InfoHub Logo

دانات جاناتايەۆ ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ پروفەسسورى، دوسەنت

ءابىلدا قىزجىبەك ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ ماگيسترانتى

توعىزقۇمالاق – الەمدىك مادەنيەتتىڭ وزىق ۇلگىلەرىمەن بوي تەڭەستىرەتىن رۋحاني ويىن، لوگيكالىق، زياتكەرلىك ويلاۋ ونەرى. بۇل ويىننىڭ  باستى ماقساتى – ادام اقىل-ويىن جەتىلدىرۋگە، ساناسىن كەمەلدەندىرۋگە ەرەكشە كۇش سالادى. تۇركى حالىقتارىنىڭ ۇرپاق تاربيەلەۋگە اسقان جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىنىنا وسى ويىن دالەل بولا الادى. ءجاسوسپىرىمنىڭ دەنە كۇشىنىڭ مول بولۋىمەن قاتار، اقىلدى بولۋىنا دا كوپ ءمان بەرگەن بابالارىمىز وسى ويىندى ويلاپ تاپقان.

تۇركى تىلدەرىندە ءار ءسوزدىڭ باستاپقى ماعىناسىمەن قاتار، استارلى، تۇسپالدى ماعىناسى  بولادى. بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جارىق كورگەن ءبىرقاتار ەڭبەكتەردە "توعىزقۇمالاق" اتاۋىن ونىڭ ەكىنشى سىڭارىنا بايلانىستى زاتتىق، تۇرمىستىق نەگىزدە ءتۇسىندىرۋ – ونىڭ قۇندىلىعى مەن قاسيەتىن ءوز دارەجەسىندە تانىتا الماي وتىر. ياعني قۇمالاقتى – قويدىڭ ءناجىسى دەپ، توعىزقۇمالاققا «قويشىلار ويىنى» دەگەن قارابايىر تىركەستى جاماۋ – ۇلتتىق ويىننىڭ ءمانىن ءوز دارەجەسىندە كورسەتپەيدى.

ءسوز ونەرىنىڭ قۋاتىن جەتىك تۇسىنگەن بابالارىمىز ۇرپاعىنىڭ زەردەلى، ويلى بولۋى ءۇشىن  كوپ تەر توككەن. كەز كەلگەن ونەر تۋىندىسى بولسىن، اقىل-وي شىعارماشىلىعىنىڭ جەمىسى بولسىن ونىڭ اتاۋىنا دا ەرەكشە ءمان بەرگەن.

شىنىندا، ويىننىڭ اتاۋى مەن ءمانىن تولىق ءتۇسىنۋ ءۇشىن "توعىزقۇمالاق" ءسوزىن جەكە قاراستىرعان ءجون. توعىزقۇمالاق – بىرىككەن ءسوز. ءسوز تىركەسىنىڭ العاشقى سىڭارى – سان ەسىم، كەيىنگىسى – زات ەسىم. ءبىراق بۇل سوزدەردى كوشپەندىلەردىڭ نانىم-سەنىمدەرىنىڭ نەگىزىندە قاراستىرۋ عانا ناتيجە بەرمەك.

قازاق حالقى ءسوز ونەرىن ءبىرىنشى ورىنعا قوياتىنى بارىمىزگە ايان. سول سەبەپتى قازاق اراسىندا ءسوز قاعىستىرۋ، ايتىس، شەشەندىك ونەرلەرىنە اسا قۇرمەتپەن قاراعان. ادامدار ءبىر-بىرىن سىناۋ ءۇشىن شەشۋى قيىن سۇراقتار قويعان. بۇنداي وقيعالار كوبىنەسە قايىم ايتىستاردا، قارا جۇمباقتاردا ۇلكەن كورىنىس بەرەدى. ءبىر دەگەنىم – بىلەۋ، ەكى دەگەنىم – ەگەۋ، ءۇش دەگەنىم - ۇسكى دەپ باستالاتىن «قازاقتىڭ ون ءبىر قارا جۇمباعىندا» توعىز دەگەنىم – تورقا دەپ ايتىلعان.

«ون ءبىر قارا جۇمباقتى» تالداۋ بارىسىندا توعىز سانىنا «تورقا» ۇعىمىن بالاما رەتىندە نەلىكتەن تاڭدالعانىن بىردەن ايتىپ بەرۋ قيىندىق تۋعىزادى.. «تورقا» دەگەن ءسوز قازاقتا مولشىلىق، ۇلىلىق، قاسيەتتىلىك ۇعىمدارىمەن استاسىپ جاتادى. قازاقتا «تورقالى توي» دەگەن ءسوز بار، بۇل ءسوز سول تويدىڭ ۇلكەن ماڭىزعا يە ەكەندىگىن بىلدىرەدى. بالكىم توعىزعا تورقا ءسوزىن بالاما ەتىپ الۋى توعىز سانىنىڭ قاسيەتتەرىنە دە قاتىستى بولۋى مۇمكىن. توعىز سانىنا «تورقا» ءسوزىن تەڭەگەندە قازاق اتالارىمىز بۇل ساننىڭ ماتەماتيكادا ۇلكەن قاسيەتكە يە ەكەندىگىن ەسكەرسە كەرەك دەگەن ويدامىز.

حالىق اۋىز ادەبيەتىندە، فولكلورىندا توعىز سانىنا قاتىستى وقيعالار، ەرتەگىلەر، اڭىزدار كوپتەپ كەزدەسەدى. «توعىز قابات تورقادان توقتىشاقتىڭ تەرىسى ارتىق»، «تويعان ۇيگە توعىز بار»، «توعىز اي، توعىز كۇن بالا كوتەرۋ»، «توعىز ايەلدىڭ تولعاعى ءبىر كۇنى كەلىپتى»، «توعىز جولدىڭ تورابى»، «توعىز قابات تورقا قيۋ» «ءبىر توعىز، ەكى توعىز، ءۇش توعىز» (بايگەگە تىگەتىن جۇلدەلەر كولەمى، ۇيلەنگەندەگى ىرىم نەمەسە ايىپتار اتاۋى) سوزدەرى تەگىن شىقپاعان بولۋ كەرەك. اڭشىلار اراسىندا ۇيىنە ولجالى ورالعاندا ۇستاعان اڭىن «ۇيىرىمەن ءۇش توعىز» دەپ بوساعا سوعاتىن ىرىم بار ەكەنىن دە حالىق ارسىنان ەستىپ، كورىپ ءجۇرمىز.

 ويىننىڭ تاريحىندا عۇندار مەن تۇركىلەردىڭ كەزىندە 3 وتاۋلىق، 5 وتاۋلىق، 7 وتاۋلىق شارتتارمەن توعىزقۇمالاق ويىنىن ويناعان بولسا، كەلە-كەلە دامي ءتۇسىپ، قازاقتار مۇنى 9 وتاۋلىق ۇلگىمەن ويناي باستاعان. تەولوگيالىق تۇرعىدان، ادام ومىرىندە 6 مەن 9 سيفرلارىن تۋعىزعان تۇجىرىمداردىڭ تۇيىقتالۋ مازمۇنى بار: 6 — رۋحاني عۇمىر جولىنىڭ ازعىندىقپەن ءبىتۋ اقىرى دا، 9 – رۋحاني كەمەلدىكتىڭ ءساتتى ءبىتۋ تۇجىرىمى. بىر-بىرىنە سيممەتريالىق قاراما-قايشى قوس تاڭبانى (6؛9) سايكەس تۇردە التى مەن توعىز ساندارىنىڭ سيفرى تۇرىندە قولدانىلۋى دا قۇپيانىڭ كوپتىگىن اڭعارتادى.

9 – «توعىز»: «توع+ ىز (ءىس)»، «توق+ ىس (ءىس)»، «توعىس!» (ءىستىڭ ءبىتۋى، اياقتالۋى، توعايۋى)، باسقاشا ايتقاندا، بەرىلگەن پەشەنەنى تولىق اتقارعان جانعا قاتىستى «ءىسىڭ تولىستى!» دەگەن ريزالىق باتانى بىلدىرەتىن تاڭبا. بۇل — ماڭعازدانعان، جاعاسى جايلاۋ، تولىسقان ادامنىڭ كەيپى. «باسى تومەن سالبىراعان» 6 سيفرىنا قاراما قارسى تاڭبا. توعىزقۇمالاق اتاۋىنداعى «توعىز» ءسوزىنىڭ ماعىناسىن وسىلاي وزىمىزشە اشىپ كوردىك، ەندى «قۇمالاق» ءسوزىنىڭ ماعىناسىن اشىپ كورەيىك.

جەر – دومالاق دەگەن ۇعىم بار. ونىڭ شار تارىزدەس ەكەنىن ءبارىمىز بىلەمىز. ەندەشە «دومالاق» - «شار» ءسوزىنىڭ قازاقشا بالاماسى. ال، «شاريك» ءسوزىنىڭ قازاقشا بالاماسى نە دەگەندە ويلانىپ قالىپ جاتامىز. س.ا.امانجولوۆتىڭ  (1903-1958) «توعىزقۇمالاق (قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىنى)» ماقالاسىندا «...قۇمالاق – قويعا، تۇيەگە، ەشكىگە، قويانعا، ت.ت. عانا ءتيىستى زات» دەپ انىقتاما بەرەدى. بۇل پىكىرمەن كەلىسە المايمىز. ول جەردە اتالعان جانۋارلاردىڭ تەزەكتەرى دومالاق بولىپ كەلەتىنىنە قاتىستى ايتىلعان پىكىر دەپ ويلايمىز. شىندىعىندا «قۇمالاق» - شاريك ءسوزىنىڭ قازاقشا بالاماسى.

ولاي بولسا بابالارىمىز بۇل ونەرگە «توعىزقۇمالاق» اتاۋىن بەرگەندە «مول قاسيەتكە يە قۇمالاق»، «تورقالى قۇمالاق»، «مارتەبەلى قۇمالاق»، «اسا ماڭىزدى قۇمالاق» تاعى سول سياقتى اتاۋلاردى تالداي كەلە، ءبىر سوزبەن بارلىق اتاۋلاردىڭ ءسينونيمىن تاپقان. توعىزقۇمالاق – جوعارىداعى ويلاردىڭ لايىقتى ءتۇيىنى، دەمەك دۇرىس، اسا كورەگەندىكپەن تاڭدالعان اتاۋ.

---