InfoHub Logo

مۇحتار اۋەزوۆ -قازاق قارا ءسوزىنىڭ مايتالمان زەرگەرى.قازاق ادەبيەتىن جاڭا بيىككە كوتەرگەن مۇحتار اۋەزوۆ قازاق دراماتۋرگياسىنىڭ تۇڭعىش قارلىعاشىن ۇشىرا، ادەبيەت الەمىنە جاڭاشا لەپ اكەلدى. سوندىقتان اۋەزوۆ درامالارىنىڭ ءتىلىن تالداۋدىڭ ءبىز ءۇشىن زور ماڭىزى بار.

ال دراما ءتىلى دەپ ورىرعانىمىزدىڭ وزى-كەيىپكەر ءتىلى. سەبەبى درامالىق شىعارما كەز-كەلگەن وقيعا كەيىپكەرلەرى اراسىنداعى تارتىس ەسەبىندە ءورىس. كوركەم شىعارمادا كونەرگەن سوزدەردىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. سەبەبى بەلگىلى ءبىر داۋىردە پايدالانىلعان ءسوزدى قولدانۋ سول ءداۋىردىڭ ( كەزەڭنىڭ ) تىنىسىن تانىتادى. «قارا قىپشاق قوبىلاندى» دراماسىندا كونەرگەن سوزدەر ەرەكشە ورىنعا يە. كەز كەلگەن جازۋشى ءار ءسوزدى كەيىپكەر اۋزىنا بەلگىلى ءبىر ماقساتقا كوزدەي سالاتىنىن ەسكەرسەك، كونەرگەن سوزدەردىڭ شىعارماداعى الار ورنى ايقىندالا تۇسپەك. ارحايزمدەر مەن كونەرگەن سوزدەر «قارا قىپشاق قوبىلاندى» دراماسىندا دا كوبىنە تاريحي درامالاردىڭ قۇرامىندا كوبىرەك كەزىگەدى. بالكىم، بۇل جازۋشىنىڭ سول ءداۋىر تىنىسىن كورەرمەنمەن تانىستىرۋ ءۇشىن جاسالعان تالپىنىس بولار. اۋەزوۆتىڭ تاريحي دارامالارىنىڭ قاتارىنا: «ەڭلىك -كەبەك»، «قارا قىپشاق قوبىلاندى»، «بايبىشە -توقال»، «اباي»، «قاراگوز» تاعى باسقالار جاتادى. بۇل شىعارمالاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ قۇرامىندا كونەرگەن سوزدەر وتە ءجيى ۇشىراسادى. كونەرگەن سوزدەر كونەرۋ سيپاتى مەن تىلدەگى قولدانۋ ەرەكشەلىگىنە قاراي ارحايزمدەر مەن تاريحي سوزدەر بولىپ بولىنەتىنى بەلگىلى. كونەرگەن سوزدەر تۋرالى ايتقاندا ارحايزمدەردىڭ، تاريحي سوزدەردىڭ وزىندىك قولدانۋ ماقساتى بارلىعىن ەسكەرگەن ءجون. ارحايزمدەردى ۇتىمدى قولدانۋ بەلگىلى ءبىر داۋىردەگى حالىقتىڭ كۇن كورىس تىرشىلىگىنەن، سالت - سانا تۇرمىسىنان، ادەت - عۇرپىنان، دۇنيەتانىمىنان تۇسىنىك بەرەدى. جوعارىدا بەرىلگەن سوزدەرگە قازىرگى ءداۋىر تۇرعىسىنان تالداۋ بەرسەك، بۇل سوزدەر بىرتىندەپ ءبىزدىڭ سوزدىك قولدانىسقا ەنۋدە. بالعىنبايەۆ ەڭبەگىندە كونەرگەن سوزدەر قاتارىنداعى سوزدەردىڭ قازىرگى تىلىمىزدە قايتا قولدانىلۋى نەمەسە جاڭاشا ماعىنادا قولدانىلۋى كەزدەسەدى. سەبەبى تىلىمىزدە بەلگىلى ءبىر سوزدەردىڭ سەماسىنىڭ كونەرىپ، كومەسكىلەنىپ ۋاقىت تالابىنا ساي جاڭاشا رەڭگە يە بولۋى – زاڭدى قۇبىلىس. ءبىراق، قالاي بولعاندا دا، نەگىزگى تەرەڭ ماعىنا ساقتالىپ قالادى. مىسالى، «جادى»، «الامان»، «قار» سوزدەرى ءسوز قولدانىسىندا دا كوپتەپ كەزدەسەدى. ءبىراق «قارا قىپشاق قوبىلاندى» دراماسىندا قولدانىسى قازىرگى ماعىنالارىنان وزگەشەلەۋ. «جادى» ءسوزى قازىرگى تىلىمىزدە دە كەزىگەدى. قازىرگى تىلىمىزدەگى قولدانىستا «جادى» ءسوزى     «وي، ەس» دەگەن ماعىنانى بەرەدى. ءبىز دە وسىلاي تۇسىنەمىز. «جادىمدا ساقتاۋلى»، «ويىمدا ساقتاۋلى» دەپ سوزىمىزدە قولدانامىز. ال جوعارىدا كورسەتىلگەن «جادى ءسوزىنىڭ ماعىناسى باسقا ەكەندىگى مىسالدان اق انىق كورىنىپ تۇر. بۇل مىسالداعى «جادى» ءسوزى «كەمپىر» دەگەن زات ەسىمگە انىقتاعىش ماعىناسىندا جۇمسالىپ تۇر. سوزدىكتەرگە جۇگىنەر بولساق: ( پارسى تىلىندە دجادۋ ) — «سيقىرشى»، «ءازازىل»، «الداۋشى»، «قاسيەتتى كۇش» دەگەندى بىلدىرەدى. ياعني بۇل كونەرگەن سوزبەن قاتار، كىرمە سوزدەردىڭ قاتارىنا دا جاتادى. «جادى» ءسوزىنىڭ ماعىناسى جادىگوي سوزىنە قاراعاندا كومەكسىلەۋ سوندىقتان بولار، اۋەزوۆ وسى ەكى ءسوزدى قاتار قولدانۋ ارقىلى ولاردىڭ ءبىرىن - ءبىرى انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. وسىنداعى «قار» ءسوزىنىڭ ماعىناسى قازىرگىقولدانىستا كەزدەسپەيدى.«قار» ءسوزى «قازاق ءتىلىنىڭ ديالەكتولوگياسىنىڭ سوزدىگىنىڭ» ەكىنشىتومىندا: گۋريەۆ، ماڭعىستاۋ وڭىرلەرىندە «قار»-شاڭىراق، شەڭبەر. قىزىلوردا، ورال وڭىرىندە«قار»-قاھار (بەتتى قارۋ). ال جوعارىداعىمىسالدارداعى «قار» ءسوزىنىڭ و باستا بەرگەن انىقماعىناسى بەلگىسىز. بۇل ءسوزدىڭ بەرەر تۇسىنىگىنانىقتاپ كورەيىك. اۋەزوۆ ءوز دراماسىندا «قار» ءسوزى ءجيى قولدانعان. «قار» ءسوزى «كۇڭ»، «قۇل»، ارام» سەكىلدى كەمسىتۋ، تومەندەتۋ ماعىنالارىنبەرگەنگە ۇقسايدى. قار ءسوزى ەرتەدەن كەلە جاتقان حالىق تىركەستەرىندە، قوس سوزدەردىڭ قۇرامىنداكەزدەسىپ وتىرادى. مىسالى، «قۋ قار» تىركەسى. وسى سوزدەگى قۋ ءسوزىنىڭ ماعىناسىن اشىپ الساق، «كۋ اق، بوز، بوپ-بوز بولىپ سەمىپ جۇرگەن كىسىنىقازاق قۇپ - قۋ بولىپ جۇدەپتى» دەيدى. وسى «قۋ» ءسوزى — ازۋ»، «توزۋ»، «كۋارۋ»، «ءولۋ» ( كۋارىپ قالدى ) ماعىناسىن دا بىلدىرە الادى دەۋگەابدەن بولادى. سوندا قۋ قار» تىركەسى –قارعىسمانىندە ايتىلاتىن ءسوز. «قار» ءسوزىنىڭجاعىمسىز ەموسيانى بىلدىرەتىنى بەلگىلى بولدى. بۇل ءسوز سونداي - اق تىلىمىزدە «ۇرى قارى» قوس سوزىندە، «قاسقيعان قاردان تۋادى، سالپيعانناردان تۋادى»، جامان ادام جاقسى بولماس، قانشا قىدىر دارىسا دا، جاقسى ادام جامانبولماس، قانشا تۇرىپ كارىسا دا» تىركەسىندەكەزدەسەدى. ءتىل – قوعامدىق قۇبىلىس. قوعامنىڭساناسىنا، اراسىنا جاڭارۋ ەنگەن سايىن تىلىمىزدەتۇرلەنە تۇلەي تۇسەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە  ەسكىسوزدەر مۇلدەم ۇمىتىلىپ، ءتول ماعىنالارىن جوعالتىپ، جاڭا ماعىنالىق سيپاتقا يە بولىپ جاتادى. ياعني ءسوز ماعىناسىنىڭ اكتيۆ سوزدەن پاسسيۆ قاتارعا ءوتۋى ونىڭ ماعىناسىنىڭ تارالۋىنا تاۋەلدى. ءبىراق كەيبىر سوزدەر ءوزىنىڭ بايىرعى ماعىناسىنان الشاقتاعانىمەن، قازىرگى تىلىمىزدە جاڭا ماعىنالىق سيپاتتا كەڭ قولدانىس تاپقان.

توقانوۆا اياۋجان

---