InfoHub Logo

ءبىر بايدىڭ ۇلكەن تويىندا بايگەدەن ءبىر جۇيرىك وزىپ كەلەدى. الگى جۇيرىككە ەكى رۋلى ەل تالاسىپ، قامشى سىلتەسكەن توبەلەسكە اينالادى. اقىرىندا ەكى جاعى دا اقبوتا بيگە جۇگىنەدى. سوندا تولە اعاسىنا:

— بيلىكتى ماعان بەرىڭىز، مەن شەشەيىن، — دەگەن سوڭ، اعاسى تىلگە كەلمەي:

— ۋاي، قاۋىم، حالقىم مەنىڭ، مەن بيلىكتى ءىنىم تولەگە بەردىم. ادىلەتتىگىنە باس يگەيسىزدەر، — دەپ جار سالادى. قالىڭ ەل ەندى ەكى داۋگەردىڭ ءسوزىن تىڭدايدى.

جۇيرىگى ءبىرىنشى كەلگەن، بايگەدەن وزعان كىسى قامشىسىن ورتاعا:

— دات، بالا بي، — دەپ تاستايدى دا ولەڭدەتىپ سوعادى:
سوزىمە كۋا تارتقان قالىڭ ەلدى،
سيپاعان اۋزىن ۇرلەپ مالىم ەدى.
قولبالا سەگىز جاستا، ءتىسى ءبۇتىن،
تۋعاننان بار مىنەزى ءمالىم ەدى.
بايگەدەن جاس كەزىندە-اق وزىپ جۇرگەن،
قۋعاندا كيىك ارتتا قالىپ ەدى.
كەزدەرى كيىك قۋعان تايىندا ەدى،
قارىنىن ءۇش كيىكتىڭ جارىپ ەدى.
«ساۋعا» دەپ مىنا ەكەۋى ەكەۋىن اپ،
قازانعا قازى قوسىپ سالىپ ەدى.
ەتتى جەپ، اۋقاتتانىپ وتىرعاندا،
مىنا تورتەۋ بىزدەرگە بارىپ ەدى،
بايگەدەن جەتى جىلدان كەلەدى وزىپ،
حالقىما جەتى رۋلى ءمالىم ەدى، —

دەپ، ءا دەگەندە ەكى ادامدى، قالا بەردى ۇستەرىنە بارعان ءتورت ادامدى كۋالىككە تارتىپ، دەس بەرمەۋگە اينالدى. سوندا «ات مەنىكى» دەپ وتىرعان تولەباي سىنشى قامشىسىن تاستايدى دا، ءوز دالەلىن ايتتى.

— مەنى ەل بوسقا سىنشى دەپ اتاپ جۇرگەن جوق. مەن ومىرىمدە كورمەگەن مالدىڭ ەنەسىن كورىپ، ءتولىن تانيمىن. ءتولىن كورىپ ەنەسىن ءدال اجىراتامىن. ال مىناۋ جۇيرىك ات مەنىڭ بوز بيەمنىڭ قۇلىنى ەكەنى داۋسىز. ءبىر كەزدە بۋاز كەزىندە بوز بيەم قولدى بولدى دا، كوز جازىپ قالدىم. ۇرى اۋىلىمدى تورۋىلداپ جۇرگەن كەزىندە قولعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن سويداۋىتتاي جىگىتتەردى كۇندىز-تۇنى جىلقىعا قاراۋىلداتتىم. ارادا ءبىر
جىل وتكەندە بوز بيەمدى ءمىنىپ، جىلقى ۇرلاۋعا كەلگەن ۇرى قاشىپ قۇتىلدى. بيەمدى تاستاپ قاشقان ەكەن. اۋاعا ۇشقانى، جەرگە ءسىڭىپ كەتكەنى بەلگىسىز، زىم-زيا قۇرىدى.

بيەم قولدى بولسا دا وزىمە كەلدى. ال قۇلىنى قايدا دەپ جۇرەتىن ەدىم. بۇگىن بايگەدەن وزىپ كەلگەن سۇر قاسقانىڭ وسى بوز بيەدەن تۋعان قۇلىن ەكەنىن تانىپ، «وزىمە قايتار، بايگەگە سەن-اق يە بولا عوي» دەسەم، كونەر ەمەس. ونىڭ سوڭى توبەلەسكە اينالعانىن ءبارىڭ دە كورىپ-بىلدىڭ. ال، بالا بي، اتاڭنىڭ ءارۋاعى قولداسىن، ءادىل تورەلىگىڭدى ءوزىڭ ايت! — دەيدى.

تولەبايدىڭ سىنشىلىعىنان باسقا دالەلدەرى جوق ەكەنىن حالىق: «ويپىر-اي، بۇل داۋدى قالاي شەشەر ەكەن بالا بي؟ انالار ولىسپەي بەرىسپەيىن دەپ وتىر ەمەس پە؟ تولەباي سىنشى ەكەنىن، ەلگە كەتكەن دابىرا اتىن پايدالانىپ، بىرەۋدىڭ جۇيرىك اتىنا اۋىز سالىپ وتىر دەمەسكە امال جوق. دەگەنمەن، شەشۋى قيىن ءىس بولدى» دەپ ءوزارا سىبىرلاسىپ وتىرعاندا

تولە ساڭق ەتە ءتۇستى:

— ۋاي، جاماعات، ەكى جاعىڭ دا ەستىپ بىلدىڭدەر. ال مەن بىلاي ەتۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. ەكى جاقتىڭ دا وسى تۇلپاردىڭ ەنەسى اتانعان بيەلەرىن اكەلۋدى سۇرانامىن، — دەدى. بيلىك جاساۋشىنىڭ ءسوزى ەكى بولعان جوق. تۇندەلەتىپ ەكى جاقتان دا بيەلەر جەتكىزىلدى. ەندى تولە:

— ەكى بيە دە ءبىر باعىتپەن ءۇش كۇندىك جولعا ايدالسىن. ءۇش كۇن دامىل بەرمەي جورعالاتىپ، شارشاتىپ كەلسىن، — دەدى.

ەكەۋىنە دە بالا مىنگىزدى دە، قاۋمالاعان قالىڭ توپتىڭ ىشىنەن ەكى-ۇش ادام ءبولىنىپ، بيەلەردى جولعا اتتاندىرىپ، بىرگە جونەلدى.

ءۇشىنشى كۇنى ەل بيلىك قۇرىلعان توبە باسىنا جينالدى. ەكى بالا دا اق كوبىگى شىعىپ، ەنتىگە جەتتى. اناداي جەردە بايلاۋلى تۇرعان تۇلپارعا تولەبايدىڭ تارپاڭ بيەسى وقىرانىپ، جەلىنىنەن ءسۇت اعىپ يىسكەلەپ تۇرا قالدى. تۇلپار دا ەنەسىن تانىپ وقىراندى.

— سەنىڭ مالىڭ ەكەن. تۇلپار سەنىكى، — دەدى تولە تولەبايعا، ەلگە:

— كانى، نە ايتاسىڭدار، — دەپ الاقانىن جايعاندا، ەل گۋىلدەپ كەتتى.

— اتاڭا راحمەت، كوپ جاسا، شىراعىم. وركەنىڭ وسە بەرسىن! شىن ءادىل، دانا بي سەن ەكەنسىڭ، بيلىگىڭنەن اينالدىق، — دەسىپ باتا بەرىپ جاتقاندا، داۋگەر «دات!» دەپ ايقايلاپ جىبەردى.

— داتىڭ بولسا، ايت! — دەيدى ەل. سوندا بۇجىر بەت، ءجوڭ ايبات، ءتۇسى سۋىق الگى داۋگەر بىلاي دەدى:

— مەن اتىشۋلى، باۋكەسپە ۇرى ەدىم. جۇيرىك اتتى كوبىرەك ۇرلايتىنمىن-دى. وسى تولەباي سىنشىنىڭ جۇيرىگىنىڭ ءبىرىن قولعا تۇسىرەمىن دەپ كوپ اۋرەلەندىم. ءبىر جولى ايدالادا جايىلىپ جۇرگەن تارپاڭ، بوز بيەنى كوردىم دە، جەلىندەپ قالعانىن ءبىلدىم. «قالاي عانا تۇلپار تۋماس دەيسىڭ» دەپ ىلە جونەلدىم. اۋىلىما كەلگەن سوڭ ەش ادامعا كورسەتپەي وڭاشا باقتىم. ءۇمىتىم الداماعان ەكەن، كوپكە ۇزاماي امان-ساۋ قۇلىندادى. سۇر قاسقا جانۋاردىڭ اۋزىن ۇرلەپ، قولبالا ەتىپ تاربيەلەدىم. قۇلىننان-اق جانۋاردىڭ جۇيرىك شىعاتىنى بەلگىلى ەدى. ەلىمىزدەگى نەبىر سىنشىلار كورىپ: «بۇل ءالى تايىندا-اق الدىنا ات سالمايتىن ارعىماق بولادى»، — دەپ جاعالارىنا تۇكىرىستى.

مەن ولارعا ءوز بيەمنەن تۋعانىن ايتتىم. نەگە دەسەڭىز، سول كەزدە قۇلىنداعان ءوز بيەمنىڭ قۇلىنىن قاسقىر جەپ كەتكەندىكتەن، سۇر قاسقانى ءوز بيەمە تەلىگەم-دى. بوز بيەنى كۇندەردىڭ كۇنىندە بىرەۋ-مىرەۋ تانىسا، «بيەمەن قوسا جۇيرىك قۇلىنىمنان دا ايىرىلىپ قالارمىن» دەپ قاۋىپتەندىم. ونىمدى قۇداي قوس كورمەدى. مىنە، اقىرىندا مالى يەسىن تاپتى. ال اق بوز بيەمەن تولەبايدىڭ اۋىلىنا ەكىنشى رەت كەلۋىمنىڭ ءمانى — «بيەنى جىلقىشىلار تانىسا، تاستاپ قاشارمىن، ال تانىماسا، وسى تارپاڭنىڭ تاعى ءبىر ۇرپاعىن قاعىپ قايتىرمىن» دەگەن نيەت ەدى. قانشا دەگەنمەن جىلقى بالاسى ءوز ەنەسىنەن بەزە قاشپايدى، يىسىنەن، تۇسىنەن سەزىپ وقىرانسا، قولعا تەز تۇسەدى، جەتەككە الامىن دا كەتە بارامىن دەگەن نيەتتەن تۋىندادى. ءبىراق بۇل جولى قولعا ءتۇسىپ قالا جازداعان سوڭ، «باستان قۇلاق ساداعا» دەدىم دە، بيەدەن تۇسە قاشىپ، ءبىر قۋىستىڭ ىشىنە سۇڭگىپ كەتتىم. سودان تاڭ ساز بەرە عانا جىلقىشىلاردىڭ قاراسى وشكەن سوڭ، جاياۋ-جالپى جان اماندادىم. وسى جولى «ەندى ۇرلىقتى قويايىن» دەپ وزىمە-وزىم انت ەتىپ، قۇداي الدىندا ۋادە بەردىم.

ال سۇرقاسقانى قانشاما جىلدار بويى بايگەگە قوسقاندا جۇلدەنى بەرگەن ەمەسپىن. سول ۇشىندە كوڭىلىم كوتەرىلىپ، ەل قاتارىنا تەڭەلىپ ءجۇرۋشى ەدىم. وتىرىك ايتۋىمنىڭ دا، جانىمدى ساتۋىمنىڭ دا ءمانىسى — وسى. ال، جاماعات، وركەنىڭ وسكىر مىنا تولە — «بالا بي» اقيقاتىنا جەتتى. قۇداي ەندى مەنى وتىرىك ايتقىزىپ، قارابەت ەتە كورمەسىن. اللاھۋ اكپار! — دەپ باتاسىن بەرىپ، جونىنە كەتىپتى. قالىڭ ەل تولەنىڭ تەرەڭ اقىلىنا، ءادىل بيلىگىنە ريزا بولىپ تاراسادى.

* * *

تولە بي ەلدى بيلەپ تۇرعان زامانىندا تاعى دا ءادىل بيلىك جاسايتىن وقيعاعا كەزدەسەدى.

قالا ماڭىندا ساياتتاپ جۇرگەندە تولە بي تۇيە قۋعان كىسىنى كورەدى. لەكىلدەپ، باسىن ءسال عانا ەڭكەيتە، موينىن سوزىپ جىبەرىپ، تايراڭداپ بارادى، قايتارۋ بەرەر ەمەس. اشۋى كەلگەن قۋعىنشى قولىنداعى تاياعىن لاقتىرىپ جىبەرگەندە ۇلەكتىڭ كوزىنە باتا ءتيىپ، ءبىر كوزى اعىپ تۇسەدى. الگى تۇيە قۋعاندى باقىلاپ جاتقان ەكىنشى ءبىر قارا ساقالدى ورتا جاستاعى ادام تۇيەنىڭ كوزى شىققانىن اڭدىپ قالادى دا:

— ا، انت ۇرعان، مەن ساعان تۇيەمدى وسىلاي قايتار دەپ پە ەدىم،—دەپ ۇمتىلادى. تۇيەنىڭ كوزىن شىعارعان كىسى ارتىنان اقىرىپ، قامشىسىن بىلەپ كەلە جاتقان كىسىدەن سەسكەنىپ، تۇرا قاشادى. قۋعىنشى وكشەلەپ، ءبىراز جەرگە دەيىن قۋىپ بارادى دا، جۇگىرىسى باياۋلاي باستايدى، ءبىراق قۋۋدان باس تارتار ەمەس.

تولە بي اڭ-تاڭ قالادى دا، باسىن شايقاپ جونىنە كەتە بارادى. ال بۇل كەزدە قۋعىنشى مەن قاشۋشىنىڭ اراسى الشاقتاي، ۇزاي بەرەدى. الدىنان شىرشىق وزەنىنىڭ جاعاسىندا تۇرعان قايىقشىنى كورگەن قاشۋشى:

— مەنى مىنا كەلە جاتقان قىزىلسوزدەن قۇتقار. وزەننىڭ ارعى بەتىنە جەتكىزىپ تاستاي گور. قۇداي جولىنا كەتىپ بارا جاتقان كىسىمىن. مەككە-مادينەگە ءتاۋاپ جاساۋ ءۇشىن دايىندالعان كىسى ەدىم، — دەيدى.

قايىقشى قىرسىقتىڭ ءبىرى ەدى. «جانالعىش» پەن «جانبەرگىشتىڭ» مىنا سەكىلدى قىسىلتاياڭ كەزىن پايدالانىپ قالعىسى كەلەدى دە:

— ءبىر شيرەك قوڭ ەتىڭنەن كەسىپ بەرسەڭ، پالەدەن ءقازىر قۇتقارامىن، — دەپ تالاپ قويادى. قاشۋشى اناۋ جانكەشتىدەن امان قۇتىلۋ ءۇشىن «ايتقانىڭدى ىستەيمىن» دەپ كەلىسە سالادى. ءبىراق ول «قايىقشى قالجىڭداعان بولار» دەپ ويلايدى. قايىقشى قايىعىن اساۋ تولقىننان سىپىلداتىپ، ويناقشىتىپ الىپ وتەدى. ارعى بەتكە شىققاندا، بەرگى بەتكە جەتكەن قۋعىنشى قامشىسىن بىلەپ:

— جەردىڭ جارىعىنا كىرىپ كەتسەڭ دە، تۇيەم سەكىلدى ءبىر كوزىڭدى اعىزباي قويمايمىن، — دەپ قايىقشىنى قولىن بۇلعاپ شاقىرىپ ازاپتانادى. قايىقشى ونىڭ ءسوزىن كارىنە دە المايدى. ال قۋعىنشى قۇرعاق بۇتالاردى بايلانىستىرادى دا، سۋعا كۇمپ بەرەدى. ونىمەن جۇمىسى شامالى قايىقشى قونىشىنان جالاڭداعان قانجارىن سۋىرىپ الادى دا، قاشقىنعا قاراپ:

— كانە، ۋادە — قۇداي اتى. ءبىر شيرەك قوڭ ەتىڭنەن كەسىپ الايىن، — دەپ تاپ بەرەدى. قاشقىن مىنا قانىپەزەردىڭ ءوزىن قۋىپ كەلە جاتقان سۇمنان دا جاۋىز ەكەنىن بىلەدى دە، «تەك قاشىپ قۇتىلايىن» دەگەن ويمەن زىتا بەرەدى. بۇل كەزدە قۋعىنشى دا ءۇستى-باسى مالماڭداي بولىپ، بەرگى جاعاعا شىعىپ ۇلگەرگەن ەدى. ەندى ەكەۋى بولىپ قاشقىننىڭ سوڭىنان وكشەلەي قۋدى. قيقۋلاپ، «ۇستاي بەر» دەپ ايقايلايدى. كەزەك-كەزەك: «ءيا، قۇداي قولعا تۇسىرە گور!» دەپ سارناپ كەلەدى ەكى انتۇرعان. قاشقىن دا: «ءيا، قۇداي، ءوزىڭ جار بولا گور! قۇداي جولىنا بارا جاتقاندا ماسقارا ەتە كورمە»، — دەپ زار ەڭىرەپ، بەزىپ كەلەدى. كارىلەردىڭ ايتۋىنشا، «قاشقىن دا قۇداي دەيدى، قۋعان دا قۇداي دەيدى» دەگەن ماتەل وسىدان قالسا كەرەك. قاشقىن كوز ۇشىندا كورىنگەن، ءبىر جاعى جاپىرەيىلىپ، جەرگە شوگىپ جاتقان ءبىر تامدى كورەدى دە، «تىم بولماسا قۋىسىنا
تىعىلايىن» دەپ جەتىپ كەلەدى. جەر تامنىڭ الدىڭعى جاعى بيىكتەۋ ەكەن. تامعا قارعىپ شىعادى. ەكى قۋعىنشى دا ەتەكتەن قارماۋ ءۇشىن تامعا ورمەلەي بەرەدى. تامنىڭ ۇستىندە ۇستاسا شارمەندەم شىعار دەپ، ەكىنشى جاعىندعى بيىكتەۋ تۇسىنان تاۋەكەل دەيدى دە قارعىپ كەتەدى. ول قارعىپ تۇسكەندە اياق استىنان بىلق ەتە قالعان ادامنىڭ «اپ» دەگەن ءۇنىن ەستىپ، جالت قاراسا، ساقالى بەلۋارىنان تۇسكەن، شالقاسىنان جاتقان ادامنىڭ ءجانتاسىلىم ەتكەندەگى سوڭعى ءۇنى. باقسا ولمەلى، كەسەل اكەسىنىڭ اۋزىنا ءبىر جىگىت سۋ تامىزىپ وتىر ەكەن.

جىگىت شار ەتىپ، اكەسىن قۇشاقتاي بەردى دە، جانى جاھاننامعا كەتكەنىن ءبىلىپ، سەكىرىپ تۇسكەن قاشقىننىڭ القىمىنان الا ءتۇستى. الاقتاعان، زارەسى ءزار تۇبىنە كەتكەن قاشقىن «ەندى شارۋام ءبىتتى» دەدى دە، «بىرەۋدىڭ قانىن جۇكتەپ قاشقانىم مۇسىلماندىقتان ساداعا كەتسىن، ماڭدايىما جازىل-
عانىن كورەيىن»، — دەگەن نيەتپەن قولعا پەندە بولىپ ءتۇستى. ەندى ۇشەۋى ءۇش جاعىنان ءتوندى. تاياقتادى، ەسىنەن تاندىردى. قىزىل الا قان ەتتى. قاشقىن ەسىن جيعاندا ءۇش «ازىرەيىلدىڭ» ءوزارا داۋلاسىپ وتىرعانىن كوردى. سوڭعىسى ايتادى:

— ەگەر سەن كوزىن شىعارساڭ، ال سەن ەتىن كەسىپ الساڭ، بۇل ولەدى. سوندا مەن اكەمنىڭ قۇنىن كىمنەن داۋلايمىن، — دەپ.

ءبىرىنشىسى ايتادى: «سەن قوڭ ەتىن كەسىپ العاندا قان كوپ كەتسە، بۇل و دۇنيەگە جونەپ كەتەدى. سوندا مەنىڭ كوزىن شىعارعاننان كەلەر پايدام بار ما؟ ال مەن مۇنى قۇلاق كەستى قۇلىم ەسەبىندە تۇيەمدى باقتىرۋىم كەرەك ەمەس پە؟» — دەپ.

ەكىنشىسى ايتادى: «ماعان قوڭ ەتىن كەسىپ بەرەم دەگەن. مەن ەكى سويلەمەيمىن. مىنە قانجارىم. كەسىپ الامىن دا قايىعىما كەتەمىن. بۇگىنگى تابىسىمنان قۇر قالدىم. شالتاي-بالتايىڭدى بىلمەيمىن». كوزىن اشقان قاشقىننىڭ ەسىنە مانا زىتىپ، قۋعىنشى-تۇيە يەسىنەن باسىن اراشالاپ بارا جاتقاندا تولە ءبيدى كوزى شالىپ قالعانى ەسىنە ءتۇستى دە، تورەلىكتى ءوزى ايتتى:

— سەندەر مەنى بورشالاپ ولتىرگەننەن پايدا جوق. ءبارىڭ دە ماقساتىڭا جەتە الماي: ءبىرىڭ اكەڭنىڭ قۇنىن، ءبىرىڭ كوزىمدى شىعارىپ، تۇيە باقتىرا الماي قاپى قالاسىڭ. ال قوڭ ەتىمدى العان سوڭ مەن سەندەرگە جوقپىن. مىنا قايىقشىعا كونبەڭدەر. ۇشەۋلەرىڭنىڭ دە ۇلەسىڭدى ءبىر ءوندىرىپ بەرسە، تولە بي وندىرەدى. سول ءادىل بيگە ءبارىمىز جۇگىنەيىك. انە، سوندا دىتتەگەن ماقساتتارىڭا جەتەسىڭدەر، — دەپ ەدى، كىل ەلىرگەن نەمەلەر ساپ باسىلىپ، كەلىسە كەتتى.

سونىمەن بۇل تورتەۋ تولە بي ساياتتان قايتىپ ۇيىنە كەلىپ، شايلانىپ وتىرعاندا ءبىرىن-بىرى سۇيرەلەپ جەتتى. تولە بي ماناعى قاشقان مەن قۋعاندى ءبىر كورگەندە-اق تانيدى. بۇل ۇشەۋىنىڭ داۋىن تىڭداماق بولىپ حالىق كوپ جينالدى. بي الدىندا قاشقىن ءوزىنىڭ مەككە-مادينەگە بارامىن، تاعى دا تاۋەپ جاساپ قايتامىن دەگەن نيەتتە ەكەنىن، جولعا اسىعىس قامدانىپ وتىرعاندا، مىنا قوجاسى «قاشاعان تۇيەمدى قايتارىپ اكەلىپ بەر» دەپ كۇشتەگەن سوڭ امالسىز ايتقانىن ىستەيمىن دەپ ءجۇرىپ، تاياعى جازىم ءتيىپ، ءبىر كوزىنىڭ شىعىپ كەتكەنىن، ال بۇل انت اتقان «تۇيەمنىڭ ءبىر كوزىن شىعاردىڭ، سول ءۇشىن سەنىڭ دە ءبىر كوزىڭدى شىعارىپ، قۇنىن وندىرەمىن» دەگەن سوڭ جانتالاسا قاشقانىن، سول قاشۋ كەزىندە مىنا ەكى پالەلى ىسكە كەزدەسكەنىن ايتىپ بەرەدى. قالعان ەكەۋى وزدەرىنىڭ داۋىن ايتادى.

— ءادىل بي، كۇناھاردان تيەمەلدىمىزدى الىپ بەر، — دەپ ءوتىنىش جاسايدى.

— ەندەشە، مەن بيلىك جاسايىن. ءبىرىنشى تۇيەنىڭ ەگەسى، سەن شىققان كوزدىڭ ورنىنا مۇنىڭ كوزىن شىعارماق ەكەنسىڭ. سەن مىنا كوپشىلىك الدىندا راسىندا ايتشى، بۇل ۇلەككە تاياعىن قانشا جەردەن لاقتىرىپ ەدى؟ — دەدى.

— ارقان بويى جەردەن لاقتىردى، — دەپ اڭعال قۋعىنشى شىنىن ايتتى.

— ەسىتىپ تۇرسىڭدار عوي، جاماعات؟ — دەپ تولە بي ەلگە قارادى.

— ەستىپ تۇرمىز، — دەپ شۋلادى كوپشىلىك.

— ەندەشە، مەن سەنىڭ قولىڭا سونداي تاياق بەرەمىن. قاشقىن سەنەن ارقان بويى قاشىق جەردە ساعان قاسقايىپ قاراپ تۇرادى. سەن تاياعىڭدى كوزىن دالدەپ لاقتىر دا، ءبىر كوزىن شىعار. كوزى شىققانىنا بۇل ريزا، شىعارعانىڭا سەن ريزا، — دەدى تولە بي.

تۇيەنىڭ ەگەسى ويلانىپ قالدى. الىستان لاقتىرعان تاياعىنىڭ كوزىنە ءتيۋى نەعايبىل. «ەلگە — كۇلكى، دۇشپانعا تابا» بولىپ، اقىماق، اڭگۇدىك اتانعانشا، تاياق لاقتىرۋدان باس تارتايىن» دەگەن بايلامعا كەلەدى دە:

— ە، مەن كوزىنە ءدال تيگىزەمىن دەپ ايتا المايمىن، بيەكە، — دەپ مىڭگىرلەيدى.

— ولاي بولسا، ساعان قۇن جوق. ەسىڭدە بولسىن، «جازىم» دەگەن بولادى. قازاقتا «جازىم بولسا، بالشىقتان ءتىس سىنادى» دەگەن ماتەل بوسقا ايتىلعان ەمەس. ەسىڭدى جي. قۇدايدان قورىق. سەن بوسسىڭ، — دەيدى دە قايىقشىعا بۇرىلادى:

— سەن قايىقپەن وتكىزگەندە «ءبىر شيرەك قوڭ ەتىڭنەن كەسىپ الامىن» دەگەن ەكەنسىڭ. قولىڭا پىشاق ال. ەگەر نە ارتىق، نە كەم بولسا، باسىڭ بايلاۋدا، مالىڭ ايداۋدا. كۇللى حالىق قاتىسىپ ولشەيمىز. وسىنىما كەلىس تە، كانە، ىسكە كىرىس، — دەپ قىنىنان جارق ەتكىزىپ الماس كەزدىگىن شىعارىپ، قايىقشىنىڭ قولىنا بەرەدى.

قايىقشىنىڭ باسى سالبىراپ، تۇقىردى دا قالدى. الدەن سوڭ بارىپ: «ءبىر شيرەك قوڭ ەتىن ءدال مولشەردە كەسىپ الامىن دەپ ايتا المايمىن، تولە بي»، — دەپ جان-جاعىنداعىلارعا الاڭدايدى.

— سەن مۇسىلمان بالاسىسىڭ. ادامدىق پارىز دەگەن جانە بار. ساۋاپ جاساعانىڭ ءۇشىن كورىنگەننىڭ قانىن اعىزساڭ، وندا كۇپىر بولعانىڭ. سەن ءوز باسىڭدى ءوزىڭ اراشالاپ تۇرسىڭ. ەگەر قان شىعارۋعا ارەكەت ەتكەندە حالىق الدىندا دارعا تارتقىزار ەدىم. بار، جونەل! كاليماعا ءتىلىڭدى كەلتىر دە، دارەت الىپ، بەس ۋاقىت نامازىڭدى وقۋ پارىزىڭ ەكەنىن ۇمىتپا! سەن دىننەن بەزگەن كاپىر ەكەنسىڭ. ەگەر بۇل قاشقىن كەزدەسپەگەندە، سەن تالايدىڭ وبالىنا قالار ەدىڭ. بەس پارىزىڭدى، ونان تۋىندايتىن قىرىق پارىزىڭدى ورىنداپ جۇرگەيسىڭ. مۇنان بىلاي سەنى باقىلاۋعا الامىن. سەن سۋدان قايىقپەن وتكىزگەندە اقىسىن سۇراما، بار كىسى ءوزى-اق ەڭبەگىڭدى ەسكەرەدى. اقىسىن تولەيدى. جوققا جۇيرىك جەتپەيدى. جوق-جۇتاڭنىڭ قانىنا قۇشتارلىعىڭدى توقتات، — دەپ ايداپ سالادى.

— ساۋاپ ءۇشىن ىستەگەن ەدىم. كەشىرە كورىڭىزدەر، — دەپ قايىقشى اۋزىن جىبىرلاتىپ، تاۋبەسىنە كەلگەن كىسىمسىنىپ تايقي بەرەدى.

تولە بي اكەسى ولگەن جىگىتكە قارادى:

— ءبىر توپ اداممەن سەنىڭ ۇيىڭە بارامىز ءقازىر. اكەڭ اۋىرىپ جاتقان جەرگە مىنا قاشقىندى سۇلاتامىز. سەن تامىڭنىڭ بەرگى جايپاق جاعىنان ورمەلەي شىققان كۇيى جۇگىرگەن بويدا تامنىڭ الدىڭعى جاعىنان قارعيسىڭ. مىنا قاشقىننىڭ ءدال ۇستىنە ءتۇسىپ ولتىرەسىڭ. ەگەر ءدال ۇستىنە سەكىرە الماساڭ جانە اياعىڭدى سىندىرىپ پا، مەرتىكسەڭ، ءوز وبالىڭ وزىڭە. كانە، جاماعات، مۇنىما نە دەيسىڭدەر؟ — دەپ حالىققا قارادى.

— ءجون ءسوز. سويتكەن ءجون، — دەستى جۇرت، — بۇدان ارتىق قانداي ادىلەت بولماق.

— دۇرىس، سولاي ەتەيىك، — دەگەن داۋىستار ءار جەردەن ەستىلىپ جاتتى.

اكەسى ولگەن دە اقىماقتان ەمەس ەدى. شىنىندا دا قاشقىن اسىپ-ساسىپ، سوڭىنان وكشەلەپ كەلە جاتقانداردان قايتسەم قۇتىلامىن دەپ بيىك ۇيدەن سەكىرىپ كەتتى ەمەس پە؟ ول سەكىرىپ تۇسەتىن جەرىندە ونىڭ اكەسىنىڭ جاتقانىن بىلگەن دە، كورگەن دە جوق قوي.

— بي-ەكە، ەندى ءتۇسىندىم. اكەمنىڭ قۇنىن سۇراماي-اق قويدىم، — دەدى.

— اكەڭنىڭ ءدال سول ساتتە اجالى جەتكەن ەدى. اجالى جەتكەن كىسىنى ساندىققا ساقتاپ قويساڭ دا، دۇنيەدەن ءدال كەزىندە كوشەدى. ساسىق كەۋدەدەن شىبىن جانى شىرقىراپ ۇشىپ جونەلەدى. سەن دە كۇپىرلىك جاساعانسىڭ. «اجال — قۇدايدان، سەبەپ — ادامنان» دەگەندى بىلمەگەنىڭ — كۇنا. بار، اكەڭنىڭ يمانى سالاۋات، توپىراعى تورقا بولسىن! — دەدى دە، وتىرا قالىپ، ۇزاق قۇران وقىدى. ەلدىڭ ءبارى دە ءبيدىڭ ىڭعايىنا جىعىلىپ، بەتتەرىن سيپاستى.

اكەسى ولگەن جىگىت تە تولە ءبيدىڭ ءادىل ۇكىمىنە ريزا بولىپ، قولىن الىپ، كەشىرىم سۇراي-سۇراي جونىنە كەتەدى. ول ۇزاي بەرگەندە مانادان بەرى جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، «اجالىم ۇشەۋىنىڭ قايسىسىنان كەلەر ەكەن، ياكي قايسىسىنا قۇن تولەيتىن بولىپ ءومىر باقي بورىشتار قۇل ەسەبىندە، ەسىگىنىڭ الدىندا وكسۋمەن ءومىرىم وتەر ەكەن»، — دەپ، ءقان-سولسىز، سىلەيىپ تۇرعان «قاشقىن» جانىنىڭ امان قالعانىنا، بورىشسىز قۇتىلعانىنا كوزى جەتكەن سوڭ، تولە ءبيدىڭ الدىنا ەتبەتىنەن جىعىلىپ، ەڭىرەپ جىبەرەدى. تولە ونى ورنىنان تۇرعىزادى.
سوندا قاشقىن:

— مەن ولەر ەدىم. مەككەگە بۇدان بۇرىن دا التى رەت بارعانمىن. سونىڭ التاۋىنىڭ دا ساۋابىن مەن ءادىل بي تولە، سىزگە باعىشتاسام، بار مالى-جانىمدى بەرسەم، قارىزىمدى كەشىرەسىڭ بە؟ — دەدى ەڭكىلدەپ تۇرىپ:

— ال مەن دە ساۋاپسىز قالماسپىن، ءتىرى جۇرسەم. وسى جولعى ساپارىم جەتىنشى. اللا تاعالانىڭ راقىمى مول، كەندە قالماسپىن.

تولە بي اڭ-تاڭ قالدى. كوز جاسىن تىيعىزدى دا، بىلاي دەدى:
— قاجىەكە، مىنا ايتقانىڭ قاتە ءسوزىڭ،
تايماۋشى ەم ادىلدىكتەن جاستان ءوزىم.
پارە، دۇنيە، تۋىسقا بۇرعانىم جوق،
تورەلىك توعىز جاستان ايتقان ەدىم.
كەلەمىن ناشارلارعا راقىم ەتىپ،
زورسىنعاندى جوندەيمىن — ءبىر مىنەزىم،
قالماڭىز جولىڭىزدان، ەندى ۇلىقسات،
ءبىر اۋىز باتا بەرگەن كەرەك ءسوزىڭ، — دەيدى.

قاجى:
— حالقىڭنىڭ اعاسى بول،
ەلىڭنىڭ پاناسى بول!
اللا، پەرىشتەلەر قولداسىن،
قىزىر، ب ا ق بولسىن جولداسىڭ.
ءارۋاقتار پالە-جالادان
كوزدەن، تىلدەن قورعاسىن.
جولىڭ ءاماندا اق،
مىنگەنىڭ تاق بولسىن.
ۇرپاعىڭ ءوسىپ-ونسىن،
كوسەگەڭ كوگەرسىن! —

دەپ باتاسىن بەرىپ، قاجىلىق جولىنا قاراي جۇرە بەرگەن ەكەن.

---