InfoHub Logo

ءبىر كۇنى اۋىلعا كەنەتتەن جاۋ ءتيىپ، قالماق شاپقىنشىلارى ءبىر توپ ساياق اتتى ايداپ، سوعان قوسا ون ءتورت جاستاعى قاراباستى تۇتقىنداپ اكەتەدى.

ارادا بىرنەشە كۇن جول ءجۇرىپ وزدەرىنىڭ مەكەنىنە جەتكەن جاۋلار اياق-قولى بۇعاۋلانعان جاس ءوسپىرىم قاراباستى باسقا دا ولجامەن بىرگە قونتايشىعا اكەلەدى. قونتايشى قاراباستى ءبىر قالماق شونجارىنىڭ قاراماعىنا جىبەرىپ، تۇتقىن بالانى كىسەندەپ ۇستاۋدى تاپسىرىپتى.

دۇشپاندار قولعا تۇسكەن جاس بالانى كەلەكە ەتىپ، اياعىنا كىسەن سالىپ، بەتىنە كۇيە جاعىپ، وزدەرى وعان ءماز بولىپتى. ءبىر كۇنى تۇتقىن بالا كىسەننىڭ شىنجىرىن سۇيرەتە ءجۇرىپ، تەزەك تەرۋگە بارعاندا، جىلقىنىڭ باس سۇيەگىن تاۋىپ الىپ، ارى-بەرى اۋدارىپ قاراپ، ونىڭ تۇلپاردىڭ باسى ەكەنىن تانيدى. ول باستى ءوزى جاتاتىن قامىس لاشىققا الىپ كەلەدى. سول باسپەن قاراباس ىلعي مۇڭداسادى ەكەن. سوندا ول وعان: «سەنى تۇلپاردىڭ باسى دەپ كىم ايتار؟» دەپ مۇڭىن شاعادى ەكەن. قازاق بالاسىن كۇزەتەتىن قارتاڭداۋ قالماق جاس جىگىت كەزىندە قازاققا تۇتقىن بولىپ،
سوندا قازاق ءتىلىن ۇيرەنگەن ەكەن.

كۇزەتشى قالماق ءبىر كۇنى جىلقىنىڭ قۋ باسىن قولىنا ۇستاپ، وزىنە-وزى سويلەپ وتىرعان قاراباستىڭ سوزدەرىن سىرتىنان كەلىپ تىڭداپ الادى دا، قالماق شونجارىنا بارىپ ونىڭ اكەسىنە تارتقان سىنشى ەكەنىن ايتادى.

قاراباستىڭ ءتۇر-تۇلعاسىنا قاراپ جوڭعار شونجارى دا ونى تەگىن بالا ەمەس دەپ ويلاعان ەكەن. ەندى ونىڭ ويىن كۇزەتشى شال راسقا شىعارىپ تۇر.
جوڭعار تايشىسى كۇزەتشى شالعا قاراباستى الدىرادى.

قالماق تايشىسى:

— سەن قازاقتىڭ قاي باتىرىنىڭ بالاسىسىڭ؟ — دەپ سۇراپتى.

قاراباس:

— مەن تولىباي سىنشى ورداباسىنىڭ ۇلىمىن، — دەپ تۋرا جاۋاپ قايتارىپتى. قالماقتىڭ شونجارى وعان تاعى دا:

— سەن ات سىناۋدى بىلەسىڭ بە؟ — دەپ ساۋال قويادى. قازاق بالاسى:

— ەپتەپ ات سىناۋدى بىلەمىن! — دەپ جاۋاپ بەرەدى. قونتايشى:

— مەنىڭ جىلقىلارىمنىڭ ىشىندەگى ءتاۋىر اتتاردى ىرىكتەپ، ونىڭ ىشىندە تۇلپار بار ما ەكەن، ءبىلىپ بەر! — دەيدى.

قاراباس قالماق تايشىسىنىڭ ءۇش مىڭ بەس ءجۇز جىلقىسىن ارالاپ، ءتاۋىر ات بولۋعا جارايتىن اساۋلاردى كورسەتىپ، جىلقىشىلارعا ۇستاتىپ، ۇيرەتتىرەدى. الايدا بەس جۇزدەي جاقسى اتتىڭ ىشىندە ءبىر دە تۇلپار جوعىن قاراباس قالماق شونجارىنا اشىق ايتادى. تابىلسا، قۇنىن ارتىعىمەن تولەپ، ساتىپ الماق بولىپ كەلىسىپ، قاسىنا قاراباستى ەرتىپ، بىرنەشە قالماق بايلارىنىڭ جىلقىلارىن ارالاپ، اتتاردى سىناپ
كورگەندە، تۇلپار تابا المايدى. سوندا ولار اۋىلىنا قايتىپ كەلە جاتسا، ءبىر وزەننىڭ جاعاسىنداعى لاشىقتى كورەدى. ول ءبىر قالماق بالىقشى شالدىڭ لاشىعى ەكەن. سول ءۇيدىڭ ماڭىندا ەكى جىلقى جۇرگەنىن قاراباس الىستان كورەدى. سىنشى قازاق بالاسى:

— انا ەكى جىلقىنى كورە كەلەيىك، — دەپ ءوتىنىش قىلادى. ەكى جىلقىنىڭ ءبىرى — تورى الا بيە، ءبىرى — ارىق قارا كەرى ات ەكەن. قاراباس اتتان تۇسە سالىپ، بيەنى دە، اتتى دا اينالا ءجۇرىپ قاراپ شىعىپ:

— ارىقتىعىنا قاراماڭىز، قاراكەر بەستى ناعىز تۇلپار بولاتىن جىلقى ەكەن. ورنىنا جەتەكتەگى اتتاردان ەكى ات بەرىڭىز دە، وسىنى الىڭىز. ال انا بيە دە جاقسى ەكەن، ءبىراق ول تۇلپار بولاتىن قۇلىن تاپپايدى، — دەپتى. جوڭعار تايشىسى بالىقشى شال مەن كەمپىردى شاقىرىپ الىپ، ولارعا ەكى كۇيلى ات بەرىپ، ارىق قارا كەر بەستىنى الىپ كەتىپتى.

اۋىلىنا ءبىر كۇندىك جەر قالعاندا، ولار تاعى دا وزەن بويىندا وتىرعان ەكى بالىقشىعا كەز بولادى. سىنشى قاراباستىڭ ايتۋىمەن جوڭعار تايشىسى ەكى بالىقشىعا ەكى-ەكىدەن ءتورت ات بەرىپ، ەكى ارىق بەستى اتتى جەتەلەپ جۇرە بەرىپتى.

ۇيىنە ورالعان سوڭ، تايشىعا قاراباس ءۇش ارىق بەستى اتتى كۇتۋدى ءوز مىندەتىنە الاتىنىن ايتقان ەكەن. تايشى ەندى قاراباستى ەركىندىكتە ۇستايتىن بولىپتى. قازاق بالاسى ءۇش ارىق بەستىگە جەم-شوپتى مولشارلەپ بەرىپ، ولاردى جاقسى باعادى.

اتتاردى باققانىنا ءبىر جىل تولعاندا تۇلپار ەمەس، تور اتتى سويعىزىپتى. سوندا تورى اتتىڭ بەل ومىرتقاسىنىڭ سۇيەگىنەن ەكى سۇيەمدەي جەرى قىزىل-قوڭىر بولىپ، ارقا سۇيەگىنىڭ باسقا جەرى تۇگەلدەي اعارعانىن كورىپتى. قاراباس: «تۇلپاردىڭ سۇيەگى تۇگەلدەي اعارۋعا ءالى ءبىراز ۋاقىت بار ەكەن!» — دەپتى قالماق تايشىسىنا.

ارادا تاعى ءبىر جىل وتكەن سوڭ، قاراباس جوڭعار تايشىسىنا ايتىپ، تۇلپار ەمەس كوك اتتى سويعىزىپتى. بالا ونىڭ سۇيەگىنىڭ ەكى ەلى جەرى ءالى اعارماعانىن بايقاعان ەكەن.

ءۇشىنشى جىلى كۇزدىڭ باسىندا تۇتقىن قازاق بالاسى قاراكەر تۇلپاردى ءمىنىپ، ارى-بەرى ءجۇرىپ، اتتى ىلعي سۋىتىپ، تاڭ اسىرىپ قويادى. ول تۇلپاردى ءوزى باپتاپ كۇتۋ ءۇشىن جوڭعار شونجارىنان رۇحسات سۇراپتى. قالماق تايشىسى ونىڭ تىلەگىن قابىل الىپتى.

قاراباس اكەسىنىڭ جانە باسقا دا اتبەگىلەردىڭ سايگۇلىكتەردى قالاي تاڭداپ، قالاي باپتاعانىنا كوزى قانىق بولىپ وسكەن جاس ەكەن. ول ونى ءىس جۇزىندە ءوزى دە قولدانۋ ءۇشىن ءۇش جىل باعىپ، سۇيەگىن اعارتقان قارا كەر تۇلپاردى ءمىنىپ، اۋەلى اسا كوپ، قاتتى جۇرمەي، از عانا شىعا ءجۇرىپ، ۇنەمى سۋىتىپ، تاڭ اسىرىپ قويىپ جۇرگەن ەكەن. ول تۇلپارعا جەم رەتىندە تازالانعان ارپا، نە س ۇلى جانە جىلقىعا جۇعىمدى قارا ءشوپ بەرىپ وتىرىپتى. جەمدى قاراكەرگە شامالاپ، رەتىمەن بەرىپتى. سەبەبى اياڭداتىپ، كەيدە جەلىپ، كەيدە شوقىتىپ، كەيدە شاۋىپ ءجۇرىپ، كەلگەننەن سوڭ
كەرمەگە بايلاپ، سۋىتىپ، تاڭ اسىرىپ، تەرىن العان اتقا جەمدى ەل جاتا، ءتۇن ورتاسى اۋا، تاڭعا جاقىن بەرۋ كەرەكتىگىن قاراباس جاقسى بىلەدى ەكەن. تۇلپاردى باپتاپ جۇرگەن ول ۇيقىنى ازايتىپ، سەرگەك ءجۇرىپتى. تالاي تاڭدى كوزىمەن اتىرعان ەكەن. ادەتتە ول تۇلپاردى سۋىتقان سوڭ، وتقا قوياتىن بوپتى.

سۋىتپاعان، نە تاڭ اسىرىلىپ تەرى الىنباعان جىلقى سەمىز كەزىندە تەز بۇزىلاتىنىن، ياعني قىزىل ماي بولاتىنىن قاراباس جاقسى ءبىلىپتى. تۇتقىن قاراكەر تۇلپاردى كۇز، قىس بويى باپتاپ، بايگەگە قوسۋعا جاراتىپتى. تۇلپارمەن ەلىنە جەتۋدى ارمانداعان قاراباس قالماق تايشىسىنىڭ «تاڭداعان قىزىڭدى اپەرەم» دەگەنىنە دە امالسىز كەلىسىپ، قىز كورۋدى كەيىنگە قالدىرىپتى. قۇداي ونىڭ كوكتەن تىلەگەنىن جەردەن بەرىپ، جازدىڭ باسىندا قونتايشىنىڭ ءىنىسىنىڭ بالاسى كەلىنشەك الاتىن بولىپ، ونىڭ تويىنا زور دايىندىقپەن باراتىن بولىپتى. سونىمەن قاتار ول تويدا بولاتىن ات جارىسىنا قاراباس باپتاپ، قىس بويى وقتاۋداي بوپ جاراعان قاراكەر تۇلپاردى قوساتىن ءسات تۋدى. اتقا قاراباستىڭ ءوزى ءمىنىپ شاباتىن بولعان ەكەن. سوندىقتان ول تۇلپاردىڭ كەكىلىن ءتۇيىپ، ۇكىلەپ، جالىن تاراپ، قۇيرىعىنا شوق تاعىپتى.

ات ايداۋشى جۇيرىكتەردى بەلگىلى جەردەن جىبەرەر الدىندا استىنداعى ەر-توقىمىنىڭ ۇستىنە ەكى باسىنا ورتالاپ قۇم سالىنعان قورجىندى بايلاپ، ۇستىنە ءوزى وتىرىپ، اتتاردىڭ ارتىندا كەتە بارادى. بايگە اتتارعا مىنگەن بالالار ءتيىستى جەرگە جەتىپ قونىپ، ات تىنىقتىرىپ، وزدەرى دە دەم الىپتى. ەرتەڭىندە ات جارىسى باستالعان كەزدە دە قاراباس قاراكەر تۇلپاردىڭ ەكى بۇيىرىنە قۇم سالعان قورجىننىڭ ەكى باسىن تەڭدەپ الىپ، سايگۇلىكتەر قاراسىن ۇزگەنشە ارتىندا كەلە جاتىپتى. بايگە اتتاردىڭ الدى ورتاسىنان اۋدى-اۋ دەگەن كەزدە تۇلپاردىڭ قۇلاق شەكەسى ازداپ تەرلەي باستايدى، كوزى شىراداي جانىپ، ىلگەرى قاراي شابا بەرەدى. سول شاقتا ول تىزگىنىن تارتىپ، ات باسىن تەجەپ، قورجىندى ات ۇستىنەن الىپ تاستاپ، جۇلدىزداي اققان تۇلپاردىڭ كوزدەرىن جىبەك ورامالمەن سيپاي ءسۇرتىپ، ەكى تىزگىنىن ىركىپ ۇستاپ وتىرىپ، بارلىق جۇيرىكتەردى باسىپ وزىپتى. «قازاق، قازاق!» دەپ ۇران سالىپ، قاراقشىدان وتە شىعىپ، ات باسىن تەجەپ، جوڭعار تايشىسىنا قاراپ: «بايگە سەنىكى، تۇلپار مەنىكى. ەر تۋعان جەرىنە، يت تويعان جەرىنە. قايىر قوش، امان بولىڭدار!» — دەپتى. دەرەۋ ات باسىن بۇرىپ الىپ، جولعا ءتۇسىپ «الاشتاپ» ۇران الىپ، ىلگەرى قاراي جونەلە بەرىپتى. بىلاي شىعا قاراباس استىنداعى قاراكەر تۇلپارعا: «جانۋار، قالماق بايىنا بايگە اپەردىڭ، ەندى مەنى ەلىمە امان-ەسەن جەتكىزە كور!» — دەپتى دە، ءبۇيىرى قىزعان تۇلپارمەن ەلىنە اتتانىپ كەتىپتى.

تولىباي سىنشى داۋلەت ۇلىنىڭ بايبىشەسى اقبىلەك — ورتا ءجۇز، ونىڭ ىشىندە ارعىننىڭ بەس مەيرامداعى سۇيىندىك اۋلەتىنەن شىققان ايدابول بي قۇلبولدى ۇلىنىڭ جالعىز قىزى، ءارى تۇلابويى تۇڭعىشى ەكەن. اقبىلەك زامانىندا دانىشپان ايەلدەردىڭ ءبىرى بولىپتى. سول اقبىلەك بايبىشە ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭگى شايعا اۋىل قورعاۋعا قالعان بالالارىن، قايىن ىنىلەرىن، اۋىل ادامدارىن شاقىرىپ الىپ: «مەن بۇگىن ءتۇس كوردىم، ءتۇسىمدى ءوزىم
جورىدىم. مەنىڭ قاراباسىم ءتىرى ەكەن، تۇلپار ءمىنىپ جاۋدان قۇتىلىپ كەلە جاتىر ەكەن. تۇلپاردىڭ ءبۇيىرى قىزسا، ابدەن بولدىرىپ جىعىلماي توقتامايتىنى بارىڭە ءمالىم. تاۋدىڭ تاسىنا سوعىلىپ توقتايدى دەيتىندەي جەرىمىزدە تاۋ جوق. سوندىقتان ءبىر توقتاسا، اعاشقا توقتار، ءبىراق بالانى مەرت قىلىپ جۇرەر. بالانى امان قالىپ ءۇشىن بىرنەشە جەردەن مىقتى قازىقتار قاعىپ، ءار جەردەن جولىنا ارقان كەرىڭدەر»، — دەپ تاپسىرما بەرگەن ەكەن. ول كەزدە جاۋدان ەلدى قورعاۋ ءۇشىن تولىباي سىنشى قول باستاپ، ازاتتىق جولىنداعى سوعىستا ءجۇرىپتى. سول سەبەپتى ۇلىن
ساۋ-سالامات الىپ قالۋ ءۇشىن ەلگە بۇيرىقتى اقبىلەك انا ءوزى بەرگەن ەكەن.

اقبىلەك انانىڭ جارلىعىن ەكى ەتپەي، الەۋمەت جولعا ءبىر نەشە جەردەن مىقتى قازىقتار قاعىپ، ارقاندى كەرىپتى. اقىرى كوپ ۇزاماي قاراباس سول ارقان كەرىلگەن جەرگە جەتىپ، اتتى توقتاتايىن دەسە، تۇلپار توقتاماي، كەرىلگەن ارقانداردان قارعىپ وتە بەرىپتى. سوندا اسقان شاپشاڭدىقپەن ۇزەڭگىدەن ەكى اياعىن بوساتىپ العان قاراباس تەز ەڭكەيىپ، سوڭعى كەرىلگەن ارقاننان ۇستاپ قاپ، ەردەن سىپىرىلىپ ءتۇسىپ قالا بەرىپتى.

---