەلگەن جوق پا وسى؟ سولاي-اۋ ءوزى. سوندىقتان دا، مەنى جەڭگىزگەن جوق پا؟ ول ايتادى... ونداي مىنەزىڭنىڭ جوقتىعىن تۋعىزادى..
راقمەت جەتىپ كەلدى.
— كەشىر ىقلاس، مەن تۇك بىلمەيمىن... كوركەمونەرمەن ءۇش قايناسام سورپام قوسىلمايدى. مەن تەك كومىر ينجەنەرىمىن...
ىقلاس توسىنە قارادى. راقمەت ءوز سوزىنەن ءوزى قورقىپ قالدى: «وسى مەن نە ايتتىم؟ ابدەن بۇلتاردىم-اۋ».
ىقلاس ورنىنان تۇردى.
— قانە، ءجۇر كەتەيىك...
ەسىكتىڭ الدىنا شىققاندا راقمەت جاعدايدىڭ اۋىرلىعىن ەندى سەزگەندەي بولدى.
«ەندى قايدا بارادى؟..»
— راقمەت، ەشقايدا بارما، ءبىزدىڭ ۇيگە ءجۇر، ءۇي وڭاشا، ايەلىمنەن باسقا ەشكىم جوق — دەدى ىقلاس.
ەكەۋى ءجۇرىپ كەلە جاتىر. راقمەت ەندى تىنىشتالايىن دەدى. ەش نارسەنى بۇلدىرمەگەن ەكەنمىن دەدى. دوس تاپتىم دەدى، دالاعا قونبايتىن بولدىم دەدى.
«اقىماكتىق ەكەن. وزىنەن — ءوزى قاپالىق ساتىپ الىپ جۇرگەن... ۇيات مۇنىڭ، راقمەت، رومانتيك بولىپ كەتەرسىڭ... مۇنداي جاعدايدى قاي روماننان وقىدىڭ، راقمەت؟..»
راقمەت ورىندىققا وتىردى. ءۇيدىڭ ءىشى ادەمىلەپ جينالعان. ورەسكەل تۇرعان ءبىر زات جوق. ءبارى ورنىندا. شاشاۋ تۇرعان جوق. توردە قىزىل كىلەم. ءۇيدىڭ ەكى جاعىندا ەكى كروۆات. تەرەزە اشىق، تاۋدان سامال جەل سوعىپ تۇر.
تۇنگى سالقىندا تاۋدان سوققان سامال جەل، شارشاپ كەلىپ، اتكەنشەك، التىباقان تەبۋ، تاڭەرتەڭ توڭازىعان سوڭ ويانىپ كەتتى، كورپەنى بۇركەنە ءتۇسىپ جاتاتىن ۇيقى... بۇل ۇشەۋى دە شەشەسىنىڭ دەنەسىن ەرەكشە بالقىتادى...
ءبىر ۋاقىتتا ىقلاس:
— دامەلى — دەپ ايقاي سالدى. ۇيگە ءبىر ايەل كەلدى.
— تانىسىڭىز، مىناۋ مەنىڭ ايەلىم دامەلى، جاقىندا ۇيلەندىك.
راقمەتتىڭ الدىندا باعانا رەداكسيادا كورگەن ادەمى قىز تۇر ەدى.
XVI تاراۋ
راقمەت كەتكەنشە ىقلاستىڭ ۇيىندە تۇراتىن بولدى. نەگە ەكەنىن قايدام، راقمەتتىڭ دامەلىگە قاراعىسى كەلەدى دە تۇرادى. دامەلىمەن باقشاعا بارعىسى كەلەدى.
راقمەتتىڭ ويىندا ەشتەڭە جوق. تەك باقشادا سكامەيكادا ۇندەمەستەن قاتارلاسىپ وتىرسام، دەپ ويلادى.
راقمەت اقكوڭىل جىگىت قوي. ءبىر كۇنى ىقلاس ءبىر تىعىز جۇمىس ىستەپ جاتقاندا-دامەلى باقشاعا بارايىق — دەدى راقمەت. مەنى دامەلى ىقلاستى وتە جاقسى كورەدى. كورمەسە وتىرا المايدى. ىقلاس ۇيدە جۇمىس ىستەپ وتىرعاندا دامەلى قاسىنا كەلىپ وتىردى. ەكەۋى دە ءبىر -بىرىنە تەسىلە قاراسادى. ءبىر ۋاقىتتا دامەلى باقىتتى، قۋانىشى كوينىنا سىيماي ىقلاستىڭ موينىنان اسىلىپ قۇشاقتايدى...
— قالقام، مەن سەن ءۇشىن تۋعانمىن — دەيدى دامەلى.
بۇل-دامەلىنىڭ شىنى، بۇعان ىقلاس تا سەنەدى.
دامەلىگە ىقلاستى ءسۇيۋدىڭ قىزۋى ەش ۋاقىتتا باسىلمايتىن سياقتى. كۇنىنە تۇستە پەرەرىۆ ۋاقىتىندا كەلىپ، ىقلاس دامەلىنى قۇشاقتاپ، ءبىراز باسىن سيپاپ وتىرىپ، ءسۇيىپ كەتپەسە، دامەلىنىڭ كونشى كەڭىمەيدى.
دامەلى ليزا سياقتى ءمىنسىز، اسا سۇلۋ ەمەس. ءبىراق ادام بالاسىندا سيرەك ۇشىرايتىن ءبىر ەرەكشە سۇيكىمدىلىك دامەلىدە بار.
دامەلىنىڭ بەتىنە قاراعاندا اپپاق بەت، قىر مۇرىن، ويماق اۋىز كورمەيسىڭ، جۇرەك قىتىقتايتىن، تەڭىزدەي شالقىعان ءبىر قۋانىشتى سىر، ساۋلە كورگەندەي بولاسىڭ... ءبىر اسا نازىك، ادەمى مۋزىكا ەسىتكەندەي بولاسىڭ...
راقمەت قۋانىشتى سۇيەدى. ءبىر شوق گۇلدەي شەشەك اتىپ، ومىرگە كورىك بەرىپ تۇرعان قۋانىشتان تەك كوز ايىرماي قاراپ وتىرسام دەيدى. راقمەت، دامەلى راقمەتتىڭ باقشاعا بارايىق دەگەن ءسوزىن قايتارعان جوق، كەشكە ەكەۋى بارىپ، ءبىر قاراڭعى جەردەگى سكامەيكاعا وتىردى.
راقمەت ءسوز قاتقان جوق، جاس بالاداي ەشقانداي ۋايىمسىز قۋانىشتىڭ قاسىندا وتىرعانىن، اسەم تۇردە دەمالىپ، جايناپ وتىرعانىن سەزىپ، سوعان ريزا بولىپ وتىرا بەردى.
تەك الدەن ۋاقىتتا راقمەت:
— قۋانىش دەگەن نە ەكەن؟ — دەدى.
— بەرى قارا — دەدى دامەلى-قۋانىش مىنا مەنىڭ كوزىم...
راقمەت ابايسىزدا جۇرەگىنىڭ سوعىپ، دەنەسىنىڭ شىمىرلاپ كەتكەنىن ءوزى سەزبەي قالدى. راقمەت ءبىر نارسەنىڭ بولارىن سەزدى دە، ودان قاشىپ ۇندەمەستەن ورنىنان تۇرىپ جۇرە بەردى..
ۇيگە كىرىسىمەن ەسىكتەن كىرىپ دامەلى جۇگىرىپ بارىپ كۇيەۋىنىڭ موينىنان قۇشاقتاي الدى.
— كىشكەنە سەنى كورمەگەنگە ساعىنىپ قالدىم عوي — دەدى دامەلى ءسۇيىپ جاتىپ.
ەرتەڭىنە دامەلىنىڭ ءوزى راقمەتكە باقشاعا بارايىق دەدى. راقمەت قولىم تيمەيدى دەيىن دەپ ەدى، جۇرەگى الىپ-ۇشىپ، ونداي ءسوزدى ايتقىزباق تۇگىل، ويلاندىرمادى دا.
— مەن ءوزىم سونى سىزدەن سۇرايىن دەپ تۇر ەدىم — دەدى راقمەت.
— ءوزىڭ سۇراساڭ مەن بارمايمىن.
— ەندى قايتتىم، ويباي-اۋ.
— ءوزىم سۇرانىپ بارام...
ەكەۋى تاعى كەشەگى جەرگە بارىپ وتىردى. ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن دامەلى راقمەتكە قاراپ كۇلىمسىرەدى.
راقمەت جاقىنداي ءتۇستى. دامەلىنىڭ كوزى وتتاي جاندى. دامەلىنىڭ ىستىق كوكىرەگى ءبىر كوتەرىلىپ، ءبىر باسىلادى.
— شىركىن-اي، گۇل سياقتى ەرتەلى-كەش قولعا ۇستاپ وتىراتىن ادامسىڭ-اۋ!
دامەلى سىقىلىقتاپ كەپ كۇلدى.
باياعى تاۋدان-تاسقا ور قويانداي كۇلىپ سەكىرەتىن. دامەلىنىڭ كىرشىكسىز تابيعي قۋانىشىن، بالاداي اقكوڭىل، تازا جاندىعىن، سونىمەن قاتار وتە قىزۋ جاستىعىن، دەنىنىڭ ساۋلىعىنا، ءوزىنىڭ ەرەكشە كوركەم ەكەندىگىنە سەنىمدىگىن كورسەتەتىن كۇلىپ.
بۇل باياعى وزىمىزگە تانىس دامەلى عوي.
راقمەت شىداپ تۇرا المادى.
— دامەلى، قۋانىشىڭنان كىشكەنە ماعان بەرشى، كۇلىپ شىققان اۋزىڭنان ءبىر سۇيەيىن بە؟ يت بولايىن، ويىمدا ارامدىق جوق...
— ول قۋانىشتىڭ يەسى بار عوي... كىم كورىنگەنگە سۇيگىزە بەرە مە ەكەن؟ — دەدى دامەلى.
راقمەت ۇندەگەن جوق... جۇرەگى الاسۇرىپ قاتتى سوعىپ كەتتى. ليزا ەسىنەپ .دامەلى راقمەتتىڭ كوڭىلىن قالدىرىپ قويدىم عوي دەپ قولىن موينىنا سالدى.
ءبىراق راقمەت كوڭىلى قالىپ، ۇيالىپ وتىر ەدى. ول ءوزىن-وزى زورعا ۇستاپ وتىر ەمەس پە ەدى؟ ەرنىنەن تىستەپ ءسۇيدى دە الدى. دامەلى راقمەتتى سالىپ قالدى دا، اتىپ كەتتى.
راقمەتتىڭ شاپكەسى جەرگە ءتۇسىپ كەتىپ، سونى ءبىراز ىزدەدى.
— دامەلى! دامەلى!
دامەلى سول كۇيىندە جوق.. راقمەت باقشانىڭ ءىشىن الدەنەشە رەت ارالادى. تابا الماي قويدى. ساعات 12-دە ۇيگە كەلسە، دامەلى كەلىپ ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن.
ەكى-ۇش كۇننەن كەيىن ىقلاس قىرعىزعا كومانديروۆكاعا كەتتى. راقمەت پەن دامەلى وڭاشا قالىپ مەنى قويدى. راقمەت جۇمىسىن ءبىتىرىپ كەلگەن سوڭ ەكەۋى كينوعا بارادى، باقشادا قىدىرادى. ءبىر كۇنى باقشادا ءجۇرىپ راقمەت دامەلىنى كورە الماسا تۇرا المايتىنىن ايتتى.
— دامەلى، مەنىڭ جۇرەگىم جانىپ بارادى — دەدى راقمەت.
— ساعان كەرەك مىناۋ عوي-دامەلى ەرنىن توستى.
كەشكە ۇيدە وتىرعاندا، دامەلى جىلاپ جىبەردى.
— مەن ىقلاستى شىن سۇيەم، مەن وعان وزگەرە المايمىن.
وسىدان سوڭ راقمەت ەكى كۇندەي كەلمەي، باسقا جولداسىنىڭ ۇيىندە قونىپ ءجۇردى. ءۇشىنشى كۇنى راقمەت كەلگەندە، دامەلى شەشىنىپ توسەگىندە جاتىر ەكەن. كورپەنى سىرىپ دامەلى كەۋدەسىن جالاڭاشتادى. ەكى كويلەگىنىڭ يىعى قولىنىڭ ۇستىنە ءتۇسىپ، كويلەك تومەن سىرىلعان. توڭكەرىلگەن كەسەدەي ەكى المانىڭ اراسىنداعى سىزىقشا كورىنىپ تۇر.
— بەرى كەلشى! — دەدى دامەلى راقمەتكە.
راقمەت كەلىپ توسەككە وتىرا بەرگەندە، دامەلى قۇشاقتاپ ءسۇيىپ-سۇيىپ الدى.
— راقمەت، ەسىكتى جاۋىپ كەلسەڭ قايتەدى؟ — دەدى دامەلى.
XVII تاراۋ
ءبىر ايدان كەيىن راقمەت جۇمىسىن ءبىتىرىپ قاراعاندىعا قايتتى. ليزا ءالى دونباستان قايتپاعان ەكەن. اكادەميكتەن تويعا ادەيى كەلەتىنىن بىلدىرگەن حات كەلىپ جاتىر ەكەن.
ءبىر كۇندەرى ليزا كەلدى. ەندى ەكى-ۇش كۇندە توي بولادى دەپ تۇرعاندا، راقمەت الماتىدان حات الدى. حاتتى جازعان دامەلى ەكەن، راقمەت ەشتەڭە سەزبەي اشىپ وقي باستادى.
«جانىم راقمەت، سەن دە، مەن دە ۇلكەن قاتەلىك ىستەپ ەدىك. جاستىق پاركى كىمدى وتقا سالمايدى. ءبىراق ۇلكەن باقىتسىزدىققا ۇشىرادىم. ىشىمدە ەكى ايلىق بالام بار. سەنىڭ ەش نارسەڭ كەتكەن جوق. ءبىراق مەن دۇنيەدەگى ەڭ قارابەت بولدىم».
راقمەتتىڭ قولىنان حات ءتۇسىپ كەتتى.
قولى، بارلىق دەنەسى دىرىلدەپ، قالشىلداپ توسەككە زورعا جەتتى. جۇرەگى سۋىلداپ جاستىققا باسىن تىعىپ جاتىپ الدى. ليزادان ايرىلدىڭ، ادامشىلىقتان، كوممۋنيستىكتەن ايرىلدىڭ دەگەن وي ورنىنان اتىپ تۇرعىزدى.
— ويپىرماي ەندى قايتتىم؟
— لاعنەت ساعان، راقمەت، لاعنەت! ەل-جۇرتقا قالاي كورىنەسىڭ...
راقمەت توسەككە قايتادان قۇلادى. بارلىق ايىپ وزىندە ەكەنىن، ءوز باقىتىن ءوزى قورلاپ جۇرگەنىن ەپتەپ سەزە باستادى. ەندى قايتۋ كەرەك؟ ىقلاس راقمەتكە سەنىپ، ۇيىنە تاستاپ كەتكەندە، مىناداي سۇمدىق ىستەپ قويدى، ويپىرم-اي، ىقلاسقا، جۇرتقا نە دەيدى؟بارىنەن دە ىقلاس دامەلىنى ىشىندەگى بالاسىمەن قۋىپ جىبەرسە، جۇرت راقمەتكە لاعنەت ايتپاي ما، راقمەت بىرەۋدىڭ اپ-ادەمى ماحابباتىن بۇزىپ، قاڭعىرتىپ قالاي ءتىرى جۇرە الادى... راقمەت -اۋ نە ىستەدىڭ، ەندى قايتەسىڭ... قىلمىس ىستەگەن جوقسىڭ با؟ ليزانى دا، دامەلىنى دە باقىتسىز ەتكەن جوقسىڭ با؟ ليزاعا نە بەتىڭدى ايتاسىڭ؟ ەرتەڭ تويىنا كەلەتىن اكادەميككە نە بەتىڭدى ايتاسىڭ؟ ماسقارا بولعان جوقسىڭ با؟!.
راقمەت كوپ ويلانىپ، دامەلىنى الماقشى بولدى. ليزاسىز جۇرە المايتىنىن سەزدى. «ىقلاس تاستاسا، مەنىڭ دە تاستاۋىم ايۋاندىق بولار ەدى. سۇيگەنىمە، ليزاما قوسىلا الماي، باقىتسىز ەتەيىن، ءبىراق ادامشىلىعىمدى جويمايمىن» — دەدى. ەكى كۇننەن كەيىن ۇيلەنەتىنىن ءبىلىپ، دامەلىگە حات جازدى.
دونباستان ليزا كەلدى. ۇيىنە كەلىپ تۇسپەستەن، تۋرا راقمەتكە كەلدى. راقمەت توسەكتە قيسايىپ جاتقان ەكەن. ليزا چەمودانىن ەسىك اۋزىنا قويا سالىپ راقمەتكە تۇرا ۇمتىلدى. ءبىراق بۇرىنعى راقمەت جوق... قولىنان قىسىپ امانداستى دا قويدى، ليزا قۇشاقتاپ سۇيەيىن دەپ ەدى، ەرنىن الىپ قاشتى، ليزا سۇستيىپ تۇرىپ قالدى.
— ساعان نە بولعان، راقمەت؟ جانىم، قالقام، ساعان نە بولدى؟
XVءىىى تاراۋ
ءبىراق راقمەت ليزامەن جولىعۋدىڭ ەبىن تابا الماي ءجۇردى. سوڭعى ۋاقىتتا ليزانىڭ شەرباك دەگەن ينجەنەرمەن جۇرگەنىن كورىپ، ءتىپتى ۇيدە وتىرا المايتىن بولدى. ءبىر كۇنى ساعات 10-نان 12-گە دەيىن ليزانىڭ تەرەزەسىنىڭ الدىنداعى ءبىر سكامەيكادا وتىردى دا قويدى. ساعات 12-دەن اسقاندا ينجەنەر شەرباك پەن ليزا كەلدى. ليزا قۋانىشتى. شەرباكتىڭ قولتىعىنان ۇستاپ، جايدارى سوزدەر ايتىپ ءماز بولىپ كەلە جاتىر. راقمەت قاراڭعىدا ءبۇرىسىپ، قاراپ وتىر. شەرباك پەن ليزا ۇيگە كىرىپ كەتتى. ليزانىڭ تەرەزەسىنەن شام جارىعى ءتۇستى. راقمەت تەرەزەنىڭ شتورىن جاۋىپ قوياما دەپ قورقىپ وتىر. ءبىراق ليزا جاپقان جوق. راقمەت كورىپ وتىرا بەردى. شەرباك ستولعا وتىردى. ليزا ءتۋفليىن، شۇلىعىن شەشتى. سونان سوڭ سىرت كيىمىن شەشتى. جۇگىرىپ باردى دا ستولدا وتىرعان شەرباكتىڭ موينىنان قۇشاقتاپ، ءسۇيىپ-سۇيىپ الدى. راقمەتتىڭ ىستىق جۇرەگى مۇز بولىپ، كوكىرەگى قارس ايرىلىپ كەتكەندەي بولدى. نە بولعانىن بىلمەي تە قارادى. راقمەت قايتىپ قاراعاندا شەرباك ءۇيدىڭ ورتاسىندا ليزانى قۇشاقتاپ ءسۇيىپ تۇر ەكەن. ليزا ەرنىن توسىپ، بولپىلداپ، شەرباكتىڭ قولىندا جانسىز جاتىر. راقمەت تاعى تەرىس قارادى. جۇرەگى شاپقان اتتاي تۋلادى. ورنىنان تۇرىپ، تەرەزەگە قاراپ ەدى شەرباك ليزانى قۇشاقتاپ كروۆاتقا الىپ بارا جاتىر ەكەن. راقمەت وتىرا كەتتى. ەس-تۇسىنەن ايرىلىپ كوزىن جۇمدى. سەلك ەتىپ كوزىن اشىپ العاندا، ليزانىڭ ۇيىندە شام ءسونىپ قالعان ەكەن. راقمەت ورنىنان قارعىپ تۇرىپ، قالانىڭ شەتىنە قاراي جۇگىرىپ الا جونەلدى. تۇنىمەن ساندالىپ، كوپ مولالاردىڭ ءىشىن ارالاپ ءجۇردى دە قويدى.
ەكى كۇن وتكەنەن كەيىن ليزا مەن شەرباكتى راقمەت كلۋبتا سىرتىنان كورىپ قالدى. ەلەمەيىن دەپ ەدى بولمادى، جۇرەگى ەزىلىپ، تىپتەن قايعىلانىپ كەتتى. ليزا مەن شەرباك كلۋبتان شىققاندا ارتىنان ەرىپ راقمەت تە شىقتى.
قاراڭعى جۇلدىزدى تۇندە ليزا مەن شەرباك ءبىر ادامداي بىرىگىپ قۇشاقتاسىپ كەلەدى. ارتىندا كورىنەر-كورىنبەس بولىپ كوز جازباي راقمەت كەلە جاتىر. شەرباك پەن ليزا شەرباكتىڭ ۇيىنە كەلىپ ەسىگىنىڭ الدىنداعى سكامەيكەگە وتىرىستى. راقمەت قارسىداعى ءۇيدىڭ بۇرىشىندا جاسىرىنىپ تۇرا قالدى.
— ليزوچكا، ەندى وسى الداعانىڭ دا جەتەر، ەندى الداي المايسىڭ — دەدى شەرباك قىزا سويلەپ، ورنىنان تۇرىپ.
— الداماعاندا نە ەتپەكپىن ەندى؟
— ءجۇر، ۇيگە كىرەمىز. بەس-اق مينۋت قوي، ەش نارسەڭ كەتپەيدى.
— قوي، شىراعىم.
— سەن قۋسىڭ، ليزا، ادەيى مەنىڭ قانىمدى قىزدىرىپ قۇتىرتىپ ءجۇرسىڭ. سەن نەگە الدايسىڭ؟ انەۋكۇنى ءبىز شامدى جانا عانا وشىرە بەرگەندە قىزمەتكەر ايەل كەلىپ ەسىكتى قاقتى، وعان شام سونگەندە كەلە عوي دەپ ايتىپ قويعانسىڭ عوي... مەن سوندا جىندى بولىپ كەتە جازدادىم. سول الداعانىڭ جەتەر ەندى، ءجۇر ۇيگە...
— قوي، پەتر... مەنىڭ سۇيگەن ادامىم بار، مەن وعان ەش ۋاقىتتا دا وزگەرگەن ەمەسپىن.
— جاستىق دەگەن بولماي ما، ليزا سەنىڭ قانىڭ نەگە قىزبايدى؟..
شەرباك ليزانى قۇشاقتاي الىپ، قىسىپ-قىسىپ ءسۇيىپ الدى... ليزا بۇلقىنىپ ەدى، شىعا المادى.
— قويا بەر دەيمىن، قوياسىڭ با، جوق پا؟
— ءجۇر، ليزا، ۇيگە!
شەرباك ليزانى ۇيگە قاراي سۇيرەي باستادى.
— قوي، دەيمىن.
— ليزا، ليزا، ليزا.
شەرباك ليزانى قۇشاقتاپ، وتە قاتتى-قاتتى ءسۇيىپ الدى...
— ءجۇر، ليزا، مىنا جۇرەگىمدى قاراشى...
— ويپىرماي، راقمەتتىڭ كوزىنە قالاي ءشوپ سالايىن.
ليزا بۇلقىندى، شەرباك سۇيرەلەپ ءوز ەسىگىنىڭ الدىنا الىپ باردى.
— قويا بەرشى، پەتر...
— جوق، ولتىرمەسەڭ قويا بەرمەيمىن.
— ۋھ، ەندى قايتتىم، ويباي، جانىم، اينالايىن، بولمايدى عوي...
— بولدىرامىز...
— قۇداي-اي، راقمەتكە نە بەتىمدى ايتتىم.
شەرباك تاعى ءسۇيىپ-سۇيىپ الدى. ۇيگە قاراي سۇيرەي الا جونەلدى.
— پەتر، پەتر، پەتكا، جانىم، ءسال تۇرا تۇرشى.
شەرباك ءسال توقتادى. ەنتىگىپ دەمىن الىپ تۇر.
— كانە، ءجۇر، ليزوچكا. ءلاززاتتان نەگە قاشاسىڭ؟
— تۇرا تۇرشى كىشكەنە ويپىرم-اي، باسىم اينالىپ بارا جاتىر عوي، دىرىلدەپ بارام عوي... جانىم، ءسال تۇرا تۇرشى...
شەرباك ليزانىڭ بەرى بۇرىلعانىن سەزەيىن دەدى مومەنتتى پايدالانىپ، قىزدىرا تۇسەيىن دەپ قۇشاقتاپ باۋىرىنا قىستى...
— تۇرا تۇرشى... ويپىرم-اي، راقمەتكە نە بەتىمدى ايتام.
شەرباك قۇشاقتاپ ۇيگە قاراي سۇيرەي باستادى.
ليزا ەسىكتىڭ تۇتقاسىنان ۇستاپ تىرىسىپ تۇر. شەرباك ىشكە قاراي تارتادى. ليزا تۇتقانى جىبەرمەيدى. ءبىر ۋاقىتتا ليزانىڭ كوزى جايناپ، ويناقشىپ، بەتى قىزارىپ كەتتى دە:
— ال بولماسا — دەپ تۇتقانى قويا بەرىپ-اق جىبەردى. ەسىرگەن شەرباك قۇشاقتاي الا جونەلدى.
— قۇداي ۇردى! — دەدى راقمەت وزىنەن-وزى، كەيىن قاراي سالبىراپ كەتە بەردى. ءبىر مەزگىلدە راقمەت ءوزى دە سەزبەي، ارتىنا بۇرىلدى دا، جۇگىرىپ شەرباكتىڭ ۇيىنە كەلىپ ەسىگىن تەۋىپ كەپ جiبepدi. ەسىك جاپىرىلىپ سىندى دا قالدى. راقمەت ىشكە كىرىپ كەلدى. ليزا قولىنا كوسەۋ الىپ ءۇيدىڭ ورتاسىندا تۇر. شەرباك اۋزى-مۇرنىنان قان اعىپ توسەكتىڭ ۇستىندە جاتىر.
— سۇلۋ قىز، سەن دە سولاي ما ەدىڭ؟ — دەدى راقمەت تەسىلە قاراپ... ليزا قولىنداعى كوسەۋىن تاستاپ جىبەردى.
— مەن سەنەن سىرىمدى جاسىرمايمىن، راقمەت، مەن دە جاس ەمەسپىن بە، كوڭىلىمنىڭ ءسال بۇرىلعانى راس... ءبىراق ەشتەڭە بولعان جوق، قايتا كورمەيسىڭ بە نە بولعانىن؟ — دەدى ليزا.
— ماقۇل، بۇل جولى وسىلاي بولعان شىعار... ال انەۋكۇنگى شامدى سوندىرگەنىڭدى قايدا قوياسىڭ؟
— مەن ساعان، راقمەت، سەنىڭ وتىرعانىڭدى كورىپ، ادەيى جۇرەگىڭدە قىزعانىش تۋعىزايىن دەپ ىستەدىم. قىزمەتكەر ايەلگە شامدى وشىرە بەرگەندە ەسىكتى قاق دەپ قويعام. ايتپەسە تەرەزەنىڭ شتورىن جاپپاس پا ەدىم.
راقمەت مۇنى جاقسى بىلسە دە، سىر بىلدىرگىسى كەلمەدى. ونىڭ ۇستىنە قىزعانىشتىق سەزىم بويىنا سىيماي، جارىلىپ كەتەيىن دەپ تۇر.
— قوش بول! — دەپ راقمەت شىعا جونەلدى.
— راقمەت، راقمەت، جانىم، جانىم، توقتاشى...
ليزا ارتىنان تۇرا جۇگىردى.
راقمەت بۇرىلىپ قارادى.
— جاڭا شەرباكتى دا «جانىم» دەپ جاتىر ەدىڭ عوي.
ليزا سۇپ-سۇر بولىپ كەتتى.
— راقمەت، بىرەۋدىڭ قاتىنىن اينالدىرىپ، الام دەپ جاقىنداسىپ، جۇكتى قىلعانىڭدا مەن سەنىڭ بەتىڭە قاراپ پا ەدىم، سەن جازىقسىز مەنى وسىنشا قارالاۋعا قانداي قاقىڭ بار ەدى؟ سەنسەڭ سەنەن باسقا ەشكىمدى دە شىن جۇرەگىممەن جانىم دەپ ايتقان ەمەسپىن...
راقمەت ليزاعا جاقىندادى. جاسقا تولعان ۇلكەن قارا كوزدەرىنە قادالىپ، توسكە قارادى... ءسويتىپ، شىعىپ جۇرە بەردى.. ارتىنان ليزا ەردى. ەكەۋى ليزا ءۇيىنىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا كەلدى. راقمەت قولدارىن ليزانىڭ يىعىنا سالىپ، كوزىنە قادالا قاراپ تۇرىپ":
— شەرباكقا توسىپ سۇيگىزە-سۇيگىزە توزدىرعان ەرىندەرىڭدى ەندى راقمەت سۇيە الماس — دەپ بۇرىلىپ كەتە بەردى.
ليزا ورنىنان قوزعالا الماي، تاستاي قاتتى دا قالدى.
راقمەت قاراسىن ءۇزىپ كەتىپ قالعاندا، وكسىپ-وكسىپ جىلاپ جىبەردى.
راقمەت اشۋ ۇستىندە ايتارىن ايتىپ سالسا دا، ارتىنان وكىنىپ، ءتۇن ورتاسىنا دەيىن تىنىشتىق كورمەي، دوڭبەكشۋمەن بولدى. «قاپ، بەكەر ايتقان ەكەنمىن» — دەپ ليزاسىنا جانى اشىپ تا الدى... ءتۇن ورتاسى اۋا تۇرىپ كيىندى دە، تاڭ اتقانشا شىداي الماي، ليزانىڭ ۇيىنە باردى.
قىزمەتكەر ايەل شىعىپ:
— تۇندە جىلاپ-جىلاپ كەتىپ قالعان، قايتىپ كەلگەن جوق — دەدى.
راقمەت قابىرعاعا سۇيەنگەن كۇيىندە قالدى. بار دەنەسىنەن جان كەتىپ، قوزعالماي قالعانداي بولدى.
XءىX تاراۋ
قاراعاندىعا ليزالاردىڭ تويىنا ادەيىلەپ اكادەميك كەلدى. قىزىن قۇشاقتاپ ءسۇيىپ جاتىپ:
— ادەيى تويلارىڭا كەلدىم — دەدى اكادەميك.
— ونى قايدان ءبىلدىڭ؟ — دەدى ليزا.
— راقمەت تەلەگرامما بەرگەن. اكادەميك شەشىنىپ ستولعا وتىردى.
— راقمەت قايدا، ليزا؟
ليزا ۇندەمەيدى.
— مەن ساعان ايتام، ليزا، راقمەت قايدا؟ ليزا تومەن قاراپ جاۋاپ بەرمەي قويدى.
ىقلاس ىرعىزدان قايتقان سوڭ كومانديروۆكا الىپ، ۇيىمەن كەيىن قاراعاندى كەلدى، كەلىسىمەن ىقلاس راقمەتتى تاۋىپ الىپ، شۇيىركەلەستى دە قالدى.
راقمەتتىڭ جۇرەگى سۋىلداپ تۇرا المادى.
«سەن ايۋان ەكەنسىڭ عوي، سەنى دوس دەپ جۇرسەم» — دەپ ايتىپ سالادى عوي دەپ توبە شاشى تىك تۇردى.
— دامەلى جۇكتى، يا... جاقىندا ءبىر بالانىڭ پاپاسى بولۋعا تۇرمىز... ءاي، راقمەت، ءومىردىڭ قىزىعى ۇيلەنۋدە ەكەن. تەز ۇيلەن.
راقمەت قىزارىپ تۇر... ءبىراق سىر بىلدىرمەي تۇر.
ىقلاس قويماي ءجۇرىپ، راقمەتتى ۇيىنە الىپ باردى...
— جاقىندا بالام بولادى... راقمەت، سەن دە قالىسپاۋىڭ كەرەك! — دەدى ىقلاس ۇيىندە.
راقمەت وتىرا المادى. مەنىڭ كەتەردە وڭاشالاپ دامەلى: — سەن مەنى ماسقارالاپ، ومىردە كەتپەيتىن تاڭبالاعانىڭمەن تۇرماي، بايىمنان اجىراتىپ الام دەگەنىڭ نە؟ — دەدى.
راقمەت ەشتەڭە ايتا الماي بۋلىعىپ قالدى.
— كەشىp، دامەلى، ساعان جامانشىلىق ويلاۋ مەنىڭ ويىمدا جوق ەدى، — دەدى راقمەت.
راقمەت ىقلاستان شىعىسىمەن ليزاعا باردى.
ەسىكتى تىقىلداتىپ ەدى.
— كىرىڭىز — دەدى ءبىر ەركەك داۋىس، راقمەت اشىپ قالدى. اۋىزعى ۇيدە اكادەميك وتىر ەكەن. جۇگىرىپ بارىپ قۇشاقتاي الدى.
اكادەميك راقمەتكە قادالا قاراپ تۇرىپ:
— مىنا ليزا نە دەيدى، قاراعىم؟ — دەدى.
— ليزا اشەيىن ويناپ وتىرعان عوي، ەندى جاسايمىز...
ليزا ورنىنان تۇردى.
— مەن كۇيەۋگە شىققانىم جوق، شىقپايمىن دا. جاساسا تويدى راقمەت ءوزىنىڭ قاتىنىنا جاسار. وندا مەنىڭ نە شارۋام بار...
راقمەت قىزارىپ ساسىپ قالدى.
— مەنىڭ ەشقانداي بالام دا، ايەلىم دە جوق... مەنىڭ بالام دا، ايەلىم دە، اكەم دە، شەشەم دە سەن ەمەسسىڭ بە؟
— راقمەت! ءبىرىن-بىرى جاقسى كورەتىن ەكى ادامنىڭ ماحابباتىن ۋلاندىرىپ بۇزدىڭ. ول ەكەۋى ەندى ءبىر-بىرىن الداۋمەن ءومىر سۇرەدى. سەن وسى قىلمىسىڭدى سەزەسىڭ بە؟ — دەدى ليزا.
— نەگە سەزبەيىن، وسى قىلمىس مەنىڭ تۇبىمە جەتىپ، جەر بەتىنەن جۇلىپ كەتەتىن ءتۇرى بار — دەدى راقمەت.
راقمەت ورنىنان تۇردى.
— مەن سەندەرگە تۇسىنبەيمىن — دەدى اكادەميك.
راقمەت شىعىپ جۇرە بەردى.
— راقمەت، نە تۇبىمە جەتەدى دەيسىڭ، راقمەت-اۋ؟ راقمەت! توقتا، راقمەت!
ليزا جۇگىرىپ دالاعا شىقتى. ءبىراق راقمەت قاراماي كەتتى دە قالدى.
ءۇش كۇننەن كەيىن اكادەميك لەنينگرادقا قايتتى. ستانسياعا ليزا، راقمەت شىعارىپ سالدى. اكادەميك راقمەت وڭاشالاپ شىعارىپ الىپ، ماڭدايىنان ءسۇيىپ تۇرىپ:
— ءالى-اق ليزانىڭ اشۋى باسىلىپ، كەتەدى، قام جەمە — دەدى.
XXI تاراۋ
كەرىلگەن، مۇنارلانعان دالاعا تونگەن ءمولدىر كوك اسپان. سوناۋ بەل استىندا جاڭا شاحتا قۇرىلىسى جاتىر. بارىنەن بيىك بولىپ شاحتانىڭ بەتوندى ءۇيى تۇر. ەڭ توبەسىندە ءتۇتىن شىعاتىن تۇرباسىندا ءۇش ادام ءجۇر. الىستان قۋىرشاق قۇساپ كورىندى. تۇبىندە، جەردە راقمەت، الەكسەي، شەكتىباي، ەرمولين، كۋليەۆاكين، تەحنيكتەر تۇر. راقمەتتىڭ قولىندا بلوكنوتى، دالاعا قاراپ قالىڭ ويدا. شەكتىباي تىپىرشىپ شىداي الماي تۇرعان پىشىندە:
— ەندى قايتتىك راقمەت، جۇمىستى توقتاتتىق پا؟ — دەدى شەكتىباي.
راقمەت جالت قارادى، قاراپ تۇرىپ، بلوكنوتىن قالتاسىنا سالدى.
— نەگە؟ — دەدى راقمەت.
دەسياتنيك راقمەتكە جاقىنداي ءتۇستى. تراكتوردىڭ دۇركىرەگەنى، ايعاي... ءسوز، ۋ-شۋ، جاي ايتىلعان ءسوزدى ەسىتكىزبەيدى.
— جۇمىسشىلار ىستەمەيمىز دەيدى، جەردەن شىققان گاز ءتىپتى كۇشتى. ەكى ادام ەل الدىندا، وعان ولەم دەپ تۇسپەسە، ءتىرى شىعام دەپ ەشكىم تۇسپەيدى — دەدى دەسياتنيك.
— نەگە! — دەدى تاعى دا راقمەت. ونان سوڭ قابىرعاعا سۇيەندى. جىلقىبايلارعا قارادى.
كۋليەۆاكين:
— مەن اناليز جاسادىم، ترەستىڭ وكىمىمىن. جۇمىستى توقتاتۋ كەرەك، ۆەنتيلياتوردى كۇشەيتۋ كەرەك، گاز قۇرىعان سوڭ ىستەۋ كەرەك — دەدى كۋليەۆاكين.
شەكتىباي اشۋلى داۋىسپەن:
— و نە دەگەنىڭ؟ ونسىز دا زيان از ەمەس! — دەپ ايقاي سالدى.
راقمەتتىڭ ويى ءبولىنىپ كەتتى.
— مىنەكي، اپپاراتپەن قارۋلانىپ ىستەۋگە بولادى. پرەپاراتورمەن ىستەۋ كەرەك. پەرەميچكا جاساۋ كەرەك.
— گاز ەكىنشى كۆەرشلاكتىڭ ەڭ تومەنگى گوريزونتىندا — دەدى ەرمولين.
تەحنيك تەرىس قارادى. الەكسەي كەلدى.
— قانە، راقمەت، نە دەيسىڭ؟
— پەراپاراتورمەن قارۋلانۋ كەرەك، استىنداعى گاريزونتتا پەرەميچكا جاساۋ كەرەك، جۇمىستى توقتاتۋعا بولمايدى — دەدى راقمەت.
تەحنيك ءۇمىتسىز تۇرمەن: مەنىڭ-جۇمىسشىلار بارمايدى، بەتونشىلار دا، پارودى تاسۋشىلار دا — دەدى.
— دۇرىس ەمەس — دەدى الەكسەي-بىر مينۋت تە جۇمىستى توقتاۋعا بولمايدى. شىعاتىن ادام تابىلادى.
— ارينە، كىدىرتۋگە بولمايدى، تومەنگى گوريزونتتىڭ ەن سوڭعى پلاستاسىن اشىپ، بارلىق مەحانيزمىن قوندىرۋعا بىرنەشە-اق اي قالدى — دەدى شەكتىباي. جۇگىرىپ اركاشا كەلدى. تەحنيك ءالى كىرگىسى كەلمەي تۇر.
— تۇسكەن ادامدار قۇلاپ جاتىر، جۇمىسشىلاردىڭ ءبارى دالاعا شىقتى.
— ترەست جۇمىستى توقتاتۋعا بۇيىردى. قۇر كەرەگى جوق. سەنەن ارتىق بىلگەن ادامدار بار — دەدى كۋليەۆاكين.
— ترەست ولاي دەمەيدى كەرەك دەسەڭ شاحتى قۇراتىن ترەست ەمەس، مەن — دەپ جەردى تەۋىپ قالدى الەكسەي.
اركاشا ماقتانعان تۇردە:
— ءبىزدىڭ بريگادا ەرىكتى تۇردە ءتۇسىپ ىستەيمىز دەپ وتىر — دەدى.
تەحنيك الا كوزىمەن قارادى.
...پارتكوم حاتشىسى كابينەتىندە بارلىق كوممۋنيستەرىن جينادى. شەكتىباي دا، راقمەت تە، ەرمولين دە وتىر.
— جاعداي، كورىپ وتىرسىزدار، تىپتەن قيىن، پروحودكادا جۇمىس ىستەۋ اسا ءقاۋىپتى. ءبىراق جۇمىستى توقتاتىپ قويا المايمىز عوي. كەيىنگى قالالىق كوميتەتتىڭ قاۋلىسىن وقىدىڭدار... قانە، پروحودكادا ىستەۋگە ءوز ەرىكتەرىمەن كىم بارادى — دەدى الەكسەي.
كوممۋنيستەردىڭ بارلىعى دا قولدارىن كوتەردى. شەتتە وتىرعان قايدار ورنىنان تۇرا كەلدى:
— جولداس الەكسەي، ءبىزدىڭ قايسىمىزدى قيىنشىلىقتان قاشادى دەپ ويلايسىز، ودان دا ءوزىڭىز تاڭداپ جىبەرىڭىز — دەدى.
الەكسەي ورنىنان تۇرىپ:
— بارىڭە بىردەي ورىن جوق! — دەپ كۇلدى.
قايداردىڭ قاسىندا وتىرعان ساقالدى:
— شاحتى ءۇشىن باس بەرۋدىڭ ءوزى قۇرمەت بولدى-اۋ — دەپ كۇلدى. شەكتىباي ارتىنا بۇرىلىپ قاراپ:
— ارينە، سولاي — دەدى.
الەكسەي قارىنداشپەن ستولدى تاقىلداتتى.
— جولداستار، ىڭگىمە ەندى سول گازدى جويىپ شىعۋدا.
— ولمەي شىقپايمىز! — دەدى قايدار.
— ولمەي شىق، ءبىراق جەڭبەي شىقپا! — دەدى الەكسەي.
جيىلىس تارقاعان سوڭ ەسىكتىڭ الدىنا الەكسەي مەن راقمەت شىقتى.
— مەن دە تۇسەم — دەدى راقمەت.
— نەگە؟
— قالاي ىستەۋدى كورسەتپەسەم بولمايدى، باسىندا بولۋ كەرەك...
ەكەۋى جۇرە سويلەستى. الەكسەي قامىققانداي بولدى.
— سەن شىقپاي قالساڭ، ونان سوڭ شاحتى جاسالمايدى عوي.
— باسقا كوممۋنيستەردەن ارتىقپىن با، ولار دا بارا جاتىر عوي — دەدى راقمەت.
— اڭگىمە وندا ەمەس قوي، ءبىراق، شىنىندا، وزگەنىڭ باس بولۋى دۇرىس ەكەنى راس — دەدى الەكسەي.
ەكەۋى شاحتىعا قاراي كەلە جاتىر.
الىسقا ۇزادى. شاحتى قۇرىلىسىنىڭ بەرگى جاعىندا قارايىپ كەتىپ بارا جاتىر.
...شاحتى ۇستىندەگى كومبينات الدىندا اركاشانىڭ بريگاداسى تۇر، كوممۋنيستەر دە جيىلىپ جاتىر... الەكسەي مەن راقمەت سولارعا بارىپ قوسىلدى.
بارلىعى كومبيناتتىڭ ىشىنە كىردى. ءالى تولىق بىتپەگەن ءۇيدىڭ لامپوۆوي، مونشا، كونتور، ءارتۇرلى ماستەرسكويلار بولاتىن بولىمدەرىن ارالاپ ءوتتى.
بيىك ءۇيدىڭ ەدەنى سەمەنت، اياقتى باسقاندا تارسىلدايدى. كوريدورمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، جالپاق تەمىر ساتىمەن جوعارى كوتەرىلدى. كلەت تاقتايدىڭ قورشاۋى دا، اعاتى دا الىنباعان. تاقتايلار، بۇرىن سەمەنت سالعان بوس بوشكەلەر دومالانىپ جاتىر.
كۇن باتىپ بارا جاتىر. كىشكەنە پاروۆوز اسىعىپ كەتىپ بارا جاتىر، ايقاي سالدى. پاراۆوزدىڭ الدىنان جۇگىرىپ ەرمەك ءوتتى. ىشكە كىرىپ، تەمىر ساتىمەن جوعارى كوتەرىلدى. تەمىر ساتىنىڭ توبەسىنە جاقىندادى. ونان سوڭ شارشاپ تومپەشىككە اياعىن دالدەپ باسىپ، جوعارى قارادى. شاحتى ءۇيىنىڭ توبەسىنەن اسىپ كوتەرتكەن تەمىر ساتىدان جان-جاققا كوز جىبەردى. كۇن باتىپ كەتكەن. جۇلدىزداي قاپتاپ كەتكەن ەلەكتر جارىقتارىن كوردى. قاپتاپ جۇرگەن ادامداردى كوردى. تاعى جۇگىرىپ الا جونەلدى. كوممۋنيست، كومسومولەستەر كيىنىپ، كلەتكە كىرەيىن دەپ جاتقان جەرگە باردى.
كۇلىپ تۇرعان مالشىبايدى كوردى. ەنتىگىپ تۇرىپ:
— شىراقتارىم، مەنى دە الا كەتىڭدەر — دەدى.
مالشىباي كۇلىپ تۇرىپ: — ادام جەتكىلىكتى — دەدى.
ەرمەك جىلقىبايدى كوردى. كيمەلەپ قاسىنا باردى.
جىلقىباي كيىنىپ جاتىپ:
— بريگاديرگە بار — دەدى قولىن شوشايتىپ راقمەتتى كورسەتتى. راقمەتتىڭ قاسىندا الەكسەي تۇر. ەرمەك كەلدى.
— جولداس ينجەنەر، مە دە الا كەتىڭىز — دەدى داۋسى قالتىراپ. راقمەت ەرمەكتىڭ باس-اياعىنا قاراپ الدى دا:
— ءبىزدىڭ ءتىرى شىعۋىمىز تالاي عوي — دەدى.
ەرمەك جان-جاعىنا قارادى. كۇلىپ، قۋانىشتى تۇرعان ادامداردى كوردى. مالشىبايعا قارادى. مالشىباي ەزۋىن جيماي ءالى كۇلىپ ءجۇر. ونان سوڭ ەرمەك:
— مەيلى — دەدى.
XXI تاراۋ
سۋىق كۇزدىڭ كۇنى، قار جاۋىپ تۇر. كوشەدە داۋىل، قاردى ۇشىرىپ ۇيىتقىپ تۇر. اعاش باراك تەرەزەلەرىن جەل مەن قار سابالاپ، ەسىگىن قار باسىپ العان.
ءتۇن. بۇل كومسومول باراگى. ءبىر بولمەدە التى توسەك. ۇيدە پەش جوق. ءتورت اياقتى تەمىر پەش تۇر، ونىڭ مۇرجاسى تەرەزەدەن شىققان. سول شىققان جەرىنەن كىرگەن قار، مۇرجانى مۇز قىلىپ قاتىرعان. تەرەزەنىڭ الدىندا ءبىر كومسومولەس ۇيىقتاپ جاتىر. ءبۇل-ىلياس شاحتەر. تەرەزەدەن سۋىرعان قار كورپەسىنىڭ ءۇستىن اپپاق مۇز قىلىپتى. جاستىعىن جاپقان قار، ەرىپ قايتادان مۇز بولىپ، شاشى جاستىقپەن جابىسىپ قالعان. ول ەشتەڭە تىڭدايتىن ەمەس، ۇيىقتاپ جاتىر. كىشكەنە قارا جىگىت، بۇل ۆاگونشى ەسەنتاي. توسەكتە ءبىر ۋىس بولىپ ءبۇرىسىپ جاتىر. كوزى اشىق، ۇيىقتاعان جوق. كوپ قاعاز قۇشاقتاپ ۇيگە شىمىربەك كىرىپ كەلدى. قاڭىلتىر پەشتى قاڭعىرلاتىپ، ءىشىن تولتىرىپ جاعىپ جىبەردى، اۋزىنان شىققان ءتۇتىن ءۇيدىڭ ءىشىن الىپ كەتتى. پەش لاۋلاپ جانىپ، ءسونىپ قالدى. بۇرىشتا ءبىر كومسومولەس جاتىر.
ونىڭ قاسىندا قاسىم كومسومولەس، كورپەگە ورانىپ جاتىر كۇندەلىگىن جازىپ جاتىر.
جاڭا كەلگەن وسپاندى بالالار ويناپ:
— شاحتىنىڭ تۇندىگىن اشىپ كەل — دەپ جىبەرىپتى.
وسپان كۇدىكپەن ىزدەپ ءجۇرىپ، اركىمنەن ءبىر سۇراپتى. ماعان كەلدى — «تۇنشىعىپ كەتتى، شاحتانىڭ تۇندىگى قايدا، اشىلعان» — دەدى. ءبىز قۋلاردىڭ ويناعانىن ەسىتتىك. جاڭا كەلگەن سەيدىلدا مەن يباش بريگاداسىن تابا الماي، قاراڭعىدا ءبىر ىننەن ءبىرىنشى كىرىپ سمەنا بىتكەنشە اداسىپ ءجۇرىپتى. سمەنا بىتكەن سوڭ بارىپ دەسياتنيك تاۋىپتى؛ ليزا جاڭا كەلگەندەردىڭ قاستارىنان شىقپايدى.
...انە ءبىر اققۇبا قىز مەنىڭ جۇرەگىمدى تۋلاتىپ ءجۇر. ليزاعا سول قىز جونىندە ايتسام قايتەدى؟
قالي مەن گريشا ستول ۇستىندە «2-لاۆا»اتتى قابىرعا گازەتىن جازىپ جاتىر. وزدەرى دە دىرىلدەپ توڭىپ وتىر. قولدارى جۋىسپايدى، ءبىراق ونى ەسكەرەتىن ەمەس. ەسەنتاي باسىن كوتەرىپ، توسەگى استىنداعى شاحتىعا الىپ تۇسەتىن شامىن جاعىپ كورپەسىنىڭ ىشىنە، قوينىنا تىعىپ جاتتى. قاسىم وعان قارادى:
— جىلى بولادى — دەپ ەسەنتاي، ءوزى كۇلدى. سودان سوڭ شىمىربەك، قالي، گريشا ۇشەۋى شەشىنىپ، بىرىكتىرىپ جىبەرگەن توسەكتەرىنە جاتتى، «ۆولشي» لامپالارىن جارىپ كورپەلەرىنىڭ ىشىنە سالدى. ۇشەۋى ءبىر كورپە جامىلدى. جاتقاسىن شىمىربەك:
— قانە، جولداستار — دەدى.
ۇشەۋى قوسىلىپ ولەڭ ايتتى. «كومينتەرن» انىنە سالدى. ولارعا ەسەنتاي دا، قاسىم دا قوسىلدى. بۇركەنىپ جاتىستى. ءۇش قارا كولەڭكە بولدى. تەك تەرەزەلەردى قارلى داۋىل سابالادى. جەلدىڭ، داۋىلدىڭ سوعۋى ءۇيدى قوزعالتقانداي. ءبىر ۋاقىتتا گۋدوك ايقايلادى، تىپتەن قويمادى، ءبىر ءقاۋىپتى نارسە بولىپ قالعانداي دابىل قاقتى. شىمىربەك باسىن كوتەرىپ الدى. ەسىكتىڭ الدىندا جۇگىرگەن ادامداردىڭ ءدۇبىرى كوبەيدى. ەسىكتى اشىپ ايشا ايقاي سالدى:
— شاحتانى سۋ باسىپ قالدى!
جاتقاندار ورىندارىنان ۇشىپ تۇرىستى. ءىلياس تا قارعىپ، مۇز بوپ قاتىپ، شاشىنا جابىسقان جاستىقپەن بىرگە تۇرەگەلدى. ەسەنتاي كۇلىپ جىبەردى. ەنتىگىپ كيىنىپ جاتقان شىمىربەك الا كوزىمەن قاراپ:
— نەگە كۇلەسىڭ؟ — دەپ جەكىپ تاستادى.
قاسىم شامدى اپارىپ، ءىلياستىڭ شاشىنا جابىسىپ قالعان جاستىققا ۇستاپ جىبەرىپ، بوساتىپ الدى.
شىمىربەك ورنىنان قارعىپ تۇردى.
— قانە، بولىڭدار!
بارلىعى اسىعىس كيىنىپ تۇرا جۇگىرىستى.
قاليدىڭ ەتىگى تار، سۋ ءوتتى، القىمى جىرتىق ەدى، سىيمادى، ولاي تەپكىلەدى، بۇلاي تەپكىلەدى، بولماي قويدى. جان-جاعىنا قاراپ ەدى بارلىعى كەتىپ قالىپتى... ونان سوڭ ەتىكتى لاقتىرىپ ۇرىپ، جالاڭ اياق تۇرا جۇگىردى. دالاعا شىقتى، بوراندا جۇگىرىپ بارا جاتقان جولداستارىنىڭ ارتىنان قۋىپ الا جونەلدى. گۋدوك ايقايلاعانىن قوياتىن ەمەس.
شاحتى استىندا اۆاريا بولعان ۋچاسكەدە ءتورت ادام تىزەدەن سۋ كەشىپ، سۋدى دالاعا توگەتىن ناسوستاردى قۇرىپ تۇر. مۇنىڭ ءبىرى-ليزا. بىرى-شىمىربەك، ءبىرى-ايشا، ءبىرى-قالي. ليزانىڭ ءۇستى باسى تەگىس سۋ، سۋعا سۇڭگىپ شىققان سياقتى كويلەگى ەتىگىنە جابىسقان. ەكى قىزدىڭ ەكەۋى دە دىرىلدەپ جۇمىس ىستەپ ءجۇر.
جوعارىدا ناريادنايادا تەلەفون سوعىپ يليا تۇر. جۇگىرىپ ءالىپ كەلدى. يليانىڭ ءتۇسى سۋىق. تەلەفوندى ورنىنا قويدى. اسىعىپ سويلەپ، الىپكە:
— نە بولدى؟ — دەدى.
ءالىپ شامىن ستولدىڭ ءۇcتىنە قويدى.
— جەر استىندا ليزا، شىمىربەك، ايشا، قاليلار سۋدى سىرتقا شىعارىپ جاتىر — دەدى.
يليا الىپكە وقتى كوزبەن قارادى:
— قىزدارعا سۋىق ءوتىپ كەتپەي مە؟
— شاحتىنى ساقتاپ قالۋ كەرەك ەمەس پە؟ — دەدى سالقىن قانمەن ءالىپ.
XXII تاراۋ
بوران باسىلعان. اشىق جەردىڭ قارىن داۋىل جالاپ كەتكەن، قار تەك ءار باراكتىڭ ىعىندا عانا ءۇيىلىپ قالعان. كۇن تۇستەن اۋعان، اناۋ ادىردىڭ توبەسىنەن ءسال-اق اسىپ تۇر. تەرەزەلەرىنە مۇز قاتقان ۇلكەن اق ۇيگە قاراپ الىستان ءبىر جاياۋ كەلە جاتىر. جاياۋ اق ۇيگە جاقىندادى، اق ءۇيدى اينالىپ جوق بولدى. بۇل ادام اق ءۇيدىڭ ەسىگىنىڭ الدىندا تۇر. بۇل يليا ەكەن. يليا ەسىكتى قاقتى. اق كيىم كيگەن دارىگەر ايەل شىقتى.
— جولداس افاناسيەۆ، كىرىڭىز! — دەپ ايەل كۇلدى.
بۇل ايەل تولىق قاراتورى، شاشتارىن قىرعىزعان. ءجۇرىس-تۇرىسى، سويلەۋى كونە كورگەن ادامداي سالماقتى ماڭىزدى بولسا دا ءبىر ءتۇرلى جاس سياقتى. سويتسەك بۇل باياعى راقمەتپەن بىرگە قاشاتىن توقال بولىپ شىقتى. (قاراڭىزشى قانشالىقتى وزگەرگەن؟)
يليا ىشكە كىردى. الدىنان كىشكەنە ساقالى بار، جۋان كوزىلدىرىكتى كىسى شىقتى. ۇستىندە اق حالاتى بار. كوزىلدىرىگىن الىپ يلياعا قارادى.
— يليا ۆاسيليەۆيچ، بۇگىن تاعى كەلدىڭىز بە؟ — دەپ كۇلدى دوكتور.
— كۇن قۇرعاتپاي كەلەدى — دەپ راقيلا دا كۇلدى. ءسويتتى دە، تولىق اياقتارىن نىعىزداپ باسىپ، ەدەندى سىقىرلاتىپ، ءبىر ەسىككە كىرىپ كەتتى. دوكتور كوزىلدىرىگىن قايتادان كيدى.
— اۋرۋ جاقسى — دەدى.
ەكەۋى ۇزىن كوريدورمەن ءجۇردى. شەتكى اق ەسىكتى اشتى. يليا كىرىپ كەتتى. دوكتور سىرتتا قالدى. قىزىل ەدەندى، ەكى تەرەزەلى ۇيدە 4 توسەك تۇر. ۇشەۋى بوس. ءتور الدىنداعى توسەكتە ەلەمەس جاتىر. باسىن اق شۇبەرەكپەن تاڭىپ تاستاعان، باسقا دەنەسى كورىنبەيدى، ودەيالدىڭ استىندا، يليا بارعاندا ەلەمەس كوزىن جۇمىپ جاتتى. يليا باسىنا بارىپ وتىرعاندا كوزىن اشتى.
يليا جايدارى جۇزبەن:
— ەلەمەس، قالايسىڭ، ءتاۋىرسىڭ بە؟ — دەدى.
ەلەمەس ەزۋىن قيمىلداتتى دا، سويلەۋدىڭ ورنىنا كۇلدى. قانى جوق، سۇپ-سۇر. بەتىنە قۋانىش جۇگىرگەن دەدى. يليا قوزعالماي جاتقان ەلەمەستىڭ بەتىنە ءۇڭىلدى.
— ەندى ون كۇندە جازىلادى دەيدى، جازىلعاسىن ءبىر اي دەمالىستا بولسىن — دەدى.
ەلەمەس كوزىن كەڭ اشىپ جاتتى.
يليا تەرەزەگە قارادى:
— شاحتىنى سۋ باسىپ قالدى. ليزا، شىمىربەكتەر ەكى تاۋلىك بولدى.
ەرتەڭىنە يليانىڭ كابينەتىنە ءالىپ، ليزا كەلدى.
يليا الىپتەرگە قارسى جۇگىرىپ كەلە جاتىپ:
— بوساعان ءۇش بولمەنى ماڭداي الدى ەكپىندىلەر-شىمىربەك، ەلەمەس، ايشالاردا بەرۋ كەرەك — دەدى.
ءالىپ اقساق اياعىن وزىنە تارتا ءتۇستى دە:
— ودان دا ەكەۋ-ۇشەۋدەن كىرگىزسەك قايتەدى؟ — دەدى.
يليا توقتاي قالىپ:
— ەگەردە ءۇي كوپ بولسا، ءارقايسىسىنا ءۇش بولمەدەن بەرۋگە مىندەتتىمىن، بۇل سىزگە عوي — دەدى.
تاعى دا جۇگىرىپ كەتتى. ءبىر ۋاقىتتا تاعى توقتاي قالىپ:
— ايشا مەن شىمىربەككە ەكى بولمەلى ءۇيدى بەرۋ كەرەك، ەكەۋى ەكەۋىن السىن — دەدى.
ونان سوڭ ليزاعا قاراپ تۇرىپ:
— ول ەكەۋى ءبىرىن-بىرى سۇيەدى جارداي تۇرعىزۋ كەرەك، تۇسىنەسىڭ بە، ليزا؟ — دەدى.
تاعى دا جۇگىرىپ كەتتى.
«سۇيەدى دەگەندە ليزا مۇڭايىپ تەرەزەگە قارادى، كىم ءبىلسىن، راقمەت ەسىنە ءتۇسىپ كەتتى مە، ۇلكەن قارا كوزدەرى جاسپەن قايماقتاندى. (بۇل ايشانىڭ باقىتىنا ءىشى كۇيگەڭدەپ پە، جوق الدە ءوز باقىتىن مەنى ساعىنعاندىق پا؟)-ونان سوڭ، ليزا، انەۋكۇنى سىيلاعان ءۇي جابدىقتارىن تەز ساتىپ الۋ كەرەك، ولار جابدىقسىز ۇيدە قالاي وتىرادى — دەدى يليا.
سول كۇنى كەشكە وڭكەي جاستار جينالدى، ورتاسىندا ليزا، سويلەسىپ اڭگىمەلەسىپ تۇر.
— قالي، يليا، گريشا، ەسەنتاي، قاسىم سەندەر ماڭداي الدى ەكپىندىسىڭدەر، ال باراكتارىندا مادەنيەت، جاستىق، بىلىعىپ جاتىر. بۇل جاعىنان ۇلگى بولماساڭدار ەكپىندى بولا المايسىڭدار.
توپتان ايقاي شىقتى:
— دۇرىس-اق!
— مادەنيەتتى تۇرۋ كەرەك!
— ماقۇل!
ەسەنتاي ورتاعا كەلدى. جىميىپ ءبىر كۇلىپ الدى دا:
— ءبىزدىڭ باراك رەمونتتالماعان، كومەندانت جازداي قۇرعاق ايعايمەن ءجۇردى دە قىس تۇسكەسىن ءۇنى ءوشتى — دەدى.
— سولاي!
— دۇرىس!
ليزا شاشىن سىلكىپ تاستاپ:
— بۇگىننەن باستاپ باراكتارىڭدى رەمونتتايدى.
تەرەزەگە ەكى راما سالادى، پەش قوندىرادى، كومىر تۇسىرەدى تەرەزەلەرگە شتور ۇستايدى اقتايدى، سىرلايدى. ەكىنشى اڭگىمە كومسومول باراگىن ۇلگى باراك ەتۋدە.
— جاساسىن، جاساسىن!
— ۇلگى ەتەمىز!
— ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي ەتەمىز!
— مادەنيەتتىڭ ورداسى ەتەمىز!
— تازالىق ءۇشىن كۇرەستى كۇشەيتەمىز!
— جاساسىن!
جۇرت شۋلاپ كەتتى.
— باراك جانىندا ۇلگىلى قىزىل بۇرىش ۇيىمداستىرۋ كەرەك، سوندا تەحنيكا، دراما، مۋزىكا ۇيىرمەلەرىن اشىڭدار. ساياسي ساباقتار دا ءبىر كيلومەتر جەرگە بارىپ جۇرمەي، وسىندا وتكىزەتىن بولۋ كەرەك — دەدى ليزا.
— جاسا، ليزا!
— كوتەر ليزانى! ليزا كۇلىپ:
— ەستەرىڭدە بولسىن، مادەنيەتتى، تازا بولماساڭدار قىزدار سۇيمەي قويادى — دەدى. جاستاردىڭ قۋانىشتى، باقىتتى، كۇنى، بيىك قاجىرلى شاحتى توڭىرەگىن جاڭعىرىقتىردى.
XXIءىى تاراۋ
...وسى توپتان ءبولىنىپ، دەنەسى زور، سۇڭعاق بويلى جاس كەتتى. ول قالانىڭ شەتىنە قاراي ءجۇردى. موينىن سالبىراتىپ جىبەرگەن، قالىڭ ويدا كەلە جاتىر. جولدا ءبىر رەت تۇردى. ءبىر رەت كەيىن بۇرىلىپ، قايتادان جۇرت كەتتى.
ول ءبىر اعاش باراكقا كىردى. باراكتىڭ ەڭ شەتكى بولمەسىنە كەلىپ ەندى.
توسەك الدىندا قارا مۇرتتى، ساقالدى، ۇلكەن قارا ادام وتىر.
— كەل، شىراعىم سۇلەيمەن — دەدى ول. ءۇي يەسى الدىنا ءبىر تاباق ەت قويىپتى، كەسەگە تولتىرىپ قۇيىپ، اراق ءىشىپ وتىر.
— نەگە كەتتىڭ؟
كەلگەن سۇلەيمەن ۇندەمەدى.
ءۇي يەسىنە قاراڭىز:
بۇل-باياعى كۇلاندانى الىپ قاشىپ، اعىلشىنعا اپاراتىن وتەگەن. سونىڭ ءدال ءوزى. بايبىشەسى تەرىس قاراپ وتىر ەدى، ارتىنا بۇرىلىپ، كەلگەن سۇلەيمەنگە قارادى.
بەتتە ءاجىم كىرىپتى. كوزى دە قىزارىپ كەتىپتى.
تەرىس قاراپ نەعىپ وتىر دەسەك، قازان قىرىپ وتىر ەكەن. تەك سۇلەيمەن كەلگەسىن توقتاتىپ قويعان ەكەن، مىنە، ءۇي ءىشىن باسىنا كوتەرىپ، شىقىلداتىپ قازانىن قىرا باستادى.
ءۇي يەسى ەتتى تۋراپ بولىپ:
— سەن توڭىپ كەلەدى دەپ اراق الدىرىپ ەدىم — دەدى.
كەسەگە تولتىرىپ اراق قۇيىپ سۇلەيمەنگە ۇسىندى. سۇلەيمەن باسىن شايقادى. ءۇي يەسى قادالا قاراپ:
— ءىش مىنانى، اعاڭ ايتىپ وتىر! — دەدى.
سۇلەيمەن ەرىكسىز الدى. ءبىراز وتىردى دا، سۋ قۇساتىپ قىلقىلداتىپ جۇتىپ جىبەردى. سونان سوڭ الدى-ارتىنا قاراماي ءوتتى جەي بەردى. بىر-ەكى مينۋتتەن كەيىن، كوز الدىنداعى نارسەلەرى بۇلدىراي باستادى، اۋزىنا اپارا جاتقان ەتى جەرگە ءتۇسىپ كەتتى.
ءۇي يەسى وتەگەن تاعى اراق ۇسىندى. ەندى سۇلەيمەن تارتىنباي ءىشىپ سالدى.
سونان سوڭ:
— مەنى نەگە شاقىرىپ ەدىڭىز؟ — دەدى. باسى شايقالىپ وتىر. كوزى بۇلدىراپ، بۋىنى بوساپ كەتكەن. ءۇي يەسى ساقالىن سيپادى.
— شىراعىم، جالعىزىم، اعامنان قالعان بالا مەن ەدىم مەنىڭ ايتقانىمدى ىستەتەيىن دەپ سەنەمىن — دەدى. سەنى مەنىڭ تۇبىمە جەتەيىن دەپ جۇرگەن ءبىر ادام بار...
— ول كىم؟ — دەدى سۇلەيمەن.
— ول ينجەنەر ءداۋىر ۇلى راقمەت، سونىڭ كوزىن جوعالتۋ كەرەك. مەن بىلاي الدىم. باياعى اعىلشىن ولتىرگەن كۇلاندانىڭ ءىنىسى ەكەن. ول بولسا ءبىزدىڭ تۇبىمىزگە جەتەدى.
قالتىلداپ، بۋىنى بوساپ وتىرعان سۇلەيمەن شوشىنىپ ءتۇسىپ:
— ءولتىرۋ كەرەك دەيسىز بە؟ — دەدى.
وتەگەن سۇلەيمەننىڭ قيمىلىن باقىلاپ ۇندەگەن جوق. سۇلەيمەن ارتىمەن بارىپ تۇردى. تالتىرەكتەپ تۇرا جۇگىردى.
— سۇلەيمەن! — دەدى وتەگەن. ءبىراق سۇلەيمەن قاراماستان جۇگىرىپ شىعىپ كەتىپ قالدى. سۇلەيمەن قاراڭعى تۇنگە سۇرىنگەن جوق بولدى. الىستا جىلتىراپ ەلەكتر جارىعى كورىندى.
وتەگەن باياعى قاسقىر كيىمىن كيىپ، دالاعا شىقتى. جولعا ءتۇسىپ شاحتىعا قاراي كەتتى. الىستا ەلەكتر جارىعى، وتتارى جىلتىراعان جەر باراكتار؛ قاسقىر ىشىكتى جولدان بۇرىلدى، شەتىن زەمليانكانىڭ ەسىگىن قاقتى، ەسىك اشىلدى، ىشكە كىردى. كەمەسى بەتىنە شامنىڭ جارىعىندا توقتاسىپ قالعان، ءبىراق بەت اجارى كەتپەگەن ءبىر ايەل وتەگەننىڭ استى-ۇستىنە ءتۇسىپ، ءومىرىن شەشىپ ءجۇر.
وتەگەن وتىردى، ايەل دە وتىردى.
كەلگەنى تەرىس قاراپ:
— بالاڭدى كەشىرە بەر، جاڭا مەن شاقىرىپ ەدىم، قاشىپ كەتتى — دەدى قاباعىن ءتۇيىپ. ايەل سولقىلداپ جىلاپ:
— بولمايدى عوي! — دەدى.
— مىناۋ قايتەدى؟
وتەگەن ايەلگە توسىنە قارادى. جايدارىلاندى.
— جات!
ايەل تۇرىپ كەلىپ موينىنان قۇشاقتادى، توسەككە جاتا بەردى.
بىلتە شامنىڭ جارىعى ءبىر ۇزارىپ، ءبىر قىسقارىپ جانىپ تۇر. توسەكتە شاشى جايىلىپ ايەل جاتىر. كويلەپ تىزەسىنەن جوعارى ءتۇرۋلى.
وتەگەن كۇيىپ كەتۋگە اينالدى.
— قۇران ۇستاپ قورعانام، ەگەر بالاڭ تىسىنەن شىعارسا، جوق قىلام!
ايەل قولدارىمەن بەتىن جاپتى.
ىشكى ەسىكتىڭ الدىنا شىعىپ:
— قاپ، سول جۇگەرمەككە بەكەر ايتقان ەكەنمىن!.. — دەپ كۇبىرلەپ ءجۇرىپ كەتتى.
XXءىV تاراۋ
دالا. بۇلتتى اسپان. سوناۋ بەل استىندا جانا شاحتى قۇرىلىسى جاتىر. اۋرۋحانا. الىستان ماشينا كەلە جاتىر. جاقىندادى. گۇرسىل ەستىلدى. اۋرۋحاناعا كەلىپ توقتادى. ەسىكتىڭ اشىلىپ، ىشىنەن يليا شىقتى. اۋرۋحانانىڭ ەسىگى اشىلىپ، ىشىنەن كوزىلدىرىكتى دارىگەر شىقتى. كوزىلدىرىگىن الىپ، يلياعا قاراپ كۇلدى.
— ءقازىر بولادى. كەلە جاتىر.
كوزىلدىرىگىن قايتادان كيدى.
— ەلەمەس ەرەكشە دوسىڭىز با؟
— ول ءبىزدىڭ شاحتەر.
دارىگەردىڭ جۇزىندە تاڭىرقاعاندىق پايدا بولدى. ىشتەن ەلەمەس شىقتى. يليا كۇلىپ قولىن بەردى.
— جازىلعانىڭدى قۇتتىقتايمىن!
ەلەمەس كۇلەدى. يليا دارىگەردىڭ قولىن ۇستاپ تۇرىپ:
— سىزگە بارلىق شاحتەرلەر اتىنان العىس ايتامىن! — دەدى.
دارىگەر ءجۇزى جارقىن، قۋانىشتى.
يليا ەلەمەسكە قاراپ، جاۋىرىنىنان قاقتى.
— كانە، ەلەمەس، ماشيناعا ءمىن.
ەلەمەس ماشيناعا ءبىر قارادى، يلياعا ءبىر قارادى، ءبىراز تۇرىپ قالدى. تۇسىنبەۋشىلىك، تاڭىرقاۋشىلىق. ءبىر ۋاقىتتا بەتىنە قۋانىش جۇگىردى. ەكەۋى ماشيناعا ءمىندى ماشينا گۇرىلدەدى، بۇرىلدى، جولعا ءتۇستى، زىرىلداپ الا جونەلدى. سول كۇشىمەن شىمىربەكتەر بارارىنا كەلدى. توقتادى. سەلكىلدەپ تۇرىپ گۇرىل! باسىلدى. يليا مەن ەلەمەس سەكىرىپ ءتۇسىپ.
— ءجۇر — دەدى يليا.
— ءسىزدىڭ ۇيگە مە؟
— جوق، ءبىزدىڭ ۇيگە...
ەلەمەس توقتاپ قالدى. ويلاماعان جەردەن جاعداي، تۇسىنبەۋشىلىك، تاڭ قالۋشىلىق ەلەمەستىڭ بەتىنەن، كوز قاراسىنان كورىنىپ-اق تۇر.
— مەنىڭ ءۇيىم بۇل ارادا ەمەس، جالپى باراكتا.
— جولداس ەلەمەس، ءسىزدىڭ ءۇيىڭىز وسىندا، ءجۇرىڭىز.
ءجۇردى، ىشكە كىردى، قۇلىپتاۋلى ەسىك. يليا قالتاسىنان كىلت الدى. ەسىكتى اشتى.
— كىرىڭىز.
ەلەمەس تاڭىرقاعان كۇيىندە ىشكە كىردى. جان-جاعىنا قارادى. ادەمى بولمە، توردە كروۆات، ۇستىندە قىزىل كورپە. جاستىق، تەرەزەدە اق سۇرىپ. ەدەن مەنىڭ قىزىل سىرلى. سارى شكاف، اينا، ستول، ورىندىق...
— يليا كىرىپ، كۇلىپ تۇرىپ:
— جولداس ەلەمەس، ۇيىڭىزگە كىرۋگە بولا ما؟ — دەدى. ەلەمەس قيمىلداماي تۇر. ءالى تۇسىنبەۋدە، تاڭ قالۋدا.
— ءسىزدىڭ ءۇي وسى. الدىڭعى قاتارداعى ەكىنىڭ ەلەمەستىڭ ءۇيى وسى.
ەلەمەس ءالى قيمىلداماي، مەلشيىپ قاتىپ تۇر. ءالى تۇسىنبەۋشىلىك، تاڭ قالۋشىلىق، قايتەرىن بىلمەۋشىلىك.
— مىنا ءۇي جابدىقتارى كىمدىكى؟
— ولار دا ازدان، ەڭ الدىڭعى قاتارداعى ەكپىندى بولعاندىعىڭىزدان، ءسىزدى ءۇي جابدىعىمەن سىيلاعانبىز — دەدى يليا.
ەلەمەستىڭ بەتىندە ءالى تۇسىنبەۋشىلىك، داعدارۋشىلىق.
— مەنىڭ ءۇيىم جالپى باراكتا...
ەلەمەس داۋسىن ءالسىز شىعاردى.
— جوق، ءسىزدىڭ ءۇيىڭىز وسى، ماعان-شاحتى باستىعىنا سەنبەيسىز بە؟
ءبىر ۋاقىتتا ەلەمەستىڭ جۇزىنەن جۇمباقتىق، تۇسىنبەۋشىلىك، تاڭ قالۋشىلىق، داعدارۋشىلىق جوعالىپ ولاردىڭ ورنىن قۋانىش، باقىتتىلىق، كوڭىلدىلىك، انىقتىق، سەرگەكتىك، كوتەرىڭكىلىك اسەرى باستى. بارلىعى دەنەسىنەن، بەتىنەن، كوزىنەن كورىنىپ تۇر.
(وزىنەن ءومىرى دە قورقىنىشتان، جۇمباقتان، جالىعۋدان، تۇسىنبەۋشىلىكتەن، جوقتىقتان قۋانىشقا، باقىتقا، جىگەرگە، قۋاتقا، قۇرمەتكە اتاققا اينالعان جوق پا.)
كەنەت يليانىڭ قولىن ۇستاپ الدى. يليانى قۇشاقتاپ ءسۇيىپ الدى. يليا دا قۋانىشتى.
— سەن ەلىڭنىڭ اتاقتى، قۇرمەتتى ۇلىسىڭ، سەن سوسياليزم ءۇشىن باسىن قۇربان قىلاتىن ۇرپاقتانسىڭ... — دەدى.
وسى ۋاقىتتا ەلەمەس ۇستاپ تۇرعان يليانىڭ قولىن تاستاپ جىبەردى، كەيىن ىشىنەن، بەتىنە سەسكەنۋشىلىك، ءقاۋىپ، رەنجۋشىلىك، كۇيزەلۋشىلىك قايتادان پايدا بولدى. تومەن قارادى. موينىن تومەن ءتۇسىردى. قيمىلدامادى.
يليا دا تاڭ قالىپ تۇر. تۇسىنبەدى بەتىنە داعدارىس، نە ىستەرىن بىلمەي ساسۋشىلىق.
— ەلەمەس، ساعان نە بولدى؟
ەلەمەس ۇندەمەدى.
— ەلەمەس باسىڭدى كوتەرشى.
ەلەمەس جاي باسىن كوتەردى. ايانىشتى تۇردە يلياعا قارادى. جاي عانا:
— يليا، كەشىر، مەن سەندەردى الدادىم! — دەدى.
يليا شوشىپ كەتتى.
— نەگە؟
ەلەمەس جاي عانا:
— مەن ءۇي بەرۋگە دە. قۇرمەتتەۋگە دە تۇرمايمىن، مەن ريزامىن، ۇيلەرىڭدى قايتىپ الىڭىزدار.
يليا ەلەمەسكە سالماقتى سۇستى كوز قاراسپەن قارادى:
— نەگە؟
ەلەمەس تومەن قاراپ تۇرىپ:
— مەن تەك... جاي عانا...
نە دەيسىڭ؟
— ...تەك... نامىسقا شىداي الماي ەكپىندى بولعان ەم.
يليانىڭ بەتىنەن ءقاۋىپ كەتىپ، تىنىشتالايىن دەدى.
— مەن نامىسقا شىداي الماي، مازاققا قالمايىن دەپ جوسپاردى ءۇش جۇزدەن ورىنداپ ءجۇردىم...
يليا ەندى كۇلەيىن دەدى كۇلدى.
— وسى ما الداعانىڭ؟
— وسى.
— ەندى ءوزىڭ قالايسىڭ؟
— ەندى ءتۇسىندىم، بالكىم، نە ءۇشىن كۇرەسەتىنىمىزدى بىلەم.
يليا كۇلىپ تۇر. ەلەمەسكە قولىن بەردى.
— مەن ساعان ريزامىن، ەلەمەس!
ەلەمەس قايتادان قۋاندى. كوزى جايناپ كەتتى، بەتىنە كۇلىپ جۇگىردى. قولىن جايىپ يليانى قۇشاقتاپ ءسۇيىپ-سۇيىپ الدى.
سول ۋاقىتتا ەسىكتەن ليزا كىرىپ كەلدى. ليزا جۇگىرىپ ەلەمەستىڭ قاسىنا كەلدى. ەلەمەس قۇشاقتاپ ءسۇيىپ-سۇيىپ الدى. ەسىكتەن شىمىربەك كىرىپ كەلدى. ەكەۋى قۇشاقتاسىپ ءبىراز تۇردى. ەلەمەس جۇگىرىپ ايناعا باردى. اينادان گۇل جايناعان قۋانىشتى بەتىن كوردى.ءومىرى جالىعىپ، زەرىگىپ قامىعىپ، قاباعى سالىنىپ جۇرەتىن. ەلەمەس ءبىرىنشى رەت باقىتىن ەمىرەنىپ تانىعان جوق پا؟ ءبىرىنشى رەت قۋانعان جوق پا؟ ونىڭ مىنەزى وزگەرگەن جوق پا؟ مىنا جايناعان كەز، قۋانىشتى ءجۇز، قيمىلداعان دەنە، باقىتتى كۇلكى. ەلەمەستەن ءبىرىنشى رەت كورىپ وتىرعان جوقپىز با؟)
XXV تاراۋ
ءتۇن. كومسومول باراگى. باراك ەسىگىنىڭ ماڭدايشاسىندا «ۇلگىلى كومسومول باراگى» دەگەن جازۋ بار. باياعى قاسىم، ءىلياس، قالي، گريشالاردىڭ بولمەسى. وسى شىنىمەن سونداعى قورا سياقتى، بىلىق، سۋىق بولمە مە؟ قاراڭىزشى، پەش ورناتىلعان، قىزارىپ مەنىڭ كومىر لاۋلاپ جانىپ جاتىر. تەرەزە ەكى قاباتتالعان، تارعىل شتور ىلىنگەن، ءۇيدىڭ ءىشى اپپاق بەس توسەك، ادەمى جيىلعان، جاڭا ودەيالدار جابىلعان، اق جاستىقتار. قىزىل شۇبەرەك جابىلعان ەكى ستول، ءبىرىنىڭ ۇستىندە پاتەفون، ءبىر كىرپىك جوق. ەلەكتر شامى. ءۇي جاپ-جارىق. ەسىك جاقتا كوڭىلدى. ۇلكەن سارى شكاف، اينا...
ەتاجەركا. وندا قاپ. قابىرعادا ساعات شىقىلداپ تۇر. ءۇيدىڭ ورتاسىندا قالي تۇر. اياعىندا سارى باتەڭكە، ۇستىندە ادەمى كوستيۋم، شاشىن ادەمىلەپ تاراعان. بۇل بۇگىن ۇيگە دەجۋرنىي.
ۇيگە ءىلياس كىرىپ كەلدى. ۇستىندە قارا كوستيۋم، موينىندا جىبەك كوك گالستۋك. كىرە گالوشىن كيىپ، جوعارى شىقتى. قالي ودىرايىپ قاراپ تۇر. ءبىر ۋاقىتتا:
— جولداس، ءىلياس! — دەدى.
ءىلياس جالت قارادى.
سالماقتى تۇردە قالي:
— بەرى كەلىڭىز!
ءىلياس كەلدى.
— انا گالوشتى كيىڭىز!
ءىلياس اۋزىن اشىپ، تۇسىنبەگەندەي گالوشىن كيدى.
قالي سالماقتى، ماڭىزدى تۇردە:
— اۋىزعى ۇيگە ىشىنەن كەلىپ كىرىڭىز — دەدى.
ءىلياس شىعىپ كەتتى. گالوشىن تاستاپ كەلدى.
— بۇيرىعىڭىز ورىندالدى! — دەدى كوزىن جىپىلىقتاتىپ تۇرىپ.
ەسىكتەن ەسەنتاي كىرىپ كەلدى.
ۇستىندە جاعالى پالتو، اياعىندا ادەمى باتەڭكە، گالستۋك. ءان سالىپ كىردى :
— الەۋ-لاي-الي.
گاككۋ-گاككۋ...
كەلىپ پالتوسىمەن توسەگىنە اۋناي كەتتى.
قالي الا كوزىمەن قارادى.
— بە كەلىڭىز!
ەسەنتاي ۇشىپ تۇرىپ، قاليدىڭ قاسىنا باردى.
— پالتونى شەشىڭىز.
ءىلياس كۇلە قاراپ تۇر. ەسەنتاي ۇندەمەستەن تۇر.
قالي سالماقپەن:
— اناعان بارىڭىز!
ەسەنتاي بۇققان ادامداي، پالتوسىن الىپ قاسىنا باردى. باعىنىشتى ادامداي «ەندى نە بۇيىراسىز» دەگەن كوز قاراسپەن ابايلاپ قانا قاليعا قارادى.
— ءبىل! — دەدى قالي وكىمدى داۋىسپەن، قولىمەن نۇسقاپ قالىپ.
ەسەنتاي ەدى كوزىنىڭ استىمەن ءالى قاراپ تۇر.
— بولدى — دەدى قالي كومانديردەي-اق.
ەسەنتاي بىلدىرمەيىن دەگەن كىسىدەي كوزىن قاليدان ايىرماي جاي باسىپ توسەگىنە كەتتى. توسەگىنە تاعى اۋناي كەتتى. قالي قاسىنا جەتىپ باردى. جەلكەسىنەن ۇستاپ:
— ءوزىڭ نە قىلعان مادەنيەتتىسىڭ؟
ەسەنتاي قارعىپ تۇرىپ، اسكەري قۇساپ قالشيىپ قاتىپ قالدى. قالي سالماقپەن قاتتى:
— توسەككە كيىممەن اۋناۋعا بولمايتىنىن بىلەسىڭ بە؟
ەسەنتايدىڭ كىرپىگى تەز-تەز جۇمىلىپ، كوزى جىپىلىقتاپ كەتتى.
— مەنەن ءبىر بىلمەستىك كەتتى...
ەسەنتاي ستول جاققا كەتتى..
— مىنا كوستيۋمدى اۋناۋعا سىيلاعان جوق قوي، ونان سوڭ، قىرى كەتكەن سوڭ نە سۇلۋلىعى قالادى؟ — دەدى قالي.
بىرەۋ ولەڭ ايتىپ كەلە جاتىر.
ىشكە كىردى. قاسىم ەكەن.
گالوشىن دا شەشپەي، پالتوسىمەن، كەپكاسىمەن تۋرا توسەگىنە قاراي تارتتى.
— شارشاپ زورعا توقتاپسىڭ...
— وي، ساباز-اي، پاي، پاي، پاي...
توسەگىنە كەلىپ گالوشىمەن، پالتوسىمەن اۋنا كەتتى. قالي، ءىلياس، ەسەنتاي ۇشەۋى بىردەن ايقاي سالدى.
— بۇل نە دەگەن مادەنيەتسىزدىك!
قاسىم باسىن كوتەرىپ الدى. قاباق ءتۇيىپ تۇرعان قاليدى كوردى. ەسەنتاي مەن ءىلياسقا قارادى. ونان سوڭ ءوزىنىڭ پالتوسىنا، اياعىنداعى گالوشىنا قارادى، اۋزىن اشىپ تۇرىپ، اياعىن جوعارى كوتەردى.
سودان كەيىن قارعىپ تۇردى.
— بالالار، مەنەن ءبىر بىلمەستىك كەتتى. كەشىرىڭدەر، ماقۇل ما؟
— سەنىڭ مىنا قىلىعىڭنىڭ قاسىندا، مەنىڭ ىستەگەنىم اپ-ادەمى ەكەن عوي — دەدى ەسەنتاي كوتەرىلىپ.
قاسىم جاۋاپ كۇتكەندەي قالشيىپ تۇر.
— نەعىلىپ تۇرسىڭ ەندى، ىستەرىڭدى ىستەپ بولعاسىن؟ — دەدى ءىلياس. قاسىم جۇگىرىپ دالاعا شىعىپ، گالوشىن شەشىپ، ۇيگە ءىرىپ پالتوسىن، كەپكەسىن شەشتى.
ەسەنتاي پاتەفوندى ويناتتى.
ەسىكتەن گريشا كىرىپ كەلدى، پالتوسىن ءىلدى، قولىندا وراۋلى كىر كويلەگى بار.
پلاستينكادا فوكستروت.
گريشا ەدەندى تارسىلداتىپ بيلەپ الا جونەلدى.
وعان قاسىم قوسىلا بەرگەندە، قالي: مەنى-اي، مىنالارىڭ نە؟ — دەپ ايقاي سالدى.-قاسىم جالت قاراپ جالتارىپ:
— ە، باسە مىناۋىڭ نە؟ — دەپ قاليعا قوسىلا كەتتى.
گريشا ساسىپ:
— ەندى جوق، ادەت بويىنشا... — دەپ كۇبىرلەدى.
پاتەفون ويناپ جاتىر. سكريپكا، ليريكالى كۇي تارتتى. گريشا توسەگىنە بارىپ ەڭكەيىپ، قولىنداعى كىر كويلەگىن كروۆاتىنىڭ استىنا ىرعىتىپ-اق جىبەردى.
پوستىدا تۇرعان ميليسيونەردەي-اق قالي جەتىپ كەلدى.
— الىپ بەرى كىرشى!
گريشا اۋزى اشىلىپ قاراپ قالىپتى، ەدەنىن توسەكتىڭ استىنان الىپ بەردى. قالي ونى اپارىپ شكافتىڭ استىڭعى تارتپاسىنداعى باسقا كىرلەرگە قوسىپ قويدى.
گريشا ارتىنان قاراپ تۇرىپ:
— قالي، كەشىرەرسىڭ، مەن ويلاماعان جەردەن... — دەپ جالىنعانداي بولدى.
پاتەفون باياۋلاپ كەلىپ توقتادى:
— شۇبەرەكتىڭ «مۋزىكالىق مومەنتتەرىن» ويناتشى — دەدى ءىلياس.
— بەتحوۆەنشە وينات — دەدى قاسىم.
ەسەنتايعا كەلە جاتقاسىن قالي:
— «ۇيقىداعى ارۋدان» وينات! — دەپ ايقاي سالدى.
— ايقايلاما!
قالي اۋزىن الاقانىمەن باسا قالدى.
توسەگىنەن تۇرىپ گريشا:
— دەجۋرنىي دا بىلمەستەن كەتتى ەكەن-اۋ! — دەپ مىسقىلدادى.
ەسەنتاي قولىن كوتەردى.
— سەندەر مۋزىكانىڭ ءدامىن بىلمەيسىڭدەر، مىنە...
ساحنادا ايتىپ تۇرعانداي ماڭىزدانىپ، گالستۋگىن ۇستاپ، تاماعىن كەنەپ:
— فەدورگە «بي»، «ششەلكۋنچيك» بالەتىنەن، مۋزىكا چايكوۆسكييدىڭ، ديريجەر ەسەنتاي! -ەسەنتاي قولىن شاپالاقتادى، بارلىعى دا قول سوقتى.
مۋزىكا سارناپ الا جونەلدى.
ءبارى قاتار تۇر. بارلىعىنىڭ ۇستىندە دە جاڭا كوستيۋم، گالستۋك، اپ-ادەمى بارلىعى دا ورىمدەي. (تەك وسىدان ەكى ساعات بۇرىن شاحتى استىندا بەت-اۋىزدارى كۇيە بولىپ، كومىرمەن ارالاسىپ جۇرگەندەر وسىلار دەۋگە قالاي سەنەسىزدەر.)
ەسىكتەن ليزا كىر كەلدى.
قالي الدىنان شىعىپ، ليزاعا: «كەيىن اينالىپ ءتۇسىڭىز» — دەدى ليزا تاڭ قالىپ كەيىن اينالىپ ءتۇسىپ.
— دالاعا شىعىپ، ەسىكتى قاعىپ كىرىڭىز!
ليزا بىلدىرمەي ەزۋ تارتىپ كۇلدى. دالاعا شىعىپ ەسىكتى قاقتى. ىشتە قالي:
— كىرىڭىز — دەدى.
ۇيگە كىرگەن ليزانىڭ قولىن قالي ۇستادى.
قولىنا قارادى.
— ەگەر مەن گيمنازيست بولسام، قولىڭىزدى ءسۇيىپ الار ەم — دەدى.
ليزا جايدارى، قۋانىشتى كۇلىپ تۇر.
— گيمنازيست بولماي، دەجۋرنىي بولعاندىقتان ءتارتىپ ساقتاپ ءجۇرمىن دە.
— بۇل بۇلدىرەدى، ليزا، بۇل كوماندير وقىپ، قيالدانىپ ءجۇر. مۇنىمەن سويلەسپەڭىز، بەرى ماعان كەلىڭىز — دەپ ەسەنتاي ليزانىڭ قولتىعىنان ۇستاپ الا جونەلدى.
قالي جىبەرمەدى.
— جولداس ەسەنتاي، دەجۋرنىيعا باعىناسىز با، جوق پا؟
ليزا قارادى.
— ليزوچكا، دالاعا شىعارىپ، ەسىكتى قاقتىرىپ كىرگىزىڭىز، ءتارتىپ سولاي! — دەدى.
،..جەر باراكتىڭ ءىشى. ايەل مەن بالاسى. سۇلەيمەن وتىر.
سۇلەيمەن تۇرا كەلدى.
ەتەگىنەن جابىستى، ەڭىرەپ، جىلاپ جىبەردى.
— قۇداي-اي، قۇداي؟ ولگەن اكەڭنىڭ جالعىز ءىنىسى!
— كىمگە ۇستاپ بەرمەكسىڭ، ويباي-ويباي!
سۇلەيمەن جۇلقىنىپ كەتۋگە اينالدى.
— اق ءسۇتىمدى كوككە ساۋام!
ايەل ومىراۋىن جىرتىپ جىبەردى.
سۇلەيمەندە ءتۇس جوق. قايتىپ بارىپ، سولعىن تۇردە، توسەككە وتىرا كەتتى. تۇسىندە كۇيزەلگەندىك، داعدارعاندىق، ەكى ويلى، ءاpi-cءاpi بولعاندىق. ۇرەيى جوق، سۇپ-سۇر. كوزى الارىپ شىعىپ كەتتى.
تومەن قاراپ قوزعالماي وتىرىپ قالدى.
دالادا ءتۇن. جەردە قار. الىستا كەلە جاتقان ماشينانىڭ ەكى كوزى، گۋرىلدەگەنى ەستىلدى.
XXVI تاراۋ
شاحتى قۇرىلىسىنىڭ كلۋبىندا جينالىس بولىپ جاتىر. تولى ادام. ستول باسىندا الەكسەي، شەكتىباي، ەرمەك، ايدار، ۇلبولسىن، اركاشا وتىر. وداق ۇيىمىنىڭ باستىعى جۇمات ۇلى سايلانعانداردى جاريالاپ تۇر. مۋزىكا. سول جيىلىستان مىنا ءبىر كەسىلدى.
جۇمات ۇلى:
— ەڭ سوڭعى، ەرمەك قويشىباي ۇلى، ماڭداي الدى ەكپىندى، نورماسىن 200 پروسەنت ورىندايدى. شاحتىدان گاز شىققاندا ەرەكشە ەرلىك كورسەتكەن، كوستيۋممەن سىيلانادى!
قاتتى قول سوعۋ، ايقاي. مۋزىكا تارتىلدى. ەرمەك ساحناعا شىقتى، سىيلىعىن الدى، جۇمات ۇلىنىڭ قولىن الدى. قاتتى قول شاپالاقتاۋ. ەرمەكتىڭ ءتۇسى سولعىن، ءبىر نارسە ايتايىن دەپ تۇردى، قولىن كوتەردى. شاپالاق سوعىلدى. ەرمەك ايتا الماي ءتۇسىپ كەتتى.
جۇرت تاعى تىندى.
شەكتىباي ورنىنان تۇردى. زالعا ءبىراز قارادى.
— جولداستار، وسىمەن قۇرمەتتەپ ءماجىلىس جابىلدى، سەنىڭ ويىڭ بولادى. ول جونىندە ءسوز كومسومول ۇيىمىنىڭ حاتشىسى مىرزاشقا بەرىلەدى — دەدى. ايقاي، ۋ-شۋ، قول شاپالاقتاۋ.
مىرزاش ورنىنان:
— ويىن ءوزىمىزدىڭ دراما تۋرالى قويىلادى. ويىنعا قاتىساتىندار ءوزىمىزدىڭ دراما ۇيىرمەلەرىنىڭ مۇشەلەرى — دەدى.
ساحنانىڭ ارتىندا، وڭاشادا اركاشا مەن ۇلبوسىن سويلەسىپ وتىر. اركاشا ۇلبوسىندى قۇشاقتاپ وتىر. اركاشا ۇلبوسىننىڭ ەرنىنەن ءسۇيىپ الدى.
ۇلبوسىن نازدانعان تۇردە:
— قوي، بوياۋى بار — دەدى.
مىرزاش كەلدى، ۇلبوسىن اتا جونەلدى. مىرزاش كۇلدى.
— مەنى بىلمەيسىڭ عوي دەيسىڭدەر مە؟ مەن تويلارىڭنىڭ قامىن جاساپ ءجۇرمىن — دەدى.
قاراڭعىلىق قويۋلانىپ بارىپ ءتۇن بولدى.
گۋدوك ايقايلادى. الەكسەي جيىلىستان شىعىسىمەن پارتكومگە كەتتى. كىتاپ وقىپ وتىردى. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن شەكتىباي كەلدى. ۇڭىلە قارادى.
— نەعىپ وتىرسىڭ، الەكسەي؟
— جۇمىس دەپ جۇرت، كوركەم ادەبيەتتەن قول ءۇزىپ بارا جاتىرمىز... «پەتر ءبىرىنشىنى» وقىپ جاتىرمىن — دەدى.
وسى ۋاقىتتا ەسىك اشىلدى. ىشكە ەرمەك كىردى. Tءۇسى قاشقان، موينى سالبىراپ، قولىنا سىيلىققا العان كوستيۋمىن ۇستاپ تۇر.
شەكتىباي:
— ەرمەك! نەعىپ ءجۇرسىڭ؟ — دەدى.
ەرمەك جاقىنداي ءتۇستى. باسىن كوتەردى.
— شىراقتارىم، مىنا سىيلىقتارىڭىزدى قايتىپ الىڭىزدار...
— نەگە؟ — دەدى ەكەۋى دە.
— مەنىڭ سىيلىق الاتىن جەرىم جوق ەدى..
— نەگە؟ — دەدى تاعى ەكەۋى دە.
ەرمەك ءبىراز ءمۇدىردى.
كوستيۋمدى ستول ۇستىنە قويدى دا:
— مەن جازدىڭ كۇنى ماگازيندە بارقىت كوردىم، سات دەپ ەدىم، ەكپىندىلەرگە عانا دەدى. مەن سول بارقىت ءۇشىن ەكىنشى بولىپ ەدىم.
ەرمەك تاعى ءبىراز ۇندەمەي تۇردى.
ەرمەك تۇرىپ قالدى، ەشتەڭەسىن ايتپادى. شەكتىباي دا، الەكسەي دە ەزۋ تارتىپ كۇلدى. الەكسەي ەرمەكتى قۇشاقتاي الدى.
— اقىرى ءتۇسىندىڭ عوي؟ — دەدى.
— ءتۇسىندىم...
— كەلەشەكتە وسەدى عوي — دەدى شەكتىباي.
ەرمەك نىعىتىپ:
— ءوسىپ، ەسەدى دە — دەدى.
— ەندەشە بولىپتى — دەپ الەكسەي كۇلدى.
ەرمەك جاڭا عانا باسىن كوتەردى، كۇلدى، ريزا بولىپ تۇرعان باستىقتارىن كوردى. كوزى جايناپ بەتىنە قۋانىش جۇگىردى.
— قولىڭدى بەرشى! — دەدى الەكسەي. ەرمەك قولىن بەردى، ەكەۋى قول الىستى. ەرمەك كۇلدى.
XXVII تاراۋ
ەرتەڭىنە ساعات وندا شەكتىبايدىڭ كابينەتىنە اسحانانىڭ وفيسيانتى كەلدى. شەكتىبايدىڭ الدىنا ءۇش قابات تاباق قويدى، استىندا بورشش، ورتاسىندا كارتوپ پەن ەت. شەكتىباي شەتىنەن كورىپ، قاسىقپەن ارالاستىرىپ دامدەرىن تاتىپ جاتتى. وسى ۋاقىتتا ەسىكتەن الەكسەي مەن قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى كىرىپ كەلدى. حاتشى اڭىرايىپ تۇرىپ قالدى.
— ءسىز كەڭسەگە تاماق الدىرىپ ءىشىپ وتىرسىز با؟
شەكتىباي كۇلىپ جىبەردى. حاتشىعا قولىن ۇسىندى. قول الىستى. حاتشى ءالى تاڭ بولىپ قاراپ تۇر.
شەكتىباي قۇلشىنىسىن باسىپ:
— جوق جۇمىسشىلار شەتىنەن اسحانا تاماعىن تەكسەرىپ جاتىرمىن. وسىلاي كۇندە كورىپ تۇرماساڭ، تاماقتى سۇيىلتىپ جىبەرەدى.
حاتشى دا كۇلەيىن دەدى. الەكسەي ەكەۋى وتىرىستى.
شەكتىباي وفيسيانتقا:
— جارايدى، جامان ەمەس، اپارا بەر — دەدى، وفيسيانت الا جونەلدى.
شەكتىباي ويلانىپ تۇردى دا:
— سىزدەر شاحتى جاققا بارا بەرىڭىزدەر، مەن ءوزىم اسحاناعا بارىپ قازاننان كورەيىن، پوۆار مەنى الداعان جوق پا ەكەن؟ — دەدى.
— ماقۇل، ونىڭىز ءتىپتى جاقسى ەكەن، ءبىز بارا بەرەيىك، ءسىز سول جاعىنان ورالاسىز — دەدى حاتشى.
شەكتىباي قاعازىن جيناستىرىپ قالدى. ەكەۋى دالاعا شىقتى. سوناۋ ۇلكەن قۇرىلىستارعا قاراي ءجۇردى.شاحتى قۇرىلىسىنىڭ توبەلەرىنەن ءتۇتىن بۇرقىراپ جاتتى. قوزعالىس، قيمىل، ادام داۋىستارى، تراكتور داۋىستارى... الىستان ۇلكەن تەمىر مۇنارا كورىنىپ تۇردى. باسىندا ۇلكەن دوڭگەلەكتەرى بار.
قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى، الەكسەي، شەكتىباي، راقمەت، مىرزاش، ترەست باستىعى، ترەستىڭ باس ينجەنەرى، جۇمات ۇلى-بارلىعى شاحتىعا تۇسەتىن كيىم كيگەن. شاحتى كومبيناتىنىڭ ءىشىن ارالادى.
سەمەنت ەدەندى تارسىلداتىپ بولاشاق لامپوۆوي، كونتورا، مەحانيكالىق ماستەرسكوي، تەمىرشى، بالتاشى، كلادوۆوي، مونشا جانە باسقا ۇيلەردى ارالادى. بۇلار تەمىر ساتىمەن جوعارى كوتەرىلدى.
— ەستاكاتقا بارايىق — دەدى راقمەت. بۇلار ەستاكاتقا باردى.
ەستاكاتتىڭ توبەسىنەن توڭىرەك ادەمى كورىندى.
جان-جاقتىڭ ءبارىن ۇلكەن-ۇلكەن قۇرىلىستار قاپتاپ كەتكەن.
پاروۆوزدىڭ گۋدوگى ايقايلادى. جان-جاقتان تىنباي شىعىپ جاتقان دىبىستار، ات ايداۋشىلاردىڭ ايقايى، جۇزدەگەن اربامەن توپىراق، تاس كەلىپ جاتىر. اربانىڭ شيقىلداۋى، اتتىڭ اۋىزدىق شايناۋى، تراكتور ءجۇرىسى.
— قانە شاحتىعا تۇسەيىك — دەدى الەكسەي. بۇلار كلەتكە وتىردى. ستۆولشى بۇلارعا شام بەردى، ەلەكتر قوڭىراۋدىڭ تۇيمەسىن باسىپ قالدى. ادەت ءبىر كەتەدى دە، تومەن سىرعي باستادى، بارا-بارا تەزدەپ سىرعىدى. ورتاسىنا كەلگەندە راقمەت شامىن كوتەردى. ستۆولدىڭ سەمەنت قۇدىعىنىڭ سارى-قوڭىر قابىرعالارى كورىندى. قابىرعالار سۋ تامشىلارىمەن تورلانعان. وت جارىعى تۇسكەندە مەرۋەرتتەي جىلتىرادى.
ەڭ سوڭعى گاريزونتتا كلەت توقتادى. كلەت جۇمساق تۇردە ءجۇردى دە، تەۋىپ توقتادى. ستۆول ەلەكتر جارىعىمەن كۇندىزگىدەي. كلەتتەن شىعىپ بىرنەشە تەمىر جولدار كەتكەن. بۇل جولداردا قوزعالماي تەمىر ۆاگوندار تۇردى. ۆاگوندار جاڭا، قاپ-قارا بوپ بويالعان، ەلەكتر جارىعىمەن جارقىلدايدى.
— ءبىز سىزدەرگە ەندى دايىندالىپ جاتقان پلاستىلاردى، قۇرىلعان ماشينالاردى، شاحتى شترەكتەرى جايىلعان، تارالعانىن كورسەتەمىز — دەدى شەكتىباي.
بۇلار جۇگىرىپ كەلەدى.
— شاحتىنىڭ ىشكى قۇرىلىسى جاڭادان عانا قۇرىلىپ جاتىر. مەحانيزمدى جيناپ جاتىرمىز — دەدى راقمەت.
ەلەكتر جارىق بولعان شترەكتەردە، الىستا جەر استى جولى سوزىلىپ جاتىر. الىستان شترەكتەر جيىلەنىپ، سودان جەردىڭ ەلەكترلەرى دە كورىنبەيدى.
بۇلار تەمىر بەتون كرەپپەن تىگىلگەن شترەكپەن كەلە جاتىر. بەتوندى شترەك پوەزد ەتەتىن تۋننەل سياقتى. توبەسى دوڭگەلەكتەلىنگەن ۇزىن كوريدور.
راقمەت، الەكسەي، شەكتىباي الدا كەلە جاتىر. باقىتتىلىق جۇزدەرىنەن كورىنەدى. قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ەندى راقمەتپەن قاتارلاسىپ كەلە جاتىر.
بۇلار سولعا بۇرىلدى. كوريدوردىڭ سول جاعىنداعى تار اۋزىنا كىردى. ەندى ار جاعىندا ەلەكتر پروۆوداسى جوق. كەلىپ ۇلگىرگەن جەر وسى.
بۇلار ەندى كوريدوردى كەيبىرەۋلەرى تەمىر شپالدارعا ءسۇرىنىپ، قاراڭعىدا كەلە جاتتى. ادامداردىڭ باسقان قادامى تىنىشتىقتى بۇزدى.
بۇلار زابويعا كەلدى. پلاستانى كوردى. قول شام جارىعىمەن قارا كومىرلەر جالت-جۇلت ەتتى. شامدى كوتەرگەن سايىن ۇلى پلاستانىڭ شام جارىعىمەن جالتىراۋلارى ءبىر شەتتەن ءبىر شەتكە جۇگىرىپ،بىرىمەن ءبىر سوعىسىپ، ۇساق جۇلدىزدارشا ءبولىنىپ، سىناپ تامشىلارى قۇساپ كەتتى.
ەشكىم دىبىس شىعارمادى.
شەكتىباي شامىن سول جاققا بۇردى. زابويدىڭ قاراڭعىلىعىندا جاتقان ەكى ماشينا كورىندى مايلانعان، جالتىرايدى. بۇل كومىر كەسەتىن ماشينالار...
— مىنالار انەۋكۇنى كەلگەن ماشينالار عوي — دەدى قالالىق پارتكوم حاتشىسى.
— يا، ءوزىمىزدىڭ كەڭەس شىققان — دەدى ترەستىڭ باس ينجەنەرى.
ودان كەيىن ەشكىم سويلەمەدى.
بۇلار قايتتى.
ەلەكتر جارىعىمەن كۇندىزگىدەي بولىپ تۇرعان ورتالىق شترەككە تاعى ءتۇستى.
راقمەت توقتادى.
— مىنە، وندا دا وسىنداي پلاستا بار.-بۇدان ءجۇز مەتر تومەن، تاعى وسىنداي گوريتارىم زونت بولماقشى — دەدى.
بارلىعى كلەتكە كەلدى.
جۇزدەرى قۋانىشتى.
كراسنىي شەكتىبايعا قاراپ:
— كىسى قۋانعاندا سويلەۋگە ءسوز تابا الماي قالادى ەكەن عوي. مەن انەۋكۇنى تۇسكەندە شترەك جاڭادان عانا باستالعان ەدى — دەدى.
الدى كلەتكە مىنە باستادى.
— بىلتىر كەيبىرەۋلەردىڭ راقمەتكە سەنگىسى كەلمەدى — اۋ — دەدى تاعى كراسنىي، قاتار تۇرعان راقمەت ۇيالىپ تومەن قارادى.
راقمەت:
— دونباس ينجەنەرلەرى ترەستىڭ باس ينجەنەرى يۆان ميحايلوۆيچ بولماعاندا، تىپتەن قيىن بولار ەدى. تەحنيك، تاجىريبەلى، تەوريالىق كومەگىمەن، باسشىلىعىن كۇندە بەرىپ وتىردى. تەك سول كىسىنىڭ ارقاسىندا...
— راقمەت، ءوز باعاڭدى دا ارزانداتپاسايشى — دەدى ترەستىڭ باس ينجەنەرى كۇلىپ.
— اڭگىمە پارتيا باسشىلىعىنىڭ مىقتىلىعىندا الەكسەيدىڭ وسىندا ۇيىقتاعان كۇندەرى دە بولدى عوي — دەدى راقمەت. الەكسەي كلەتكە ءمىنىپ قويعان ەكەن، قالعاندارى دا بارىپ ءمىندى.
قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى شەكتىبايعا:
— 1-مايدا اشىلادى عوي؟.. — دەدى.
— ءسوزسىز — دەدى شەكتىباي.
بۇلار سىرتقا شىقتى. بيىكتە تاعى تۇردى. تومەننەن شىققان دىبىستار ەستىلە باستادى. «تاعى دا، ءاۋپ، تاعى دا!» — دەپ ايقايلاپ جاتتى. «تاعى دا، ءاۋپ، تاعى دا!» — دەپ ايقايلاپ جاتتى. «بىر-ەكى، ءاۋپ، تاعى دا!»
انە ءبىر جەردە ءۇي توبەسىنەن اق بۇلت-بۋ كوتەرىلدى. بۇل بار ەدى كوبەيدى. فونتان قۇساپ ءبىر جىگىتكە پار اتقىلادى، گۋدوك ايقايلادى. كيىمىن جىرتا، قۇرىلىس ءۇستىن دىبىسپەن تولتىردى. بۇلار تومەن ءتۇسىپ، كونتورعا كىرىپ، ءوز كيىمدەرىن كيدى.
XXVءىىى تاراۋ
...شاحتى استى. نەگىزگى شترەكتىڭ ون جاقتاعى ەڭبەكتەپ جۇرەتىن لاۆانىڭ جوعارعى ەڭ تۇبىندە، ۇڭگىردە، بەس ادام شامدارىن كرەپتەرگە قويىپ، كومىر شاۋىپ جاتىر. شترەكتەن سىرىلداعان ۆاگون داۋىستارى بۇلارعا ەستىلمەيدى شاق-شاق شابىلعان قايلا داۋسى دالاعا جارىققا شىعا الماي قابىرعاعا سوقتىعىپ، كومىر سياقتى وپىرىلىپ، ۇنتاقتالىپ جەرگە تۇسەتىن سياقتى. وپىرىلعان، ۋاتىلعان كومىر شاحتەرلەردى تىزەدەن كومگەن. بەيسەن شاحتەر شەتتە شاۋىپ جاتىر. قاسىندا سۇلەيمەن كومىر كۇرەپ وتىر. قالي مەن شىمىربەك ورتادا قاتارلاسا قايلا شاۋىپ جاتىر. قايلا كومىرگە قارش-قارش تيەدى. گريشا شامىن موينىنا ءىلىپ، جەڭنىڭ ىشىندەي پلاستامەن شترەككە قاراي ەڭبەكتەي جونەلدى. كوپكە دەيىن شامنىڭ جارىعى كورىنىپ بارا جاتتى. ءبىر ۋاقىتتا ءتىپتى كورىنبەي كەتتى.
نەگىزگى شترەكتە ايشا كەلە جاتىر.
شىمىربەكتەر جۇرگەن لاۆانىڭ اۋزىنا كەلىپ، ايشا تۇردى. ەڭكەيىپ لاۆاعا قارادى. الىستا وت جىلتىراپ بىرەۋ كەلە جاتتى. ايشا قۋانىشتى. شامنىڭ جارىعىمەن كوزى ۇشقىندانىپ جايناپ تۇر.
— شىمىربەككە بارسام با ەكەن؟ — دەدى ىشىنەن.
لاۆاعا قاراپ اقىرىن:
— شىمىربەك! — دەدى. اۋزىن قولىمەن جابا قويدى.وزىنەن-وزى ۇيالدى.
— بارايىن — دەدى ايشا.
لاۆامەن ەڭبەكتەي الا جونەلدى. قارسى كەلە جاتقان ادام جاقىنداپ قالدى. ەكەۋى ەسىك پەن توردەي جاقىن كەلدى.
ايشا:
— گريشا! — دەدى.
گريشا:
— ايشا — دەدى.
وسى ۋاقىتتا ءبىر نارسە سىقىرلادى. ءا دەگەنشە بولعان جوق، گريشانىڭ، جانىنداعى ستويكا شىرپى قۇساپ ورتاسىنان قاق ءبولىنىپ كەتتى.
— ايشا! — دەدى گريشا.
ونان سوڭ گريشانىڭ ۇستىنە لاۆا قۇلاپ كەتتى. گريشانىڭ باسىنان، قولىنان باسقا جەرى پورودامەن كومىلدى. لاۆا ءىشى سىقىرلاپ، دۇرسىلدەپ كەتتى.
— بەرى قاراشى، ايشا! — دەپ بىرەۋ ارت جاقتا ايقاي سالدى. ايشا قوزعالا الماي قاتىپ قالدى. ايشانىڭ الدىنا توبەدەن ساۋلاپ سۋ توپىراق قۇيىلىپ جاتتى.
— قاش، ايشا! — دەدى ۇرەيلەنگەن داۋىس ارت جاقتان.
— ويباي! — دەدى گريشا.
— قاش، — دەدى ارت جاقتان.
ءبىراق ايشا ەس-تۇسىن بىلمەي العا ۇمتىلا ءتۇستى. سىرعاناپ بارىپ گريشانىڭ قولىنان تارتتى، جۇلقىدى...
شترەك جاقتان: مەنىڭ-ولدىڭ. ايشا، قاش! قاش! — دەدى قورىققان، ۇرەيلەنگەن داۋىستار.
ءبىراق ايشا جانتالاسىپ گريشانى وزىنە تارتا ءتۇستى. كومىلىپ قالعان گريشا قوزعالعان جوق.
— گريشا! — دەدى ايشا بار داۋسىمەن شىڭعىرىپ...
— ايشا، ويباي ءولدى! قاش! قاش!
شترەكتەگىلەر شۋلاپ ازان-قازان بولدى. ايشانىڭ كورەر كوزگە جەر استىندا قالىپ بارا جاتقانى جاننىڭ ءبارىن بەزەكتەتتى.
ايشا گريشانى تاعى تارتا باستادى. وسى ۋاقىتتا ستويكا دا سارتىلداپ سىنىپ، جەر جارىلىپ گۇرس ەتتى. گريشانى دا، ايشانى دا لاۆا باسىپ قالدى. ولار تۇرعان جەردىڭ تەسىگى بوگەلىپ، لاۆا جوق بولىپ، جەرمەن-جەكسەن بولىپ كەتتى.
شىمىربەكتەر وسى ۋاقىتتا ۇرەيلەنىپ، تىڭداي قالىستى. قايلالارىن تاستاپ جىبەردى. شترەك جاق گۇرىلدەپ استان-كەستەن بولىپ كەتتى. ادەتىندە قۇم قۇساپ سۋىلداپ قۇيىلعان دىبىس ەستىلدى. ونان سوڭ تاۋ جارىلعانداي گۇرس-گۇرس ەتتى. ستويكالار بىتىرلاپ سىنىپ، توپىراقپەن كومىپ جاتتى. ءۇش شام قاتارىنان سىندى. گۇرسىلدەپ پورودا قۇلاپ جاتتى. بۇلار ارتقا قاراي دومالاپ تۇكپىرگە تىعىلدى. دىبىس جوق، ءبىرى ات ۇستىندە ءبىرى جاتىر. لاۆانى باسىنا كوتەرگەن گۇرىل تىپتەن جاقىننان شىقتى. ءبارى ۇندەمەستەن قاتىپ قالىستى. جەر سەلكىلدەتكەن گۇرسىل قويايىن دەدى. ءبىر جەردە تومەن قۇلاعان سۋ قۇساپ، پورودا قۇيىلىپ جاتتى.
قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىشتىق.
— ەندى قويعان شىعار — دەدى اقىرىن، تىپتەن اقىرىن بەيسەن داۋسى دىرىلدەپ. بارلىعى دا باعانادان بەرى تۇنشىعىپ، بۋلىعىپ، جاڭا عانا دەم العانداي بولدى.
ءبىراق قايتادان بىر-بىرىنە تىعىلا ءتۇستى.
— قيمىلداماڭدار! — دەدى بەيسەن. ءوزى شامدى قولىنا الىپ، جاي ەڭبەكتەي باستادى. ءبىر قوزعالىپ ءبىر توقتايدى. بەس قادام جەرگە باردى. شامىن كوتەرىپ قابىرعالاردى كوردى. ارتتاعىلار قيمىلدامايدى، دەمدەرىن ىشىنەن الادى. قالي سىبىرلاپ، ەنتىگىپ:
— گريشا قايتتى ەكەن؟ — دەدى، ەشكىم جاۋاپ بەرگەن جوق. بىر-بىرىنە تىعىلا ءتۇستى. بەيسەن ەڭبەكتەپ قۇلاعان جەرگە كەلدى. شامىن كوتەرىپ قارادى. لاۆانىڭ جەڭنىڭ ىشىندەي تەسىگى كومىپ، جوق بولىپ بىتەلىپ قالعان ەكەن. بەيسەن قايتادان قايتتى.
— ءبىز دالاعا شىعاتىن جول تىپتەن كومىپ قالىپتى — دەدى بەيسەن.
ەشكىم جاۋاپ قاتقان جوق.
— كەمىندە 70-80 مەتر جەر وتىرىپ قالۋى كەرەك — دەدى بەيسەن.
ەشكىم دىبىس شىعارعان جوق.
— نەگە ۇندەمەي قالدىڭدار؟ — دەپ بەيسەن ايقاي سالدى. ءبىراق جاۋاپ بولماي، ءوزىنىڭ داۋسىنان ءوزى قورقىپ جولداستارىن قۇشاقتاپ وتىرا كەتتى.
XXءىX تاراۋ
شاحتى اۋزىندا ۇيمەلەپ ءبىر توپ ادام تۇر. ورتاسىندا شاحتى پارتكومىنىڭ جاڭا كەلگەن حاتشىسى، ءالىپ، تولەپ، تاعى باسقا شاحتەرلەر.
شاحتى استىنان باس ينجەنەر بولعان كۋليەۆاكين شىقتى. جاننىڭ ءبارى سوعان قارادى. كۋليەۆاكين ساسپاي، ماڭىزدانا باسىپ ورتاعا كەلدى.
— قانە، نە دەيسىڭ؟ — دەدى پارتكوم حاتشىسى. ينجەنەر كەلىپ ىزدەنگەن ادامداي سولعىن تۇردە:
— مەنىڭشە، قۇلاعان جەرگە جولاۋعا بولمايدى — دەدى.
حاتشى قاباعىن تۇيە قارادى.
— سەنىڭشە، ءتىرى ادامداردى ەلىم قولىنا بەرۋ كەرەك ەكەن دە.
كۋليەۆاكين ساسىپ، قيپالاقتاپ:
— جوق، مەن تەك فاكتىنى ايتام. لاۆا ءقاۋىپتى
بىرەۋدى ەسكەرمەي ءجۇرىپ، باسقا بىرەۋدى ءولتىرىپ المايىق دەيمىن، لاۆا تيسەڭ قۇلايىن دەپ تۇر — دەپ سۋماڭ-سۋماڭ ەتتى.
اسىعا باسىپ ليزا كەلدى.
كۋليەۆاكين ەندى ءقاۋىپتىڭ بەتىن قايتارىپ، كۇش جيناپ الىپ:
— لاۆانىڭ ءقاۋىپتىسى ءبىر بولسا، ەكىنشىدەن، سەكسەن مەتردەي جەردى ارشىعانشا كوپ ۋاقىت بار، ول تاعى جاردايسىز — دەدى.
ەنتەلەپ ليزا ورتاعا كىردى.
— مەنىمشە، ەشقانداي ءقاۋىپ جوق. بۇل باس ينجەنەردىڭ قيالى. كرەپ قويىپ، ارشي بەرۋگە بولادى. قۇلايتىن جەر قۇلاپ بولعان — دەدى ليزا بايقاۋسىزدا ارالاسىپ.
جاننىڭ ءبارى ليزانىڭ اۋزىنا قارادى.
— قۇلاۋدىڭ الدىندا ەكىنشى-ۋچاسكەگە بارىپ سول زاۆاعا ەندى. بايقاعاندا ءقاۋىپتى ەكى جەردى كورىپ، لاۆانىڭ اۋىز جاعىندا، ءبىرى ءتۇپ جاعىندا. بۇل ارالاردا كرەپ تە سيرەك ەكەن. مەن دە بارىپ الىپكە ايتتىم، سودان كەيىن قۇلادى دەگەندى ءبىر — اق ەسىتتىك. سونان سوڭ 80 مەتر ەمەس، 20-دان اسپايدى — دەدى ليزا.
بۇل لاۆا انادا ءبىراز قۇلاعان. كەشە ينجەنەر. كۋليەۆاكين كورىپ، ەندى ءقاۋىپتى ەمەس، تازالاتىپ ىستەۋ كەرەك دەگەن — دەدى.
— اڭگىمە باس ينجەنەردە ەكەن عوي... قانە، كوماندا نەگە كەلمەي جاتىر؟ — دەدى حاتشى.
— ءقازىر كەلەدى يليانىڭ ءوزى كەتتى عوي — دەدى تولەپ ايقايلاپ.
كوماندا كەلدى، الدىندا يليا.
ارقالارىندا اپپاراتتارىنىڭ اۋىر بولات بوتەلكەلەرى. قاراقوشقىل برەزەنت كوستيۋمدەرى بار. كوماندا شاحتىعا ءتۇستى.
يليا حاتشىنىڭ قاسىنا كەلدى:
— مەن شاحتىدا قالعانداردىڭ ءۇي ءىشىن بارىپ جۇباتىپ، جىلاپ اۋرە بولۋلارى مۇمكىن...
— تىپتەن جاقسى، مەن دە ساعان ايتايىن دەپ ەدىم — دەدى حاتشى.
ليزا كەلىپ قالدى، حاتشى شاحتىعا ءتۇستى.
XXXI تاراۋ
بەيسەن، قالي، شىمىربەك، سۇلەيمەن تورتەۋى جالعىز شامدى قورشاپ وتىر. بەيسەن باسىن كوتەرىپ الىپ:
— شىراقتارىم، ەلىمنەن دە قورىقپاۋ كەرەك، ولسەك ورنىمىزدى باساتىڭدار كەپ.
— گريشا ءولدى مە ەكەن، قايتتى ەكەن؟ — دەدى قامىعىپ قالي.
— بىرەۋدىڭ قامىن جەيسىڭ، ءوزىڭ ولەيىن دەپ وتىرىپ — دەدى سۇلەيمەن.
بەيسەن قاتتى:
— قويىڭدار، ءبىزدى ولتىرمەيدى ارشىپ الادى — دەدى.
— باسە، گريشا ءولىپ قالدى ما ەكەن؟ — دەدى تومەن قاراپ وتىرىپ شىمىربەك.
ءبىراز تىنىشتىق بولدى. بەيسەن كۇلىمسىرەدى.
قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى تەلەفونمەن سويلەسىپ وتىر.
— قانە نە بولدى؟
سويلەسىپ وتىرعانى شاحتى پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى.
— ەكى تاۋلىكتەن بەرى تىنباي قازىپ جاتىرمىز
قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى:
— ءۇي ىشتەرىمەن ءجيى سويلەسىپ، قورقىنىشتارىن باسىپ تۇرسىڭدار ما؟.. جاقسى. ونان سوڭ بەيسەننىڭ ءۇيىن ءالى رەمونتتاعان جوقسىڭدار ما؟ تەزدەتۋ كەرەك. ەكىنشى باراكتارىنىڭ الدىنا قوقىر سالاتىن ورناتتىڭدار ما؟
شاحتى كوميتەتىنىڭ حاتشىسى:
— ورناتىلدى.
قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى:
— بۋفەتتەرىڭە تاعى ءبىر ساتۋشى الدىڭدار ما؟
شاحتى كوميتەتىنىڭ حاتشىسى:
— الدىق، شيرەت جويىلدى.
قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى:
— تولەپتىڭ بالاسى جونىندە ورتالىق گازەتتەرگە جازدىڭدار ما؟ جاقسى، تولەپ قىزى جونىندە جىلاۋىن قويدى ما؟
شاحتى پارتكومى:
— قويدى، الدىڭعى قاتارلى ەكپىندى بولدى. جاقىندا جاڭا پاتەر بەردى، حات تانىپ قالدى.
قالالىق پارتكوم حاتشىسى:
— ناريادنايانى جىلىتتىڭدار ما؟ دۇرىس...
— 7-بريگاديردىڭ جۇمىسىن تەكسەردىڭدەر مە؟
— ءداۋىر ۇلى ەڭ ارتتا كەلە جاتقان بريگادانى شاقىرىپ الىپ، ءوزىن ۋاقىتشا بريگادير دەپ جاريالاپتى. بريگاديرگە: مەنىڭ بريگادانى باسقارۋ، ىستەۋ جۇمىسىن ۇيرەن دەدى. التى كۇندە بريگادا ولقىلىقتان شىعىپتى. بريگادا ءداۋىر ۇلىنىڭ ءادىسى، ءاربىر نۇسقاۋىن قاعىپ الىپ، ۇيرەنىپ وسى كۇندە الدىڭعى قاتاردا... يا... جاقسى.
شاحتى پارتكوم حاتشىسى:
— شاحتىمىعا باس ينجەنەرلىككە ليزانى ۇسىنامىز دەپ تۇرمىز. ءبىزدىڭ ليزا دا ءداۋىر ۇلىنان كەم ەمەس (كۇلەدى).
قالالىق پارتكوم:
— جاقسى، بۇل تابىلعان اقىل. ليزا ءداۋىر ۇلىن بىلە مە ەكەن؟ تاجىريبە اۋىسۋدى كۇشەيتۋ كەرەك. ماقۇل، قوش. قازۋدى تەزدەتىڭدەر.
ءتۇن. اي قاراڭعى. باياعى قاسقىر كەلە جاتىر.وزىنەن-وزى ەزۋ تارتىپ كۇلەدى.
— جۇگىرمەكتىڭ شاحتى استىندا قالعانى ءتاۋىر بولدى، قورقىپ ءجۇر ەدىم... — دەدى ىشىنەن...
ءجۇرىپ كەلە جاتىر. قونىشىنان ۇلكەن پىشاقتى سۋىرىپ الىپ، كورىپ قايتا تىقتى. راقمەتتەر باراگىنا كەلىپ، سىرتىن اينالىپ كەتتى.
راقمەتتىڭ ۇيىندە راقمەت پەن الەكسەي وتىر. مەنىڭ الەكسەي راقمەتكە قادالا قاراپ:-وسى سەنىمەن ۆوزنەسەنسكايا ءبىر-بىرىن سۇيگەن ەكەنسىڭدەر، ءبىر جارىم جىلدان بەرى بولماشى سەبەپتەرمەن تۇسىنىسە الماي جۇرگەن كورشىسىڭدەر. بۇل تۇككە تۇرمايتىن رومانتيكا عوي.
راقمەت ويلانىپ تومەن قاراپ وتىر.
— ول باسقا بىرەۋدى سۇيەتىن بولىپتى.
— سۇيسە نە دەيسىڭ؟ نە دەپ وكپەلەيسىڭ؟ بىرەۋدى سۇيسە قوي دەي المايسىڭ عوي.
راقمەت باسىن كوتەرىپ:
— الەكسەي، وندا مەن قويدىم...
ايتارىن ايتتى دا ەرنىن تىستەدى. كوزى الارىپ كەتتى. ءۇرىپ ۇشىپ، قورىققان تارىزدەندى. باسىن ستولدىڭ ۇستىندە جاتقان بىلەگىنە سۇيەپ وتىرىپ قالدى. باسىن جۇلىپ كوتەرىپ الدى:
— الەكسەي، جوق، ولاي ەمەس، مەن ونى سۇيەم، ەشقايدا بارا المايمىن! — دەدى.
— سۇيمەسە قايتەسىڭ؟ — دەپ الەكسەي كۇلدى.
— ايتەۋىر، سۇيمەيدى دەگەنگە سەنىم كەلمەيدى. ءتورت جىل بىرگە وقىدىم. قالايشا مەنى سۇيمەيتىن بولىپ قالدى؟..
— ماسەلەنى انىقتاۋ كەرەك — دەدى الەكسەي-مەن ەندى قايتايىن، ساعات قانشا بولدى؟
راقمەت ساعاتىنا قارادى:
— ءۇش جارىم، مەن تورتتە شاحتىعا بارام.
الەكسەي ورنىنان تۇردى.
— جەتى تۇندە قايدا باراسىڭ؟ دەمال، ءبارىبىر ەرتەڭ ەرتە تۇراسىڭ — دەدى.
راقمەت شاشىن قايىرىپ تۇرىپ:
— جوق، بارۋ كەرەك. الەكسەي كەتىپ بارا جاتىپ:
— جاتىپ ۇيىقتا، وندا ادامدار بار عوي — دەدى. الەكسەي شىعىپ كەتتى. راقمەت ءبىراز وتىردى.
— شاحتىعا بارۋىم كەرەك-ورنىنان تۇردى.
قاراڭعى... شاحتى استى. سۇلەيمەن ەتپەتىنەن ءتۇسىپ جاتىر. شىمىربەك تۇنجىراپ وتىر. بەيسەن تومەن قاراپ شامعا قادالىپ وتىر. قالي شالقاسىنان جاتىپ:
— گريشا ءقايتىپ ەكەن؟ — دەدى. داۋسى دىرىلدەپ شىقتى.
بەيسەن باسىن كوتەرىپ الىپ:
— بالالار، تۇرىڭدار! — دەدى.
قالي باسىن كوتەردى. شىمىربەك تۇنجىراعان كۇشىندە وتىر. سۇلەيمەن قوزعالعان جوق.
— بالالار، ەلىمنەن قورىقپايىق، ەڭبەكشىل. ءبىراق اقىرعى ويىمىزداعى سىرىمىزدى ايتايىق. ەڭ بولماسا ءبىرىمىزدىڭ سىرىمىزدى ءبىرىمىز ءبىلىپ كەتەيىك — دەدى بەيسەن...
جەردىڭ بارلىق اۋىرلىعى مويىندارىنا تۇسكەندەي بولدى. ءومىردىڭ بەرەتىن قيمىلى، ىزىڭى بۇل جەر استىنا جەتپەدى. بەيسەن ءسوزى ەسىتكەن سوڭ، شىمىربەك باسىن كوتەرىپ الدى. سۇلەيمەن ورنىنان قارعىپ تۇردى. شىمىربەك ەكى شەكەسىن الاقاندارىمەن سۇيەپ، ەكى اياعىن سوزىپ جىبەرىپ، تومەن قاراپ وتىر.
بەيسەن الدىنا قاراپ وتىردى دا:
— مىنا جالپى ءىس ءۇشىن ەلۋگە مەن دە ريزامىن ءبىراز جاسقا كەلدىم. وسى ءىس ءۇشىن كۇرەسەم، قىزىعىن كورسەتتى. ءبىراق ءبىر نارسە ماعان ارمان بولىپ بارا جاتىر.
مەن كەڭەس سەزشە ارناپ سونىڭ قارساڭىنا 20 ۆاگون ارتىق كومىر بەرەم دەپ سەرت بەرگەن ەم. مەن ەش ۋاقىتتا سەرتىمدى ورىنداماعان ادام ەمەس ەدىم. مىناۋ ماعان قارىز سياقتى. كوممۋنيست تىك سەرتتى ورىنداي الماعان سياقتى بولىپ كەتىپ بارا جاتىرمىن-اۋ. بۇل مەنىڭ توڭىرەككە قاتىسقان، قاراعاندىنى قولىمەن جاساعان بەيسەننىڭ اتىما تانبا سياقتى.
ۇشەۋى دە ۇرەيلەنىپ بەيسەنگە قادالدى.
بەيسەن سول قالپىندا ايتا بەردى.
— ەكى-ۇش كۇن بولدى، ايەلىم ۇل تاپقان. توي قىلىپ اتىن قويماقشى ەدىم...
بەيسەن ءبىراز كىدىردى...
— Tىكە شىققاندا ەڭ ءبىرىنشى ۇيرەتكەن سەزىم لەنين بولسىن دەگەن ەدىم.
بەيسەن شىمىربەككە قارادى.
شىمىربەك كومىردى شۇقىلاپ وتىر. ەرنىن تىستەپ وتىر. كوزىن جۇمدى. كوزىنە ايشا ەلەستەدى. ونان سوڭ شامعا كوزىن قاداي وتىرىپ:
— وتان ءۇشىن ەلۋگە مەن دە ريزامىن، ءبىراق مەندە ءبىر سىر بار.
مەن ايشانى شىن سۇيگەن ەدىم، و دا سولاي سياقتى. ءبىراق ونىڭ مەن سۇيەتىن، مەنىڭ سۇيەتىنىمدى ول انىق بىلمەيدى. ءبىزدىڭ سۇيەتىنىمىزدى ەشكىم سەزبەگەن.
مەن ەش ۋاقىتتا وعان «سۇيەم» دەگەن ەمەسپىن، ول ماعان ەش ۋاقىتتا «سۇيەم» دەگەن ەمەس. ەشكىمگە دە ايتقان ەمەسپىز، ەشكىم بىلمەيدى دە. مەن سەندەرگە ايتتىم، ەندى مەندە ارمان جوق... مەن سۇيگەنىمنەن كەلدى دەپ ارمان قىلمايمىن.
شالقاسىنان جاتقان قالي اياعىن جيناپ الدى.
بەيسەن قاليعا بۇرىلدى.
مەنىڭ-شىراعىم سەن نە ايتاسىڭ؟ قالي ۇندەمەي ءبىراز جاتىپ:
— ويپىرماي، گريشا قايتتى ەكەن؟ — دەدى.
قالي قيمىلداماي ءبىراز جاتتى.
سۇلەيمەن باسىن جۇلىپ الىپ:
— ءبىلىپ قالدى دەيسىڭ بە؟
سۇلەيمەن سۇپ-سۇر بولىپ، بەتىنەن قانى قاشىپ، دىرىلدەپ كەتىپ، ورنىنان قارعىپ تۇرىپ:
— ءبىلىپ قويدى ما ەكەن؟
ەنتىكتى، دەمىن الا المادى. جانسىز ەلىكتەي جەرگە قۇلاي كەتتى. باسىن قايتادان كوتەرىپ الدى. كوزىن شامعا قادادى. كوز الدىندا قاسقىر ۇرى ەلەستەدى «راقمەتتىڭ تۇقىمىن، كوزىن قۇرتۋ كەرەك» — دەگەن ەسىنە ءتۇستى. سۇلەيمەننىڭ كوزىنەن جاس تامشىلادى:
— جولداستار، مەن ءبىر قىلمىس ىستەدىم، ونى قايتەم؟ — دەدى جىلاپ.
قالي ورنىنان قارعىپ تۇردى. ۇشەۋى دە ۇركە قاراستى، سۇلەيمەن جىلاپ وتىرىپ:
— اكەم ولگەن سوڭ مەنىڭ شەشەم ءبىر ۇرى اعاما تيگەن، سول ينجەنەر راقمەت ءداۋىر ۇلىن ولتىرەم دەپ ءجۇر ەدى.
شىمىربەك كوزى الارىپ شوشىپ كەتتى.
— راقمەت!...
سۇلەيمەن جىلاعان بويىمەن ايتا بەردى.
— كوپتەن بەرى ءتيىستى جەرىنە بىرىكتىرە الماي ءجۇرىپ، بۇگىن جۇمىستان كەيىن ايتارمىن دەپ ەدىم شىعا الماي قالدىق قوي...
بەيسەن ودىرايا قارادى:
— نە دەيدى مىناۋ؟ ويباي-اۋ، نە دەيدى؟!.
— راقمەتتى سويماقشى!
شىمىربەك ورنىنان قارعىپ تۇردى:
— راقمەتتى؟
بەيسەن الدىنداعى ءبىر كەسەك كومىردى اياعىمەن تەۋىپ جىبەردى.
— ويباي-اۋ، مىناۋ نە دەيدى؟!
— يت بولماساڭ، ولەتىنىن بىلگەنىڭدى ءوزىڭ ءولىم تۇتقىنىنا تۇسپەي تۇرىپ نەگە ايتپايسىڭ؟ قاستىق ويلاعىڭ كەلدى؟
سۇلەيمەن سولقىلداپ جىلاپ جىبەردى.
شىمىربەك:
— ەندى ونى ولتىرەدى عوي — دەدى.
— جاستايىمىزدان دەتدومدا بىرگە وسكەن ەدىك، جاۋ قولىنان ولەتىن بوپتى-اۋ!
شىمىربەك جىلاپ جىبەردى دە وتىرا كەتتى.
— ولتىرە مە؟ — دەدى سۇلەيمەن.
ەشكىم جاۋاپ بەرگەن جوق...
— ويباي-اۋ ولتىرە مە؟!
— جاۋىز، جەتتىڭ تۇبىنە! — دەدى بەيسەن.
— ويباي، ولتىرە مە؟ — دەدى سۇلەيمەن.
كوزى شاراسىنان شىعىپ، اتىپ تۇردى.
— ويباي-اۋ ولتىرە مە؟
XXXII تاراۋ
ءتۇن. قاراڭعىلىق. الىپ شاحتى قۇرىلىسىنا قاراي راقمەت كەلە جاتىر. ارتىندا قارايىپ بىرەۋ كەلەدى، ونى راقمەت بايقاعان جوق. قاراۋىتقان ادام، تەزدەپ باسىپ كەلەدى. جاقىنداپ قالدى. مىنە، ەسىك پەن تەردەي كەلدى. مىنە قونىشىنان ۇلكەن پىشاقتى سۋىردى. جەڭىنىڭ ىشىنە تىقتى. ارتىنان كەلىپ جاسىرىندى.
سۇلەيمەن كەيىن شەگىنىپ، قابىرعاعا شىنتاعىمەن سۇيەندى.
— ەندى ونى ولتىرە مە، مەنىڭ كەسىرىمنەن؟ جاۋاپ بولعان جوق.
— ويباي-ويباي-ويباي-اي.
سۇلەيمەن جەر تەپكىلەدى.
دالادا راقمەتكە پىشاقتى ادام جاقىنداپ كەلىپ قالدى.
شاحتى استىندا سۇلەيمەن ولاي دا اۋنادى، بىلاي دا اۋنادى.
— ويباي-ويباي، ەندى قايتەم؟
دالادا پىشاقتى ادام ارتتان كەلىپ راقمەتتىڭ ارقاسىنا پىشاقتى ءبىر سالدى.
— ويباي — دەپ راقمەت ەكپەتىنەن قۇلادى. ۇلكەن جالپاق تاسقا باسى سارت ەتە قالدى.
شاحتى استىندا سۇلەيمەن جۇگىرىپ، لاۆانىڭ قۇلاعان جەرىنە باردى. بارىپ توپىراقتى تەپتى.
دالادا پىشاقتى ادام راقمەتكە پىشاقتى تاعى ءبىر سۇقتى.
وسى ۋاقىتتا الىستان ءبىر ماشينا كورىندى. ۇرى جونەلدى. ماشينا بۇرىلىپ كەتتى.
شاحتى استىندا سۇلەيمەن:-ويباي-اۋ، ءولتىرىپ قويدى-اۋ!!!
ول جەردە جاتقان كۇرەكپەن توپىراقتى سابالادى. بەيسەن ەنتىگىپ:-ويپىرماي، ءولتىرىپ قويدى — اۋ — دەدى.
— ولەتىنىن ءبىلىپ وتىرىپ، حابار بەرە الماعان جامان ەكەن.
شىمىربەك تومەن قاراپ، سولقىلداپ وتىر.
— ويباي-اۋ، ەندى قايتەم؟ — دەدى سۇلەيمەن.
كۇرەكپەن قابىرعانى سابادى، توبەنى ءتۇرتتى.
وسى ۋاقىتتا جەر گۇرس ەتتى. وتىرعان سۇلەيمەن جەرگە كىرىپ كەتكەندەي جەر جامىلىپ جوق بولدى.
شاحتى الىپ قۇرىلىسىنا باراتىن جولدا ءبىر نارسە قارايىپ جاتتى. بۇل راقمەت... اينالاسىنداعى قار قىپ-قىزىل بولعان.
شاحتى استىندا بەيسەن، شىمىربەك، قالي قۇلاعان جەردى ارشىپ جاتىر. ارشىپ سۇلەيمەندى الدى. ۇشەۋى دە ەڭكەيىپ قارادى.
— جاپ! — دەدى بەيسەن.
شىمىربەك ۇستىندەگى پەنجەگىن شەشىپ سۇلەيمەننىڭ باسىن جاپتى. بۇلار كەلىپ ورىندارىنا وتىرىستى.
— ماڭدايى توسىنە ءتيىپ جاتىر — دەدى كۇبىرلەپ قالي.
جالعىز شام ءسوندى، ەندى مۇلدە قاراڭعىلىق باستى.
تاڭ اتىپ كەلە جاتىر. شاحتى قۇرىلىسىنا قاراي بىرەۋ كەلە جاتىر. بۇل-الەكسەي. الىستا ءبىر قارايعان جاتىر.
«بۇل نە؟» دەگەندەي تەسىلە قارايدى. جۇگىرىپ كەلەدى. جۇزىنە قورقىنىش، ءقاۋىپ كىرەدى. ادام ەكەنى بايقالادى. الەكسەي جۇگىرىپ كەلە جاتىر. كەلدى. قاراسا-راقمەت. قىپ-قىزىل قان اق قاردى جوساداي قىلعان. الەكسەي ەسى اۋىپ تۇرىپ قالدى. كوزى بۇلدىراپ كەتتى. «راقمەت» — دەدى. سودان سوڭ ويبايلاپ راقمەتتىڭ ۇستىنە قۇلاي كەتتى.
شەكتىبايدىڭ كابينەتى؛ تۇنەرىپ وتىر. الەكسەي دە بار. بەس-التى جۇمىسشى ديۆاندا، تەرەزەنىڭ الدىندا وتىر. بارلىعى دا قايعىلى، قاپالى.
الەكسەي كۇرسىنىپ:
— شەكتىباي، شاحتىعا بار. جۇمىسشىلار الاڭسىز ىشتەي بەرسىن دە. وسى جىلاۋلارىن قويسىنشى. بۇگىن كۇنىمەن اۋرۋحانانى قاماپ، جۇمىسشىلار كەتپەي قويدى — دەدى.
شەكتىباي جاۋاپ تا قاتقان جوق، ورنىنان تۇردى دا شىعىپ كەتتى.
الپىسباي قارت جىلاپ وتىرىپ:
— شىنىمەن ايرىلامىز با، وسى ەلىرگەن جاۋىزدى نەگە تاپپايدى؟ — دەپ قارت كەمسەڭدەدى.
الەكسەي باسىن كوتەرىپ الدى، كوزدەرى جايناپ، بەتىنە قان جۇگىرەيىن دەدى دە:
— الپىسباي، جىلاعانىڭ نە، بالا قۇساپ؟
ءبىراق الپىسباي قوياتىن ەمەس.
تەلەفون شىلدىرادى، الەكسەي تىڭدادى.
تەلەفون سوققان اۋرۋحاناداعى دوكتور:
— قان كوپ اققان. دالادا ءوپ جاتىپ قالعان. قان قۇيۋ كەرەك. ءتۇسىندىڭىز بە؟
الەكسەي شوشىپ كەتتى.
— ول نە دەگەنىڭىز؟
دوكتور قاتتى سويلەدى:
— تورت-بەس ءجۇز تيۋبيك قان كەرەك، بىزدە ءقازىر قان جوق.
الەكسەي: — قان تابىلسا، جانى قالا ما؟
جۇمىسشىلار ەنتەلەسىپ ستولعا ۇيمەلەدى.
— مەن ءقازىر بارايىن — دەدى الەكسەي.
— نە كەرەك دەيدى؟ — دەدى ىسقاق.
— قان، قان كەرەك — دەدى الەكسەي تەلەفوندى قويىپ، جۇگىرىپ شىعىپ بارا جاتىپ.
الەكسەي شاڭى اسپانعا بۇرقىراعان كوشەمەن جۇگىرىپ وتىرىپ، پوليكلينيكاعا كەلدى.
دوكتور كوزىلدىرىگىن الىپ قارادى.
الەكسەي امانداسقان دا جوق، باستاعان اڭگىمەنى اياقتاعانداي:
— مەنىڭ قانىمدى الىپ قۇيىڭىز — دەدى.
دوكتور تۇسىنە الماعان كىسىشە قادالىپ قارادى.
— الدىمەن قانىڭىز قانداي، سونى اشايىق تا.
الەكسەي ورىندىققا وتىردى.
— مەنىڭ قانىم تازا قان...
دوكتور كۇلدى.
الەكسەي:
— مەنىڭ تامىرىم جاقسى. 96 پروسەنت! گەموگلوبين، ءبىرىنشى گرۋپپا — دەدى.
دوكتور اۋزى اشىلىپ، كوزىلدىرىگىن ءبىر كيىپ، ءبىر الدى.
— 96 پروسەنت، ءبىرىنشى گرۋپپا! بۇل نە دەگەن قان!
دوكتور ورنىنان قارعىپ تۇردى.
دوكتورعا ايعاي سالدى:
— ۆىۆوروۆ اپپاراتى مەن ينەلەردى دايارلاڭدار!
سانيتار اۋرۋحانادان شىققاندا ەسىكتىڭ الدىندا بەس-التى جۇمىسشى تۇردى.
— وزدەرىڭە نە كەرەك؟ — دەدى سانيتار ايەل.
جۇمىسشىلار:
— قانىمىزدى بەرەمىز.
— راقمەتكە قان كەرەك — دەدى! — دوكتوردى بەرى جىبەر!
— بارىپ سويلەسۋ كەرەك! — دەستى. سانيتار ەسىكتى جاۋىپ جۇگىرىپ كەتىپ قالدى. الەكسەي كەلدى. شۋلاپ تۇرعان جۇمىسشىلار تىنىشتالا قويدى.
— نەعىلىپ تۇرسىڭدار؟
جۇمىسشىلار:
— راقمەتكە قان بەرەمىز!
الەكسەي جاي عانا:
— راقمەتكە قان كەرەك بولماي شىقتى... — دەدى.
— جازىلا ما؟ — دەدى اسىققان داۋىستار.
الەكسەي قايتىپ ىشكە كىردى. جۇمىسشىلار تۇرىپ قالدى.
— كەيىن سۇراۋ كەرەك! — دەدى بىرەۋ.
دوكتور وپەراسيا ۇيىنەن شىقتى. اۋىزعى ۇيدە تىپىرشىپ شىداي الماي وتىرعان الەكسەي دوكتوردى قۇشاقتاي الدى.
— ايتىڭىزشى، نە بولدى؟
— قانىڭىز جاقسى ەكەن، ءبىراق اڭگىمە قان قۇيۋمەن بىتپەيىن دەپ وتىر. ونىڭ باس سۇيەكتەرى سىنعان. مەنىڭ قولىمنان كەلەر ەشتەڭە جوق. مەديسينا كومەك بەرە الماس — دەدى دوكتور.
الەكسەي ۇندەمەستەن باسىن ۇستاپ ستولعا وتىردى دا قالدى.
دامەلى تولعاتىپ جاتىر ەدى.
ىقلاس ساسىپ،ايەلىن تاستاپ، كەڭسەسىنە كەتە الماي نە ىستەرىن بىلمەي ءۇيدىڭ ىشىندە ءجۇردى دە قويدى.
دامەلى ىشقىنىپ ءبىر بەزىلدەگەندە. ىقلاس ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، بارىپ قۇشاقتاي الدى. دامەلى كىشكەنە بالاداي ىقلاستىڭ توبەسىنە باسىن قويىپ، ءسال تىنشيىن دەدى. ءبىراق تولعاق ۇلعايا باستادى.
ىقلاس نە ىستەرىن بىلمەي، كورشى ۇيگە جۇگىرىپ باردى.
— سورلى-اۋ، دوكتورعا نەگە اپارمايسىڭ؟ — دەپ ايقاي سالدى بوريسوۆتىڭ شەشەسى.
ىقلاستىڭ ەسىنە نە ىستەۋ كەرەك ەكەنى سوندا ءتۇستى. بۇرىن ول ايەل بوساندىرىپ كورىپ پە، ونىڭ ۇستىنە الاقانىنا سالىپ وتىرعان دامەلىسىنىڭ قينالعانى، ەسىنەن اداستىرعان عوي. ىقىلاس ساسىپ دوكتورعا اپارۋدى دا ۇمىتىپ كەتىپتى.
ىقلاس قىسالاڭنان شىعاتىن جول تاۋىپ، قۋانىپ كەتتى. تەلەفون سوعىپ، ماشينا شاقىردى.
— دامەلى دامەلى قالقام، قينالدىڭ-اۋ!
ىقلاس كروۆاتقا وتىرىپ، دامەلىنىڭ السىزدەنگەن قولىن ۇستادى.
دامەلى ەرنىن تىكتەپ، كوتەرىپ، قولىن جۇلىپ الدى.
— ماعان دوكتور بالا كوتەرۋگە بولمايدى دەگەن عوي، ءوزىڭ دوكتورسىڭ، مەديسينانىڭ ءتىلىن الماۋشىلىقتىڭ نەگە سوقتىراتىنىن بىلەسىڭ. ىقلاس، مەنىڭ ءولىپ كەتۋىم مۇمكىن. كوزىم تىرىسىندە ايتايىن، ولگەن سوڭ بىرەۋ ارقىلى ەسىتكەن ساعان دا، بالاعا دا قيىن بولار. بىلتىر سەن ىرعىزعا كەتكەندە راقمەتپەن جاقىن بولعام. نەسىن سۇرايسىڭ. سول ۋاقىتتا ونى سۇيگەنىم راس... ىقلاس، بالا سەنىكى ەمەس...
ىقلاستىڭ جۇرەگى سۋىلداپ، باسى مەڭ-زەڭ بولىپ كەتتى .جۇرەگىن بىرەۋ جۇلىپ الىپ، تومەن، ءتۇپسىز تۇڭعيىققا تاستاپ جىبەرگەندەي بولدى. ىقلاستىڭ جۇرەگىنە شوق سالىپ، جاندىرىپ تۇراتىن دامەلىنىڭ قارا كوزدەرى ءبىر ءتۇرلى سۋىق، جات بولىپ كورىندى. بۇل ىقلاسقا ءبىرىنشى رەت كەلگەن سەزىم ەدى.
ىقلاس اياعىن التەك-تالتەك باسىپ، ەسىكتىڭ اۋزىنا باردى. ايتىپ كەلەيىن ورىندىققا وتىردى. ماشينا كەلدى. اكۋشەر ايەل، سەسترالار كەلدى. دامەلىنى ماشيناعا سالىپ الىپ كەتتى. ءبىراق ىقلاس قاتىسپاي وتىردى دا قويدى. ءوزىنىڭ ايەلىن ەمەس، باسقا ءبىر جات ايەلدى، ءبىر جات، تانىمايتىن ادامنىڭ بالاسىن تۋاتىن ايەلدى الىپ بارا جاتقانداي بولدى.
دامەلىمەن سويلەسكەن دە جوق، قايدا اپاراسىڭدار دەگەن دە جوق... وتىرعان كۇشىمەن قالدى.
دامەلى كەتتى، ۇيدە ءبىر دىبىس جوق. ىقلاستىڭ جالعىز ءوزى قالدى. ىقلاس باسىنا تۇسكەن باقىتسىزدىقتىڭ نە ەكەنىن، قانشالىقتى اۋىر ەكەنىن سوندا عانا انىق، ايقىن بىلگەندەي بولدى دامەلى تەك مەنىڭ دامەلىم دەگەن وي تۇسسە قۋانىپ جەر-كوكتە تۇرا المايتىن ەدى-اۋ. سۇيتسە، دامەلىنىڭ ەكى جۇرەگى بار ەكەن عوي. دامەلى كۇندە تاڭەرتەڭ تۇرىپ الىپ ۇيىقتاپ جاتقان ىقلاستىڭ ماڭدايىنان سۇيەتىن ەدى. اڭقاۋ ىقلاس تەك قانا مەنى سۇيەدى دەپ ويلاۋشى ەدى.. دامەلى باسقانى دا سۇيەدى ەكەن عوي...
باسقا ەمەس، ءوزىنىڭ دوسى... راقمەت... دۇنيەدە ءبىر ادام بولسا، ول ادام راقمەت بولار دەپ جۇرگەندە... ويپىرماي، مۇنى كىم ويلاپتى!
ىقلاس كروۆاتقا قارادى دامەلىنىڭ بالاسىنا دەپ ىستەگەن كىشكەنە جاستىعىنا كوزى ءتۇستى. جiبeك كويلەگىن كوردى. ستول ۇستىندە قالعان دامەلىنىڭ قول ساعاتىن كوردى. ءۇيدىڭ ىشىندەگى زاتتاردىڭ بارلىعى دا دامەلىدەن ايرىلىپ، مۇڭايىپ، قايعىلانىپ تۇرعانداي بولدى... «مەنىڭ ءولىپ كەتۋىم مۇمكىن...» — دەپ جىلاعان. دامەلى كوزىنە ەلەستەدى. دامەلىگە ءبىر ءتۇرلى جانى اشىپ كەتتى. مەنىڭ «مۇمكىن، ول كەلىپ قالار». دوكتور ىقلاس قۇلىبەكوۆ ەسىككە قاراي تۇرا جۇگىردى. سول ۋاقىتتا تەلەفون سىلدىر ەتە قالدى. ىقلاس قايتىپ كەلىپ تىڭدادى. -ولۋگە قالدى، تەك ءسىزدى كۇتىپ وتىرمىز — دەدى تەلەفونداعى.
— نە دەيسىڭ؟
— ءبىر ادامعا وپەراسيا جاساۋ كەرەك بولىپ تۇر.
— كىم ول؟
— تۇندە بىرەۋ پىشاقتاپ كەتىپتى... قان قۇيىپ ەدى، ودان تۇك شىقپادى. ينجەنەر راقمەت ءداۋىروۆ.
ىقلاس باسقا سۇراۋلار بەرە الماي، ءتىلى كۇرمەلىپ، كەكەشتەنىپ قالدى.
تەلەفوندى تاستاي سالىپ، كروۆاتقا وتىرا كەتتى.. الدەن ۋاقىتتا وزىنەن-وزى، ءالى تەلەفونمەن سويلەسىپ وتىرعانداي-اق «مەن كەتپەيمىن، مەن كەتپەيمىن» — دەپ ايقاي سالدى... سونان سوڭ ءوزىن-وزى اقتاعىسى كەلگەندەي «قالاي كەتەيىن، نە دەپ كەتەيىن» — دەپ ورنىنان تۇردى...
ءبىراق بۇل كەڭىنەن قاناعاتتاندىرمادى ما، جوق، الدە شەشىلمەيتىن ءبىر قايشىلىققا كەلىپ كيلىكتى مە، ايتەۋىر كوزىنەن جاس تامشىلاپ، ەسىككە قاراي تۇرا جۇگىردى.
جولدا ىقلاس ويلانىپ كەلە جاتىر. مىنانىڭ ءدوپ كەلگەنىن قاراشى. وپەراسيادان كىشكەنە قاتە كەتسە، بولعانى ەمەس پە، ءولىپ قالعان ادامنىڭ جانىن الىپ قالمادىڭ دەپ ىقلاستى ايىپتاي المايدى عوي ىقلاستىڭ ماحابباتىن، ەڭ قىمباتتى دامەلىنى، بالاسىن ۇرلاعان راقمەتتەن كەگىن وسىلاي الۋ كەرەك قوي.
ىقىلاس كابينەتكە كەلدى. ەجەلگى، ۇيرەنشىكتى ينسترۋمەنتتەردى كوردى.
قالالىق دەنساۋلىق ءبولىمى دوكتورلار شاقىرىپ، ءداۋىروۆتىڭ جانىن ساقتاپ قالۋعا بولمايدى دەپ قورىتىندى شىعارىپ وتىر ەكەن. ىقلاسقا وسى حاباردى ءبىلدىردى. راقمەتتە ەس-تۇس جوق، تالىپ جاتىر. ىقلاس بارىپ كوردى. «كوميسسيانىڭ ايتقانىنا قوسىلىپ قويا عوي، ءولىپ كەتسىن» — دەدى ىقلاستىڭ ءبىر ويى.
ىقلاس كابينەتكە كەلدى. جۇرت راقمەتتىڭ ولەتىنىن ءبىلدى، ەشقانداي قولداناتىن شارانىڭ جوقتىعىن ءبىلدى.
— مەنىڭ دە قولىمنان كەلەتىن ەشتەڭە جوق — دەدى ىقلاس قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسىنا....
جۇرت تاراۋعا اينالدى. ىقلاس وتىرىپ قالدى. ستولدىڭ ۇستىندە جايىلعان گازەتتى وقي باستادى. قاراپ وتىرسا، ءبىرىنشى بەتتىڭ وڭ جاق باعاناسىندا راقمەتتىڭ پورترەتى تۇر. استىندا «وتاننىڭ ارداقتى ادامى» دەپ جازىپ قويىپتى. ءبىر سۋىق سەزىم سۋماڭداپ، ىقلاستىڭ جۇرەگىن سۋ ەتكىزدى. ىقلاس ورنىنان قارعىپ تۇردى. «مەن وتاننىڭ ارداقتى ادامىن ولتىرمەكپىن بە؟..» «مەن، مەن... كوممۋنيست كىسىنى ولتىرەم بە؟»
ىقلاس ەسى-تۇسىن بىلمەي ەسىككە قاراي تۇرا جۇگىردى. جۇگىرىپ دالاعا شىقتى. ەسىكتىڭ الدىندا جۇمىسشىلار ەنتەلەپ، كەتپەي تۇر ەكەن... ىقلاس جۇگىرىپ شىعىپ ايقاي سالدى:
— مەن وپەراسيا جاسايمىن، مەن ولتىرمەيمىن — دەدى دوكتور ىقلاس قۇلىبەكوۆ.
مەديسينانىڭ عىلىمي دياگنوزىنا قاراعاندا راقمەتتىڭ ءتىرى قالۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. ءبىراق ىقلاس ونى ءولىم قولىنان جۇلىپ الىپ قالدى.
راقمەت كىشكەنە كوزىن اشىپ العاندا:
— راقمەت، ءسۇيىنشى، دامەلى سەنىڭ بالاڭدى تابايىن دەپ جاتىر — دەپ كۇلدى.
XXXV تاراۋ
اۋرۋحاناعا ليزا كەلدى. باياعىسىنداي شاشىن ءبىر سىلكىپ تاستاپ، ەسىك الدىندا تۇرعان ءبىر توپ جۇمىسشىلارعا جاقىندادى. قاباعى تۇگىلى، بوپ-بوز.
ءبىر ساقالدى جۇمىسشى:
— قايدا كيمەلەيسىڭ، سەن تۇگىل ءبىزدى دە جىبەرمەي جاتىر — دەپ ليزاعا جەكىرە سويلەدى.
— سىزدەر كىم ەدىڭىزدەر؟
— ءبىز راقمەتتىڭ ءوزىنىڭ شاحتىسىنىڭ ادامدارىمىز.
— مەنىڭ نەگە كەلە جاتقانىمدى قايدان بىلىڭدەر؟ — دەدى ليزا.
ساقالدىنىڭ قاسىندا تۇرعان جىگىت:
— قويا بەر، مۇمكىن دوكتوردىڭ قىزى شىعار — دەدى. ساقالدى جۇمىسشى جول بەردى. ەندى
— دوكتوردىڭ قىزىنا جول بەرىڭدەر — دەپ ءوزى دە ايقاي سالدى.
ليزا تەز-تەز باسىپ ىشكە كىردى. ىقلاس وتىرعان كابينەتكە كەلىپ تىقىلداتتى.
— كىرىڭىز — دەدى ىقلاس ىشتە قولىن جۋىپ جاتىپ.
ليزا كىردى، قاباعى تۇڭىلگەن كۇيىندە، نە ايتارىن بىلمەي، استىڭعى ەرنىن تىستەلەپ ءبىراز تۇردى.
— ينجەنەر ءداۋىر ۇلىنىڭ ءحالى تۋرالى سىزبەن سويلەسۋگە بولا ما؟
— ءسىز كىمسىز؟ — دەدى ىقلاس.
ينجەنەر ۆوزنەسەنسكايا.
مەنىڭ تەرىس قاراپ، قولىن جۋىپ جاتقان ىقلاس ارتىنا جالت قارادى.
— ەليزاۆەتا اركادييەۆنا ءسىزسىز بە؟
— يا.
— راقمەت كىمىڭىز بولادى؟
ليزا تومەن قارادى.
— كۇيەۋىم.
ىقلاس سەلك ەتە قالدى. كەيىن شەگىنىپ باردى دا قولىنداعى ورامالىن ستول ۇستىنە لاقتىرىپ جىبەردى.
— ءسىزدىڭ فاميلياڭىز كىم؟ — دەپ سۇرادى ليزا دوكتوردان.
ىقلاس تومەن قاراپ تۇردى دا قالدى.
«مەنىڭ فاميليام كىم بولۋشى ەدى، ءسىزدىڭ كۇيەۋىڭىزدىڭ بالاسىنىڭ اكەسى بولامىن»-دەيىن دەپ ەدى، بۇل ءسوزدى ايتقىزاتىن اشۋدى بويىنان تابا المادى. ەشقانداي ويسىز ليزاعا قالاي قاتتى ءسوز ايتسىن... ءبىر ۋاقىتتا ويدا جوق جەردەن ءبىر ساۋلەلى قۋانىشتى سەزىم ىقلاستىڭ بويىن بيلەپ الدى. ادام دۇنيەگە كەلگەندە ونىڭ ءۇي ءىشى، تۋىسقاندارى بولادى. وسە كەلە ول وزىنە بۋلاردان باسقا دوس، تۋىسقاندار تابادى. ەش ۋاقىتتا بايلانىستار جاسايدى. مىسالى: ۇيلەنگەن ايەلىنىڭ ءۇي ءىشى ولە-ولگەنشە جاقىنى، تۋىسقانى، جەكجاتى بولىپ كەتەدى. ادامعا جاقىن تابۋ، جان اشىر تابۋ ومىردە ءبىر-اق رەت بولاتىن، قايىن اتا، ەنە تابۋشىلىق اسا قىمباتتى، اسا ءتاتتى نارسە. ىقلاس تا، مىنا ليزا، راقمەت سياقتى، وتە جاقسى، قىمباتتى ادامداردىڭ تۋايىن دەپ جاتقان بالاسى ارقىلى بولسا دا، جاقىنى، ەش ۋاقىتتا بايلانىسى ۇزىلمەيتىن تۋىسقانى بولدى عوي.
ىقلاس ليزانىڭ قاسىنا كەلدى.
— ەليزاۆەتا اركادييەۆنا، مەنىڭ فاميليام قۇلىبەكوۆ...
ىقلاس ءبىراز ءمۇدىرىپ قالدى. سونان سوڭ باسىن كوتەردى دە ليزانى قۇشاقتاي الدى.
— ليزا، مەنىڭ سەندەردەن ەش ۋاقىتتا دا ايىرىلىسپايتىن، وتە-موتە جاقىن ادامدارىڭ بولايىن دەپ تۇرعانىمدى سەزەسىز بە؟ ليزا، ليزا، مەن ومىرگە جەرىك اداممىن. قۋانعىم، سەكىرەم كەلەدى دە تۇرادى.
دوكتور تاعى دا ۇندەمەي قالدى.
XXXVI تاراۋ
كۇن شىعا بەيسەندەردى ارشىپ الدى. شاناعا سالىپ شاحتى استىنان الىپ شىقتى. قالي شانادا قيسايىپ، جانسىز جاتىر. بەيسەن مەن شىمىربەك تەڭسەلىپ وتىرا الماي وتىر.
كوزدەرى جۇمۋلى.
اۋرۋحاناعا الىپ كەلدى. سۇيەپ دوكتوردىڭ كابينەتىنە كىرگىزدى. ءولىپ تالىپ قالعان قاليدى كوتەرىپ كىرگىزدى.
توردە، تەرەزە الدىندا، ۇلكەن ستولدا شال دوكتور وتىر. قالي ديۆاندا جاتىر. بەيسەن مەن شىمىربەك ستولدا وتىر. تۇر، ءتۇس جوق. كوزدەرىن زورعا اشادى.
— ءبىراز كۇن اۋرۋحانادا جاتاسىڭدار — دەدى دوكتور قاعازىن جازىپ وتىرىپ.
دوكتور دالاعا شىعۋعا اينالعاندا، بەيسەن:
— دوكتور، ماعان رۇقسات ەتىڭىز، ءبىر جەرگە بارىپ كەلەتىنىن — دەدى اقىرعان داۋىسپەن.
— سويلەۋگە بولمايدى. ەشقايدا جىبەرمەيمىن — دەدى دوكتور.
— دوكتور، مەنى جىبەرىڭىز — دەدى شىمىربەك.
— جولداستارىمدى جەرلەپ جاتىر...
— بولمايدى!
دوكتور قاباعىن ءتۇيىپ ءبىر قارادى دا، شىعىپ كەتتى.
— ءجۇر، كەتەمىز — دەدى بەيسەن.
ءبىراز وتىرىپ:
راقمەتتى ءالى ولتىرگەن جوق پا ەكەن؟ — دەدى.
كوزىنە «ولتىرە مە» — دەپ ويباي سالعان سۇلەيمەن ەلەستەدى.
— ويباي، ءجۇر! — دەدى بەيسەن. تۇرىپ الا جۇگىردى.
ەسىككە بارىپ سۇرىنە قۇلادى. ءبىراز جاتىپ، ەرنىن تىستەپ، زورعا ورنىنان تۇردى دا، شىمىربەك ەكەۋى تەڭسەلىپ شىعىپ كەتتى.
ەكى مينۋت وتكەن سوڭ كابينەتىنە دوكتور كەلدى. جان-جاققا قاراپ ەدى، ەكەۋى جوق. جۇگىرىپ كوريدورعا شىقتى. كوريدوردا جۇرگەن سانيتار مەن كومەكشىلەر كىرە سالىپ:
— اۋرۋلار قايدا؟ — دەدى دوكتور.
— بىلمەيمىز...
— اۋرۋلاردى قاراماعاندا نە بىتىرەسىڭدەر؟ — دەپ دوكتور ايقاي سالدى.
بەيسەن تەڭسەلىپ پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسىنىڭ 200 كابينەتىنە كەلدى، حاتشى ورنىنان ۇشىپ تۇردى.
— ويباي، سەن نەگە كەلدىڭ؟
— دەرەۋ تەلەفوندى قولعا الدى. تارىم اۋرۋحانا.
— كىم سويلەپ تۇرعان، باستىعى ما؟ اۋرۋحاناعا جىبەرگەن ادامدارىمىز مۇندا ءجۇر. مۇنداي قىلىقتارىڭىز ءۇشىن سەندەردى سوتقا بەرۋ كەرەك.
بەيسەن كەلىپ تەلەفوندى ۇستادى:
— ورنىنا قويىڭىز، ولاردا جازىق جوق.
حاتشى تاڭ قالىپ ورنىنا قويدى.
بەيسەن تەڭسەلىپ قۇلايىن دەپ تۇر.
— راقمەت ءداۋىر ۇلى دەگەن ينجەنەردى توماربەك قىلىشبەك ۇلى دەگەن ۇرى، تاپ دۇشپانى دەپ ءجۇر، ونى شاحتى استىندا ەستىدىك.
حاتشى ورنىنان تۇردى. بەيسەننىڭ قاتارىنا كەلدى...
— توماربەك قىلىشبەك ۇلى؟
— يا.
— بەيسەن-اي، بولار ءىس بولىپ قالدى عوي.
تەڭسەلىپ تۇرعان بەيسەن قۇلاپ كەتتى. حاتشى قۇشاقتاي الدى. حاتشى قۇشاقتاپ تۇرىپ تەلەفون سوقتى.
— گپۋ.
— سويلەپ تۇرعان پارتورگ مىرزايات ۇلى.
— ءداۋىر ۇلىن پىشاقتاعان ادام توماربەك قىلىشبەك ۇلى دەگەن ەكەن. «ورس» تا.
تەلەفوندى قويدى. بەيسەندى سۇيەپ تۇرىپ:
— راقمەت، بەيسەن، ءبىراق اۋرۋحانادان شىعىپ كەتكەنىن زيان، ءقازىر اپارعىزام، ءسوزسىز باراسىڭ.-شىمىربەكتى قايتەسىز؟
— و دا قاشىپ كەتىپ قالدى ما؟
بەيسەن جانسىز تۇردە باسىن شۇلعىدى...
قاراعاندى-الماتى، 1934 — 1937.
You Might Also Like
-
ادەپكىدە ەكى تىشقان شىعىپ ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى ءجۇردى. بۇل ارادا جان جوق ەدى. مىركەمەل قارعا ومبىعىپ توبەشىككە شىقتى. جان-جاقتا ءۇي كورىنبەدى.
-
قىرمان — تولقىعان ادام تەڭىزى. تىزبەكتەلىپ، بىرىنە-بىرى يەگىن ارتا تىركەسىپ تۇرعان مايالار موينىن سوزىپ ادام تولقىنى — تەڭىزدەن اسا قاراپ تۇر.
