تولقىندا تۋعاندار
پرولوگ. داۋىل الا تۋىپپىن
كۇزگى قارا-سۇر بۇلتتار كۇن كوزىن كوك جيەككە جەتكىزبەي بيىكتەن توسىپ، ءوز قورشاۋىنا قوناقتاتقان ەدى، اشۋىن ارتىنا ساقتاعان ەكەن. كەلەر تاڭ قارلى جاڭبىر ارالاس داۋىلمەن باستالدى. ارالارىنا تەرەڭ قۇزدار تاستاپ، بيىك تاۋداي جوتالانا كوتەرىلگەن بىتەۋ تولقىندار كەنەت سالدىر-گۇلدىر شالقالاي قۇلاپ، تەڭىز بەتىنە سۋ بوراسىنان شاشىپ جاتتى. اشۋلى تولقىن الگى ءبىر سۋرەتتى ءالسىن-الى قايتالاۋمەن بولدى. تەڭىز تەنتەگىنىڭ تەپكىسىنە كەزدەسكەن كەمەلەر قولدى-اياققا تۇرماي توڭبەكشىپ، اۋىر جۇك تيەلگەن «تەڭىز ارالى»، دا تەڭسەلە قالدى.
كولەمى تىم ۇلكەن بولعاندىقتان كوبىنە، «تەڭىز ارالى دەپ اتالاتىن شالانداداعى جۇمىسشىلار سول داۋىلدى تاڭمەن ارالاسا كوتەرىلىپ، بالىق وڭدەۋ جۇمىسىنا كىرىستى. شالاندا قابىرعاسىندا تىركەۋلى تۇرعان قايىق-كەمەلەردە ءبىر توپ جىگىت ۇلكەن سۇزگىلەرىن تولتىرا نوسيلكاعا بالىق قۇيىپ جاتىر. ەكى-ەكىدەن قاتار تۇرعان جىگىتتەر بالىققا تولى نوسيلكالاردى كوتەرىپ اكەلىپ، شالانداداعى تەرەڭ شاندارعا توگىپ ءجۇر. شان باسىنداعىلار تۇسكەن بالىقتى تەگىستەپ جىبەرەدى دە، جاندارىنداعى شەلەكتەن اعاش قالاقتارىن تۇزعا تولتىرىپ الىپ، شانداعى بالىقتىڭ بەتىن جابا سالادى. نوسيلكا كوتەرگەن جىگىتتەر بالىقتارىن توككەن بويدا قايتادان كەمەگە جۇگىرەدى. اساۋ تولقىن كەمەلەردى كەيدە تەرەڭ تەڭىز تۇبىنە تارتىپ، كەيدە بيىك شالاندادان دا جوعارى كوتەرە تەۋىپ-تەۋىپ تاستايدى. باستا تاۋداي بوپ بىتەۋ كوتەرىلىپ بارىپ، ارتىنشا سالدىر-گۇلدىر جارىلعان كوك جويقىن كەمە ۇستىندەگىلەردى جۇلىپ كەتپەك بولعانداي ۇمار-جۇمار باسا تۇسەدى دە، سىلىق-سىلىق كۇلىپ كەيىن سەرپىلەدى. شالاندا مەن كەمە بىر-بىرىنە سوعىلىپ، شاتىر-شۇتىر ەتە قالادى.
— ويباي، قيراتتى!
— ويباي، باتىردى!
— توقتاتىڭدار، جۇمىستى!
— بوساتىڭدار، چالكانى.
ۇرەيلى، ءامىرلى داۋىستاردان كەيىن كەمەلەر كەرى جىبەرىلىپ، جىگىتتەر شالانداعا ورالدى. ءبىراق، شالانداداعى جۇمىستار توقتالار ەمەس. سۇزگىلى جىگىتتەردىڭ ءبىر توبى ەندى وزگە شاندارداعى، بۇدان بىرەر جۇما بۇرىن تۇزدالعان بالىقتاردى شىعارۋعا كىرىستى. ەكىنشى توبى ولاردى تارى شەلەكتەردىڭ جانىنا اپارىپ توگىپ جاتىر. بەس-التى ايەل الگى بالىقتاردى شەلەككە قاتارلاي سالىپ ءجۇر...
شالاندا پلوتىنا قاتار-قاتار ورناتىلعان سكامەيكالارعا ەكى-ەكىدەن وتىرعان ايەلدەر كوڭىلسىزدەۋ عانا قيمىلداپ، بالىق جارىپ جاتىر. اياقتارىندا بوتينكا، ۇستەرىندە سىرمالى قالىڭ كەۋدەلىك، بەت-اۋىزدارىن ورامالمەن تۇمشالاپ الىپتى، تەك كوزدەرى عانا جىلتىرايدى. كەڭ ەسىكتەن شاپشىپ كىرگەن سۋ بورانى كەيدە بالىق جارۋشىلاردىڭ ءۇستىن جاۋىپ وتەدى. مويىندارىنا قۇيىلعان سالقىن سۋدان جيىركەنىپ باج ەتە قالعان ايەلدەر، ورىندارىنان تۇگەل كوتەرىلىپ، ۇستەرىن بىرەر سىلكىپ تاستايدى دا، جۇمىستارىنا قايتادان كىرىسەدى.
شالاندانىڭ تۇمسىق جاعىنداعى سكامەيكادا وتىرعان ەكى كەلىنشەكتىڭ ءبىرى ءالسىن-الى ءىشىن باسىپ، اۋىر كۇرسىنەدى. كەيدە ماڭدايىن سول قولىنداعى شولاق باگور سابىنا سۇيەپ، ءۇنسىز وتىرىپ قالادى. كەيدە كەنەت تومەن ەڭكەيىپ، لوقسىپ-لوقسىپ الادى.
— بارىپ جاتشى ءوزىڭ، اۋىرىپ وتىرسىڭ عوي، — دەيدى جولداسىن مۇسىركەگەن ەكىنشى كەلىنشەك.
— مىنالار سەنى تىنىش جاتقىزار، — اۋرۋ كەلىنشەك جۇمىسشىلاردى ارالاپ كەلە جاتقان تورتەۋگە قارايدى، — مەن بۇگىن جۇمىسقا شىقپايىن-اق دەپ ەدىم، قويدى ما دىكەڭدەپ.
كەلىنشەك وسىنى ايتىپ ۇلگەردى دە قايتادان لوقسىدى بۇل كەزدە سوناۋ تورتەۋ وسى تۇسقا كەلىپ قالعان ەدى. قارنى شارمەڭدەگەن، سيليندر قالپاقتىنىڭ جانىنداعى قابا ساقالدى قارا زەكىپ قويا بەردى.
— قۇدايدان بەزگەن الباستى، قۇسپا بۇل جەرگە. بار دالاعا كەت!
اۋرۋ كەلىنشەك سول لوقسىعان بويى اۋزىن قولىمەن باسىپ، ورنىنان كوتەرىلە بەردى.
— ماريا! — بالىققا كەمەرىنەن ءتورت ەلىدەي اسىرىلا تولتىرىلعان تارى شەلەكتىڭ ۇستىندەگى ەڭگەزەردەي قارا جىگىت، شەلەك قاقپاعىن وڭ قولىنداعى ەكى پۇتتىق گيرمەن ءبىر ۇرىپ، قيىنداستىرا جاپتى دا، گيردى لاقتىرىپ تاستاپ، ەدەنگە دەرەۋ سەكىرىپ ءتۇستى، — ماريا، توقتا، قۇلاپ كەتەرسىڭ، مەن سۇيەپ شىعارايىن.
— ءاي، قارا تاۋ، سەن قايدا باراسىڭ؟ — قابا ساقال، قوجاسىنىڭ الدىندا ءوز قاتالدىعىن ءبىر كورسەتىپ قالايىن دەگەندەي جىگىتتىڭ جولىن بوگەي بەردى، — قايت ورنىڭا!
مانادان بەرى بالىق يسىنەن جيرەنىپ، مۇرنىن اق ورامالمەن جاۋىپ كەلە جاتقان سيليندر قالپاقتى سەمىز نەمە اۋزى تولى التىن تىستەرىن تۇگەل كورسەتە ءبىر قارق ەتە قالىپ ەدى، سىقاقشىل كۇلكىسىن ايەلدەردىڭ ۇرەيلى ۇندەرى تۇنشىقتىرىپ جىبەردى دە، جيرەن ساقالىن وڭ قولىمەن ۇستاپ، كىلت توقتادى. بۇل كەزدە شالاندا كەمەرىنە بارىپ قالعان ماناعى كەلىنشەك اياعى تايىپ كەتىپ، شالقالاي باستاعان-دى. الگىدە عانا ايقاي-شۋمەن كەرى لىقسىعان كوك دولى، ءسال شەگىنشەكتەي بەرىپ، الدىمەن بەل ورتاسىن كۇدىستەندىرە، سودان كەيىن باسىن جوعارى كوتەرگەن ۇلكەن ءبىر قارا-سۇر الىپتاي دىرىلدەپ از تۇردى دا، ىسقىرا ءبىر قارعىپ، اۋرۋ كەلىنشەكتى ۇمار-جۇمار قۇلاتىپ، تۇڭعيىق تەڭىز شىڭىراۋىنىڭ تۇبىنە تارتا جونەلدى. مەيىرىمسىز تابيعات ءوزىنىڭ وسى ءبىر مىلقاۋ كۇشىنە ماسايراعانداي، ءومىر الەمىنەن جۇلىپ كەتكەن الگى ءبىر ولجاسىن تويلاعانداي، تولقىن توبەسىندە قۇيىندى بوراسىن ويناتىپ، ۇيىرىلە بيلەپ، كەيدە ىشەگىن تارتا سىقىلىقتاي كۇلىپ، كەيدە اۋزىنان اق كوبىگىن شاشا اقىرىپ، جىندانا ءتۇستى...
— جانتاس، قايداسىڭ؟ قۇلادى، قۇتقار!..
— قاش جولىمنان، قايىرىمسىز!
الىپ تۇلعالى جىگىتتىڭ شەكە تامىرلارى بىلەۋلەنىپ، قيىقتاۋ قارا كوزىنەن وت ۇشقىنى جارق ەتە قالعان ەدى، سالماقتى جۇدىرىقتارىن دا ءتۇيىپ العان ەكەن. الدىن بوگەگەن قابا ساقالدىنى تۇمسىقتان ءبىر ۇرىپ، بالىعى الىنىپ بىتكەن تۇزدىقتى شانعا قۇلاتتى دا، تۇرا جۇگىردى. ول ۇستىندەگى كيىمدەرىن بىر-بىرلەپ لاقتىرا بارىپ، اقىرىندا ەكى ەتىگىن ەكى سىلكىپ، قالىڭ شالبارىن سىپىرىپ تاستادى دا، كەلىنشەكتىڭ باتقان تۇسىنا ءبىر-اق قارعىدى. اساۋ تولقىندار الىپ دەنەلى جىگىتتى ەندى قايتىپ كورسەتپەيىن دەگەندەي ۇمار-جۇمار باسا ءتۇستى. ءبىراق، جاسىنان تەڭىزدە وسكەن سۋشىل جىگىت ازدان كەيىن-اق كەزەكتى تولقىن تاۋىنىڭ توبەسىنە قايتادان كوتەرىلدى. بۇل كەزدە ماريانىڭ سىرمالى كۇرتەسى وسى ماڭنان ءبىر قىلت ەتە قالعان ەدى.
— سۇڭگى، سۇڭگى، — شالاندا بورتىنداعىلار 8 جىگىتكە باعىت كورسەتىپ، قولدارىن نۇسقادى، — بەرى تامان!
جانتاس سۋ بوراسىنى اراسىندا باسىن سىلكىپ ءبىراز تۇردى دا، تەڭىز تۇبىنە قايتادان سۇڭگىدى.
— ءاي، قۇتقارا الماس؟!
— قۇتقارۋ قايدا، ءوزى امان شىقسا دا جارار ەدى، الگىدە بەكەر جىبەردىك.
— قۇر ۋايىمدى قويىپ، كومەكتىڭ قامىن ويلاڭدار، تاستاڭدار مىناۋ قالقىعىش شەڭبەرلەرىڭدى — دەدى التىن شاشىنىڭ سامايىن قىراۋ شالا باستاعان، جۇقا ءوڭدى، ەگدە ايەل.
— بۇنىڭ نە كومەگى بار؟
— شەڭبەرگە ۇزىن ارقان بايلاڭدار، تارتىپ الايىق.
العاشقى بىرەر مينۋتتا ابىرجىپ قالعان جۇرت ۇزىن ارقان بايلاعان ونشاقتى شەڭبەردى قاتارىنان لاقتىرىپ ۇلگەرگەندە، التىن زەردەي تولقىعان سالا قۇلاش سارى ءورىمدى كەلىنشەكتى وڭ قولتىعىنا قىسىپ، جانتاس تا كەزەكتى تولقىننىڭ توبەسىنە كوتەرىلدى.
ەندى ول دولى جەلدىڭ وتىنە قارسى جۇزبەك بولادى. از ىلگەرىلەگەن جىگىتتى اساۋ تولقىن كەۋدەدەن كەرى تەبەدى. قالقىمالى شەڭبەردىڭ ماڭىنا جۋىتار ەمەس. كەيدە ۇمار-جۇمار ۇستىنەن باسىپ، شىڭىراۋ تۇبىنە تارتادى. ابىرجىعان جۇرت ابدەن ءۇمىت ۇزگەن كەزدە اساۋ تولقىن جاڭادان شىڭىنا كوتەرەدى. داۋىلعا قارسى ءجۇزىپ، ىلگەرىلەي المايتىنىن سەزگەن جانتاس ەندى ءبىر بۇيىرلەپ، شالاندانىڭ ىعىنا قاراي ويىستاپ بارادى. جينالعان توپ سول باعىتقا جاڭادان ۇزىن ارقاندى شەڭبەرلەر، ۇلكەن-ۇلكەن تاقتايلار تاستاپ جاتىر. شالاندانىڭ ارتىنا تىركەلگەن كەمەلەردىڭ دە چالكالارى ۇزارتىلىپ، كەيىن ىعىستىرىلۋدا. تەڭىز ارالىنىڭ ىعىنا ءتۇسىپ، تولقىن تەپكىسىنەن قۇتىلعان جىگىت ءبىراز تىنىس العان ءتارىزدى. باياۋ قيمىلداسا دا ىلگەرى جۇزەدى. وسىلاي جىلجي-جىلجي كەلىپ، ەندى بىرەر ۇمتىلعاندا قالقىمالى شەڭبەردىڭ ەكەۋىنە بىلەگىن وتكىزىپ تە ۇلگەردى.
— يا، ءسات! — جۇرت ءۇمىت تۇتقاسىن ۇستاعانداي شۋ ەتە قالدى، — ال، تارتىڭدار!..
...شالانداداعىلاردىڭ ول كۇنگى بار نازارى مىلقاۋ تابيعاتتىڭ مەيىرىمسىز تىرناعىنان امان قۇتىلعان ەكى جاستا بولىپ ەدى، جوعارعى قاتارداعى كازارماعا اپارىپ ورنالاستىرعاننان كەيىن دە جۇرت اياعى باسىلمادى. ءبىرى كىرىپ، ءبىرى شىعىپ، ابىر-سابىر بولدى دا قالدى. ءتۇيىلىپ، تۇتاس جۇمىلسا تولقىنداي باتىراتىن حالىق قاھارىنان جاسقانعان سيليندر قالپاقتى قوجايىن دا ىلاجسىز «مەيىرلەنە» قالدى. تەك تۇزدىقتى شانعا سۇڭگىپ شىققان قابا ساقالدى قارا عانا، جۇرت كوزىنە قايتىپ كورىنە الماي، ول كۇنى ءوز سالونىندا بوي تاسالاۋمەن بولدى.
— دەم الا ما؟ قول-اياعىن سوزىپ، تەز شايقاڭدار، ءۇستىن مىناۋ سپيرتپەن سۇرتىڭدەرشى، اۋزىنا بىرەر تامىزىپ قويساڭدار دا زيان ەمەس، قۇستىرۋ كەرەك. تەزىرەك پەش جاعىپ جىبەرىڭدەر، — دەدى سيليندر قالپاقتى دايەك تاپپاي.
— بالاعا زاقىم بولماسا جارار ەدى؟
— بالاسى بار بولسىن. ءوزى امان قالسا جارار ەدى، — ۇلكەن تەرى تونعا جالاڭاش كۇيىندە ورانىپ، يەگى يەگىنە تيمەي، قالشىلداپ تۇرعان جانتاس، كەلىنشەكتىڭ جۇزىنە ءۇڭىلدى، — قاپ، اتتەڭ، الگى قارانىڭ ءوزىن تولقىنعا ءبىر تۇنشىقتىرسام. سيبيرگە كەتسەم دە اقىرىن كورەر ەدىم.
— سەنىڭ اتىڭ كىم، جانتاس پا؟ جىگىتسىڭ، — جيرەن تاقالدى قوجايىن جانتاستى جاۋىرىنعا قاعىپ، جالعان مەيىرىمسىدى، — اشۋلانبا، ايەلىڭ امان قالادى. وزىڭە تارتقان بارانچۋك بولادى. توي ەتەمىز. مەنى شاقىراسىڭ عوي؟
— ايتقانىڭىز كەلسىن، — جانتاس قۋانىش پەن كەكەسىن ارالاس كۇلىپ جىبەردى، — نەسى بار، نەسيەگە بەرسەڭىز توي دا جاسايمىن، ءسىزدى دە شاقىرام. ءبىراق، اناۋ قارانى مەنىڭ قولىما بەرىڭىز. ءسىزدىڭ تويعا اكەلەتىن شاشۋىڭىز سول بولسىن، مىرزا.
— ول تىلەگىڭدى دە ورىندايمىن.
— جازالاۋ كەرەك ول جاۋىزدى، — جۇرت شۋ ەتە قالدى، — كىسى ولتىرۋگە بار، ول سۇرقيا.
تاقتاي ساتىنىڭ ۇستىندە ەتپەتىنەن جاتقان اقسۇر كەلىنشەك قول-اياعىن قوزعاپ، ءبىراز شايقاعاننان كەيىن زاپىران ارالاس اششى سۋدى ۇستى-ۇستىنە اقتارا قۇستى دا، اۋىر ءبىر كۇرسىنىپ قويدى. بارا-بارا ۇزىن كىرپىكتەرىن ءجيى-جيى قاعىپ، كەزەرگەن ەرىندەرىن جالاپ، قاباعىن قايتادان ءتۇيىپ الدى.
— بيشارا، امان قالدى-اۋ ايتەۋىر!
— سۋ توگىلىپ ءبىتتى عوي، ەندى جاۋىرىنىنان جاتقىزىڭدارشى.
— تولعاق بولىپ جۇرمەسىن؟
— جانتاس، ءشۇيىنشىڭدى دايىنداي بەر، — مانادان بەرى تۇنەرىپ تۇرعان جۇرت ەندى ەپتەپ ازىلگە كوشەيىن دەدى، — سەنەن ەكى ءشۇيىنشى الۋ كەرەك. ءبىرىنشىسى، ماريانىڭ امان قالعاندىعى ءۇشىن، ەكىنشىسى نارەستە ءۇشىن.
— الىڭدار، — جانتاس بۇل جولى سەنىمدى ۇمىتپەن كۇلدى، — ەكەۋى امان قالسا، ءتورت ءشۇيىنشى بەرەم.
— ال، ەركەكتەر، ەندى ءۇيدى بوساتىڭدار، كىندىك شەشە ءوزىم بولامىن، — التىن شاشىنىڭ سامايىن قىراۋ شالعان ەگدە انا جۇرتتى اسىقتىرا سويلەپ، ەسىككە قاراي يەك قاقتى دا، ماريانىڭ جۇزىنە ءۇڭىلدى، — بارىڭدار، تەز بارىڭدار.
— كەتتىك، اننا يۆانوۆنا، كەتتىك.
جۇرت بوساعادان اتتاپ تا ۇلگىرمەدى، جاس نارەستەنىڭ شىر ەتە قالعان اششى داۋسى اعاش كازارمانى باسىنا كوتەردى.
— اساۋ تولقىندا تۋعان مىناۋ نەمەنىڭ داۋىسى قانداي اششى ەدى، — ەسىكتەن ەڭكەيە شىعىپ بارا جاتقان جانتاس ماساتتانا كۇلىپ، ارتىنا قارادى، — الىپ بولىپ جۇرمەسىن ءوزى!
ءۇش-تورت ساعات بويى ءالسىن-الى تالىقسىپ، ۇزاق ۋاقىت سۇلىق جاتقان جاس انا ەسىن ەندى عانا جىيىپ، كوزىن اشقان ەدى، اننا يۆانوۆنا اق شۇبەرەككە ورالعان قىزىلشاقا نارەستەنى انا قوينىنا سالا بەردى. ماريانىڭ قۋقىل جۇزىنە قىزىل كۇرەڭ قان جۇگىرىپ، مەيىرلەنە كۇلدى. جانىنان جارىپ شىققان جاس نارەستەگە انارىن ۇسىندى. شۋلى دۇنيەگە جاڭا كەلگەن بالبوبەك ىڭگاسىن قويىپ، انا انارىنان ۋىز سورا باستادى.
— اننا يۆانوۆنا، — دەدى دالادا ۇزاق تۇرۋعا ءداتى توزبەي، ۇيگە جۇگىرە كىرگەن جانتاس، اسىعا سويلەپ، — نەگە ءۇنسىز قالدىڭدار، ماريا امان با؟
— امان، امان، مىنە، كورمەيسىڭ بە؟!
بۇكىل انالار باقىتىن ءدال وسى ءبىر سەكۋندتا ءوز بويىنا جيناعانداي ابدەن ادەمىلەنە تۇسكەن كەلىنشەك كوكىرەگىندەگى جاس نارەستەنى قولىنا كوتەردى دە، جانتاس ەكەۋىنە كەزەك-كەزەك قاراپ نازدانا كۇلدى.
— كوردىڭ بە، اۋزىڭنان تۇسكەندەي.
— الدىمەن ءوزىڭ امان قالساڭ بولعانى.
— ءما، تولقىننان الىپ شىققان تەنتەگىڭدى ۇستاپ كورشى قولىڭا!
— ءبىر جەرىن اۋىرتىپ الارمىن.
— ارينە، بۇل ساعان ەكى پۇتتىق گير ەمەس، ەپتەپ ۇستا. ءما، الشى، مەن ەكەۋىڭە ءبىراز قاراپ جاتايىن.
اكەنىڭ قوماقتى، اۋىر نارسەگە عانا ۇيرەنگەن ەبدەيسىز قولى جاس سابيگە جاعدايلى بولماسا كەرەك، شىرىلداپ جىلاي باستادى. الايدا تۇڭعىش ۇلدىڭ بۇل اششى داۋسى مەيىرىمدى اناعا جان تەربەتەر اسەم اننەن دە سۇيكىمدى ەستىلەتىن ءتارىزدى. ول بالعىن بوبەك پەن پالۋان اكەدەن كوز اۋدارماي، كۇننەن كوركەم كۇلەدى.
— قول-اياعىنىڭ تىرباڭداۋىنا قاراشى. تابانىنا دەيىن ساعان تارتىپتى...
ءبىراق، دولى تولقىننىڭ مەيىرىمسىز قۇشاعىنان امان قۇتىلىپ، دۇنيەگە ۇل اكەلگەن ارداقتى انانىڭ نازدى، ءتاتتى كۇلكىسى ۇزاققا بارمادى. ونىڭ ماناعى ءبىر گۇل-گۇل جايناعان ادەمى ءجۇزى كەنەت قۋقىل تارتىپ، قاباعىن تاس ءتۇيىپ الدى. جانى قينالعان جاس انا قايتىپ تىلگە كەلمەستەن، ماڭگى كوزىن جۇمدى.
— ماريا، ماريا، — جانتاس جانداي سۇيگەن جاس جولداسىنىڭ سالقىن تارتقان ماڭدايىن ىستىق ەرنىمەن ءشوپ-شوپ ءسۇيىپ، ەڭىرەپ قويا بەردى، — قوش، جان دوسىم، اساۋ تولقىننان الىپ شىقسام دا، اجالدان اراشالاي الماعان ەكەنمىن عوي!..
سول نارەستە مەن ەكەنمىن. داۋىل الا تۋدى دەپ اتىمدى داۋىل قويىپتى.
1 تاراۋ. تابىراشى بالا
مەن ەس بىلگەندە اكەم «اتراۋ» دەپ اتالاتىن شالقار ايدىن بويىنداعى باتاعادا ىستەۋشى ەدى. ءبىر كەزدە بۇل ءدال تەڭىز جيەگىندەگى ۇلكەن ءوندىرىس بولسا كەرەك. ءقازىر سەمۋگە بەت العان ءتۇرى بار ءتارىزدى. كارى كاسپيي جىل سايىن جىلجي-جىلجي بارىپ، «ەندى وسىعان رازى بول»، دەگەندەي ءوز ورنىنا اۋماقتى ايدىنىن عانا تاستاپ، ءبىرجولا لىقسىپ كەتىپتى. تەڭىز جيەگىنەن پايدا بولعان جاس ارالدارعا جادا باتاعالار سالىنىپتى. ولار ارنا اۋزىن قاقپاداي جاۋىپ الىپ «اتراۋعا» جالعىز-جارىم عانا بولماسا، بالىقشىلار كوپشىلىگىن وتكىزبەي قويادى. قولتىقتا قالعان كونە باتاعا ءقازىر بالىقتى كۇندىك جەر شالعاي جاتقان كاسپييدەن ءوز پريەمكالارىمەن عانا تاسىتادى. ايدىنى اۋماقتى بولعانمەن ارناسى تايىز «اتراۋعا» جەل تەڭىزدەن سوعىپ، سۋ تاسىعان كۇندەرى عانا بولماسا اۋىر جۇكتى ۇلكەن كەمەلەر ەركىن كىرە دە بەرمەيدى.
— كوكە، بۇل باتاعانى ساتقان دەي مە؟ — دەپ سۇرادىم، ءبىر كۇنى اكەمنەن.
— يا، ساتىپتى عوي بالام.
— كىمگە ساتقان؟
— اتانياز تالاسوۆ، كابانوۆسكيي دەگەن ۇپايلاستارىنا ساتىپتى عوي.
— گوردەيەۆتىڭ ءوزى شە، باتاعا ۇستاي المايتىن كەدەي بولىپ قالدى ما؟
— ءاي، بالام، — اكەم باسىن شايقاپ كۇلدى، — كەدەي ەتىپ الارسىڭ ونى.
— ەندەشە، ول ءقازىر قايدا ءجۇر؟
— ءقازىر ول زابۋرىن، گۋريەۆ جاقتارىنان جاڭا باتاعا سالدىرىپ، مىنانى تاستاپ كەتتى. تەڭىزدەن قاشىق ارناسى تايىز. كەلتىرەتىن پايداسى از. سوندىقتان تاستاپ كەتتى، — اكەم وكىنىشتى ءبىر ۋاقيعانى ەسىنە تۇسىرگەندەي اۋىر كۇرسىندى، — ونىڭ شالاندالارىنىڭ ءوزى قانشا. سەن سول گوردەيەۆ مىرزانىڭ شالانداسىندا تۋعان بولاتىنسىڭ...
كەيىن ءبىلدىم. باياعى مەنىڭ شەشەم شالاندادان تايىپ قۇلاعان كۇنى التىن تىستەرىن اقسيتا كۇلگەن سيليندر قالپاقتى جيرەن ساقال سول گوردەيەۆ ەكەن عوي. «اتراۋعا» بالىق باتاعاسى سالىنۋمەن بىرگە بۇل ايماق قايناعان ءومىر ورتالىعىنا اينالىپتى. ەل باسى قۇرالعان جەرگە شاعىن دا بولسا مەكتەپ تە سالىنىپتى. ازعانا اۋمەن قازاندىق بالىق اۋلاپ، قالعانىن جاز كەپتىرىپ، قىس قاتىرىپ، سوناۋ گۋريەۆ بازارىنا جاياۋ شانامەن سۇيرەتىپ اپاراتىن وزەن جاعالاعان كەدەيدىڭ بار كەرەگى ەندى ءوز ءۇيىنىڭ ىرگەسىنەن تابىلىپتى.
بالىعىڭدى بەرسەڭ باتاعا دايىن. بازارىڭ باسىندا گوردەيەۆ لاۆكاسى كۇندىز-تۇنى بىردەي اشىق. جانىڭا نە كەرەك، تىلەگەنىڭشە الا بەر. اۋ تۇرعىزاتىن پرياج بەن ارقان با، كوڭگەي ءجىپ پە، قايىق جاسايتىن تاقتاي مەن شەگە مە، قاراماي مەن جوسا ما، قانت پەن شاي ما، ۇن مەن ماي ما، بىلعارى مەن ماتا ما — ءبارى تولى. قايسىسىن قالايسىڭ. اقشا ىزدەپ ابىرجۋدىڭ دا كەرەگى جوق. گوردەيەۆ ساتۋشىلارى قالىڭ قارا كنيجكاعا ءاتى-جونىڭدى جازىپ اپ كەرەگىڭدى قولىڭا ۇستاتا سالادى. بار، ماسايراي بەر!
ءبىراق، قارا كنيجكانىڭ قاباتىنا ءبىر ءتۇسىپ كەتسەڭ بولعانى، قاتپارىنان قايتىپ شىعا الماي قوياسىڭ. الايدا، قارىزعا بەرسە پاروحودتى الۋعا باتىلدىعى جەتەتىن ول كەزدەگى اڭقاۋ بالىقشى الا بەرەدى. العان سايىن بورىشقا بەلشەسىنەن باتا بەرەدى. ارادا بىرەر جىل وتكەننەن كەيىن گوردەيەۆتىڭ «قۇر-قۇرىنسىز»-اق قاناۋ قامىتىن ءوزى كيىپ العانىن جۇرت ءبىر-اق سەزەدى. ءبىر كەزدەگى مىرزا ساتۋشىلاردىڭ ەندى نيەتى تارىلىپ، قولى تارتىلا باستايدى.
— بورىشىڭىز تىم كوبەيىپ كەتتى. ەندى قوجايىننىڭ وزىنە بارىپ تىلدەسىڭىز، — دەيدى ولار.
بورىشقا بەلشەدەن باتىپ، ونى تولەۋ ءۇشىن بالىق اۋلايتىن قۇرالى توزعان كەدەي بالىقشى مۇڭايىپ گوردەيەۆكە بارادى.
— اپىرىم-اي، قيىن بولعان ەكەن، بۇنشا بورىشتى قالاي تولەيسىڭ، ءا؟ — دەيدى گوردەيەۆ سەنى مۇسىركەگەنسىپ.
— ءبىر كەڭشىلىك ەتىڭىز، مىرزا.
— جارايدى، بۇل تىلەگىڭدى دە بەرەيىن. قاتىن-بالاڭدى جىلاتىپ نە قىلام. بورىشىڭدى وتەي جاتارسىڭ. جاڭادان قۇرال الام دەپ بورىش ۇستىنە بورىش جاماۋىڭ قالاي بولار ەكەن؟ ودان دا مىناۋ دايىن باتاعا مەن راسپور اۋدىڭ بىرىنەن ورىن بەرەيىن، سوعان كىر. ەڭبەگىڭ ءجۇرىپ تۇرادى، — دەيدى گوردەيەۆ، سالماقتى ساعان تاستاپ، مۇسىركەي سويلەپ.
— جارايدى، وسى ەكەۋىنىڭ بىرىنە كىرەيىن، — دەيدى بالىقشى، — ۇلكەن راحمەت.
ءسويتىپ، گوردەيەۆتىڭ ارزانقول جۇمىسشىلارى جىل ساناپ وسە بەرەدى. بۇدان بىرەر جىل بۇرىن گوردەيەۆكە بالىقشى رەتىندە قارىزدار بولعاندار، ەندى جالداما جۇمىسشى رەتىندە قارىزدار بولىپ شىعا كەلەدى.
گوردەيەۆ باتاعاسىنىڭ سالىنۋىمەن بىرگە ايەل، ەركەك دەمەي ۇلكەن-كىشىنىڭ بارىنە «ەرمەك» تابىلىپ-اق قالعان ەكەن. قىزدار توبىنان باتاعا جۇمىسىنا العاش كىرگەن ءبىزدىڭ جانقيا اپاي بولسا، بالالار جاعىن باستاۋشى مەنىڭ اكەم بولىپتى. ولاردىڭ ءبىرىن اينا مەن تاراق، ەكىنشىسىن كىشكەنە عانا اۋىز سىرناي جەتەلەپ اپارىپ، گوردەيەۆ لاۆكاسىنداعى قارا كنيجكانىڭ قاتپارىنا ءبىر ءتۇسىرىپ جىبەرگەن ەكەن، ەكەۋىنىڭ تۇسىنداعى جىبىرماق سيفرلار وسە-وسە بارىپ، كەلەر جىلى بالىق باتاعاسىنىڭ پلوتىنان ءبىر-اق شىعارىپتى...
سول گوردەيەۆ لاۆكاسىنداعى قارا كنيجكاعا ءبىر كۇندەرى مەنىڭ دە اتىم جازىلىپ قالىپ ەدى، كوپ كەشىكپەي اكەمنىڭ جولىن قۇشىپ، بالىق باتاعاسىنىڭ پلوتىنان ءبىر-اق شىقتىم. بالىق باتاعاسىنا كىرىپ بارىپ، اقىرىن جان-جاعىما قاراعاندا الدىمەن كوزىمە تۇسكەنى وزىمە كوپتەن تانىس تابىراشى سارى بالا بولدى. بۇل بالانى مەن وسىدان ەكى جىل بۇرىن، تۇنعىش رەت شىركەۋ جانىندا كورىپ ەدىم. ورىس، قازاعى ارالاس كىشكەنە قالاشىقتى تەبىرەندىرەرلىك ەلەۋلى ۋاقيعالارعا ول كەزدەردە شىركەۋ قوڭىراۋى ءبىر كۇڭىرەنبەي، ارا-تۇرا بولسا دا مەشىت ازانشىسى ءبىر ايقايلاماي قالمايتىن.
ءبىر كۇنى الا تاڭنان شىركەۋ كۇڭگىرلەپ قويا بەردى. ۇيدەن جۇگىرە-جۇگىرە شىقتىق. شىركەۋ ماڭى قالىڭ ادام ەكەن. ءبىرىنىڭ قولتىق استىنان، ءبىرىنىڭ اياق اراسىنان وتە وتىرىپ، بالا بىتكەن العا شىعىپ كەتتىك. ەنتەلەي باسىپ تاعى دا ىلگەرىلەمەك ەدىم، وزىمنەن ەكى-ۇش جاس قانا ۇلكەن، بۇيرا شاشتى سارى بالا بىلەگىمنەن شاپ بەرىپ ۇستاي الدى. جۇلقىنىپ كوردىم، جىبەرەر ەمەس. سارى بالا جۇدىرىعىن ءتۇيدى، مەن ءتىلىمدى شىعاردىم. ەندى بولماعاندا شەكىسىپ تە قالاتىن ەدىك، شىركەۋدىڭ ەسىگى اشىلدى دا نازارىمىزدى اۋدارىپ جىبەردى. ەسىك اشىلعان بويدا قوڭىرسىعان ءيىس اڭقىپ كەتىپ ەدى، ۇستىنە الامىش زەرلى شاپان كيگەن، ۇزىن شاشتى، ۇزىن ساقالدى پوپ شىعىپ كەلەدى ەكەن. قولىنداعى ۇزىن كۇمىس باۋلى شىراعداندى وڭدى-سولدى سىلتەپ قويادى. پاتشانىڭ قۇدايدىڭ سۋرەتتەرىن ۇستاعان ءوز نوكەرلەرىن ىلەستىرە كەلىپ، پوپ مىنبەگە كوتەرىلدى. ول اۋەلگى ءسوزىن «ۇلى مارتەبەلى پاتشا...»دەپ باستادى دا، ماعان تۇسىنىكسىز ۇزاق اڭگىمەگە كىرىسىپ كەتتى. بىرەۋلەر ەگىلە جىلاپ، بىرەۋلەر قىزا-قىزا سويلەپ جاتىر.
— نەمەنە، پاتشا ولگەن بە؟ — دەپ سۇرادىم مەن سارى بالادان.
— جوق، سوعىس بولادى، ءبىزدىڭ اكەلەرىمىزدى سولداتقا الادى، — دەدى سارى بالا...
— اكەم سولداتقا كەتسە، مەن كىممەن قالامىن؟
— اتىڭ كىم؟ — دەپ سۇرادى سارى بالا...
— داۋىل، ءوز اتىڭ شە؟
— مەنىڭ اتىم سەرەجا، — سارى بالا الدەنەگە تاڭدانعانداي مەنىڭ جۇزىمە ۇڭىلە قارادى، — سەنىڭ اكەڭ ورىس پا؟
— جوق، قازاق.
— ەندەشە سەنىڭ اكەڭدى سولداتقا المايدى.
— يا، نەگە المايدى؟
سارى بالا قايدان بىلەيىن دەگەندەي يىعىن سەكەڭ ەتكىزدى دە جاۋاپ بەرمەدى...
ەرتەڭىنە مەن سەرەجانى پريستان باسىندا كەزدەستىردىم. الا جالاۋ كوتەرگەن ءۇش-تورت ۇلكەن پاروحود پريستانعا قاتارلاسا جاققان ەكەن. «اتراۋدىڭ» ۇلتى ورىس اتاۋلى بۇكىل ەر ازاماتى اعىلىپ كەلىپ، ءمىنىپ جاتىر. سارناعان گارمون، مۇڭدى ءان، جىلاعان جان ادامنىڭ ساي-سۇيەگىن سىرقىراتادى. سەرەجا دا كوزىن سىعىپ، وسى توپتىڭ ورتاسىندا تۇر ەكەن. مەن جانىنا كەلدىم.
— سەنىڭ اكەڭ قايسى؟ — دەپ سۇرادىم شىنتاعىممەن اقىرىن عانا قاعىپ.
— اناۋ، — دەدى بالا قولىنا گازەت ۇستاپ تۇرعان بۇيرا شاشتى، باتىر تۇلعالى اققۇبا ادامدى كورسەتىپ.
بالانىڭ جانىندا تۇرعان بيىك ماڭداي اق-سۇر ايەل ماعان بىردەمە دەمەك بوپ جالت قاراپ ەدى، ءبىراق، ايتىپ ۇلگەرە المادى. پاروحودتاردىڭ تۇرباسىنداعى جۇدىرىقتاي جەزدەن بۋداق-بۋداق اق بۋ اتىلىپ، ايقايلاپ قويا بەردى، بۇل ايقايعا توبەدەگى شىركەۋدىڭ قوڭىراۋى قوسا كۇڭىرەندى دە، پريستان باسى ازان-قازان بولا قالدى.
«قوش، قوش!» دەگەن داۋىستار دا ءجيى ەستىلىپ، جاعاداعىلاردىڭ كوبىنىڭ-اق ۇشتارى بىرىككەن ءۇش ساۋساقتارى ماڭدايلارىنا بارىپ-اق قالعان ەدى، پاروحودتار پريستاننان جىلجي باستاعان ەكەن. تۋمالارىمەن قوشتاسقان سولداتتار جاعا جاق بورتقا جينالىپتى دا، پاروحودتار دا ءبىر بۇيىرگە قيسايىپ جاتىپ قالىپتى، اۋدارىلىپ بارا جاتقان ءتارىزدى.
— قوش، پاپوچكا!..
سەرەجانىڭ تۇنىق اسپان تۇستەس كوگىلدىر كوزدەرىنىڭ كەمەرىندەگى جاس مونشاقتارى سورعالاپ قويا بەردى. مەن دە جىلاپ جىبەردىم...
ەكى ايدان كەيىن مەن سەرەجانى ءۇشىنشى رەت كەزدەستىردىم. لاۆكادان جاڭا العان گارمونىمدى سىڭعىرلاتىپ بالىق باتاعاسىنا كىرگەنىمدە، مىڭداعان ادامدار قىزۋ جۇمىس ۇستىندە ەكەن. مەن وزىمنەن وزگەنى ەلەڭ ەتپەگەندەي باتاعانىڭ ايدىن جاعىنداعى پلوتىنان ءبىر-اق شىقتىم ءبىراق، مەنى دە ەشكىم ەلەي قويعان جوق. پلوتتى كەمەرلەي ونشاقتى قايىق-كەمە تۇر. ءتۇن بويى سوققان ارقا جەلى تاڭ الدىندا عانا باسىلعان ەدى، سۋ وتە كوپ قايتىپ ايدىن تارتىلىپ قالعاندىقتان كەمەلەر تومەن ءتۇسىپ كەتكەن ەكەن. باتاعا پلوتى كەمەلەردىڭ توبەسىنەن قاراپ، بيىكتە تۇر. ەكى-ۇش قۇلاشتاي ۇزىن ساپتى سۇزگىمەن قۇرالدانعان جىگىتتەر كەمە ىشىنەن ءسۇزىپ الىپ، ەكى كىسى بويى بيىكتە تۇرعان پلوتقا بالىق قۇيىپ جاتىر. سۇزگىلەرىن جوعارى كوتەرگەن بويدا بالىقتىڭ قاندى تۇزدىعى توبەلەرىنەن ساۋ ەتە قالادى. جىگىتتەر باستارىن بىرەر سىلكىپ تاستايدى دا، جۇمىستارىنا قايتادان كىرىسەدى. بالىققا تولى تاچكالاردى ايداۋشىلار مەنى قاعىپ وتەدى. تاچكالاردىڭ مايلانباعان تەمىر دوڭعالاقتارى دا «جولىمنان قاش!» دەگەندەي ويبايلاپ قويا بەرەدى. بۇل جەردە ەشكىمنىڭ نازارىن اۋدارا الماعان سوڭ مەن قايتادان باتاعا ىشىنە كىردىم. ەسىكتەن بەرى قاراي قاتار-قاتار ۇزىن سكامەيكالار قويىلعان ەكەن. ءبىر قولىنا اعاش ساپتى قارماق، ءبىر قولىنا جالپاق پىشاق ۇستاعان ايەلدەر ەكى-ەكىدەن ورنالاسىپتى. ەدەندە ءۇيۋلى جاتقان بالىقتى سول قولدارىنداعى قارماقپەن ءىلىپ العان كۇيى سكامەيكا ۇستىندە باسىپ تۇرادى دا، وڭ قولداعى پىشاقپەن جون ورتاسىنان جارادى. سودان كەيىن بالىقتى ەدەنگە، ىشەك-قارنىن شەلەككە تاستايدى. بالىق جارا وتىرىپ جىرلايدى. جىرلارىندا ءبىر زار جاتىر.
ودان ءارى بىرنەشە ايەل تۇزدان شىققان بالىقتاردى قاتارلاپ، قۇرساۋلى ۇلكەن شەلەككە سالىپ جاتىر. ەكى-ۇش جىگىت بالىققا تولى شەلەكتەردى قىرىنداتا دومالاتىپ، ەكى باسىندا قوس جۇدىرىقتاي دومالاق تەمىرى بار بۇراندالى ستانوككە اپارادى. ستانوكتە تۇرعان جىگىت شەلەك بەتىنە قالىڭ قاقپاقتى جابا سالادى دا، ەكى باسىندا قوس جۇدىرىقتاي دومالاعى بار ۇزىن تەمىر ساپتى اينالدىرا باستايدى. وسى كەزدە ستانوك بۇرانداسى بىرگە اينالىپ ماناعى قاقپاقتى باسادى. بۇراندا سالماعىمەن بالىق سىعىلىپ، شەلەك ورتا تۇسەدى. ورتايعان شەلەككە ايەلدەر جاڭادان بالىق اكەلىپ سالادى...
اڭىرىپ از تۇرعاننان كەيىن، باتىس جاق ىرگەگە قاراعانىمدا، بالىققا تولى تارى شەلەكتەردىڭ اراسىندا جۇرگەن جالبىر شاشتى بالانى كوردىم. بالا ماعان ءتىلىن شىعارا قويدى. بەت-اۋزى قوجالاق-قوجالاق كۇيە بولعاندىقتان باستا توسىرقاپ قالعان ەدىم. باقسام باياعى وزىمە تانىس سەرەجا ەكەن. جۇگىرىپ باردىم دا، ءدال قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن گارمونىمدى ۇستى-ۇستىنە سىڭعىرلاتىپ جىبەردىم. سەرەجا بوياۋلى قولىمەن مۇرنىمنان قىسا قويدى. مەن جەڭىممەن سۇرتە باستادىم.
— جابىرلەنبە، ناعىز قويۋ بوياۋ بولماسا سەنىڭ بەتىڭ اناۋ-مىناۋعا قوجالاقتانبايدى، — دەدى سەرەجا دوستىق پىشىنمەن كۇلىپ.
— نەگە؟
— لاكتاپ قويعانداي قاپ-قاراسىڭ. گارمونىڭدى بەرە تۇرشى.
مەن كوڭىلىن قايتارمادىم. سەرەجا ەرنىن جەڭىمەن بىرەر جانىپ الدى دا، گارموندى سىڭعىرلاتىپ ويناي باستادى. ونىڭ اۋزىنداعى گارموننىڭ داۋىسى بەلگىلى ءبىر ىرعاققا باعىنىپ، ادەمى ەستىلىپ ەدى، تارى شەلەككە بالىق سالىپ جاتقان قىز-كەلىنشەكتەردىڭ ءبىر توبى ءبىزدىڭ ماڭىمىزعا شوعىرلانىپ قالدى دا، ءبىرىن-بىرى قولتىقتاپ ۇيىرىلە بيلەي جونەلدى. ءبىراق، دۋمان ۇزاققا بارمادى. «بۇل نە سالتانات!» دەگەن ىزعارلى داۋىستىڭ ەستىلۋى-اق مۇڭ ەكەن، جۇرت دەرەۋ تاراي باستادى.
— ءما، زىت تەزىرەك، ايتپەسە ايرىلاسىڭ، — دەپ گارموندى قولىما بەردى دە، سەرەجا دا جۇمىسىنا كىرىستى.
ءبىراق مەن زىتا قويمادىم، تارى شەلەكتەردىڭ تاساسىنا تىعىلا قالدىم. ەكى كوزىم سەرەجادا. ول تەسىك-تەسىك قاڭىلتىرلاردى تارى شەلەكتەردىڭ بەتىنە توسەي سالىپ، مايلى قارا شۇبەرەكپەن سۇرتەدى دە، قاڭىلتىرىن قايتادان كوتەرىپ الادى. كوتەرگەن سايىن الدەنەندەي قارا بەدەرلەر پايدا بولادى.
— بۇل نە ويۋ؟ — دەپ سۇرادىم سىبىرلاپ.
— ويۋ ەمەس، تابىرا.
— تابىرا دەگەن نە؟
— جازۋ.
— سەن جازۋ بىلەسىڭ بە؟
— بىلەمىن.
— نە دەپ جازدىڭ؟
— كوكسەركە بالىعى. گوردەيەۆتىڭ اتراۋداعى باتاعاسى، — دەپ جازدىم.
— ماعان ۇيرەتەسىڭ بە؟
— ۇيرەتەمىن.
مەن قۋانعاننان كۇلىپ جىبەردىم. ءدال وسى ءبىر سەكۋندتا ماعان سەرەجانىڭ ونەرىنەن ارتىق ەشبىر ونەر جوق ءتارىزدى كورىندى. سول تاماشا ونەردى تەزىرەك ۇيرەنىپ الايىنشى دەگەن نيەتپەن كوتەرىلە بەرىپ ەدىم، بىرەۋ شاپ بەرىپ قۇلاعىمدى بۇراي قويدى. جالت قاراسام، مىستاي قىزىل، سەمىز بىرەۋ ەكەن. گارمونىمدى قولىمنان جۇلىپ الدى. مەن كۇشىمنىڭ جەتەر-جەتپەسىمەن ساناسپاي، جابىرلەۋشىگە تاپ بەردىم.
— كابانوۆسكيي مىرزا، بەرىڭىز سىرنايىن! — دەدى وزىمە تانىس جۋان داۋىس.
بۇل مەنىڭ اكەم ەكەن. ەكى جەڭىن شىنتاعىنا دەيىن سىبانىپ العان، ەكى پۇتتىق گيرىن دە قولىنان تاستاماي الا كەلىپتى. اشۋ قىسىپ، ابدەن تۇتەپ تۇر.
— بەرمەيمىن، — مىس تۇستەس الگى جۋان نەمە قۇلاعىمدى قويا بەردى دە، سىرنايدى قالتاسىنا سالۋعا ىڭعايلاندى، — جۇمىسقا نەگە بوگەت جاسايدى.
— مىرزا، مەن سىزگە ايتام، — اكەم ماناعىدان دا گورى تۇتەپ، تونە ءتۇستى، قالىڭ قاباعى تىم تەرەڭ قاتپارلانىپ، ءارى قويۋ، ءارى ۇزىن بىتكەن قاسىنىڭ قۇيرىعى ۇشقالى تۇرعان قىراننىڭ قاناتىنداي شەكەسىنە قاراي كوتەرىلىپ كەتىپتى، قوماقتى مۇرنىنىڭ شەڭبەرلى جەلبەزەگى ءجيى-جيى قاعىلىپ، قيىقتاۋ قارا كوزىنەن جان-نوسەرىنىڭ جالىنى دا جارق ەتە قالىپتى.
— بەرىڭىز گارمونىن، ول بالا جۇمىسقا بوگەت جاساعان جوق، — دەپ پلوتتاعىلار تۇگەلىمەن دۋ ەتە قالدى.
اشۋلى اكەنىڭ اۋىر گيرىنەن دە، جۇمىسشىلاردىڭ زاڭدى نارازىلىعىنان دا ۇرەيلەنگەن سەمىز جيرەن سىرنايىمدى ەسىككە قاراي لاقتىرىپ تاستادى دا، بۇرىلىپ جۇرە بەردى.
— بار، كەت ۇيىڭە، قارساق كۇشىگى.
— مىرزا، نە دەدىڭىز؟ قازاقتاردى باتاعاعا كىرگىزبەيتىن بولساڭ، قۋىپ جىبەر مىناۋ قازاقتاردى، — دەپ اكەم ارتىنا بۇرىلىپ ەدى، پلوتتاعى ورىس جۇمىسشىلارى بۇل جولى دا اكەمدى قوستادى.
— ارام جەپ سەمىرگەن دوڭىز، فاميلياسىن دا وزىنە لايىقتاپ العان ەكەن. اۋىزدان شىققان ءسوزىنىڭ دە شىرىگىن قاراشى. ۇلت نامىسىن جوقتاۋشى بولا قالىپتى.
ورىستىڭ بۇكىل ەركەگىن قىرعىنعا جىبەردىڭدەر. ەندى قالعان قازاق جىگىتتەرى، بۇلاردى جۇمىستان قۋىڭدار دا، جابىڭدار باتاعالارىڭدى، — دەدى تارى شەلەكتەگى بالىقتاردى قاتارلاپ تۇرعان اقشاشتى ايەل. بۇل باياعى ماعان كىندىك شەشە بولاتىن اننا يۆانوۆنا ەدى. وتكەن جىلى ول ءوزىنىڭ ءبىر ۇلىن سوعىسقا جونەلتكەن بولاتىن.
— ءاي كەمپىر، سەن ءبىزدىڭ قازاقتاردى قۇتىرتىپ دىلمارسىمە، — پلوتتىڭ وزەن جاق جيەگىنەن جۇگىرىپ كەلگەن بەزەۋ بەتتى، تاڭقى مۇرىندى ءداۋ قارا كيلىگە كەتتى، — جابىڭدار، باتاعالارىڭدى! ءامىرىن قارا، ءا؟..
— جاپپاعاندا، — شاعىن عانا دەنەلى، جىبەكتەي جەلبىرەگەن سارى شاشتى ادەمى قىز بەزەۋ بەتتى ءداۋ قارانى مىسقىلداپ كۇلدى، — اعانياز مىرزا، جۇمىس ىستەۋشى ادام بولماسا نە ىستەيسىڭ ول باتاعانى، ورتەيسىڭ بە؟
— قارا، قارا، ءتىلىنىڭ اششىسىن قاراشى، سارى شايتاننىڭ؟ — ىستەۋشى بولماسا... ورتەيسىڭ بە؟... سەندەر ىستەمەسەڭدەر بارىڭدار، مىناۋ مەنىڭ قازاعىم ىستەيدى. مۇمكىن سەن ورتەيتىن شىعارسىڭ؟
— مۇمكىن، ءبىراق... قازاقتىڭ «قامقورشىسى!» ويلارسىڭ؟ «قازاعىم!»
— ارينە قازاعىم، قانىمىز دا، ءدىنىمىز دە ءبىر...
— ءاي اعانياز، كوكىمە، قازاققا ەنشى ءبولىپ بەرەتىن ادام سياقتى، — دەدى جانقيا اپاي.
اڭگىمەنىڭ ناسىرعا شاۋىپ بارا جاتقانىن سەزگەن كابانوۆسكيي ەندى ۇلكەن مۇرنىنىڭ ءۇستىن بۇلكىلدەتە، ءمۇلايىمسي كۇلىپ، قولىن كوتەردى.
— كەشىرىڭدەر، تۋمالار، — اۋىزدان ابايسىزدا شىققان ءسوز ەكەن. قايتىپ الدىم... ءاي، اعانياز، كەتشى ءوزىڭ...
اعانياز سالبىراي بىتكەن تۇيە ەرنىنە سويداقى سارى تىستەرىن باتىرا تىستەدى دە، كەرى بۇرىلدى. جانقيا اپاي قولىنا ىلىنگەن ءبىر قاراكوزدى الا لاقتىرىپ ەدى، اعانيازدىڭ مايى سىرتىنا شىققان شايىرلى، قاراكۇرەڭ جەلكەسىنە بىلش ەتە قالدى. جۇرت دۋ كۇلىپ جىبەردى. بەزەۋ بەتتى ءداۋ قارا ارتىنا اينالىپ، باجىرايىپ ءبىر قارادى دا، جەلكەسىندەگى شىرىشتى دا سۇرتپەستەن كونتورعا كىرىپ جوق بولدى. كابانوۆسكيي دە سولاي بۇرىلدى.
— قارا قاعىندى كەلگىر! — دەپ قويدى جانقيا اپاي.
— قارعىس اتقاننىڭ ۇلىعانى نەگە كەرەك! كەتپە، تۇرا بەر، جۇمىسشى حالىققا ورىس، قازاعى ءبارىبىر، — اننا يۆانوۆنا مەنىڭ ماڭدايىمنان سيپادى، — قاي ۇلتتان بولساق تا، كيەرىمىز ءبىر قامىت.
مەن كوزىمدى جۇدىرىعىممەن سۇرتە تاستاپ، سىرنايىمدى الىپ سەرەجانىڭ جانىنا كەلدىم. ول ماعان ءوز ونەرىن ۇيرەتە باستادى.
جەڭىسپەن اياقتالعان وسى ءبىر ۋاقيعادان كەيىن مەن ءار كۇنى سەرەجانىڭ جانىندا بولاتىندى شىعاردىم. كوپ كەشىكپەي ونەرىن دە ۇيرەنىپ الدىم. تەك جازۋىن وقي المايتىندىعىم بولماسا وزىنەن كەم شىعارمايمىن. راس، كەيدە تابىرا قاڭىلتىرلاردىڭ ورنىن اۋىستىرىپ الا بەرەمىن. ونداي كەزدە تارى شەلەكتىڭ قاقپاعىن ابدەن تازالاپ، تابىرانى قايتادان باسۋعا تۋرا كەلەدى.
مىنە، بۇگىن سول سەرەجانىڭ زاڭدى كومەكشىسى بولىپ جۇمىسقا كىردىم. كوپتەن بەرى ۇيرەنىپ العان جۇمىستىڭ قيىنشىلىعى دا سەزىلگەن جوق. تابىرا قاڭىلتىرلاردى توسەي تاستاپ، مايلى قارا شۇبەرەكپەن سۇرتە باستادىم.
— وي، ءوزىڭ قانداي شاپشاڭسىڭ، — دەيدى سەرەجا، ماعان ءارى تاڭدانا، ءارى سۇيسىنە قاراپ.
— شاپشاڭدىعىمنان نە پايدا، جازىپ جاتقان تابىرامنىڭ ءارپىن تانىماعان سوڭ.
— مەن ۇيرەتەيىن، ماقۇل ما؟
— ماقۇل، ۇيرەتشى، — دەدىم سەرەجاعا قۋانا قاراپ.
— جۇمىستان كەيىن ءار كۇن ءبىزدىڭ كازارماعا كەل. مەن الىپپەدەن باستاپ ۇيرەتەيىن.
— ماقۇل، ءبىراق شەشەڭ ۇرىسپاي ما؟
— جوق، ۇرىسپايدى. مەنىڭ شەشەم مەيىرىمدى ادام. جارايدى، بولماسا وسىندا، جۇمىستان كەيىن ۇيرەتەيىن.
ءبىز وسىعان كەلىستىك. بىرەر ايدىڭ ىشىندە مەن ءبىراز ارىپتەردى ۇيرەنىپ تە قالدىم. ءبىراق، سوزدەگى ءارىپ تورتەۋدەن كوبەيىپ كەتسە باسىن قوسىپ وقي المايمىن. ودان ءارى ۇيرەتۋگە سەرەجانىڭ دا ۇستازدىق شەبەرلىگى جەتەر ەمەس...
II تاراۋ. مەن جەتىم ەمەسپىن
سەرەجا ەكەۋمىزگە از ۋاقىت اجىراسۋعا تۋرا كەلدى.
قىس ءتۇسىپ، مۇز بەكىگەن سوڭ كابانوۆسكيي مىرزا يتبالىق اۋلاۋعا قوس جونەلتكەن بولاتىن. مەنىڭ اكەم دە سول قوسپەن كەتكەن-دى. ايعا جۋىق بولسا دا ءالى ەشبىر حابار جوق. ابدەن ساعىنىپ تا بولدىم. ەكى كوزىم ءتورت بولىپ، كۇن سايىپ اڭساپ كۇتەمىن. ءتۇنى بويى ءتۇس كورەم. ەسىكتەن اكەم كىرىپ كەلە جاتادى. قۇشاعىمدى جازا ۇمتىلام. كوزىمدى اشسام جالعىزبىن. توسەكتە ۇزاق توڭبەكشىپ، تولعانام دا جاتامىن. كەيدە «ىزدەپ كەتسەم قايتەر ەدى؟» دەپ تە ويلانام. ونىڭ ۇستىنە بۇگىن ورىنسىز شتراف سالعاندىعى ءۇشىن اعانيازدىڭ تەرەزەسىن قيراتىپ كەتتىم. ازىرگە بىلگەن جوق. قاشۋىم كەرەك تەزىرەك.
وسىنداي كۇندەردىڭ بىرىندە قوجايىنىمىز احون اۋىمەن اقبالىق اۋلاۋعا ەكىنشى قوس اتتاندىرماق بولدى. «وسىلارعا ىلەسىپ كەتەيىن، مۇمكىن، اكەمدەر جۇرگەن جەرگە بارار. بولماسا، تەڭىزگە ءبىر شىققان سوڭ، ءوزىم ىزدەپ تابارمىن» دەپ ويلادىم. بۇل تۋرالى ەڭ العاش اقىلداسقانىم، اتراۋعا وتكەن جىلى كەلگەن، مەنى وتە ءىشتارتىپ جۇرەتىن، ارمان اعاي بولىپ ەدى.
— «تاۋدا تۋعان قۇلىننىڭ ەكى كوزى تاستا». — ارمان اقماق ادامدارشا، دورەكى قارقىلداماي، زەيىندى ۇلكەن كوزدەرىنىڭ كوبىنە كۇلىمدەپ تۇراتىن قاراشىقتارىن جالت ەتكىزىپ، ءسال ەزۋ تارتتى دا، مەنى سىناعان ادامداي، جۇرەسىنەن وتىرىپ، جۇزىمە ءۇڭىلدى-تولقىن قۇشاعىندا تۋعان تەنتەگىم، تەڭىزدى اقسايسىڭ عوي، ءا؟
— يا، اعا، تەڭىزگە شىققىم كەلەدى، — مەن ارمان اعايعا ءارى ءوتىنىش، ءارى ۇمىتپەن قارادىم. «اكەمدى ىزدەمەك ەدىم» دەپ ايتپاق بولدىم دا، «ءاي، وسى، ءبۇلدىرىپ الارمىن» دەگەن ويمەن تارتىنىپ قالدىم، — اعا، الا كەتىڭىزشى.
— قوي، قاراعىم، ءالى تىم جاسسىڭ عوي. تەڭىز ءۇستى قاتەرلى بولادى. مۇز سىنىپ، ىعىسقا ۇشىراۋىمىز مۇمكىن. ويلادىڭ با وسىنى؟
— ويلادىم، — «ىعىس» دەگەن ءسوزدى تۇسىنگەن دە جوق ەدىم، سۇراپ تا جاتپادىم. ايلادان دا قۇر بولماسام كەرەك. «كوڭىلىن بوساتايىن» دەگەن ويمەن كوزىمدى ءبىر سىعىپ الدىم، — نە بولسا دا وزىڭىزبەن بىرگە كورەمىن عوي. الا كەتىڭىزشى، اعاتاي.
— ءقوي-اي، تەنتەك، جىلاما، — جىگىت مەنى مۇسىركەپ، قۇشاعىنا قىستى، — نەسى بار، تۇبىندە كيەتىن قامىتىڭ عوي. قارنىڭ دا اشىپ جۇرگەن شىعار. مۇندا تاماق تا ناشارلاپ كەتتى. احونداعىلاردىڭ تاماعى دا توق بولادى.
ماعان سالسا قازانشى بالا ەتىپ الا كەتەر ەدىم. اناۋ «بۋىرىل» كونەدى دەيمىسىڭ.
«بۋىرىل» دەپ وتىرعانى وسى قوستىڭ اتامانى . ول كىسىنىڭ شىن اتى قاراباس بولسا كەرەك. جاس جەتىپ، ساقالشاشقا اق كىرە باستاعاننان بەرى جۇرت ونى «بۋىرىل» دەپ اتاۋلى.
— اعا، ءوزىم بارىپ وتىنسەم قايتەدى؟
— بارساڭ بار، — ارمان اعاي ماعان ەندى ءبىرجولا ءۇمىت ۇشىعىن ءبىلدىرىپ قالدى. — ءوتىن. جىلاپ، وتىرىپ ال. كونسە كوندى، كونبەسە ءوز شاناما جاسىرىپ اكەتەمىن. ءبىراق، ءقازىر «بۋىرىل» ءوز لاشىعىنان بەزىپ، جات بوساعانى اتتادى. ونى ءوز قولىنا كىرگىزىپ العان وگەي توپتىڭ وزبىر كەلىنشەگى سەنى ۇناتا قويار ما ەكەن، ءا؟.. مەيلى، ۇناتپاسا، ورتەنسىن. ەڭسەسى بيىك ورداعا ەرىكسىز كىر دە، جاسقانباي سويلەس...
ارمان اعايدىڭ استارلاپ ايتقان ءسوزىن اڭعارا دا المادىم. ءبىراق، بار تۇسىنگەنىم — ىركىلمەي، ەركىن سويلەسۋگە ءتيىستىمىن. «بۋىرىلدىڭ» قاقپاسى قايداسىڭ دەپ جۇگىرە جونەلدىم. اتراۋدىڭ شىعىسىندا وقشاۋ تۇرعان وسى ءبىر بولەگىنە ەڭ العاش بارعانىم دا سول كۇنى ەدى. ەندى ويلاسام بۇل توڭىرەك قالا مەن اۋىلدىڭ ارالاس قونىپ، ازىرگە اجىراسا الماي جاتقان ءتارتىپسىز ءبىر شەكاراسى ءتارىزدى ەكەن. ۇيلەرىنەن قالانىڭ قوراسىنان اۋىلدىڭ بەينەسىن كورگەندەيسىڭ. قالىڭ مالدىڭ الدى ايدىنداعى سۋات باسىندا شوعىرلانىپ جۇرسە، سونى قۇج-قۇج قايناپ، قورادان جاڭا عانا شىعىپ بارادى. اڭىرىپ از تۇردىم دا، قالا جاق شەتتەگى كوك شاتىرلى ءۇيدىڭ قاقپاسىنا كىردىم. ۇلكەن اۋلانىڭ ىشىندە ءبىرى تەزەك كۇرەپ، ءبىرى ءشوپ تىرمالاپ جۇرگەن ادامدار ماعان كوڭىل دە قويعان جوق. قورانىڭ ەكىنشى ءبىر بولىگىندەگى بيىك مايانىڭ ۇستىندە ەكى جىگىت تۇر. ولار ايىرلارىن ماياعا بويلاتا قاداپ، ەكى-ۇش باۋدى بىردەن لاقتىرادى. مامىق پىشەن جەرگە تومپ ەتىپ تۇسكەن سايىن جازعى جاسىل ءشوپتىڭ جۇپار ءيىسى بۇرق ەتە قالادى. جاعىنىڭ شىقشىت سۇيەگى تىم شىعىڭقىلاۋ، مۇرنى ەتەكتىلەۋ كەلگەن، ەڭكىشتەۋ زور قارا جىگىت جەرگە تۇسكەن پىشەندى قورا ىشىنە شاشىپ ءجۇر.
— اعاي، «بۋىرىلدىڭ» ءۇيى قايسى؟ — دەپ سۇرادىم مەن.
جىگىت قۇشاعىنداعى ءشوپتى شاشىپ جىبەردى دە، بەتىمە باجىرايىپ ءبىر قارادى.
— نەمەنە، قۇدا تۇسەيىن دەپ پە ەدىڭ؟
— جوق، اسىعىس جۇمىسىم بار ەدى.
— قۇدا تۇسسە نەسى بار، قىزىنىڭ بارىن بىلمەگەن شىعار.
قوراداعىلار دۋ كۇلىپ جىبەردى. مەن قۇلاعىما ءبىرىنشى رەت شالىنعان «قۇدا ءتۇسۋ» دەگەندى دە تۇسىنە العانىم جوق، جۇرتتىڭ نەگە كۇلگەنىن دە بىلمەدىم. مۇمكىن، كيىمىمنىڭ جۇپىنىلىعىنا كۇلگەن شىعار دەپ ەدىم، ولاردىڭ ءوز ۇستەرى دە ۇقساپ تۇرعان جوق ەكەن.
— قۇدا تۇسسەڭ ءۇيى وسى. ابايلا، بالا، وگەي ەنەڭ ازۋلى ادام، — ەڭكىش جىگىت سەلدىر كىرپىگىن قاباق تەرىسى جاۋىپ كەتكەن كىشكەنە كوزدەرىن سىعىرايتا، يەگىن ءبىر كوتەرىپ تاستادى، — انا ەسىكتەن كىر، ەسىكتەن ەسىك وتەسىڭ. اداسىپ جۇرمە.
جۇرت تاعى دا ءبىر كۇلىپ الدى. اشۋىم قانشا كەلسە دە، اينالار شامام بولعان جوق. ەڭكىش جىگىت ايتقانداي، ەسىكتەن ەسىك ءوتىپ، ىشكە كىردىم. بۇل ءۇيدىڭ سىرتى عانا ەمەس، ىشىندە دە قالا مەن اۋىل مۇلكى تارتىستا تۇرعان ءتارىزدى. ءبىراق، كەبەجە، ساندىق سياقتى اۋىل جاساۋى سالتاناتتى جەردەن ورىن الىپتى دا، قالا مۇلكىنىڭ ۋاكىلى — ونشاقتى ورىندىق پەن ۇلكەن ستولدى ءۇيدىڭ ءبىر مۇيىسىنە ىسىرىپ تاستاپتى. ەدەنگە كيىز بەن الاشا ارالاس توسەلىپ، ونىڭ ۇستىنە كورپە جايىلىپتى. ءتور جاق قابىرعاعا الامىش ءبىر نارسە ۇستالعان ەكەن. ونىڭ كىلەم ەكەنىن دە مەن كەيىن ارمان اعايدان سۇراپ ءبىلدىم. وسى قابىرعانىڭ ورتا جەرىندە باسى كۇمىستەي جالتىراعان جۇمساق كروۆات. كروۆات تۇسىندا قوساۋىز مىلتىق، كۇمىس ساپتى قانجار مەن ءدۇربى ءىلىنىپتى دە، توڭىرەگىنە الامىش شىمىلدىق ۇستالىپتى. بولمەنىڭ ءدال ورتاسىنداعى ۇلكەن اسپالى شامنىڭ ساۋلەسىمەن ءۇي ىشىندەگى جيھاز جالت-جۇلت ەتەدى.
تاڭدانىپ ءبىراز تۇرىپ قالدىم. جۇمساق كروۆاتتىڭ ۇستىندە شالقاسىنان جاتقان «بۋىرىل» مەنىڭ كەلگەنىمدى بايقاعان دا جوق. قولىندا دومبىرا. «بۋىرىل» ساقالىن شوشاڭداتىپ، ساۋساقتارىن سانمەن قوزعاپ، كۇمبىر-كۇمبىر قاعادى. كۇيدە دە وسى ءۇيدىڭ سالتاناتىنا لايىق ءبىر ماڭعازدىق بار ءتارىزدى. الاڭى جوق ادامنىڭ اۋانىنا كوشكەندەي قوڭىر عانا سويلەيدى.
كەڭ بولمەنىڭ باتىس جاق قابىرعاسىنداعى ەسىگى ەشبىر دىبىس بەرمەستەن اشىلىپ ەدى، ماناعى ەڭكىش قارا جىگىت ۇلكەن اق ساماۋىرىندى اكەلىپ، ساكىنىڭ شەتىنە قويدى دا، ماعان ءبىر قاراپ، كەرى شىعىپ كەتتى. وسىعان ىلەسە كىرگەن ادەمى اق كەلىنشەك مەنىڭ سالەمىمدى قابىلداۋدىڭ ورنىنا قاباق كورسەتتى.
— وي بالا، نەعىپ تۇرسىڭ مۇندا؟
— جۇمىسىم بار ەدى.
— ەكىندى مەن اقشام اراسىندا نە جۇمىس. كەيىن كەلەرسىڭ. اسىمىزدى ءبىر دۇرىس ىشكىزەتىن كۇندەرىڭ بار ما؟!
امانداسپاي جاتىپ اشۋىن شاقىرعان اق كەلىنشەكتىڭ داراقىلىعىنا ەرەگىستىم دە، مەن دە قارىسىپ الدىم. باياۋ كۇيدىڭ نازىك ىرعاعىنا بالقىعان «بۋىرىلدىڭ» بىزبەن ءىسى دە بولعان جوق. ءوزىنىڭ جولسىزدىعىن اڭعاردى ما، الدە وزگە ويى بولدى ما، اشۋلى كەلىنشەك تە مەنىمەن ەندى قايتىپ ايقاسپاي، اۋماقتى داستارقانىن جايۋعا كىرىستى. كوك-الا شىنىاياقتارعا تولى كۇمىس پودنوس تا اق ساماۋىرىنعا كورشى قوندى. اق باۋىرساق پەن مايعا پىسكەن جۇقا نانعا، قۋىرداق پەن مايعا، قانت پەن كونفەتكە تولعان ىدىستار كەڭ داستارقاننان كەمەرلەي ورىن الدى. بارلىعى دا ءومىرى مەنىڭ اۋزىما تيمەگەن تاعامدار. «وسىنىن ءبارىن مىنا ەكەۋى جەپ تاۋىسار ما ەكەن؟» — دەپ ويلادىم.
— اس دايىن، تۇرمايمىسىڭ؟ — دەدى كەلىنشەك، كەروسينكا ۇستىندەگى الا قۇماندى الۋعا ىڭعايلانىپ.
— وي، مىناۋ قاي بالا؟ — شاشاقتى دومبىراسىن تاعى دا بىرەر قاعىپ، توسەكتەن كوتەرىلگەن «بۋىرىل»، ۇزىن مۇرتىن ءبىر شيىرىپ تاستادى دا، شۇڭىرەك كوزىن ءسال قىسىپ، مەنىڭ جۇزىمە ءۇڭىلدى، — بۇل قايسىڭ ءاي؟
— ءبىرىنشى رەت كورىپ تۇرمىن، — كەلىنشەك ماعان شەگىر كوزىنىڭ بار نالەتىمەن تاعى دا ءبىر رەت قاراپ الدى، — اس اڭدىعان جەتىمدەردىڭ ءبىرى شىعار.
ادەمى كەلىنشەكتىڭ اۋزىنان شىققان ادەپسىز سوزگە قانشا قورلانسام دا، كەلگەن جۇمىسىمدى بىتىرمەي كەتپەيىن دەگەن ويمەن تۇرا بەردىم. «بۋىرىلدىڭ» توسەكتەن كوتەرىلۋىن كۇتىپ تۇرعانداي، كورشى بولمەدەن كىرگەن بەس-التى ادام داستارقاندى جيەكتەي جايىلعان كورپەگە كەلىپ وتىرا باستادى. وزىمنەن ەكى-ۇش جاس كىشى اقسارى قىز ماعان اسا ءبىر ايانىش بىلدىرگەندەي، از قاراپ تۇردى دا، بۋىرىلدىڭ وڭ تىزەسىنە بارىپ وتىردى. كىشكەنە قىزدىڭ كوز قاراسىندا دا ءبىر سۇيكىمدىلىك جاتىر ەدى، ءوزى دە ءوپ-وڭدى ەكەن. قالا مەن اۋىلدىڭ ءبىرىن-بىرى جەڭە الماي جۇرگەن تارتىسىن وسى قىزدىڭ ۇستىندەگى كيىمىنەن دە اڭعارۋعا بولاتىن ءتارىزدى. توبەسىنە جاسىل لەنتا بايلاپ، ۇستىنە قالا تىگىنشىلەرىنىڭ قولىنان شىققان كوك بارقىت كامزول كيگىزىپتى دە، وڭىرىنە ءتىزىلتىپ كۇمىس تەڭگە قاداپتى. «بۋىرىل» ماعان تاعى دا ءبىر قاراپ «وي، سەن...» دەپ قالىپ ەدى، سول جاعىندا جۇگىنە وتىرعان بىرەۋ اندەتىپ قويا بەردى دە، ءسوز اياقتالماي قالدى. مۇرتىن تاڭقيتا قىرعان قارا تەلپەكتى تىم ۇزاق كۇڭىرەندى، تەگى دۇعا وقىپ وتىرسا كەرەك. قۇرانى اياقتالعاننان كەيىن دە ەكى قولىن جوعارى كوتەرىپ، تالاي ۋاقىت كۇبىرلەپ بارىپ، بەتىن سيپادى. سودان كەيىن ۇشى سىيدالانىپ كەلگەن تەكەساقالىن ۋىستاپ، كوزىن جۇمىپ ءبىراز وتىردى دا، وڭ قولىن مايلى شەلپەككە سوزدى.
— تيە بەرسىن!
— ءامين!
— وي، سەن جانتاستىڭ بالاسىسىڭ با؟ — «بۋىرىل» ماعان ونشا تاكاپپارلىق بىلدىرمەي، تاڭدانا قارادى، — نەعىپ ءجۇرسىڭ مۇندا؟
— قايىر سۇراپ جۇرگەن شىعار، بىردەمە بەرىڭدەرشى. جەتىمنىڭ تىلەگى قابىل بولادى دەيتىن. جول ۇستىندە وتىرسىڭ عوي، — دەدى «بۋىرىلدان» اۋماعان قارا كەمپىر. — بۇگىن ايناش كەلىننىڭ دە قايتىس بولعان كۇنى ەدى.
— ءاي، كەل، شاي ءىش، — جول جۇرگەلى وتىرعان ءدىنشىل اتامان اناسىنىڭ سوزىنە ابدەن ۇيىپ كەتسە كەرەك، ماعان بۇل جولى ءتىپتى مۇسىركەي قارادى، — كەل وتىر.
— سەنىڭ سول مىنەزىڭ قۇرىسىن، — ادەمى كەلىنشەك مەنەن جيىركەنگەندەي ءبىر تىجىرىنىپ قويدى، — ءۇستى-باسى تازا ەمەس، باتتاسقان بالىق قابىرشاعى. داستارقان باسىنا كەل دەگەن نەسى-اي؟ بار باقىتىڭ وسى بالادا تۇرسا دا، انا جاقتا تۇستەن قالعان تاماق بار، سونى اكەلىپ بەرەيىن.
ادەمى تۇرىنە لايىق ادەپتى مىنەزى جوق، داراقى كەلىنشەك ەكىنشى بولمەگە شىعىپ كەتكەن ەدى، مۇجىلماعان سۇيەككە تولى قاڭىلتىر تاباقتى ماعان ۇسىنا بەردى، ىشىندە وكپە، باۋىر ارالاس بىرەر كەسەك ەت تە بار كورىنەدى. قارنىم قانشا اشىپ تۇرعانمەن قالدىق تاماققا سۇعىنا قۇلاۋدى ار كوردىم دە، باسىمدى شايقادىم. مەنەن بۇنى كۇتپەگەن كەلىنشەك وتە جابىرلەنىپ قالدى.
— ويباي، مىناۋ جەتىمنىڭ تاكاپپارىن قارا، كۇت وندا، قازى مەن قارتا اسىپ بەرەيىن.
— مەن جەتىم ەمەسپىن، شەشەم بولماسا دا اكەم بار.
— ۋا، قاسقىردىڭ بالاسى، اكەسىنە تارتقان ءارى تاكاپپار، ءارى قايسار بولماسا يگى ەدى، — «بۋىرىل» مازاقتادى ما، الدە شىنىندا دا مەنىڭ الگى ءبىر مىنەزىمە رازى بولدى ما ساقىلداپ كۇلىپ الدى، — دۇرىس ايتادى. اكەسى بار بۇنىڭ... اكەسى بار بالا جەتىم بولا ما؟!
جاسىل لەنتالى قىز اۋىر كۇرسىنىپ، اكەسى مەن اجەسىنە قاراپ كۇبىر ەتە قالدى، ولار ريزالىق ءبىلدىرىپ، باستارىن يزەستى. قىز جۇگىرىپ مەنىڭ جانىما كەلدى.
— ءما، ال!
الاقانىندا ادەمى قاعازعا وراعان بەس كونفەتا بار ەكەن. مەن كونفەتاعا قىزىعا تۇرسام دا ماناعى ءبىر تاكاپپارلىعىمدى قايتالاۋعا تىرىسىپ ەدىم.
— ال، شىراعىم، ال! — دەستى كەمپىر مەن «بۋىرىل».
— ءما، ال! — قىز مەنىڭ قارسىلىعىمدى تىڭداپ تا جاتپادى، قولىنداعى كونفەتىن الاقانىما سالدى، — ۇيالما، ال. شەشەڭ جوق پا؟
مەن باسىمدى يزەدىم. قىز اۋىر كۇرسىنىپ قويدى. كوزىنە جاس تا كەلىپ قالعان ءتارىزدى. بايقاۋىما قاراعاندا ول قىزدىڭ وزىندە دە شەشە جوق بولۋعا ءتيىستى.
— بالام، بەرى كەلشى ءوزىڭ، — دەپ «بۋىرىل» ماعان قاراپ ەدى، اشۋلى كەلىنشەك بەتىنەن الا ءتۇستى.
— جەتەر ەندى، اناۋ مىرزا قىزىڭ جارىلقادى عوي.
— ءجا، ءجا، توقتات ەندى — «بۋىرىل» اق كەلىنشەكتى قاباعىمەن ءبىر قايتارىپ تاستادى دا، ماعان بۇرىلدى. — كەل، شاي ءىش.
— جوق، اتا راحمەت، ىشپەيمىن.
— ال، وندا جۇمىسىڭدى ايت؟
— اتا، مەنى تەڭىزگە الا كەتىڭىزشى.
— ۋا، كوك جالدىق بولتىرىگى. تەڭىزگە بارعىڭ كەلەدى ەكەن عوي، ءا؟
— يا، تەڭىزگە بارعىم كەلەدى.
— احونداعىلاردىڭ تاماعى توق بولادى دەپ بىرەۋ جەلىكتىرگەن عوي سەنى. قوي، بالام، بۇل ىعىس-وتنوسپەن بايلانىستى، قاتەرلى ساپار. وندا توق بولعاننان دا بۇندا اش بولعانىڭ ارتىق. قارنىڭ اشسا ءبىزدىڭ ۇيگە قولبالا بولىپ كىر.
— يا، باسە، ءسويت، — اق كەلىنشەك ماعان كەكەسىن پىشىنمەن تاعى دا ءبىر قاراپ الدى، — مەن ساعان كىل قازى-قارتا اسىپ بەرىپ تۇرامىن.
— ءجا، ءجا، جەتەر ەندى! — «بۋىرىل» بۇل جولى تىم قاتتىراق جەكىپ ەدى، كەلىنشەك ودان ءارى سالعىلاسۋىن قويىپ، جىمداي بولا قالدى، — بالام - اۋ، ءتىپتى ىعىستى بىلاي قويعاندا، وندا سەنىڭ قولىڭنان كەلەتىن نە جۇمىس بار؟
— اتا، الا كەتىڭىزشى، — ءبىر بىلەگىممەن كوزىمدى، ەكىنشى بىلەگىممەن مۇرنىمدى ءسۇرتىپ، پىسىلداي باستادىم، — مەن ءبارىن دە ىستەي بىلەمىن، تاماق تا پىسىرە الامىن، تابىرا دا باسا الامىن...
— حا-حا، حا-حا، — «بۋىرىل» قارقىلداپ كۇلىپ الدى.
— اقماق، تابىرانىڭ وندا تۇككە دە كەرەگى جوق. تەڭىز ءۇستى قورقىنىشتى دەگەندى تۇسىنەسىڭ بە؟ قاتتى جەل سوعىپ، مۇز سىنسا، ىقتىرىپ اكەتەدى...
— ءبارىبىر، الا كەتىڭىزشى اتا، مەن قورىقپايمىن.
— وي، مىنا بالا نەگە جىلاپ تۇر؟ — دەپ قالىپ ەدى، وسى كەزدە ۇيگە كىرگەن بىرەۋ، ەندى قاراسام ارمان اعام ەكەن.
— تەڭىزگە الىپ كەت دەيدى اقماق. — اتامان كۇلىپ الدى. — تالابىن كوردىڭ بە، بۇنىڭ ءا؟!
— نەسى بار، قازانشى بالا بولىپ بارسىن، بۇعان دا جۇمىس تابىلادى. — ارمان مەنى ارقاعا قاقتى. — وتى بار بالا.
— قوي، جەلىكتىرمە، اقماق نەمەنى.
ارمان اعايدىڭ ءسوزىن سۇيەۋ كورىپ، مەن تاعى دا وتىنە باستادىم.
— اتا دەيمىن، الا كەتىڭىزشى، اتاجان.
— اكە، — دەدى جاسىل لەنتالى قىز، مەنىڭ ءۇشىن اكەسىنە جالبارىنىپ — اكە، جىلاپ تۇر عوي، الا كەتىڭىزشى.
مانادان بەرى داۋىسىمدى شىعارىپ، قاتتىراق جىلاۋعا «كەلەمەش ەتەر» دەپ وسى قىزدان ۇيالىپ تۇر ەدىم، ەندى ءبىرجولا باقىرىپ جىبەردىم.
— ا-ت-ا، ال-ا كەتى-ڭىز-شى...
— وي، مىناۋ سورلى تىم ەگىلىپ كەتتى عوي. جارايدى، دايىندالا بەر، — دەدى اتامان، — قازانشى بالا بولىپ بارارسىڭ. ەرتەڭ تاڭ اتا جۇرەمىز. ۇيقتاپ قالما.
— راحمەت اتا، راحمەت.
قۋانىشىم قوينىما سىيماي، ۇيدەن شىعا جۇگىردىم.
دەمەك، ەرتەڭ تەڭىزگە جۇرەمىن. اكەمدى ىزدەپ تابامىن. سەرەجا مەن اسقارعا قوشتاسۋ كەرەك پە، جوق پا؟ الدىڭعى كۇنى ءبىز اسىق ويىنى ۇستىندە ارازداسىپ قالعان ەدىك. سودان بەرى تىلدەسپەيمىز. جوق، جوق، بارماۋىم كەرەك. بۇل وتىنگەندىك بولادى. ولار ءقازىر ەكەۋى بىرىگىپ، مەنى شەتتەتىپ ءجۇر. سەرەجا سوڭعى كەزدە كىل اسقاردى جاقتايدى. ءبىرى ورىسشا، ەكىنشىسى قازاقشا كوپ بىلەمىز دەپ ماقتانادى. مەنى «قاپ-قاراسىڭ» دەپ كەمىتەدى. وزدەرى اپپاق پا ەكەن، ولاردىڭ؟
يا، بارمايمىن. وينامايمىن ولارمەن. قايتىپ كەلگەن سوڭ رەمونت بازاسىنداعى ساشامەن دوس بولام. ول جۋاس بالا. ءوز ايتقانىمنان شىقپايدى. ال، سەرەجا مەنى وقىتپاي قويسا قايتەم؟ مەيلى، وقىتپاسا وقىتپاسىن. ونىڭ بىلگەنىن ۇيرەنىپ تە الدىم. الىپپەسىن شە؟ بەرىپ كەتسەم بە ەكەن؟ جوق، بەرمەيمىن. تەڭىزگە الا كەتەمىن. ءبىر بەتىن جىرتىپ العان ەدىم. كورسەتۋگە بولمايدى. اكەم كەلگەن سوڭ جانا الىپپە اپەرۋىم كەرەك.
وسىنداي وي ۇستىندە كەلە جاتىپ كازارماعا قالايشا جەتىپ قالعانىمدى دا اڭعارماپپىن...
ءىىى تاراۋ. قوش، مازاسىز كازارما!
دالادان جۇگىرىپ كەلگەن بەتىم، ەسىكتى اشىپ جىبەرگەن ەدىم، كازارما ءىشى تاس قاراڭعى ەكەن. ءار جەردەن توسەكتە جاتىپ تارتقان تەمەكىنىڭ جىلت-جىلت ەتكەن قىزىل وتتارى عانا كورىنەدى. ءۇي ىشىندەگى سۇيكىمسىز ءيىس وڭمەنىمنەن اتىپ جىبەردى: جۇمىس كيىمدەرىندەگى تۇزدىق پەن ماحوركا ءتۇتىنىنىڭ يىسىنە ادام تىنىسى ارالاسىپ، اۋا ابدەن قويىرتپاقتانىپ الىپتى. ۇنامسىز ءيىستى بىلاي قويعاندا، وسى كازارمانىڭ ىشىندەگى اۋاسى كوك ءتۇتىن بولسا كەرەك، كوزىم دە اشىپ بارا جاتقان ءتارىزدى. ءيىس كەتسىن دەپ ەسىكتى ءبىراز اشىق تاستاپ ەدىم، اشقىلتىم اۋاعا بويى ۇيرەنگەندەر ءار جەردەن ايقايلاپ قويا بەردى.
— ۋا، جاپ ەسىكتى. ءۇيدىڭ ىشىندە ونسىز دا بوران سوعىپ تۇر، بويىمىز جىلىنار ەمەس.
ەسىكتى دەرەۋ جاپتىم دا، ەپتەپ قانا ءوز كويكاما جەتتىم. مەنىڭ توسەگىم تەرەزە الدىندا بولاتىن. اينەگى سىنىپ تۇسكەن كوزدەرى شوقپىت كيىمدەرمەن بىتەلگەن تەرەزەسى عانا ەمەس، قابىرعاسى مەن توبەسىنىڭ ءوزى قىراۋلانىپ كەتەتىن ەسكى كازارمانىڭ ءىشى شىنىندا دا ازىناپ تۇر ەكەن. بويىم ۇيرەنگەنگە مە، الدە شىنىندا دا سولاي ما، بۇل ماڭنىڭ اۋاسى تازاراق ءتارىزدى. مۇمكىن، تەرەزەدەن سوققان جەلدەن ىعىسىپ ءيىس- قونىستى بورسىعان اۋا ەسىككە قاراي ويىسقان شىعار. قاراڭعىدا قارمانىپ، بارىمدى ءبۋىپ-تۇيدىم دە، سىرت كيىمىمدى شەشپەستەن توسەگىمە قيسايا كەتتىم. ەتىگىمدى عانا كويكا استىنا تاستاپ، شۇلعاۋىمدى اياعىما وراپ الدىم. بۇرىن اينەككە اياعىمدى بەرەتىنمىن-دى، بۇگىن باسىمدى بەردىم. بۇنىمدا دا ەسەپ بار، ات قوراعا باراتىن ادامدار وسى تەرەزە الدىنداعى جولمەن جۇرەدى. تىڭداپ جاتىپ، تىقىر ەستىلگەن بويدا جۇگىرە شىعايىن، ايتپەسە الداپ كەتەر دەپ ويلايمىن.
ۇيقىم كەلمەي ۇزاق جاتتىم. دالادان جىلى كەلگەن ەدىم، ەندى تونا باستادىم. قيۋى قاشقان قىمتاۋسىز اينەكتەن ىزىلداپ سوققان سۋىق جەل جاعامنان كىرىپ، بۇكىل دەنەمدى ارالاي جونەلدى. اينەككە تۇبىتتەنە تۇرعان قىراۋدىڭ مۇزداي ۇساق تۇيىرشىكتەرى كەيدە بەتىمە ساۋ ەتە قالادى. «يششا» دەيمىن سىلكىنىپ. بۇل ءسوزدى مەن عانا ەمەس، تالايلار-اق ايتىپ جاتىر. اراسى توقىما جوكەمەن بولىنگەن كورشى بولمەدەن كۇرك-كۇرك جوتەلگەن جانقيا اپايدىڭ داۋسى ەستىلەدى.
— اپىرىم-اۋ، الگى بالاسى بار بولعىر قايدا ءجۇر؟ — دەيدى ول كۇرسىنىپ.
— اپا، مەن جاتىپ قالدىم.
— كەلىپ بالىعىڭدى جەمەيمىسىڭ؟
— جوق، اپا، ۇيىقتاعىم كەلىپ جاتىر. ەرتەڭ جەرمىن.
— مىندا كەلشى ءوزىڭ. ءشارىپقالي ەكەۋىڭدى ەكى جاعىما الىپ جاتايىن. جىلى جاتامىز. كەشكى جاعىلعان قامىس وتىننىڭ از قىزۋىن مىناۋ اشىق-تەسىك اينەك سورىپ الدى دا، ءۇي-ىشى ازىناپ كەتتى. بويىم جىلىنار ەمەس.
— اپا، مەن شەشىنىپ قالدىم.
— ءجا، جارايدى وندا، تەك توڭىپ قالما، قاراعىم.
— جوق، توڭبايمىن، اپا.
جانقيا اپايدىڭ شاقىرعانىنا بارماۋىمدا دا سىر بار. اكەم تەڭىزگە جۇرەردە مەنى وسى كىسىگە تاپسىرىپ كەتكەن-دى. سودان بەرى كوبىنە ءشارىپقالي ەكەۋمىز جانقيا اپايدى (قۇشاقتاپ جاتاتىنبىز. ەسكى-قۇسقىنى قالدىرماي جامىلىپ، قۇشاقتاسىپ العان سوڭ جىلى شىعاتىنىمىز دا راس ەدى. بۇگىنگى ءتۇن اسا ءبىر سۋىق بولسا دا ءوز توسەگىمدە جالعىز جاتۋعا بەل بايلادىم. ويتكەنى، مەن تەڭىزگە جانقيا اپايدان رۇقساتسىز، جاسىرىنىپ كەتكەلى جاتىرمىن. ەگەر بۇنىمدى سەزىپ قالسا، جىبەرمەيدى ول كىسى.
قول-اياعىمدى باۋىرىما جىيىپ، ءبۇرىسىپ جاتىرمىن. بىرەۋلەردىڭ اعاش كويكالارىن شيقىلداتا، اۋىر ىڭقىلداعان، بىرەۋلەردىڭ تىستەرىن شاقىرلاتقان ۇرەيلى ۇندەرى كەلەدى قۇلاققا. جانقيا اپايدىڭ جانىنداعى بولمەدەن شاڭ-شۇڭ داۋىستار ەستىلىپ، ءبىر جاس بالا شىر ەتە قالعان ەدى، ماتۆەي ستەپانوۆيچ تاعى دا ماس بولىپ كەلگەن ەكەن. كۇندەگى ءداستۇرى بويىنشا ءۇي-ىشىن ءبىر دۇرلىكتىرىپ الدى دا، تارعىلدانعان جۋان داۋىسىمەن مۇڭدى ءبىر انگە باستى:
— كانە، ۆانيا، ىشەمىز بە،
قاسىرەت پەن قاتتى سۋىقتان.
ماس ادامعا تەڭىز سۋى
كەلمەيدى دەيدى جۇلىقتان...
— كەل، قاتىن، ءىش، ىشەمىز دە ۇمىتامىز قاسىرەتتى.
— راحمەت، اس بولسىن. ءىش ءوزىڭ. سەن بار تاپقانىڭدى اراققا سال. ۇيدە مىناۋ بالالار ىشۋگە اس، كيۋگە كيىم كيىپ، دىرىلدەپ وتىرسىن.
— ءاي، قاتىن، جانىڭ باردا ءىش، ايتپەسە...
وسىنىڭ ارتىنشا ءبىر نارسە دۇڭك ەتە قالدى. تەگى ماتۆەي ستەپانوۆيچ ۇلكەن جۇدىرىعىمەن سالىپ جىبەرگەن بولسا كەرەك. بالالار دا شىرىلداپ قويا بەردى.
— ءولتىردىڭ ويباي. مىناۋ بالالارىڭدى اسىراۋدىڭ ورنىنا بار تاپقانىڭدى اراققا جۇمساپ، بۇلىك سال دا ءجۇر.
— مەنىڭ بالام با ولار، پاتشانىڭ سولداتى. سولدات گرەك بولسا ۇكىمەت ءوزى اسىراپ السىن. اسىراعاننان نە پايدا بۇلاردى؟ انە، ۆانيا سوعىسقا باردى دا ءولدى. ەح، ۆانيا، ۆانيا، — ماستىعى ايىعا باستادى ما، الدە شىرىلداپ قالاعان سابيلەرىن مۇسىركەدى مە، ماتۆەي ستەپانوۆيچ ەندى جىلاۋعا كىرىستى، — قىمباتتى ۇلىم مەنىڭ، سەن ەندى جوقسىڭ.. ماڭگى جوقسىڭ. قانداي جاقسى جىگىت بولىپ ەدىڭ، قىمباتتىم. ەح، بيشارا بالالار، سەندەر دە ەسۋگە تىرىسىڭدار. وسكەن بويدا وققا ۇشىپ ولەسىڭدەر. جارايدى، قالاماڭدارشى. مەن ەندى تيمەيمىن سەندەرگە. اراق تا ىشپەيمىن. مەن ءقايبىر ەرىككەننەن ىشەدى دەيسىڭدەر. قاسىرەتى ءىشىمدى جالاپ بارادى، ەح!
— ەح، ىشەمىز بە، كانە تۋمام،
قاسىرەتتى بويدان قۋارعا،
ءبىراق، كەدەي سورلىنىڭ
قايعىسىن اراق جۋار ما؟
— ماريا، جانىم، كەشىر مەنى، كەشىر. كەشىر، مەن اقىماقتى...
— جارايدى. بۇدان بىلاي اقىلدى بولاتىن بولساق، قويدىم.
— انت ەتەم. كوزىڭە ءتيدى مە، كەشىر. مەنى الداۋدىڭ ورنىنا...
— وقاسى جوق. مەنىڭ كوز الدىمنىڭ كوگەرىپ جۇرۋىنە جۇرت ۇيرەنىپ الدى عوي. ەندى ۇيقى بەرشى ءوزىڭ.
— ال، جاتتىم، جاتتىم، اقىلدىم، قويدىرشى، مىنا بالالاردى. نەگە جىلايدى، قورقىپ كەتكەن بە؟
— قورقىپ قانا ەمەس، توڭىپ جاتىر. ءۇيدىڭ ازىناپ تۇرعانىن كورمەيمىسىڭ.
— ءۇي سۋىق پا، وندا مەن ءقازىر وت جاعايىن.
— ءتۇن ىشىندە ساعان وتىن بەرەتىن بە ەدى.
— مەن سۇراپ جاتپايمىن. اناۋ قامىستان سۇيرەپ اكەلەم دە جاعام.
ماتۆەي ستەپانوۆيچ جاپون سوعىسىندا قالدىرعان اياعىنىڭ ورنىنداعى اعاش قازىعىمەن كازارما ەدەنىن تاسىر-تۇسىر تەۋىپ دالاعا شىعىپ كەتكەن ەدى، وسىنىڭ ارتىنشا سالدىر-سۇلدىر داۋىس تاعى دا ەستىلە قالدى. تەگى قامىس سۇيرەتىپ كەلە جاتسا كەرەك.
— ماريا، مىنە، وتىن دا كەلدى. ءقازىر ءۇي دە جىلىنادى.
— ءاي، سەن ءۇيدى ورتەپ الارسىڭ بار، جاتشى، ءوزىم جاعايىن.
— جوق، جوق، ماريا، ەكەۋمىز جاعايىق، — ماتۆەي ستەپانوۆيچ الگى ءبىر ۋاعداسىن ۇمىتىپ كەتسە كەرەك، ەندىگى اڭگىمەنى تاعى دا اراقتان باستادى، — ماريا، كانە، مىنانى ءىشىپ قويامىز با؟
— الگى ۋادەڭ قايدا؟
— باۋىرىم، ەتىگىڭ دە تىم ناشارلاۋ ەكەن، — ارمان اعاڭ ۇلكەندەۋ كيىز بايپاق ۇسىندى، — مىنانى كيشى. توسەك-جاستىق تا الۋ كەرەك.
جانقيا اپاي كەلىپ قالا ما دەپ اسىققاننان توسەك-ورنىمدى دا بۋۋعا مۇرشام بولمادى، قۇشاقتاپ الدىم دا، جۇگىرىپ دالاعا شىقتىم. جەل باسىلىپ قالعان ەكەن. كازارما الدىندا ءتىزىلىپ ون بەس شانا تۇر. بىرىنە تاۋداي ەتىپ قامىس، بىرىنە پىشەن تيەپ، ءار شاناعا ەكى-ەكىدەن كىسى ءمىنىپتى. تەك الدىڭعى شانانىڭ عانا جۇگى الاسالاۋ كورىندى. ءبىز اتامان ەكەۋمىز وسى شاناعا مىندىك. ءشوپ ۇستىنە كوتەرىلگەندە قولىما قاتتى ءبىر نارسە تيگەندەي بولدى، سيپالاپ بايقاسام مىلتىق ەكەن. «كەشەگى اتامان كروۆاتىنىڭ تۇسىندا ءىلۋلى تۇرعان قوساۋىز وسى شىعار» دەپ ويلادىم.
— ءۋا، تۇگەلسىڭدەر مە؟
— تۇگەلمىز! — دەگەن داۋىستار جامىراسىپ بارىپ باسىلدى.
— ال، كەتتىك!
اتامان دەلبەنى قولعا العان بويدا-اق، جەمگە جەلىككەن ات جورتاقتاي جونەلدى دە، اۋىرلىقتى ەندى عانا سەزگەندەي، ازدان كەيىن ايانعا كوشتى. شانا تابانىنىڭ قاتقان قاردى سىزىپ، ءبىر سارىنمەن شيقىلداعان ۇنامسىز ءۇنى قۇلاقتى تۇندىرىپ بارادى. ءجۇرىپ كەلەمىز، ءجۇرىپ كەلەمىز. دالاعا شىققان بويدا-اق ەرتەڭگى اياز بەتىمنەن شىمشىپ-شىمشىپ العان ەدى، ءقازىر دەنەم دە توڭازي باستاعان ءتارىزدى. كوزىمە ۇيقى تىعىلىپ، ەسىنەپ الامىن. ارتىما قاراسام باتاعانىڭ وتتارى دا كوزدەن تاسا بولعان ەكەن. «قوش، مازاسىز كازارما!» دەپ ىشتەن ءبىر كۇرسىنىپ الدىم.
— نەمەنە، توڭدىڭ با، بالام؟ — دەدى اتامان.
— جوق، — «مىناۋ ءبىر ماسىل ەكەن دەپ ايتپاسىن»، دەگەن ويمەن سىر بىلدىرمەۋگە تىرىستىم، — جوق، اتا، توڭعانىم جوق.
— جوقتى قوي، قاتىپ قالارسىڭ. جاياۋ ءتۇسىپ، ءبىراز جۇگىرىپ الايىق. تىر، تىر، جانۋار!
ات توقتاعان بويدا اتامان ەكەۋمىز دە قالىڭ قارعا دومالاپ تۇسە قالدىق. وزگەلەر دە وسىلاي ىستەگەن ەكەن. الدىڭعى اتتى جاڭا عانا ءجۇرىپ وتكەن جولاۋشىنىڭ ىزىنە سالىپ، ءوزىمىز سوڭعى شانانىڭ ارتىندا اياڭداپ كەلەمىز. جاس جىگىتتەر بىرىنە-بىرى قار لاقتىرىپ، الىسىپ-الىسىپ الادى.
— كانە، بالانىڭ جولىن ءبىر سىنايىق. اتى داۋىل ەكەن، داۋىلداتىپ جۇرمەسە جارادى، — دەپ بويى وزىمنەن ءسال عانا بيىك، جىڭىشكە داۋىستى بىرەۋ مەنىمەن قاتارلاسا بەرىپ ەدى، ەندى قاراسام اساۋباي ەكەن.
— ۋا، جولى جامان بولسا قۇيرىعىنا قازان بايلايمىز، — دەسىپ جاس جىگىتتەر مەنى ازىلدەي باستادى.
— قويىڭدار، اۋرەلەمەڭدەر قوسشى بالانى، — دەدى اتامان، — جىلاتىپ الارسىڭدار. تۇندەگى ءبىر تۇسىمە قاراعاندا بۇل بالانىڭ جولى جاقسى بولا ما دەيمىن.
— ايتقانىڭىز كەلسىن. ەگەر جولى جاقسى بولىپ شىقسا ءوزىن جولدى بالا دەپ اتاۋ كەرەك.
— قازاندى وسى اساۋبايدىڭ وزىنە دە بايلاپ جۇرمەلىك. بۇ دا قىسقى بالىق اۋلاۋعا ءبىرىنشى رەت شىعىپ كەلەدى.
جىگىتتەردىڭ كۇلكى-دۋى مەنەن اساۋبايعا قاراپ؛ويىسقان ەدى، ءازىل اڭگىمەنى اتامان ءبولىپ جىبەردى.
— ال، جىگىتتەر، مىنىڭدەر شاناعا، قوسشى بالا بۋسانا باستادى، ءبىراز جورتىپ الايىق.
— تىر-تىر، — اتامان دەلبەنى تارتىپ، ءجۇرىستى باياۋلاتا بەردى، — ال، قوسشى، ارتتاعىلار جەتكەنشە جاياۋلاپ الايىق.
بويى قىزعان ۇشقىر ات ءبىراز جورتاقتاپ بارىپ، زورعا توقتادى. مەن تىكەمنەن تۇرىپ، الىسقا كوز جىبەردىم. اكەمدى ىزدەپ ەدىم، ەش نارسە كورىنبەيدى. كەڭ تەڭىزدىڭ ۇستىندە بىزدەن وزگە ءتىرى پەندە جوق ءتارىزدى. شانادان تۇسكەن بويدا مەن ءار نارسەنى بىلۋگە تىرىساتىن جاس بالاعا ءتان، اڭقاۋ سۇراقتاردى باستادىم.
— اتا، انا كوگىلدىر ىرگەگە تاقالعان سوڭ نە ىستەيمىز؟ — ماعان كوك جيەك ءتىپتى ءبىر جاقىن جەردە تۇرعان بوگەت قابىرعا سياقتى كورىنىپ ەدى، — ءقازىر جەتەمىز عوي.
— قابىرعا ەمەس، بالام، كوك جيەك، — اتامان كۇلىپ جىبەردى، — وعان قانشا جۇرسەڭ دە جەتە المايسىڭ.
— اتا، بۇل جەردە قار جاۋماي ما؟
— نەگە جاۋماسىن، جاۋادى، بالام.
— جاۋسا قارى قايدا، بۇل جەردىڭ؟
— وي-قىرى جوق، تەپ-تەگىس قوي. قار جاۋعان بويدا جەل ايداپ كەتەدى.
— اتا، مىناۋ ات پا، بيە مە؟
— بۇل ون اتقا بەرگىسىز بەدەۋ، بالام. ناعىز تەڭىزگە مىنەتىن جىلقى. الدىنا قارا سالمايدى. ەپتىسىن ايتساڭشى، جاياۋ كىسىنى شاق كوتەرەتىن جۇقا مۇزدان مىسىقشا جورعالاپ وتەدى. ارقان بويى جارىقتان جالعىز-اق قارعيدى.
— بەدەۋى نەسى؟
— قۇلىنداماعان بيەنى بەدەۋ دەيدى.
— اتا، — دەدىم تاعى دا، بۇكىل ۇرىم-بۇتاعىمىزعا مال بىتپەگەن، قايىقتان وزگەگە ءمىنىپ كورمەگەن باسىم ات ۇستىنە تۇرعان قىراۋدى دا اڭعارماسام كەرەك، — ءوزىنىڭ ءتۇسى اق-الا ما؟
— جوق، بالام، ءتۇسى تورى.
— تورى بولسا، نەگە اق-الا؟
— اق-الا ەمەس، بالام، ۇستىنە تۇرعان قىراۋ عوي.
— قىراۋ نەگە تۇرادى؟
— قاتتى ءجۇرىپ، تەرلەگەندىكتەن تۇرادى.
ءبىراق، مەن اتاماننىڭ بۇل جاۋابىنا قاناعاتتانا الماي تۇسىنىگىمشە قىراۋ دەگەن تالاسوۆ كازارماسىنا قاشقان قىمتاۋسىز تەرەزەلەرىنە عانا تۇرۋعا بولاتىن سياقتى. ال، سىرتى جۇپ-جۇمىر جىلقىنىڭ جونىنا قىراۋدىڭ قالاي تۇراتىندىعى ءسابي باسىما سىيماي-اق كەلە جاتسا كەرەك.
— ءما، قوسشى، قاراپ كور.
مەن ءدۇربىنى سول كۇيى كوزىمە اپارىپ ەدىم، تەك ءبىر بۋالدىردان وزگە ەشنارسە كورە المادىم.
— نە كوردىڭ بالام؟
— ەشنارسە كورىنبەيدى.
— وندا اناۋ ورتاداعى كىشكەنە دوڭگەلەكتى بۇراپ، كوزىنە شاقتاپ ال.
اتامان ايتقان دوڭگەلەكتى بۇراي باستاپ ەدىم، بۇكىل دۇنيە ايقىندالا ءتۇستى. كوز ۇشىندا بۇلدىراپ اقشا تاۋلار كورىنەدى. بۇل نە عاجاپ؟ ءوڭ بە، ءتۇس پە، سەنبەيمىن.
— ەندى كورىنە مە؟ نە كوردىڭ؟
— اتا، — مەن تاڭدانۋ سەزىمىنە سۇڭگىدىم دە اتاماننىڭ سۇراعىنا سۇراقپەن جاۋاپ قايتاردىم، — اتا، اتا، اناۋ نە؟
— مۇز تاۋلارى عوي، بالام.
IV تاراۋ. اتامان ۇكICIHE باتقان كYH
...كۇن كەشكە اينالىپ بارادى. ءىرىلى-ۇساق مۇز توبەشىكتەرىن ارتقا تاستاپ، اينا توسەپ تاستاعانداي جاپ-جالتىر جازىققا ۇيىرىلە قالعان ەدىك. جۇرت ءدابىر-دۇبىر سويلەسىپ، شانادان تۇسە باستادى.
— كانە، جىگىتتەر، — اتامان كوزىن قولىمەن كولەگەيلەپ جان-جاعىنا ۇزاق قاراپ الدى، — ءبىر شاماعا كەلگەن شىعارمىز. دەگەنمەن بايقاپ قارالىق. ەكى-ۇش جەردەن ۇكى ويىپ جىبەرىڭدەرشى.
— ۋا، سۇيمەن اكەلىڭدەر.
— سۇزگىنى دە الا ءتۇس.
— باگور دە كەرەك شىعار؟
— كەرەك. پروگون دا الا كەل.
بۇل اتالعان بالىقشى قۇرالدارىنىڭ كوپشىلىگى ماعان دا تانىس بولاتىن. سۇيمەن دەگەنىمىز ءبىر باسى جۇمىر اعاشقا ساپتالعان، ەكىنشى باسى ۇشكىر، ۇزىندىعى قۇلاشقا جۋىق، جۋان، قىرلى تەمىر. ول مۇز نە توڭ ويۋ ءۇشىن قولدانىلادى. سۇزگىمىز اعاش ساپتى تەمىر شەڭبەر. شەڭبەرگە كەندىر توقىلعان قورجىن-تور ۇستالادى. بۇل بالىق ءسۇزىپ الاتىن قۇرال. باگور دەگەنىمىز ۇزىن سىرىققا ساپتالعان ءبىر بۇتاقتى قارماقتى تەمىر. قارماعى ءىلىپ تارتۋعا، بۇتاعى ەكى نارسەنىڭ اراسىن قاشىقتاتۋعا پايدالانىلادى. تۇسىنە الماي قالعانىم «پروگون» ەدى، بۇنىسى ءبىر اسا ۇزىن سىرىق ەكەن.
— ال، كانە، باستادىق.
بەس-التى جىگىت كيىمدەرىن لاقتىرىپ تاستادى دا، بولات سۇيمەندى كوكشە مۇزعا قارش-قارش ۇرىپ، ۇكى ويۋعا كىرىستى. سۇزگىلەر سۇيمەننەن ۇشىپ تۇسكەن ۇزىن مۇز تۇيىرشىكتەرىن ارشي باستادى. كوپ ۇزاماي ۇلكەن قازان اۋزىنداي جەردىڭ مۇزى قاقپاقتاي توڭكەرىلدى دە قالدى، تىم-اق قالىڭ قاتقان ەكەن، ارشىننان اسا بار شىعار. جۇرت انتالاي قالعانعا مەن دە ءۇڭىلىپ ەدىم، ۇكى اۋزىندا سەرەجانىڭ كوزىنەن اۋماعان قاراكوك بىرنارسە ءموپ-مولدىر بوپ دوڭگەلەنە قاپتى. جاعادا قالعان دوسىمدى ەسىمە ءتۇسىرىپ، جاقىنداي بەردىم. ەندى قاراسام سۋ ەكەن. سۋدان ءبىر اشقىلتىم ءيىس كەلەتىن سياقتى. اتامان قولىنداعى ۇزىن سىرىعىن ۇكىگە بويلاتىپ شىعاردى دا، ماساتتانا ءبىر كۇلىپ الدى.
— شامام شاما-اق ەكەن. ءدال ۇستىنەن ءتۇسىپپىز، — دەدى ول، سىرىقتىڭ ۇشىنا ىلەسە شىققان قايىرشىق توپىراقتى اۋزىنا اپارىپ، — جولى بولادى دەمەپ پە ەدىم قوسشى بالانىڭ. اناۋ مۇز تاۋلارى جاڭا كوسەگە توقتاعان بولدى. مىناۋ كونستانتين قويناۋى. بۇل ءبىر بالىقتىڭ قىسقى قوراسى.
جۇرت ءسۇيىنىشتى پىشىنمەن ماعان قاراپ ەدى، مەن دە ماقتانىشىمدى سىرتقا شىعارعانداي كەۋدەمدى تولتىرا ءبىر دەم الدىم.
— ال، جىگىتتەر، — دەدى اتامان، — اتتارىڭدى دەرەۋ تۋارىڭدار دا، ونشاقتى ادام قوس تىگۋگە كىرىسىڭدەر. قالعانىمىز شاي-سۋ پىسكەنشە ءبىراز ۇكى ويىپ، اۋ قۇرىپ تاستالىق. بۇيىرسا، ەرتەڭ اقبالىق جەيتىن بولامىز.
— قوستى مىناۋ كىشكەنە توبەشىككە تىگەرمىز، — دەدى ميحايل يۆانوۆيچ.
— ارينە، قوس تىگۋدى ارمان ەكەۋىڭە جۇكتەدىم.
ون بەس شانانى كىشكەنە عانا مۇز توبەشىكتەرىنىڭ ارالىعىنا ۇيىرە تاستادىق تا، ميحايل يۆانوۆيچ پەن ارمان اعاي باستاعان ءبىر توپ ادام قوس تىگۋگە كىرىستىك. قالعاندارى سۇيمەندەرى مەن سۇزگىلەرىن سۇيرەتىپ، اتامانعا ىلەسىپ كەتتى. الگىدە عانا قۇلازىپ جاتقان مەڭىرەۋ كەڭىستىككە جان بىتكەندەي، توڭىرەك تۇگەل قاشىر-قۇشىر بولا قالدى. كوپ ۇزاماي وتىز ادامدىق ۇلكەن قوس تا دايىن بولدى. قوس قابىرعاسى يتارقالانىپ قالانعان بيىك نارقامىستان تىگىلىپ، سىرتى پىشەنمەن جابىلدى. ەدەنىنە قامىس پەن قوعا قابات-قابات توسەلىپ، مامىق پىشەن سالىندى. پىشەن ۇستىنە كيىز جايىلعان ەدى، بەينە قۇس جاستىقتاي جۇپ-جۇمساق بولدى دا شىقتى. ءوز قولىمىزبەن تىگىلگەن بۇل قامىس قوس ماعان اتانياز مىرزانىڭ ەدەنى سولق-سولق ەتىپ، سيراعى ءشىرىپ، جار جيەگىنە قاراي قيسايا باستاعان تاقتاي كازارماسىنان الدەقايدا ارتىق كورىندى.
— تاماشا بولدى، — ميحايل يۆانوۆيچ قامىس قوسقا سۇيسىنگەندەي ءبىراز قاراپ تۇردى، — ال، جۇرىڭدەر، ەندى اتامانعا بارالىق.
— تاماشا بولدى، ميحايل يۆانوۆيچ، — جۇمىسقا ءجوندى ارالاسپاسا دا، وسى قوستى ءوزى تىككەندەي ەكى ءبۇيىرىن تايانىپ، ءتالتيىپ تۇرعان اساۋباي، تومپيىپ سىرتقا تەبە بىتكەن الا كوزدەرىن كۇلىمدەتىپ، ماردىمسي سويلەدى، — تاماشا بولدى. اناۋ جەرىندە ءبىر ساڭىلاۋ قالىپ بارادى ەكەن. ءبىر ۋىس ءشوپتى اپارىپ تىعا سالىپ ەدىم، قاتىپ كەتتى. قازان مەن داۋىل اس پىسىرە بەرسىن. جۇمىستان كەلگەن سوڭ ءىشۋ كەرەك. توڭبايمىز. ءتۇۋ، تۇك ەتپەيدى. جاقسى بولادى.
— اپىر-اي؟ — ارمان مىرس ەتىپ كۇلدى، — ءبىر ۋىس پىشەندى تىعا ساپ ەدىڭ، قاتىپ كەتتى. وگىز مۇيىزىندەگى شىبىن...
جۇرت دۋ كۇلىپ الدى.
— ءاي، نە دەيسىڭ؟ — اساۋباي كىجىنىپ ىلگەرى ۇمتىلدى، — ويلارسىڭ...
— جاقسى بولادى دەيسىڭ، ءا؟ — ميحايل يۆانوۆيچ باسىن شايقادى دا، اساۋبايدى قولتىقتاپ ىلگەرى ۇمتىلدى. — ءجۇر كەتتىك.
الدىڭعى كۇنى اتامان قوراسىندا مەنى مازاقتايتىن توپال يەكتى ەڭكىش جىگىتتىڭ اتى قازان ەكەن. تەگى اق كەلىنشەك قوراسىنىڭ كوپتەن بەرگى قولبالاسى بولسا كەرەك. ەكەۋمىز جاڭا عانا كورىسكەندەي بىر-بىرىمىزگە باجىرايا قاراستىق تا، قوس باسىندا قالىپ قويدىق. ەڭكىش جىگىت الدەنەگە نارازى ادامداي، ميحايل يۆانوۆيچتار كەتكەن باعىتتان كوز الماي، ءبىراز ءۇنسىز تۇردى دا، ماعان بۇرىلدى.
— ءاي، بالا، سەنىڭ اتىڭ كىم؟
— مەنىڭ اتىم داۋىل، اعاي.
— داۋىلى نەسى، سويدەپ تە ات قويادى ەكەن. نەگە ولاي دەپ قويعان، ءا؟
— داۋىل كۇنى تۋىپپىن. اعاي، ءسىزدىڭ اتىڭىزدى نەگە قازان دەپ قويعان؟
— قازان ەمەس، قازانعاپ، — مەنىڭ سۇراعىمدا ءارى تاڭدانۋ، ءارى كەكەسىن بار ەدى، جىگىت وسىنى اڭعارىپ قالدى-اۋ دەيمىن، باجىرايىپ اشۋمەن قارادى، — قازان دەپ شىعارعان قاراباستىڭ توقالى، شىناشاعىمداي الگى اساۋباي دا مازاقتاپ، ءا، كوردىڭ بە؟ سەن دە سوعان ەلىكتەيمىسىڭ؟
— جوق، اعاتاي، مەن ءسىزدىڭ اتىڭىزدى شىنىندا دا قازان ەكەن دەپ قالعان ەدىم. قازانعاپ دەيسىز بە؟
— ءجا، ءجا، جەتەر. اكەل، اناۋ سۇيمەندى، — ەڭكىش جىگىت، باياعىدان بەرگى جۇمسالعاندارىنىڭ ەسەسىن ءبىر قايىرايىن دەگەندەي، مەنى جۇمساۋعا كىرىستى، — «قازان» دە، قاپ» تە، ءبارىبىر. مەنىڭ اتىمدى اتانياز قويشى، بايىماس ەدىم. اتانياز مىرزانىڭ اتىن قازانعاپ قويشى، كەدەي بولمايدى.
— ءماڭىز، اعا، — مەن سۇيمەندى سۇيرەتىپ اكەلىپ، قازانعاپقا ۇسىندىم، — ۇكى وياسىز با؟
— ءاي، سەنىڭ اتىن داۋىل عوي. كۇشىڭ دە داۋىلداي شىعار. ءوزىن ۇكى ويا بىلەسىڭ بە، كانە، قيمىلىڭدى كورەيىن؟
— اعا، مەن ۇكى ويىپ كورگەنىم جوق.
— نە، ونىڭ وقۋى بار ما، ال دا ۇرا بەر. اتىڭا ساي كۇشىڭ بولسا ءوزى ويىلادى.
— جارايدى، اعا، ويىپ كورەيىن.
مەن ءوز بويىمنان بيىك سۇيمەندى زورعا كوتەرىپ، كوكشە مۇزعا سوعا باستادىم. ءبىراق، مۇز بەتىنە داق تۇسىرە الار ەمەن، ۇشىنا تامان ۇستاعان ەدىم، سالماق سابىنا قاراي ءتۇسىپ، ءدىر-دىر ەتەدى.
— ءاي، بالا، — جىگىت شەك سىلەسى قاتىپ كۇلدى، — كوردىم، قانداي داۋىل ەكەنىڭدى. بەر، بەرى. ەندى مىناۋ قازان داۋىلىنىڭ كۇشىن كور.
— ءماڭىز، اعا.
قازانعاپ سۇيمەن ۇستاعان قولدارىن توبەسىنەن اسىرا كەرىپ، كوكشە مۇزدى قارش-قۇرش ۇرا باستادى. ەكى اياقتىڭ اراسىن كەڭ تاستاپ، قۇلاشىن جازا قيمىلدايدى.
سۇيمەندى سىلتەگەن سايىن كەسەك-كەسەك مۇزدار ومىرىلىپ ۇشادى. ماعان ءقازىر قازەكەڭنەن اسقان كۇشتى ادام جوق ءتارىزدى كورىندى. كوپ ۇزاماي ۇكى اۋزىنان كوگىلدىر سۋ دا بۇرق ەتە قالدى.
— ءاي بالا، اناۋ مۇزداردى قازاننىڭ بىرىنە سالا بەر.
— اعا، ول مۇزدى نەعىلامىز؟
— ەرىتىپ سۋ ىستەيمىز دە، شاي قايناتامىز.
— سۋ تۇرعاندا مۇز ەرىتۋدىڭ كەرەگى نە؟
— تەڭىز سۋى اششى بولادى.
— نەگە اششى بولادى؟
— ءاي بالا، ءوزىڭ باسىمدى قاتىرا بەرمە. «نەگە اششى بولادى!» اششى بولعان سوڭ اششى بولادى دا. مەن قايدان بىلەيىن نەگە اششى بولاتىنىن؟ قاسقىربايدىڭ مولدا ءىنىسى دەيسىڭ بە مەنى؟
قازانعاپ مەنىڭ ەندىگى سۇراقتارىما جاۋاپ قايتارمادى. قولىنداعى سۇيمەنىمەن مۇزدى ءسال قاشاپ موسى سيراقتارىن نىق ورناتىپ، جۋان سىرىقتى ەكى موسىنىڭ اشاسىنا سالدى دا، ەكى قازاندى سول كولدەنەڭ سىرىققا اپارىپ استى. سودان كەيىن ءبىر قازاندى مۇزعا، ەكىنشى قازاندى سۋعا تولتىرىپ، لاۋلاتىپ وت جاقتى.
جىگىت ەندى وت ىسىرۋدى ماعان تاپسىرىپ، ءوزى شانا جاقتان ءبىر نارسەنى كوتەرىپ كەلگەن ەدى، بۇنىسى ازىق قابى ەكەن. سىرتى قىراۋلانىپ قاتقان ەتتەردى ۇكىدەگى سۋعا ءبىر مالىپ، سۋ قۇيىلعان قازانعا تاستاپ جاتىر. يمەك قابىرعانى دا،كوزىم شالىپ قالدى. «ءا، بۇيىرسا كونكيلى بولام ەكەن» دەپ ويلادىم. ەندى ءبىر قاراسام جىگىت بالتاسىن كوتەرىپ-اق العان ەكەن، الگى قابىرعانى شاپقالى جاتىر.
— اعاتاي-اي، شاپپاڭىزداعى، — دەپ جابىسا ءتۇستىم.
— نەمەنە، — جىگىت ماعان تاڭدانا قارادى، — نەنى ايتاسىڭ؟
— مىناۋ قابىرعانى شاپپاڭىزشى دەيمىن.
— ونى نە ىستەيسىڭ؟
— كونكي ىستەيىن دەپ ەدىم.
جىگىت باسىن شايقاپ كۇلدى دە، ۇلكەن قابىرعانى ۇكىگە ءبىر مالىپ تۇتاسىمەن قازانعا سالدى. مەن تىلەگىمە جەتتىم-اۋ دەگەندەي كۇرسىنە ءبىر دەم الدىم. ازىرگە اڭگىمەمىز وسىمەن اياقتالىپ، ءارقايسىمىز ءوز جۇمىسىمىزعا كىرىستىك. قوس باسىندا ەكەۋمىزگە دە ەرمەك تابىلاتىن ءتارىزدى. مەن ەكى قازاننىڭ استىنداعى وتتى كەزەك ىسىرىپ وتىرمىن. جاسىنان ەنبەككە ۇيرەنگەن ەڭكىش جىگىت قوس ماڭىندا كۇيبەڭدەپ، كەم-كەتىگىن تۇزەپ ءجۇر. ءبىر قولىندا سۇيمەن، ءبىر قولىندا باگور، وزىمەن ءوزى كەڭەسىپ، كۇبىر-كۇبىر سويلەيدى.
ەندى ءبىر قاراسام توبەشىكتىڭ مۇزىن قوپارىپ، باگورمەن سۇيرەپ ءجۇر ەكەن.
— اعا، ونى نە ىستەيسىز؟
— كورمەيمىسىڭ، اتقا قورا سوعىپ جاتىرمىن. بىزگە جىلى قوس كەرەك بولعاندا، ولارعا ىق كەرەك ەمەس دەيمىسىڭ.
— اعا، اناۋ مۇز تاۋلارى مەن مىناۋ توبەلەر قالاي پايدا بولادى؟
— قاتتى جەل قۋعان مۇز ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى كوتەرىلىپ، مۇز تاۋىن جاسايدى.
— اعا، يتبالىقشىلار قاي جاقتا؟
— مىناۋ جاقتا، — جىگىت وڭتۇستىك شىعىسقا قاراي يەگىن ءبىر قاعىپ تاستادى، — ءاي، بالا، مىلجىڭداي بەرمەي كوزىڭە قارا، ىسىر اناۋ وتىڭدى.
سوزگە اينالىپ، بايقاماي قالسام كەرەك، قامىستار قازان استىنان قۇلاپ ءتۇسىپ، بەتالدى جانىپ جاتىر ەكەن. دەرەۋ ىسىرۋعا كىرىستىم. وتتى جاعا وتىرىپ ويعا كەتتىم. ەڭكىش جىگىتتىڭ يەك قاققان باعىتىندا اكەمدەر جاتقان بولۋعا ءتيىستى.
— ۋا، جارقىنىم، — اۋەلگى كەزدە تۇسىنە الماي قالعان جىگىت «بۇعان نە بولدى؟» دەگەندەي، ۇرەيلەنە قارادى دا، مەنىڭ كيىمدەرىمدى ۋقالاي بەردى، — نە بولدى، ءبىر جەرىڭدى ورتەپ الدىڭ با؟
— اعا، اناۋ نە؟ — دەدىم قولىمدى باتىسقا سوزىپ.
— ايتىپ تۇرعانىڭ نە ءوزىڭنىڭ، ءتۇسىندىرشى؟!
— اتاماندار جاقتاعى اناۋ وتتى ايتامىن.
— ءتۇۋ، زارەمدى ۇشىردىڭ عوي، — جىگىت ەندى عانا ءتۇسىندى دە، سول قولىمەن كەۋدەسىن باسىپ، ۇزاق كۇلىپ الدى، اقماق بالا، ول وت ەمەس، باتىپ بارا جاتقان كۇن كوزى.
— سولاي ما، مەن وت ەكەن دەپ ەدىم. اعا، كۇن كوزى مۇزدى قالاي تەسىپ وتەدى؟
— كوردىڭ بە، «قۇداي بەرگەنگە قۇلاي بەرەدى» — دەگەن سول. كۇن ەكەش كۇننىڭ ءوزى دە اتامان ۇكىسىنە قوناقتاعالى بارادى. ال، اتامان شە؟ قالاي ايتايىن دەپ ەدىم؟ توقتاشى... يا، قوجامىز... جوق، تالاسوۆتىڭ... جو، جو، ەكەۋىنىڭ قولىنا... ءاي، قالاي ەدى؟... يا دۇرىس، ەكەۋىنىڭ دە الاقانىنا كەزەك قوناقتاعان كۇن.
قازانعاپ ءبىر تەرەڭ مۇڭعا شومعانداي اۋىر كۇرسىندى دە، باتىپ بارا جاتقان كۇنگە قارادى. ونىڭ ءۇزىپ-ۇزىپ ايتقان وكىنىشتى پىكىرىن مەن تۇسىنە المادىم. قوستاس جولداسىمنىڭ تۇسىنىكسىز قاسىرەتىنە ورتاقتاسا مەن دە اۋىر كۇرسىندىم دە، ماناعى مۇز تاۋلارىنا قارادىم.
— اعا، اناۋ مۇز تاۋىنىڭ توبەسىندەگى قاراۋىتقان نە، قوس پا؟
— قوس ەمەس، قايىق.
— قايىق مۇز تاۋىنىڭ توبەسىنە قالاي شىققان؟
— كورمەيسىڭ بە، ءبىر قابىرعاسىن سوگىپ اكەتىپتى عوي. بيىل مۇز قاتاردا قاتتى داۋىل سوعىپ، سەن، ءجۇرىپ، بالىقشىلار ۇلكەن اپاتقا ۇشىراعان. سوندا سەندە قالىپ قويعان ءبىر بيشارانىڭ قايىعى شىعار. ادامدارى مەن ءبىر قابىرعاسىن تۇبىنە باتىرىپ، ەكىنشى جارتىسىن مۇز كوتەرىپ توبەسىنە لاقتىرىپتى، — جىگىت تاعى دا كۇرسىنىپ الدى، — جارايدى، ەندى وتىڭا بار. ەت تە ءپىسىپ قالعان شىعار. ءقازىر تارى سالىپ جىبەرەيىك.
مەن ورنىما بارىپ، وتتى ىسىرىپ تاستادىم دا، قىزىل جالىندى الاڭنان كوز الماي ۇزاق تۇردىم. قىسقى كۇن بىردەن بىرگە تومەندەي-تومەندەي بارىپ، كوكجيەككە قىزعىلت جولاقتارىن عانا قالدىردى دا، اتامان ۇكىسىنە سۇڭگىدى دە كەتتى. مانا شىعىستان باستالعان بۋالدىر مۇنار ەندى باتىسقا قاراي جىلجىدى. اسپاننان جىلت-جىلت ەتىپ العاشقى جۇلدىزدار دا كورىنە باستادى. ءىڭىر قاراڭعىسى بىردەن-بىرگە قويۋلانىپ، توڭىرەكتى ايقىن بايقاتپاي قويدى...
ءبىز اس ءىشىپ بولعاندا اي ەداۋىر كوتەرىلىپ قالعان ەكەن. ونىڭ قاي ۇكىدەن شىققانىن بايقاي المادىم. استان كەيىن ەكى شاناعا تولتىرا جۇك تيەپ، جيىرما سەگىز جىگىت تۇنگى جۇمىسقا اتتاندى دا، قازانعاپ ەكەۋمىز قوس باسىندا قالىپ قويدىق. اياق-تاباقتى جۋا وتىرىپ، ەڭكىش جىگىتتىڭ ماناعى ءبىر يەك كوتەرگەن باعىتىنا قاراپ ەدىم، كوز ۇشىندا جىلتىلداعان وت كورىندى. «ءسوز جوق، بۇل اكەمدەردىڭ قوسى شىعار-اق»، دەپ ويلادىم. ەندى ەبىن تاۋىپ كەتۋدىڭ امالىنا كىرىستىم.
— اعا، مەن اتاماندارعا بارىپ كەلەيىنشى، ءا، اعا؟
— ماناعى كۇن قوناقتاعان ۇكىنى كورمەكسىڭ عوي، ءا؟
— يا، اۋدى قالاي قۇرادى ەكەن، ونى دا كورىپ قايتايىن، رۇقسات ەتىڭىزشى، اعا!
— كونكي تەبۋگە دە قۇمارلانىپ وتىرعان شىعارسىڭ. بارا عوي.
كيىز بايپاقتى تاستاي بەرىپ، ەتىگىمدى كيدىم دە، يمەك قابىرعانى تابانىما باسىپ، زاۋلاي جونەلدىم. جىلتىلداعان وتقا تىكە تارتپاق بوپ ءبىر تۇردىم دا، ءىز تاستاۋ ءۇشىن اتاماندارعا بەت الدىم .«اۋەلى بارىپ اۋ قۇرعانداردى كورەيىن، قايتاردا تايىپ وتىرارمىن»، دەپ ويلادىم. جول بويى ەكى-ۇش رەت جىعىلىپ، اتامان الانىنا جەتتىم. مەن مۇزدى ۇزىنا بويعا ءتىلىپ الىپ، اۋدى سول تىلىككە قۇراتىن شىعار دەپ ەدىم، جوق، ولاي ەمەس ەكەن. ءارقايسىسىنىڭ اراسىن ون قۇلاشتاي ەتىپ دوپ-دوڭگەلەك ۇلكەن ۇكى ولاردىڭ ارالارىنان بىرنەشە ۇساق ۇكىلەر دايىنداپتى. مەن بارعاندا ميحايل يۆانوۆيچ ءبىر باسىنا جۋان ارقان بايلانعان ۇزىن سىرىقتى ەڭ شەتكى ۇكىگە بايلاتىپ جاتىر ەكەن.
— اعا، نە ىستەپ جاتىرسىز؟ — دەپ سۇرادىم مەن تاڭدانىپ.
— اۋ، داۋىلمىسىڭ، سەن قايدان كەلىپ قالدىڭ؟ — ميحايل يۆانوۆيچ ماعان اينالىپ ءبىر قارادى دا، سۇراعىمنىڭ جاۋابىن تۇسىندىرە باستادى. — كورمەيسىڭ بە، اۋ قۇرعالى جاتىرمىز...
— اۋدى وسىلاي قۇرا ما؟
— ارينە وسىلاي قۇرادى. قارا دا تۇر، — ميحايل يۆانوۆيچ ەندى ەكىنشى ۇكىنىڭ اۋزىندا قولىنا باگور ۇستاپ تۇرعان جىگىتكە بۇرىلدى. — ال، ودىرباي، ايدا پروگوندى.
— قانە، جوق قوي پروگونىڭ.
— ۋا، ىزدەمەيسىڭ بە باگورىڭمەن، — ايدىنعالي اعاي تاڭدايىن قاعىپ، باسىن شايقادى.
— سول تاۋىق كوزدى بيشارا ايرىلىپ قالار، وزگە بىرەۋىڭ بارىڭدار.
جىگىتتەردىڭ ءبىرى جۇگىرە جونەلدى.
— تاپتىم، ميحايل يۆانوۆيچ، تاپتىم، — دەدى باگورلى جىگىت.
— تاپساڭ كورشىڭە قاراي ايدا.
كورشى ۇكىنىڭ اۋزىندا دا قولىنا باگور ۇستاعان تاعى ءبىر جىگىت تۇر ەكەن. قاتار-قاتار تىزىلگەن ادامدار مۇز استىنداعى ۇزىن سىرىقتى باگور قارماعىنا ءىلىپ، ىسىرا وتىرىپ، ەكىنشى ۇلكەن ۇكىگە جەتكىزدى.
— ميحايل يۆانوۆيچ، قانە جىبەرىڭىز، — ۇلكەن ۇكى اۋزىندا تۇرعان جىگىت سىرىققا بايلاۋلى ارقاندى باگورىمەن ءىلىپ تارتا باستادى، — دايىن با؟
— ال، تارت، — ميحايل يۆانوۆيچ سىرىققا بايلانعان ارقاننىڭ ەكىنشى ۇشىنا اۋ قۇلاعىن جالعاي سالدى دا قولىن كوتەردى، — ابايلا. ودىرباي، جۇلماي بايقاپ تارت.
ەكىنشى ۇكىدەگى جىگىت ارقاندى تارتا بەردى. ميحايل يۆانوۆيچ پەن ايدىنعالي تومەنگى ارقانىنا تاس، جوعارعى ارقانىنا قوعا بايلانعان كەڭ كوزدى جادىرانى ۇكىگە تاستاۋعا كىرىستى.
— توقتا، — دەدى ميحايل يۆانوۆيچ اۋ تاۋسىلا كەلگەندە، — قازىق بايلاۋعا مۇرشا بەر.
مەن قازىقتى قاعادى ەكەن دەپ ويلاعان ەدىم. بۇل جولى دا قاتەلەسكەن ەكەنمىن. اۋدىڭ تومەنگى قۇلاعىنا ۇلكەن تەسىك تاس بايلاپ ۇكىگە تاستادى دا، ۇستىڭگى قۇلاعىنا بايلانعان قازىقتى ۇكى اۋزىنا كولدەنەڭ قويا سالدى. سودان كەيىن تۇبىنە تاس، ورتاسىنا ۇلكەن ەتىپ قوعا، ۇشىنا جالاۋ بايلانعان سىرىقتى ۇكىگە تاستاپ جىبەردى دە، ورنىنان كوتەرىلدى. جالاۋلى سىرىق تىك شانشىلعان بويى ۇكىدەگى سۋدا دىرىلدەپ ءجۇزدى دە تۇردى.
— اعا، بۇل نە زات؟ — دەپ سۇرادىم مەن.
— بۇل قاراقشى، بالاقاي.
— قاراقشى دەگەن نە؟
— اۋدىڭ قاي جەردە ەكەنىن كورسەتەتىن ماياك.
«ابدەن جاقسى بولدى عوي، قوستى تاپپاسام، قاراقشىنى تابارمىن» دەپ ويلادىم دا، ميحايل يۆانوۆيچقا ىلەسىپ كورشى ۇكىگە باردىم. باگورلى جىگىتتەر ارقان بايلاعان ماناعى ۇزىن سىرىقتى الگى رەتپەن ءۇشىنشى ۇكىگە قاراي جىلجىتتى. ارقاننىڭ ۇشىنا ەكىنشى اۋ بايلاندى.
— ال، تارت! — دەدى ميحايل يۆانوۆيچ.
ءۇشىنشى ۇكىدەگى جىگىتتەر دە ارقاندى ماناعى رەتپەن ەپتەپ تارتا باستادى. ميحايل يۆانوۆيچ پەن ايدىنعالي اۋدى ۇكىگە توگە بەردى. ەندى ەكى اۋدىڭ تومەنگى قۇلاعىن اۋىر تاسقا قوساقتاپ، ءۇستىنىڭ قۇلاقتارىن ماناعى سياقتى قازىققا بايلاستىرىپ، ول قازىقتى ۇكى اۋزىنا كولدەنەڭ تاستادى. وسى رەتپەن اۋعا اۋ جالعاستىرىلىپ، قۇرىلا بەردى. ارقان تارتىپ تۇرعان جىگىتتەر اندا-ساندا قۇلاشتارىن كەڭ جازىپ، قولدارىن بۇيىرلەرىنە سوعىپ-سوعىپ الادى.
تاڭدانىپ بارسام دا، بۇل جۇمىس ماعان پالەندەي قىزىق كورىنبەدى. ەندى قابىرعا كونكيىممەن زاۋلاتىپ، اتاماندار ۇكى ويىپ جاتقان الاڭعا قاراي جونەلدىم. جاقىنداپ بارعانىمدا-اق، جۇرت شۋ ەتە قالدى.
— وي، بايقا، الدىندا ۇكى بار.
ابىرجىپ قالسام كەرەك، يمەك قابىرعا تابانىمنان تايىپ كەتتى دە، اياعىم اسپاننان كەلىپ قۇلادىم. كوزىمنىڭ وتى جارق ەتە قالدى.
— ۋا، ۇستاڭدار، تەزىرەك، ءتۇستى-اۋ اناۋ ۇكىگە!
شىنىندا دا جەلكەمدى ۇكىنىڭ كەمەرىنە سوعا قۇلاعان ەكەنمىن. جىگىتتەردىڭ ءبىرى اياعىمنان ۇستاپ ۇلگىردى. قاراقۇسىم ويىلىپ كەتكەن شىعار دەپ جەلكەمدى سيپاعان ەدىم، قولىمدى مۇزداي سۋعا مالىپ الدىم.
— بار بولعىر، قايدان كەلىپ ەدىڭ، — دەدى ارمان اعاي مەنى قۇشاعىنا قىسىپ، — سۋعا كەتىپ قالا جازدادىڭ عوي.
اجالدان امان قالعاندىعىمدى سەزگەن بويدا ەندىگى ويلاعانىم كونكي بولعان ەدى. جان-جاعىما قاراسام كوزگە تۇسە قويمادى. ءبىر جاعىنان باسىمنىڭ اۋىرعانى جانىما باتسا، ەكىنشىدەن، كونكيىمنىڭ جوعالعانىنا وكىنىپ، جەلكەمدى سىيپاي كۇرسىندىم.
— نەمەنە، باسىڭ اۋىردى ما؟
— ازداپ اۋىرادى... ءبىراق، كونكيىم...
— باسى جارىلىپ قالعان ەكەن دەپ زارەم ۇشىپ ەدى، كونكيىڭ مىناۋ قابىرعا ەمەس پە؟ — دەدى اتامان، يمەك قابىرعانى ماعان ۇسىنىپ، — ءما، بايقاپ تەپ، قاراقۇسىڭدى ويىپ الارسىڭ...
ۇياتىم دا، قۋانىشىم دا ارالاس ءسال جىميا كۇرسىنىپ، كونكيىمدى قوينىما قىستىرا قويدىم. جۇرت دۋ-دۋ كۇلىسىپ جۇمىسقا قايتادان كىرىستى. ەتتەرى ابدەن قىزعان جىگىتتەر ساقىلداعان سارى ايازعا قاراماستان، سىرتقى سىرمالى كۇرتەلەرىن دە لاقتىرا تاستاپ، جۇقا كامزولدارىن شالبارلانىپ العان ەكەن. بىرىمەن ءبىرى كۇش سىناسقانداي تىم شۇعىل جىمىڭداسادى. قوس-قولداپ ۇستاعان اۋىر سۇيمەندەرىن توبەلەرىنەن اسىرا كوتەرىپ، كوكشە مۇزعا كىرش-كىرش ۇرعان سايىن كەسەك-كەسەك ۇشقىندار جىلتىلداپ، بۇكىل الاڭ شاتىر-شۇتىر جاڭعىرىعا، كۇڭگىرلەي جونەلەدى. كۇرەكتى، سۇزگىلى جىگىتتەردىڭ سۇيمەن ىزىنەن لاقتىرعان ءىرىلى-ۇساقتى مۇز تۇيىرشىكتەرى اي نۇرىنىڭ استىندا بەينەبىر اسىل مونشاقتاي شاشىلا كوتەرىلە بارىپ سۋدىرلاپ تەمەن قۇيىلادى. الگىدە عانا تۇتاسىپ جاتقان كەڭىستىك بەتىندە قازان اۋزىنداي دوڭگەلەنگەن قاراكوك تۇڭعيىقتار پايدا بولادى. القىنعان الىپ دەنەلەردەن تۇيدەك-تۇيدەك بۋ بۇرقىلداپ، تەر مەن تەڭىز سۋىنا ءتان اشقىلتىمداۋ قولاڭسا يىستەر اڭقيدى. قوس اتامانى جۇرتتان وقشاۋ بەلىنە، باتىسقا قاراي اياڭداپ بارادى. ءبىر قولىندا فونارى، ەكىنشى قولىندا سۇيمەن. ول ادىمىن كەڭ الىپ، ءبىراز ىلگەرىلەيدى دە قولىنداعى سۇيمەنىن جوعارى كوتەرە سوعىپ، كوكشە مۇزدىڭ بەتىنە شۇقىر جاسايدى. سودان كەيىن تاعى دا جىلجي بەرەدى. ۇكى ويىلاتىن جەرگە بەلگى جاساپ بارا جاتسا كەرەك. اركىمگە ءبىر اقىل ۇيرەتە، ۇكىدەن ۇكىگە جۇگىرىپ، اساۋباي ءجۇر.
— ءاي، جىگىتتەر، سەندەر تەزدەتكەننىڭ ءجونى وسى دەپ قۇر اسىعا بەرمەي، ۇكىلەردى ۇقساتىپ ويىڭدار، — اساۋباي ارمان اعايدىڭ ءقازىر عانا ويىپ كەتكەن ۇكىسىن ءوزىنىڭ شاعىن دەنەسىنە ىستەلگەندەي كىشكەنە كۇرەگىمەن شۇقىلاي باستادى. — مۇرت قالدىرماڭدار، ول ەرتەڭ اۋدىڭ جادىراسىن ءىلىپ، جىرتاتىن بولادى. مىنە، كوردىڭ بە، مۇرتىن قاعىپ تاستاعان ەدىم، قاتىپ كەتتى.
— ءاپىراي-ا، — ارمان اعاي ساڭقىلداعان اشىق داۋسىمەن باسىن تايقاپ كۇلدى، — سەنىڭ قولىڭ تيسە بولدى، قاتادى دا كەتەدى-اۋ. ءبىراق ءبىر قوستى باسقارۋ اتاماننىڭ ءوز قولىنان دا كەلەتىن ءتارىزدى. بوسقا اۋرەلەنبەي ۇكىڭدى تازالاي بەرسەڭ قايتەر ەدى، ءا؟
— يە، العىر ادام اتامان، — كورشى ۇكىنى ارشىپ جۇرگەن جالىقپاس قاريا باسىن يزەدى. ءبىراق، وسى سورلىعا تۇك بىتپەۋشى ەدى، قولى اشىق، تىم شاشپا جىگىت-اۋ دەيمىن...
— ەندى داۋلەتتەنەتىن شىعار، — ارمان اعايدىڭ داۋىسىندا الدەنەندەي كەكەسىن بار ءتارىزدى. — قاسقىرباي تورەنىڭ باي قارىنداسىنا ۇيلەندى عوي...
— يە، بايىسىن شىراعىم، قىزعانامىز با، — جالىقپاس قاريا اۋىر كۇرسىنىپ الدى، — باردىڭ پايداسى تيەدى دەيدى قازاق، جەمەسە دە ماي جاقسى...
— قاتە، قاتە، اقساقال، — ارمان ىزالى پىشىنمەن سۇيمەنىن كوكشە مۇزعا كىرش ەتكىزىپ ۇردى دا، باسىن سىلكىپ تاستادى، — باي بايعا، ساي سايعا قۇيادى. سايدىڭ تاتىرعا، بايدىڭ كەدەيگە قايىرىمى جوق. بايدان قايىرىم كۇتپەڭىز. اتاماندى مەن وتكەن كۇزدەن بەرى عانا بىلەمىن. العىر ادام ەكەنى راس. قازانعاپتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا تورەنىڭ جەسىر قارىنداسىنا ۇيلەنۋدەن وسى كىسىنىڭ جەكە باسى دا باقىتتى بولا الماعان سياقتى. ءتىپتى وكىنىشى دە جوق ەمەس ءتارىزدى...
— ويپىرماي، قىرىپ جىبەرمە، — ارمان قولىنداعى ۇكىنى كولدەنەڭ ۇستاپ كۇلدى. — ءدات تاقسىر، ءدات، ءبىراق اسەكە-اۋ، وسى سەنىڭ قازانعا يە بولىپ، بىزگە جىبەرگەنىڭ-اق ماقۇل عوي.
— تاپقان قازانشى بولار جىگىتتى. ويلارسىڭ...
— ويلاپ تۇرعانىم دا راس. سەن وسى تەڭىزگە نە بىتىرەم دەپ شىقتىڭ؟
— اتاماننىڭ ءوزى قالاپ الىپ شىقتى.
— وندا، اتامانعا ايتۋ كەرەك. سەنى قايتارىپ جىبەرسىن.
— قايتارىپ جىبەرسىن! ويلارسىڭ، مەنى تەڭىزگە جىبەرگەن تالاسوۆتىڭ ءوزى. ءبىلدىڭ بە؟
— مۇمكىن سەنى جۇمىسقا ەمەس، باقىلاۋشى ەتىپ جىبەرگەن شىعار؟
— جىبەرسە شە... ويلارسىڭ، — اساۋباي قولىن ءبىر سىلتەپ كەرى بۇرىلدى، — مەن سەنىمەن تىلدەسپەيمىن دە ءتىپتى.
— مەن دە ابدەن قۇمارتىپ بارامىن...
اساۋباي مەنىڭ جانىما كەلىپ توقتادى دا، تەمەكى تارتا باستادى. مەن تۇيىرشىك مۇزداردى قالقىپ ءسۇزىپ، كوتەرە لاقتىرامىن. جۇرتتان ماقتاۋ كۇتەتىن دە ءتۇرىم بار سياقتى. «ءوي، اساۋبايدان وسىنىڭ ءوزى الىمدى» دەگەن ماداقتاۋشى داۋىستار ەستىلگەن سايىن ەكىلەنە قيمىلدايمىن. ۇكىدەگى مۇز تۇيىرشىگىن اقىرعى رەت ءسۇزىپ العانىمدا قاراكوك تۇڭعيىق تۇبىنەن دوپ-دوڭگەلەك ءبىر نارسە جارق ەتە قالدى. «اتامان ۇكىسىنە باتقان ماناعى كۇن بولار ما دەگەن ويمەن ءۇڭىلىپ ۇزاق قارادىم. ۇلكەن دوڭگەلەك قانا ەمەس، جالت-جۇلت ەتكەن ۇساق نۇكتەلەر دە كورىنەدى. سان جەتكىسىز سامساعان جۇلدىز ءتارىزدى. ۇكىدەگى سۋ تولقىنىنا بيلەگەندەي ءدىر-دىر ەتىپ تەڭسەلە تۇسەدى. توبەمدەگى اسپان تەڭىز تۇبىنە قاپان ءتۇسىپ ۇلگىرگەن؟! باسىمدى كوتەرىپ السام، اي مەن جۇلدىزدار ءوز ورنىندا تۇرادى. تاڭدانامىن دا تاعى دا ۇڭىلەمىن. سانسىز جۇلدىز بۇل جولى دا ساۋىلداپ تۇسە قالعانداي. نەتكەن عاجاپ! الدە وسىناۋ تۇڭعىيىق تۇبىندە توسەۋلى جاتقان ەكىنشى اسپان بولار ما؟ جوق، جوق، اناۋ تەڭبىل بەتتى ۇلكەن دوڭگەلەك ءوز توبەمدەگى اي، الگىدە جاقىنداپ قالعان سەلدىر بۇلت ءقازىر ءبىر شەكەسىن كومكەرە اقىرىن جىلجي باستادى. مەن كەزەكتى ۇكىگە كوشتىم. الدەن ۋاقىتتا اسپان جۇلدىزى جاڭادان ءبىر جارق ەتتى دە، كەنەت كوزدەن تاسا بولدى. ەڭكەيىپ قاراسام ۇكى اۋزىن قاراۋىتقان ءبىر نارسە قاپتاي قويىپتى. الىپ تاستاماق بولدىم. كۇرەگىمە ماقتالى كيىم سياقتى ءبىر نارسە ءىلىندى. كۇرەگىمدى ۇكىگە ەكىنشى رەت مالىپ ەدىم، الگى نارسە سىرىلىپ بارا جاتتى. ۇكى اۋزىنا ەڭكەيە قارادىم. تۋرا ادام تۇلعاسى ءتارىزدى. سەلك ەتىپ كەيىن شەگىندىم دە، كۇرەگىمدى تاستاپ جىبەردىم.
— اسەكە، و، اسەكە! — تۇلابويىم دىرىلدەپ، داۋىسىم ءوز قۇلاعىما دا تارعىلدانىپ ەستىلدى، — كىسى، اسەكە، كىسى...
— اقماق بالا، — اساۋباي تەمەكىسىن ءجيى-جيى سورىپ، — ۇكىگە ءۇڭىلدى، — كانە، تۇك تە جوق، كىسىسى نەسى. مۇز استىندا كىسى ءجۇرۋشى مە ەدى. يتبالىق شىعار.
— ۋا، ۇستا، اساۋباي ۇستا، — جۇرت دۋىلداسا كۇلدى، — Iءنىلى ەكەۋىڭ ۇكىدەن يتبالىق سوعىپ جۇرمەڭدەر.
— ويلارسىڭ...
اساۋباي وزگە جاۋاپ قايتارمادى. بۇل جولى نەعىپ شاق قالمادى ەكەن دەپ تاڭدانعان ەدىم، مانا بىزدەن كەتكەن اتامان كەرى ورالىپ كەلەدى ەكەن.
— داۋىلجان، — اساۋباي مىرس-مىرس كۇلىپ، مەنى وزىنە شاقىردى، — بار، اناۋ كيىم جاتقان جەردەن كۇرەك الىپ كەل. ەكەۋمىز بىرىگىپ ىستەلىك. اتامان كەلگەندە جۇمىستى قىزدىرا تۇسەلىك. ماقتاسىن ءبىر.
— جوق، اسەكە، — ماناعى ادام بەينەسىنەن كەيىن مەن دە جولاي الماي ۇرەيلەنۋدە ەدىم، باسىمدى شايقادىم دا — قورقامىن.
— وي، قوي، — اساۋباي مەنىڭ سوڭعى ءسوزىمدى اڭعارماسا كەرەك، — كەل، ۇيرەن.
— ۇيرەنەتىن نەسى بار ونىڭ. ۇيرەنبەي دە بىلەمىن.
— ويبوي، سىڭبىرىك مۇرىن، — اسەكەڭ ماعان اجىرايا ءبىر قارادى دا، قىزا-قىزا قيمىلداي بەردى، — «ۇيرەنەتىن نەسى بار؟» ويلارسىڭ.
سۇيمەنشىلەردىڭ قىزۋ جۇمىستارىنا رازى بولعان اتامان بۋىرىل مۇرتىن شيراتا، سۇيسىنە قاراپ از تۇردى.
— بارەكەلدى، جىگىتتەر، الىپسىڭدار-اۋ. سەندەردىڭ وسى ىستەرىڭدى تالاسوۆ پەن كابانوۆسكيي مىرزالار ءبىر كورسە عوي.
— كورگەندە داۋلەتىن ءبولىپ بەرەر دەيسىز بە، — ارمان قاي جۇمىسىن توقتاتپاستان مىرس ەتىپ كۇلدى، — تالاي كورىپ تە جۇرگەن شىعار.
— ءبولىپ بەرمەگەندە دە. — اتامان كۇرسىندى، — ەڭ بولماسا...
— جانى اشىر ەدى دەمەكپىسىز. جالشىعا جانى اشىعان قوجا بايلىق قۇرا المايدى. بايۋدان ءۇمىتى بار ادامداردىڭ بۇنى ەسكەرە جۇرگەنى ماقۇل عوي.
— شىراعىم، بۇل كەكەسىنىڭ ماعان دا ءتيىپ جاتىر، — اتامان تىنىسىن تەرەڭنەن الىپ، باسىن يزەدى، — تۇسىنەمىن. سول قورادا جاسىمنان سىڭگەن تەرىم، الىنباي كەتكەن ۇلەسىم بار ەدى. ەڭ بولماسا وسىمەن قايىرايىن دەپ ەدىم، قاتەلەسكەن شىعارمىن...
— عاجاپ ەمەس، قاتەلەسپەيتىن ادام بولا ما؟
— مۇمكىن مەنىڭ قاتەم وزگەلەرىنە ساباق بولار، — اتامان ارمان مەن جالىقپاسقا كەزەك قارادى، — جۇمىستى ءبىراز ەڭسەرىپ قايتساق دەيمىن. بۇعان قالاي قارايسىڭدار؟
— ءوزىڭ ءبىل، شىراعىم، — جالىقپاس قونىشىنداعى ۇلكەن ءمۇيىز شاقشاسىن شىعارىپ، جالپاق بارماعىنىڭ تىرناعىنا تولتىرا قاقتى دا، كەڭ كەڭسىرىگىنەن وتكىزە تارتىپ، ەكى-ۇش رەت تۇشكىرىپ الدى. سودان كەيىن ناسىباي سارعايتقان سەلدىر مۇرتىن ۇلكەن جۇدىرىعىمەن ءسۇرتىپ ارمانعا قارادى، — نانىم بار، نانىم بار دەپ جۇرگەنشە، ءبىتىرىپ كەتكەننىڭ، ءوزى ارتىق بولار ەدى.
— الدە شارشادىڭدار ما، — اتامان كەزەكتى ۇكىنى ويۋعا ىڭعايلانا بەردى، — شارشاساڭدار قايتالىق. بولماسا اس پىسكەنشە ىستەي تۇرالىق. ميحايلدار دا اۋلارىن قۇرىپ بولسىن.
— جۇمىستى تىم كوپ ىستەگەن مىناۋ اساۋباي بولماسا، — ارمان اعاي كۇلدى، — وزگە جىگىتتەر شارشاي قويماعان شىعار.
— شارشاپ، — اساۋباي بۇرق ەتە قالدى، — ويلارسىڭ. تاپقان شالاعايدى. وسى ءيىندى بىتىرمەي قايتپايمىز. شارشاساق اس جەپ، اراق ءىشىپ العان سوڭ تىنىعىپ كەتەمىز. اينالايىن اتامان دۇرىس ايتادى، ىستەۋ كەرەك، ىستەگەن جاقسى...
— سورلى-اي، اسپەن بىرگە اراق تا بولا ما دەپ ۇمىتتەنەسىڭ-اۋ، — ارمان اعاي اتامانعا كوزىن قىستى، — اراق بولمايدى. تاماعىڭ ىسپەسىن. جۇمىس ىستەگەندە ءبىر قارىق ەتىپ تاستار كىسىدەي.
— «قارىق ەتىپ تاستار كىسىدەي؟». ويلارسىڭ، — اساۋباي ەكى ءبۇيىرىن تايانىپ الا قويدى، — سەن قارىق ەتكەن شىعارسىڭ. كۇنى بويى وسىندا اتاماندى جامانداپ تۇردىڭدار عوي.
— ءاي، ءازازىل، — ارمان جەكىپ تاستادى، — وسەكشى ايەلدەرشە سۇيرەڭدەمە، ءبىلدىڭ بە. ءبىز سول ءسوزىمىزدى اتاماننىڭ وزىنە ايتىپ بەردىك. وزگە نە ايتتىق ءبىز؟
— وزگە نە ايتتىق، ويلارسىڭ!..
— جەتتى، اساۋباي، جەتتى، — اتامان ابدەن اشۋلانسا كەرەك، كۇرەڭ كوزى جارق ەتە قالدى، — سەنىڭ وزگە ولقىلىعىڭ دا جەتەدى عوي، وسەك ايتپا قاراعىم. ءبارىبىر، وسەككە سەنەر كىسىڭ مەن ەمەس.
— وسى وڭباعاندى نە بىتىرەدى دەپ الىپ شىققانسىڭ؟
— قاراعىم، ارمان — اتامان ارمانعا دا نالي سويلەدى، — كۇشى جوق ادامنىڭ ءبارىن قىرامىز با. ءتىلىن تاۋىپ جۇمساي بىلسەڭ، اركىمگە دە جۇمىس تابىلادى. جۇمىسقا ولقى سوقسا دا، دۋمان ءۇشىن كەرەكتى جىگىت. ءبىر قوستا ءبىر تەنتەك جۇرە بەرسىن. وسىنىڭ ءوزىن ەلەۋدىڭ كەرەگى نە؟
— قويدىم، اقساقال، — ارمان سوزدەن جەڭىلگەندەي تومەن قارادى، — تەك الگى وسەگىنە سەنە كورمەڭىز.
V تاراۋ. اكەم قايدا، ايت جۇلدىز؟
— اتا، اتا، بۇل جاقتان دا ۇكى ويىپ پا ەدىڭىز؟ — دەپ سۇرادىم.
— نەگە؟ — مەنىڭ سۇراعىما تۇسىنە الماي قالعان اتامان تاڭدانىپ بەتىمە قارادى، — نەنى ايتاسىڭ، بالام؟
— اناۋ كۇن مۇزدى ءوزى جارىپ شىقتى ما؟
— اقماق، بولات سۇيمەنمەن ۇرعىلاپ جاتقاندا زورعا ويىلاتىن قالىڭ مۇزدى كۇن قالاي جارىپ شىعۋشى ەدى، — دەدى قازاندىق باسىندا جۇرگەن قازانعاپ اعاي، — كەشە اتامان ۇكىسىنە باتقانىن ءوز كوزىڭمەن كوردىڭ عوي.
— اتامان ۇكىسى انا جاقتا ەدى عوي؟
اڭگىمەگە ەندى عانا تۇسىنگەن ميحايل يۆانوۆيچ پەن اتامان مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— ءاي، بالاقاي، بالاقاي، ءبىزدى نەگە وسىنشا ەرتە تۇردى دەپ ويلاپ ەدىڭ؟ الگىدە انا الاڭنان ۇكى ويىپ كەلدىك، — ميحايل يۆانوۆيچ مەنى باۋىرىنا تارتىپ الدى، — ايتپەسە كۇن كوزى مۇز استىنان شىعا الماي قالادى دا، ءبىز اتانياز مىرزانىڭ احونىن قۇرا الماي قالامىز. ۇقتىڭ با؟
ۇقتىم با، جوق پا، مەن باسىمدى يزەدىم. سول جاعىمدا كۇرەڭ، بەدەۋ جەگۋلى تۇر ەكەن. شانا ىشىندە سۇزگى بار كورىنەدى، «ۇكى ويىپ كەلگەندەرى راس» دەپ ويلادىم.
— قاراڭىزشى، اتامان، قانداي تاماشا سۋرەت، ءا؟!
— يا، تاماشا. تاڭ قىزارىپ اتتى، كۇن جاقسى بولادى، — دەدى كۇلىمدەپ، كوتەرىلگەن كۇننىڭ ادەمىلىگىنەن گورى، قامىسقا پايدالى تىنىشتىق جاعىن كوبىرەك ويلاعان اتامان. مۇمكىن،ادەمى كورىنىستى ودان گورى تەرەڭىرەك ۇعىنۋعا ءار كىسىنىڭ ءوي-ورىسى دە جەتپەگەن شىعار، — ال جۇرەلىك، كانە.
— يا، جۇرەلىك، — بۇل كەزدە كۇن كوزى ۇلكەن ءبىر كۇمىس شارداي مۇز بەتىندە دوڭگەلەي قالعان ەدى، ميحايل يۆانوۆيچ سول اياعىن سىلتي باسىپ، شاناعا قاراي بارا جاتتى ال، ارتىنا تاعى دا ءبىر اينالىپ قارادى، — تاماشا، تاماشا كورىنىس. ال، كەتتىك. سۋلارىڭدى ىسىتا بەرىڭدەر، ءبىز جيىرما اۋدان ەڭ قۇرىعاندا بەس اقبالىق اكەلەتىن شىعارمىز. اناۋ جىگىتتەردى دايىن بالىققا ءبىر-اق وياتاتىن بولايىق.
— اتا، قايدا باراسىز؟
— اۋ قاراۋعا بارامىز، بالام.
— مەن دە بارايىن با، اتا؟
— ءجۇر، ءجۇر، — دەدى ميحايل يۆانوۆيچ.
مەن اتاماننىڭ رۇقساتىن كۇتىپ تە جاتپادىم، جۇگىرىپ بارىپ شاناعا ءمىندىم. تور بەدەۋ كۇندەگى ادەتى بويىنشا جورتاققا باستى، ەكى قۇلاعىن قايشىلاپ، شۇلعىپ-شۇلعىپ الادى. بەينەبىر بيلەپ كەلە جاتقان ءتارىزدى. جونىن جاپقان بوزعىل قىراۋ دا جوق، تۇگى جالت-جۇلت ەتىپ، ماقپالداي قۇبىلادى. ءتۇسى تورىدان گورى كۇرەڭگە جۋىق بولسا كەرەك. «اتتەڭ، ءبىر زاۋلاتىپ الار ما ەدى؟» دەپ ويلايمىن. ءبىراق، اتامان ات باسىن جىبەرەر ەمەس، دەلبەنى تەجەپ كەلەدى. ءبىر قالىپپەن جورتاقتاي وتىرىپ اۋدىڭ ارعى باسىنا بارىپ توقتادىق. ۇكىدەگى سۋدىڭ بەتىنە ءبىر ەلىدەي مۇز قاتىپ قالعان ەكەن. اتامان ۇكىلەردىڭ مۇزىن ويىپ، سۇزگىمەن ءسۇزىپ، تازارتا بەردى.
— ال، قوسشى بالا، مىنانى ەپتەپ جىبەرىپ تۇر، — دەدى ميحايل يۆانوۆيچ شەتكى اۋدىڭ قۇلاعىنا ۇزىن ارقان بايلادى دا، ءبىر ۇشىن ماعان ۇستاتىپ.
بۇدان كەيىن ميحايل يۆانوۆيچ اۋدىڭ ەكىنشى باسىنا باردى دا، ونىڭ قۇلاعىن قازىقتان شەشىپ الىپ، تارتا باستادى. مەن ارقاندى ەپتەپ بوساتىپ تۇرمىن، ميحايل يۆانوۆيچ اۋدى مۇز ۇستىنە تارتىپ شىعارىپ جاتىر. الدەن ۋاقىتتا اپپاق ءبىر نارسە جارق ەتە قالىپ ەدى، ۇكى سۋى سارقىلداپ قايناپ جاتقان ءتارىزدى، بۇرقىراپ اسپانعا اتىلدى. ميحايل يۆانوۆيچ تا تارپا باس سالدى. مەن قولىمداعى ارقاندى تاستاي بەرىپ، ميحايل يۆانوۆيچتىڭ جانىنا باردىم. جۇگىرىپ كەلسەم، ۇزىندىعى مەترگە جۋىق ءبىر ۇلكەن بالىق ەكەن. اۋدىڭ كوزىنە جەلبەزەكتەن ءىلىنىپتى. بوسانىپ كەتپەك بوپ كوپ تۋلاسا كەرەك، قاناتتارىن دا جادىراعا وراپ الىپتى. ميحايل يۆانوۆيچ بالىقتى اۋ — ماۋىمەن قۇشاقتاپ ۇكى اۋزىنان شىعاردى دا، اۋ كوزىنەن اجىراتىپ الىپ، اناداي جەرگە لاقتىرىپ تاستادى. ۇلكەن بالىق قۇيرىعىمەن مۇز سابالاپ، ۇزاق تۋلادى. كەيدە، ۇشا جونەلمەك بولعانداي باسىن جوعارى كوتەرىپ، كىشكەنە اق قاناتتارىن جازىپ الادى. ابدەن شارشاسا كەرەك، ءبىراز تۋلاعاننان كەيىن تىنىش قانا جاتتى. تەك تامسانعان ادامداي اۋزىن ءجيى-جيى قيمىلداتادى. اۋزىن ءاربىر قيمىلداتقان سايىن ساعاعى اشىلادى دا، شاشاقتالىپ بىتكەن كۇرەڭ جەلبەزەگى كورىنەدى. سول كۇرەڭ جەلبەزەكتەن سىزاتتاپ قانا اققان قىزىل قان كوكشە مۇزعا تامادى. ءۇستىن جاپقان قابىرشاقتارى كۇن ساۋلەسىمەن كۇمىس تەڭگەدەي جارقىرايدى.
— اعا، بۇل نە بالىق، قانداي ۇلكەن؟ — دەپ سۇرادىم، تاڭدانىپ ءبىراز تۇرعان سوڭ.
— اقبالىق، بالاقاي.
— اقبالىق بولسا جونى نەگە قارا؟
— ابدەن ماي باسقان سوڭ قاراۋىتىپ كەتكەن عوي.
— پا-پا-پا-پا! — دەدى وسى كەزدە ۇكى باسىنا ورالعان اتامان دا تاڭدانىپ، — مىنە بالىق.
— قوسشى بالانىڭ جولى جاقسى بولدى عوي، — دەپ ميحايل يۆانوۆيچ ماعان قارادى، — بار بالام، جۇگىر، ەندى ارقاننىڭ ۇشىن ۇستا، ايتپەسە سۋعا ءتۇسىپ كەتەدى دە، اۋدى كەرى قۇرا الماي قالامىز.
مەن ماساتتانا كۇلدىم دە، جۇگىرىپ ارقانعا باردىم. ازدان كەيىن تاعى دا ءبىر بالىق جالت ەتە قالدى. ءبىراق، بۇل جولى جۇگىرە قويمادىم.
— ال، ەندى ارقانىڭدى ەپتەپ كەرى تارت، — دەدى ميحايل يۆانوۆيچ. ارقاندى كەرى تارتا باستادىم، سۋدان شىققان مۇزداي ارقان قولىمدى قارىپ بارادى. ءبىراق، سىر بىلدىرمەي ءتوزىپ تۇرمىن.
— بولدى، ەندى تارتپا، — دەدى اتامان، اۋدىڭ قۇلاق شۋمەن تۇرعان ۇكىنىڭ اۋزىنان شىققان كەزدە.
ميحايل يۆانوۆيچ جۇگىرىپ مەنىڭ جانىما كەلدى دە، اۋدى ارقاننان شەشىپ الىپ، قازىققا بايلادى ۇكىنىڭ اۋزىنا كولدەنەڭ تاستادى. سودان كەيىن بالىق شىققان ۇكىگە كەلىپ، ارقان ۇشىن ەكىنشى اۋدىڭ قۇلاعىنا جالعادى.
— ەندى كەرى تارت، — دەدى ميحايل يۆانوۆيچ.
مەن ارقاندى كەرى تارتتىم. ميحايل يۆانوۆيچ مەنىڭ قاسىما قايتىپ كەلدى دە، ەندى ەكى اۋدىڭ قۇلاعىن ۇكى اۋداعى كولدەنەڭ قازىققا بايلادى. وسى تارتىپپەن اۋدى قاراپ شىققاندا ارشىنداي-ارشىنداي قىرىق-ەلۋ اقبالىق الدىق.
...كەشكى جۇمىستان شارشاپ قايتقان جىگىتتەر شايلارىن شالا-پۇلا ءىشتى دە، جايۋلى توسەككە قيسايا كەتتى. كوزدە ۇيقى جوق، دوڭبەكشىپ مەن جاتىرمىن. كۇندىز ۇيقتاپ العانمىن. «جۇرت كوزى ىلىنگەن بويدا زىتايىن» دەپ ويلايمىن. اق كەلىنشەك ءۇيىنىڭ كۇيتتىگىنە ۇيرەنگەن قازانعاپ اعاي جاتار ەمەس، بىرەسە ات ماڭىندا، بىرەسە قازان باسىندا ءبىر نارسەلەردى شۇقىلاپ، كۇيبەڭ-كۇيبەڭ ءالى ءجۇر. الدەن ۋاقىتتا قازانعاپ اعاي توسەككە كەلىپ ءبىر قيسايعان ەدى، ەندى اساۋباي مازاسىزدانا باستادى. دالاعا ءالسىن-الى جۇگىرىپ شىعادى. مايلى بالىقتى تىم كەپ جەپ، ءتۇيىردىڭ دە ەكى-ۇش اياعىن توڭكەرە سالعان بولاتىن، اسىلى وسى اعايدىڭ ءىشى دە مازا بەرمەي جۇرگەن شىعار. اساۋباي ءىشىن باسا ىڭىرانىپ توسەگىنە قۇلادى دا، بىردەن-اق قور ەتە قالدى. ءبىراز تىڭداپ جاتتىم دا، ورنىمنان اقىرىن عانا كوتەرىلىپ، قوس توبەسىندە ءىلۋلى تۇرعان ءدۇربىنى ىزدەي باستادىم. بۇنىم ۇرلىق ەمەس، بىرىنشىدەن، دۇربىگە قىزىققاندىق بولسا، ەكىنشىدەن، اكەمنىڭ قوسىن الىستان كورۋدىڭ امالى ەدى. بەينە ءبىر بەزگەك بولعان ادامداي بۇكىل دەنەم دىرىلدەپ، سيپالاپ ءجۇرمىن. جۇرەگىم كەۋدەمنەن اتىپ كەتكەلى تۇرعانداي ءدۇرس-دۇرس قاعادى، مىنە، ءدۇربىنىڭ قورابىنا دا قولىم ىلىنگەن ءتارىزدى. يا، ءسات!..
مەن دالاعا شىققاندا اي ەڭكەيە باستاعان ەكەن. جەل تىمىق. اي ساۋلەسى مۇز بەتىنە جالپاق اق جولاق تارتىپ الىپتى. جۇلدىز بىتكەن تۇنىق اسپانعا ينە شانشار اشىق تاستاماي تىزىلە قالىپتى. تىم تىعىز بولعاندىقتان، ورىن تابا الماعانداي، كەيدە انە جەردەن، كەيدە مىنە جەردەن ءبىر جىلت ەتىپ اعىپ تۇسەدى. اڭىرىپ از تۇردىم دا، ەڭكىش جىگىتتىڭ يەك قاققان باعىتىنا بۇرىلدىم. كەشەگى وت بۇگىن كوزىمە تۇسە قويمادى. قالاي ءجۇرۋىم كەرەك؟ كەشە وت ۇستىندە وزگەدەن گورى ىرىلەۋ ءبىر جارىق جۇلدىز تۇرعان ەدى. ەندى سونى ىزدەدىم. ءدال ءوزى بولۋعا ءتيىستى، جارقىراپ تۇرعان ءبىر جۇلدىزدى كوردىم دە، قۋانىپ كەتتىم. دەمەك، تۋرا اي ساۋلەسى استىنا ءجۇرۋىم كەرەك.
يمەك قابىرعانى تابانىما باسىپ الدىم دا، زاۋلاي جونەلدىم. ءبىراز جۇرگەننەن كەيىن وكپەم دە وشە باستادى، تىم قاتتى جۇگىرسەم كەرەك. اينالىپ ارتىما قاراپ ەم ءبىزدىڭ قامىس قوسىمىز كوزدەن تاسا بولىپتى. مەنى ەشكىم ەستىمەگەن سياقتى، قۋعىنشى كورىنە قويمادى. مۇز ۇستىندە ءبىراز دەم الدىم دا، قايتا زاۋلادىم. قوستان بويىمدا بەتىمدى قارىپ العان تۇنگى اياز، ەندى جىلىنىپ كەتكەن ءتارىزدى... تەرلەپ تە كەلەم، قورقىپ كەتەم. كەيدە ءبىر نارسە شاتىر-شۇتىر ەتە قالادى. ۇرەيىم ۇشىپ، از بوگەلەم دە، قايتادان قوزعالام. وزگە ءتىرى جوق، قۇلازىعان كەڭىستىكتە شاتىرلاعان نە داۋىس، قوستاعىلار قۋىپ كەلە جاتقان جوق پا دەپ ويلايمىن. بۇل قاتتى ايازدان شاتىرلاپ جارىلىپ جاتقان مۇز ەكەنىن دە مەن كەيىنىرەك قانا اڭعاردىم. ءجۇرىسىمدى از باياۋلاتىپ تىڭداسام، قۇلاعىما ات تۇياعىنىڭ داۋسى كەلگەندەي بولادى. «شىن-اق قۋىپ كەلە جاتقان شىعار. ءوزىم عانا ەمەس، ءدۇربىسىن الا كەتكەنىمە ىزالانعان اممان قولىنا ءبىر تۇسسەم وڭدىرار ما مەنى» دەيمىن دە، يىعىما قاراماستان زاۋلايمىن. ات ءدۇبىرى دەگەنىم ءوزى جۇرەگىمنىڭ ءدۇرسىلى ەكەنىن دە اڭعارار شامام جوق. نەگە قاشتىم قوسىمنان؟ قاشۋىن قاشىپ شىقسام ەندى وسىنىما ءوزىم وكىنىپ كەلەمىن. اكەمدى قانشا ساعىنا تۇرسام دا، اساۋباي تەنتەك باستاعان بۇگىنگى قىرسىققا كەزدەسپەگەندە قاشپاعان دا بولار ەدىم. اتامان ەرتەڭگى تاماقتان كەيىن جۇمىسقا اتتاناردا قايراتى مول اعايدى ءوز جانىنا ىلەستىردى دە، ىسكە شالاعاي اساۋباي ەكەۋمىزدى قوس باسىندا قالدىردى. جىگىتتەر قوسىم ۇزاعان بويدا اساۋباي تىمىسكىلەپ ءجۇرىپ، سىرتىندا تال قورابى بار ءبىر ۇلكەن ساۋىتتى ۇيىلگەن پىشەن اراسىنا شىعارىپ الدى. سودان كەيىن ماعان جارتى كرۋجكا سۋ الدى، ونىڭ ۇستىنە الگى ساۋىتتان تولتىرا ءبىر سۇيىق نارسە قۇيدى. «اسەكە، بۇل نە؟» دەپ سۇرادىم تاڭدانىپ. «ءزامزام سۋى»، — اساۋباي كرۋجكاداعىنى ءسىمىرىپ، ءسىمىرىپ الدى دا، جۇدىرىعىن يىسكەدى، — ءا... ءاھ!» «ءتاتتى مە؟»
اندا-ساندا دەمالىپ، زىتىپ كەلەم، زىتىپ كەلەم. ابدەن شارشاسام كەرەك، ءجۇرىسىم باياۋلاپ، اياعىم دا اۋىرلاي باستادى. مۇز الابىن ورتتەي قىزىل ساۋلەسىمەن جاۋىپ، اي دا كوزدەن تاسا بولدى. شىتىرمان جۇلدىزدار قانشا جىمىڭداعانمەن اي ساۋلەسىنىڭ ورنىن تولتىرا الماي، ءتۇن قاراڭعىسى قويۋلانا ءتۇستى. ءبىراز تىنىعىپ اپ، جانادان زاۋلاپ ەدىم، يمەك قابىرعا تابانىمنان تايىپ كەتتى دە، شالقالاپ بارىپ قۇلادىم. مەن عانا ەمەس بۇكىل جۇلدىزدى اسپان اۋدارىلىپ بارا جاتقانداي، كوز الدىمنان جىلت-جىلت ەتىپ وتە شىقتى. تىم-اق وڭباي جىعىلسام كەرەك، مۇز دا شاتىر-شۇتىر ەتە قالدى، قاراقۇسىمنىڭ قاتتى سوعىلعانىنا توزە الماي، جارىلىپ كەتكەن ءتارىزدى.
كوز الدىم قاراۋىتىپ، ۇزاق جاتتىم. الدەن ۋاقىتتا ورنىمنان كوتەرىلدىم، باسىم دا قاتتى اۋىرىپ قالعان ەكەن، بۇكىل دۇنيە كوشىپ بارا جاتقانداي، شىر كوبەلەك اينالادى. وڭ جامباسىم باستىرماي قالىپتى. تۇرعان بويدا ىزدەگەنىم «كونكيىم» بولعان ەدى، ەندى بايقاسام دۇربىدەن دە ايىرىلىپپىن. قاشان تۇسكەنىن دە بىلمەيمىن، قانشا سيپالاسام دا، تابا المادىم. قايدا ۇشىپ كەتكەنىن كىم ءبىلسىن؟ كونكيدەن ءبىرجولا ءۇمىت ءۇزدىم دە، ەندى وزىمە تانىس جۇلدىزدى ىزدەدىم. مەن قۇلاعاندا اعىپ تۇسكەن بە، الدە ورنىنان كوشىپ كەتكەن بە، جۇلدىزىم دا كورىنبەيدى. قالاي جۇرەرىمدى بىلمەي، اڭىرىپ ۇزاق تۇردىم. كوزىمە تاعى دا ءبىر تانىس جۇلدىزدار شالىندى. بۇل قازانعاپ اعايدىڭ وت باسىندا وتىرىپ، ۇزاق اڭگىمە ەتكەن «جەتى قاراقشىسى». بۇرىن ول ارت جاعىمدا تۇرۋشى ەدى، ءقازىر الدىما شىعىپ الىپتى. ون، جاعىمدا شوعىرلانعان توپ جۇلدىزدار. بۇلار — «ۇركەر». قازانعاپ اعايدىڭ ايتۋى بويىنشا ولار سوناۋ جەتى قاراقشى الىپ قاشقان جالعىز قىزىن ىزدەپ كەلەدى. ىزدەگەن جوعىن تابا الماي ابىرجىعان ءتارىزدى. الدە «ءتۇن كەزگەن جالعىز جولاۋشى، جوعىمدى كورمەدىڭ بە؟» دەي مە ەكەن. «قازانعاپ اعاي قاتەلەسپەسە، سەنىڭ قىزىڭ اناۋ جەتى قاراقشىدا بولۋعا ءتيىستى. قۋا بەر «ۇركەر»، بوگەلمە. ءبىراق، سەن الىستان كەلەسىڭ عوي، ءارى مۇز الاڭى ۇستىندە، وتە بيىكتە تۇرسىن. دۇنيەنىڭ ءبارى كوز الدىڭدا. ءتۇن كەزگەن توپ جولاۋشى، اكەمنىڭ قوسىن كوردىڭ بە؟ ايتشى، جۇلدىز شىنىڭدى»، دەيمىن. «ۇركەر» جاۋاپ بەرمەيدى، كوز قاراسىندا دا اۋەلگىدەي جايناقىلىق جوق، بىردەن بىرگە السىرەپ، بوزعىلت تارتقان ءتارىزدى. «ۇركەردەن» ابدەن كۇدەر ۇزگەن سوڭ، اينالىپ، ارتىما قاراعان ەدىم، قوستان شىعاردا «اكەڭ مىندا» دەگەندەي ماعان باعىتشى بولعان ساۋلەلى جۇلدىز جارق ەتە قالدى. باسىمنىڭ اينالۋى قالعانىن ەندى عانا اڭعاردىم دا، قۋانىپ كەتتىم، كىم قايدا، ايت جۇلدىز؟» دەپ بۇدان دا. سۇرادىم.
بار داۋىسپەن ايقاي سالىپ كەلەمىن. ءبىراق مەنىڭ ايقايىم جەتپەيتىن بولسا كەرەك. شاناداعىلار بۇرىلار ەمەس. دەگەنمەن بىردەن بىرگە جاقىنداپ كەلەم. وكپەم دە ءوشىپ، داۋىسىم دا ابدەن قارلىعىپ بولدى. الدەن ۋاقىتتا سوڭعى شانادان بىرەۋ ارتىنا قاراعانداي بولىپ ەدى، شانالار كىلت بۇرىلىپ، مەنىڭ جانىما كەلدى.
— ۋا، مىناۋ ەلسىز، كوكشە مۇزدا نەعىپ جۇرگەن بالاسىڭ؟ — دەدى ميحايل يۆانوۆيچتەن اۋماعان، ءبىراق، ودان گورى ەگدەلەۋ، بۋىرىل كۇرەڭ ساقالدى بىرەۋ، تاڭدانعان پىشىنمەن جۇزىمە ۇڭىلە قاراپ.
— داۋىل جانتاسوۆپىن.
— ال، بۇندا نەعىپ ءجۇرسىڭ؟
— اكەمدى ىزدەپ ءجۇرمىن، — دەپ جىلاپ قويا بەردىم.
— اكەڭ قايدا ەدى؟
— يتبالىق سوعىپ ءجۇر.
— يا، يا، سونى جالعىز ىزدەپ كەلەسىڭ بە، ەزىڭ قاي جەرلىكسىڭ؟
— اتراۋدان. اتا، ءوزىڭىز قايدا باراسىز؟
— ءبىز دە يتبالىقشىمىز. جاعادان وتىن ورىپ، ەندى قوسىمىزعا بارامىز.
— مەنى الا كەتەسىز بە، اتا؟
— قايدا اكەتەمىز، سەنى؟
— اكەمنىڭ قوسىنا.
— سەن ءوزىڭ سول اكەڭنىڭ قوسىنان شىقتىڭ با؟ بۇل جەرگە قايدان كەلدىڭ؟
— يا، سول قوستان شىققان ەدىم. اي جارىعىمەن كونكي تەۋىپ ءجۇرىپ، اداسىپ كەتتىم، — بۇل مەنىڭ ءوز ومىرىمدە ءبىرىنشى رەت ايتقان وتىرىگىم ەدى، ەكى بەتىم دۋىلداپ قويا بەردى، — اتا، الا كەتىڭىزشى.
— اقماق بالا، — وتىرىگىم تىم ۇيلەسپەي جاتسا كەرەك كۇرەڭ بۋىرىل ساقالدى ۇزاق كۇلىپ الدى، — يتبالىقشىلار جاتقان جەرگە ءبىز شانامەن ءجۇرىپ وتىرىپ ءبىر كۇن جارىمدا شاق جەتەمىز. سەن ۇشىپ كەلگەن شىعارسىڭ، ءا؟
— اتا، — مەن ەندى دالەلدەپ جاتپاي، جىلاپ قويا بەردىم، — اتا، الا كەتىڭىزشى.
— قوي، بۇل اقماق قاڭعىپ ءجۇرىپ، جاۋراپ ەلەر، الا كەتەلىك، كەزدەستىرە الساق اكەسىنە تاپسىرارمىز، تاپپاساق بىزبەن بىرگە قايتار. — ءمىن شاناعا، — دەدى بۇيرا ساقال.
— راحمەت، اتا، راحمەت.
مەن ءوز اكەمدى ىزدەپ تاپقانداي كۇلىپ جىبەردىم. كۇرەڭ ساقال مەنى كوتەرىپ، شاناسىنا مىنگىزدى دە، قارا تونمەن وراپ تاستادى...
VI تاراۋ. قۇرمەتتى قوناق، تالاستى پىكىر...
— كوڭىلسىز، بالاقاي، كوڭىلسىز. جەتكىزەر ەمەس، جول ۇزاق... ا، نۋ!
كۇرەڭ-بۋىرىل ساقالدى باسىن شايقاپ از بوگەلدى دە، ەكىنشى ءبىر ءاندى باستاپ كەتتى.
ستەپ دا ستەپ كرۋگوم،
پۋت دالەك لەجيت.
ۆ توي ستەپي گلۋحوي
زامەرزال يامششيك.
زامەرزايا ون...
ادامنىڭ جۇرەگىنە جابىرقاۋ عانا ەمەس، كوزىنە جاس اكەلەتىن بۇل انگە ارتقى شاناداعىلار تۇگەل قوسىلعان ەدى، قۇلازىپ جاتقان جاپان ءتۇز كۇڭىرەنىپ قويا بەردى. نەتكەن اۋىر ءان! جالاڭاش مىناۋ دالادان پانالار بۇتا تابا الماي، بورانعا ۇشقان ادامنىڭ زارى كەلەدى قۇلاققا. انگە اقىرىن ءۇن قوسىپ، مەن دە ىشتەي كۇرسىنەمىن. كۇرسىنەمىن دە، اكەمدى ىزدەپ شىققان تۇنگى قاتەرلى ساپارىمدى ەسكە الىپ، ءوزىمدى-وزىم جازعىرامىن. «اپىر-اۋ، نەتكەن كوزسىزدىك. سول ءتۇنى مىناۋ كۇرەڭ-بۋىرىل ساقالعا كەزدەسپەسەم عوي، ەلسىز تەڭىز ۇستىندە اداسىپ ءجۇرىپ، جاۋراپ ولەر ەدىم-اۋ» دەپ ويلايمىن.
«كۇرەڭ-بۋىرىل ساقالدى» دەپ وتىرعانىم يۆان فەدوروۆيچ. وسىدان ءتورت كۇن بۇرىن مەنى ءوز شاناسىنا كوتەرىپ مىنگىزگەن كەزدە-اق بۇل كىسىنى ءبىر تانىس ادامعا ۇقساتقان ەدىم، شىنىندا دا قاتەلەسپەسەم كەرەك، ازىرگى بولجاۋىما قاراعاندا ميحايل يۆانوۆيچتىڭ استراحانداعى نەمەرە اعاسى بولۋعا ءتيىستى. ارينە، بۇل جورامال عانا، انىعىن قوسقا بارعان سوڭ بىلەمىن. مۇمكىن، ءتىپتى باسقا ءبىر يۆان فەدوروۆيچ شىعار. كىم دە بولسا بۇل كىسىنىڭ مەيىرىمدىلىگى مەنى سونشا ءسۇيسىندىردى. بارعان كۇنى ول مەنى جانىنا الىپ، سول ماڭداعى يتبالىقشىلار قوسىن تۇگەل ارالاپ، اكەمدى ىزدەدى. ءبىراق، نە پايدا، ەشقايدان تابا المادىق. ەرتەڭىنە وزىمەن ىلەستىرىپ يتبالىق سوعۋعا الىپ شىقتى. سول كۇنى مەنىڭ ءوتىنىشىم بويىنشا يتبالىقتىڭ ەكى كۇشىگىن تىرىلەي الىپ قايتقان ەدىك، ءقازىر ءبىزدىڭ شانامىزدا كەلەدى. يۆان فەدوروۆيچ بۇلاردىڭ ءبىرىن ماعان سىيلادى دا، ەكىنشىسىن ءوز بالاسىنا الىپ بارادى.
— مىناۋ شايتاندار، — يۆان فەدوروۆيچ مازاسىز قىنسىلاعان كۇشىكتەرگە بۇرىلىپ قارادى دا، باسىن شايقادى، — ولگەلى جاتقان جوق پا وزدەرى؟..
— جوق ولمەيدى، — مەن كۇشىكتەردى وزىمە تارتا تۇسكەن فەدوروۆيچ، قاشان جەتەمىز؟ اداسىپ كەتپەي مە؟
— ءسويت، بالاقاي، — يۆان فەدوروۆيچ مەنى سول قولىمەن قۇشاقتاپ، جۇرەگىنىڭ تۇسىنا باستى، — الدە اتامان قاسىنا بارماي-اق تىكە تارتا بەرەمىز بە، ءا؟
— اكەمدى شە، — قارسىلىق ءبىلدىرۋدى ىڭعايسىز ساناپ، اقىرىن عانا كۇرسىندىم، — اكەم ساعىنادى عوي.
— ساعىنسا ءازى ىزدەپ كەلەر، بارعان سوڭ استراحاننان جازارمىز. سەن ءوزىڭ وقي جازا بىلەسىڭ بە؟
— ازداپ وقيمىن. جازا بىلمەيمىن.
— مەنىڭ گريشام ساعان وقۋدى دا، جازۋدى دا ۇيرەتكەنىڭ دوس بولاسىڭدار. اتراۋدا دوستارىڭ بار ما؟
— سەرەجا دەگەن دوسىم بار، ول مەنى وقىتىپ ءجۇر. جاقسى بالا.
— مەنىڭ گريشام دا جاقسى بالا.
— يۆان فەدوروۆيچ، تۋماڭىزدى كورىپ كەتپەيسىز بە؟ يا، يا، تۋمامدى كورە كەتۋىم كەرەك ەكەن عوي، — يۆان فەدوروۆيچ مەنى جاۋىرىنعا قاعىپ كۇلدى، — ايلالىسىن قالىپ قويۋدىڭ امالىن تاپتىڭ. ءتىپتى مەن سەنى كەلە جاتقانىم جوق، كەرىسىنشە، سەن مەنى اڭساعان تۋماما الىپ كەلە جاتىر ەكەنسىڭ -اۋ. قانە ەزىنىن، ءتۇر-تۇسى قانداي دەيسىڭ؟
— ايتتىم عوي. ءتۇرى ءدال ءوزىڭىز سياقتى. ءبىراق، سىزدەن ءارى جاس، ءارى بيىك. ساقال-شاشى كۇرەڭ بۇيرا، وڭ اياعىن ءسال سىلتىپ باسادى.
— ءبىراق، مۇرنى مەنىڭ مۇرنىمداي تىم ۇزىن دا، ۇشتى دا ەمەس، تىك بىتكەن، ۇلكەن كوگىلدىر كوزدى بولۋعا ءتيىستى.
— ءدال ايتقانىڭىزداي.
— مىناۋ جەرىندە، — يۆان فەدوروۆيچ وڭ سامايىن كورسەتتى، — وق جىرعان تىرتىق بار ما؟
— بايقامادىم، ول جەرىن ساقال جاۋىپ كەتكەن، سول تۇستىڭ ساقالى اپپاق.
— فاميلياسىن بىلمەيسىڭ، ءا؟
— ءبىز ميحايل يۆانوۆيچ دەيمىز. ايتپاقشى وڭ بىلەگىندە «ۆارياگ» دەگەن جازۋى بار.
— كەشەدەن بەرى وسىنى نەگە ايتپاعانسىڭ. تۇسىنىكتى، — يۆان فەدوروۆيچ باسىن يزەپ كۇلدى، — ميحايل يۆانوۆيچتار قانشا كوپ بولعانمەن دە، سەنىڭ ايتىپ وتىرعانىڭ سول ءوز تۋمام ميحايل يۆانوۆيچ سوكولوۆ شىعار-اق. يا، مازاسىز جاندى داۋىلپاز، وتكەن كۇز داۋىلداتا ءتۇسىپ، ءبىر تۇندە جوق بولىپ ەدىڭ-اۋ، اتراۋعا قاراي سامعاعان ەكەنسىڭ عوي... ا، نۋ!..
يۆان فەدوروۆيچ اڭگىمەنى دوعارىپ، تەرەڭ ويعا شومدى. باۋىرىن كەڭ جازا، جەڭىل جورتقان اقبوز ات وزگە شانالاردان كوپ جەر ۇزاپ الدى. اداسىپ كەتپەلىك دەگەن ويمەن توڭىرەكتى تۇگەل شولۋدامىن. الدەن ۋاقىتتا كوز ۇشىندا ءبىر ساۋلە جىلت ەتە قالدى.
— الاقاي، يۆان فەدوروۆيچ، — مەن جولداسىمدى قۇشاقتاي الدىم، — الاقاي، قازانعاپ اعايدىڭ وتى كورىنەدى.
— دۇرىس ايتاسىڭ. كەلىپ-اق قالعان ەكەنبىز. مىناۋ، ءتىپتى جاقىنداعى وت قوي. ا، نۋ!..
ءبىز جەلە، جورتا وتىرىپ قوسقا تاياندىق. مەن كەتكەن ءۇش كۇن ىشىندە كوپ وزگەرىس بولىپ قالعان ءتارىزدى. باياعى جالعىز قوس ەمەس، وسى توڭىرەككە وزگە كورشىلەر پايدا بولعانداي، ءار جەردەن، اراسى ءبىراز شالعايلاۋ، جىلتىلداپ جانعان وتتار كورىنەدى. «مۇحيتتىڭ ۇلكەن ايدايى» تەڭىز اسپانىڭ جاڭعىرتا، الىستان جەتەدى قۇلاققا.
مۇحيتتا مال دەگەندە جالعىز سيىر،
بولادى باسپاعىمەن ەگىز بيىل،
مۇحيتىڭ مال جيناۋعا اۋەس ەمەس،
قايدا توي، قايدا جىيىن سوعان ءۇيىر...
— ءۋا-ھاۋ، دە!
— دىرىلدەتپەي مە قاسقاڭ!
ءان سالىپ وتىرعان اساۋباي اعاي بولسا كەرەك. شىنىندا ول جاقسى ءانشى بولاتىن. ءقازىر دە داۋسى ءسال بولعانمەن ەشبىر جارقىنشاقتانباي، العاشقى جاقتاردا از دىرىلدەپ باردى دا، بىردەن بىرگە كۇشەيىپ قياعا كوتەرىلدى. ءبىز تايانىپ كەلگەندە اتتار جاراسىپ قويا بەرگەن ەدى، ءان دە كىلت تىنا قالدى. ءالسىز جۇرگەن جولاۋشىدان ۇرەيلەندى مە، الدە تاڭىرقادى ما، قوس ادامدارى دالاعا جۇگىرە شىعىپ، ۇرپيىسكەن قاراستى.
— ۋا، بۇل قايسىڭ! — اتامان قولىمەن كوزىن كولەگەيلەي بىزگە قارادى، — كەشتەتىپ جۇرگەن نە جانسىڭدار؟ ءوي، اينالىپ ءوت...
— بۇق، مەنەن رۇقساتسىز تۇرما، — يۆان فەدوروۆيچ تونمەن قىمتاپ، شانادان ءتۇستى دە، ىلگەرى ادىمداپ — بۇل قوستىڭ اتامانى كىم؟
— مەن، — اتامان ىلگەرىلەي بەردى، — قاراباس تولقىنبايەۆ.
— يتبالىقشىلار قوسىنىڭ اتامانى يۆان فەدوروۆيچ سوكولوۆ، قوناققا كەلدىك. قابىلدايسىز با؟
— قوش كەلدىڭىز، — قاراباس كۇلە سويلەپ، يۆان فەدوروۆيچكە قولىن ۇسىندى، — قۇرمەتتى قوناعىمىز بولىڭىز. مۇمكىن جوعىمىزدى...
اتاماندار امانداسىپ تا ۇلگەرمەدى، ميحايل يۆانوۆيچ جۇگىرىپ كەلدى دە، تۋماسىن قۇشاقتاي الدى.
— يۆان فەدوروۆيچ!..
— ميحايل!..
ەكى تۋما ۇزاق امانداستى. تىم جاقسى كەرگەندىكتەن سالەمدەسۋلەرىندە دە ءبىر وزگەشەلىك بار. ءبىرىن-بىرى يىعىنا يتەرە تاستاپ، كوزدەن كوزىن اۋدارماي، كۇلىپ تۇرادى دا، اڭساعان قۇشاقتارىن قايتادان قاۋسىرىپ، ەرنىنە ەرنىن تيگىزە، قۇمارلانا سۇيەدى.
— ءتىرىمىن دە تۋمام، ميشۋتكا!
— ءتىرى بولماعاندا. تۋمام-اۋ، سەنى قانداي جەل ايداپ كەلدى؟
— كورىپ تۇرسىڭ عوي، تەڭىز بەتى تىپ-تىنىش. جەلسىز ءۇنى ايداعان اڭساعان جۇرەكتىڭ ساعىنىش لەبى بولسا كەرەك.
— داۋىل ايداپ كەلگەن جوق پا؟ تون استىندا ءبىر نارسە قيمىلدايدى عوي. جىلاي ما ءوزى، نەمەنە؟
— يتبالىق كۇشىگى عوي. گريشاعا الىپ بارامىن.
— شىن با؟ كانە كورەلىك، — ميحايل يۆانوۆيچ جۇگىرىپ كەپ توندى لاقتىرىپ تاستادى دا، مەنى قۇشاقتاي الدى. — اقماق بالا، ءتىرى مە ەڭ؟ ساعىنىش لەبىن قوزعاۋشى دا داۋىل بولعان ەكەن عوي.
— داۋىل، داۋىل!
— ءسۇيىنشى، تابىلدى!
ءبىرى ۇرىسسا، ءبىرى مۇسىركەي سويلەگەن قوس ادامدارى تۇگەل دۋىلداسىپ مەنى قورشاپ الدى.
— وسى پالەنى تەڭىزگە الىپ شىققان كىم، ءا؟
— الگى ارمان بولاتىن. ول عوي دۇنيەنى شارلاپ ىزدەپ ءجۇر مۇنى.
— ءبىر كۇنى جالاسىنا قالامىز...
— ەرتەڭ الىپ بارىپ، اپاسىنا تاپسىرۋ كەرەك.
— جارايدى، جەتتى، جەتتى، داۋرىقپاڭدارشى، امان كەلگەنىنىڭ ءوزى قۋانىش ەمەس پە، — ميحايل يۆانوۆيچ مەنىڭ جۇزىمە ءۇڭىلىپ قۇلاعىمدى، مۇرنىمدى سىيپاي باستادى. — ءتورت كۇننەن بەرى ابىگەرلەنىپ ىزدەۋدەمىز. ارمان ءالى قايتقان جوق. تابا الماي كەلسە ەرتەڭ اتراۋعا شانا جىبەرگەلى جاتىر ەدىك. ءوزىن ۇسىگەن جوقسىڭ با؟
— جوق، جوق، ۇسىگەن جوق، — يۆان فەدوروۆيچ موينىنداعى ءدۇربىسىن الىپ قاراباسقا ۇسىندى، — مىنە ءدۇربىڭىز انە بالاڭىز. جوعىڭىز تۇگەل عوي. «اناۋ كورىنگەن وت اكەمنىڭ قوسى شىعار، بارىپ كەلە قويايىن»، دەپ شىققان ەكەن، جولدا مەن كەزدەستىم دە، شاناما مىنگىزىپ اكەتتىم. بۇدان بىلاي ىستەمەيدى. ءبىر جولعا كەشىرىڭىز، وتىنەمىن. مىناۋ جۇرتقا ۇرىستىرماڭىز. ءبىز ەكى قوستىڭ اتامانى وسىعان كەلىسەلىك. ال، ەگەر ۇرىساتىن بولساڭدار استراحانعا الىپ كەتەمىن...
— كەشىردىم، ءسىزدىڭ ءۇشىن ءبارىن دە كەشىردىم، — اتامان ەندى مەنى ءوز قۇشاعىنا الىپ، ماڭدايىمنان سيپادى دا، ارجاعىندا ءزىلى جوق دوستىق كۇلكىمەن جىميىپ، ءدۇربىنى يۆان فەدوروۆيچكە كەرى ۇسىندى — راحمەت، اتامان، راحمەت. الدىمەن، جوعىمىزدى تاۋىپ اكەلگەنىڭىزگە راحمەت. ءسىز بولماعاندا ءۇسىپ ولەر ەدى. ەكىنشىدەن، مەنىڭ ءدۇربىم جوعالعان جوق. تەك قورابىن عانا تابا الماي قويدىق. مۇمكىن، مىناۋ بولاشاق «اتامان» ءدۇربى دەپ قورابىن اكەتكەن شىعار. قاتەلىك جاساعان. ءدۇربىنىڭ مەنىڭ جاستىعىمنىڭ استىندا جاتقانىن اڭعارماعان عوي. ءبىراق، ءدۇربىنىڭ ءوزىن جوعالتسا دا، ولمەي امان ورالسا، مەن ودان تولەۋ سۇراماس ەدىم.
— باسە، ءدۇربىنىڭ قورابىن شوپ-سالاممەن ىلەستىرىپ وتقا سالىپ جىبەردىم بە دەپ قىسىلىپ جۇرسەم، — قازانعاپ اعاي دا كۇلىپ الدى. — اقماق بالا، سەن الىپ كەتكەن ەكەنسىڭ عوي.
— حا-حا، حا-حا...
جۇرت تۇگەل دۋ ەتە قالدى. ولاردىڭ ءبارى دە مەنىڭ قورابىم اكەتكەن قاتەلىگىمە كۇلىپ جاتىر. ءبىراق، قاتەلىگىمە وكىنگەنىم جوق، قايتا وسى قاتەلىكتىڭ ءوزى الدىنداعى قۇنامدى جەڭىلدەتەتىندەي كۇرسىنە ءبىر.
— جارايدى، — يۆان فەدوروۆيچ ءدۇربىسىن اتاماننان موينىنا ءىلدى، ءبىر ۇسىنعان سوڭ كەرى الماي-اق قويايىن. ساعان سىيلادىم. بەلگى بولسىن مەنەن ءبىر.
— راحمەت، ەگەر بەلگى دەسەڭىز قايتارۋعا قاقىم جوق. قوسقا ءجۇرىڭىز. قۋانىش الا كەلدىڭىز. بىرەۋدىڭ ج مىز بالاسىن ءوزى جوقتا تەڭىزگە الىپ شىعىپ، ءولتىرىپ قىزىم با دەپ قورىققان ەدىم. امان الىپ كەلدىڭىز. بۇل قۋانىش. ەكىنشى، ميحايل يۆانوۆيچتىڭ تۋماسى ەكەنىڭىزدى بىلاي قويعاندا، ەكى اتامان كەزدەسىپ قالدىق. بۇل تويلاماي بولماس. قازانعاپ، ۋا، قازانعاپ، ەڭ ۇلكەنىن جەتەلەپ، بەرى الىپ كەل...
— ءقازىر، الدىمەن وت جاعىپ جىبەرەيىن، شاي ءىشسىن قوناقتار...
سول ءتۇنى جەل تىمىق بولاتىن. مۇز الاڭنىڭ ۇستىنە قالىڭ قامىس توسەپ، قىرىقتاعان ادام قازاندى قورشاي وتىرا قالدىق. قۋانىشتى قابىسۋ قوشامەتىنە ارنالعان وت جالىنى لاۋلاپ اسپانعا كوتەرىلدى.
— قاراباس تولقىنبايچ، — يۆان فەدوروۆيچ ءارى سۇيسىنگەن، ءارى تاڭدانعان پىشىنمەن باسىن شايقاپ كۇلدى، — مىناۋىڭ بالىق ەمەس، الىپ ەكەن. اۋدى نەعىپ جىرتىپ كەتپەگەن.
— دۇرىس ايتاسىز، — اتامان ماقتانىشىن سەزدىرگەندەي، بۋىرىل مۇرتىن شيىرا، جىميىپ الدى، — شىنىندا دا الىپ، قىسقى ماۋسىم بالىقتىڭ جۋاسيتىن دا كەزى عوي. ونىڭ ۇستىنە ۋىلدىرىقتى بولعان سوڭ قوزعالۋعا ەرىنسە كەرەك، جانۋار. ارقانعا تۇمسىعىن ىلە تاستاپ، قابىرعاسىن اۋ جادىراسىنا سۇيەپتى دە، جاتا بەرىپتى قوس قارماقتى ساعاعىنا ىلگەنگە دەيىن قوزعالعان جوق. الىپ دەنە اشۋىن بويىنا جيناعانعا دەيىن قوقاڭداپ تا ۇلگەرگەن ەدىك، تۋلاپ-تۋلاپ زورعا توقتادى.
— يا، ءىرى-ىرى. راس، بۇدان ىرىلەرى دە بولادى، — يۆان فەدوروۆيچ تە كۇرەڭ مۇرتىن قۇلاعىنا تامان اپارىپ قويدى، — وتكەن كۇز گوردەيەۆتىڭ قارماقشىلار ستويكاسىندا جۇرگەندە مەن ءبىر قورتپا ۇستادىم. ۇزىندىعى جەتى قۇلاش ەكەن. قوقاڭداپ العاننان كەيىن دە وڭايعا تۇسكەن جوق. بىرنەشە تولمەن كوتەرىپ، كەمەگە زورعا دەگەندە شىعاردىق.
— پا، پا، زور ەكەن، — قوس ادامدارى تۇگەل تاڭدانىپ يۆان فەدوروۆيچكە قاراستى، — قانشا تارتتى سالماعى.
— الىپ كەلىپ ولشەگەنىمىزدە سالماعى 80 پۇت تارتتى عوي.
— يا، اۋلاساڭ قىزىلبالىق اۋلا دا، — اتامان ءسال قىزىل بالىقتى تەڭىزدەن قارماقپەن اۋلايدى. ول ءۇشىن جۋان ارقاننان جەلى تارتىپ تاستايدى دا، ارقانعا باۋىن جارتى مەتردەي ەتىپ، ءجيى-جيى قارماق بايلايدى. ءجۇزىپ كەلە جاتقان بالىق بىرىنە كەزدەسىپ، تۋلاي باستاسا -اق بولعانى، كورشى قارماقتار بۇرە تۇسەدى.
— جاقسى بالىق ەكەنىندە ءسوز جوق، — يۆان فەدوروۆيچ قىزىلبالىق تاعدىرىنا بايلانىستى تەرەڭ ويعا شومعانداي، از بوگەلىپ، كۇرسىندى. — بۇلار ۋىلدىرىعى ءۇشىن، وسىدان ۆولگا اعىنىنا قارسى ورلەي وتىرىپ، قالۋ ساراتوۆقا دەيىن بارادى. بارىپ قايتار ساپارىندا كەزدەسەدى. سوندىقتان دا تۇقىمى جىل سايىن كەلەدى. تەك بۇگىنگىسىنە عانا ءماز بولاتىن بالىق ءوندىرىسىنىڭ قوجالارى، ەل ىرىسى بولىپ ەسەپتەلەتىن وسى يىقتى قىمبات قازىنانىڭ تۇقىمىن كوبەيتىپ، كەلەشەگىن اۋلاۋعا كوڭىل دە بولمەيدى. ولارعا تەك قىرىپ ۇستاسا بولادى. ورىس وقىمىستىسى بارسكييدىڭ عىلىمى دا ازىرگە ىسكە اسىرىلماي كەلەدى.
يۆان فەدوروۆيچتىڭ مىناۋ ءسوزى مەنى سونشا تاڭداندىردى. «بالىق تۇقىمىن قالاي كوبەيتەدى؟» دەپ سۇراۋعا ىڭعايلانعان ەدىم، ۇلگەرە المادىم. ات بىتكەن الدەنەدەن حابار بەرگەندەي وقىرانىپ قويا بەردى.
— ارمان كەلىپ قالدى، ارمان!
— تىعىڭدار مىناۋ داۋىلدى.
— يا، يا، بۇق، — اتامان ارقاسىنداعى قارا تونىن ۇستىمە جابا سالدى، — ابدەن ساستىرايىق.
قوستاعىلاردىڭ دوستىق ءازىلى اياقتالىپ، ۋ-شۋ باسىلعان كەزدە مەن باسىمدى كوتەرگەن ەدىم، الىپ بەكىرەنىڭ ىشەك-قارىنى اقتارىلىپ-اق قالعان ەكەن. ايدىنعالي اعاي ءبىر قاساپشىداي بالتاسىن جالت-جۇلت ەتكىزىپ، بەكىرەنى ءىرى-ىرى كەسەكتەرگە شاۋىپ جاتىر. قازانعاپ اعاي باستاعان ءتورت جىگىت الگى كەسپەلەردى قازاندا قايناپ تۇرعان سىرتىن پىشاقپەن قىرىپ تازالاۋمەن ءجۇر. ميحايل يۆانوۆيچ پەن ارمان ۋىلدىرىق ەلەپ، اتامان ولگەن ۋىلدىرىقتى كەنەپ دورباعا تولتىرىپ اپ، تۇزدى سۋعا ءبىر باتىرىپ سىعىپ تۇر ەكەن. مەن جۇگىرىپ جاندارىنا باردىم.
— كوردىڭ بە، بالام، ءقازىر ۋىلدىرىق جەيمىز، — اتامان كەنەپ دورباداعى ۋىلدىرىققا باسبارماعىن ءبىر بارىپ، اۋزىنا سالدى دا، تامسانا كۇلىپ، باسىن شايقادى، — تاماشا، ءما، تاتىپ كورشى!
— تاماشا بولىپتى، — مەن قاراقاتتاي مولدىرەگەن ۋىلدىرىقتىڭ ءدامىن تاتتىم دا، اتامانعا قارادىم. — اتا، ءسىز ۋىلدىرىق جاساۋدى دا بىلەسىز ەكەن عوي، ءا؟!
— ە، بالاقاي، بالاقاي، — اتامان كۇرسىنىپ قويدى، — سەن شەشەسىز وسسەڭ، مەن اكەسىز ءوستىم. ون جاسىمنان باستاپ باتاعادا ىستەگەن ەكەنمىن. سودان بەرى نە كورمەدى دەيسىڭ؟!
— اتا، ءسىزدىڭ اكەڭىز دە اتامان بولعان با؟
— جوق، قاراپايىم بالىقشى بولسا كەرەك، مەن اكەمدى كورگەنىم دە جوق. ول كىسى تەڭىز اپاتىنا ۇشىراپ، سۋعا باتقان كۇز مەن ومىرگە كەلىپپىن. سولاي بالاقاي، تەڭىزشىلەر تاعدىرى وسىلاي بولادى، — اتامان وتكەن قاسىرەتىن ەسكە تۇسىرگەندەي، اۋىر كۇرسىنىپ ماعان قارادى، — سەنىڭ قولىڭ جۇمساق قوي، اناۋ جىگىتتەر ارشىپ بولعان بالىق كەسپەلەرىنىڭ سىرتىن سيپاپ قاراشى. قىزىلبالىقتىڭ سىرتىندا تەرىسىنە جابىسىپ تۇرعان ۇساق تىكەندەر بولادى. ەگەر ولار تاماققا كەتەتىن بولسا، ەم جوق. ادام قاقالىپ ولەدى. مۇقيات سيپا، قاراعىم.
— ماقۇل، اتا، جارايدى...
ءبىز بەكىرە كەسپەلەرىن تۇگەل تەكسەرىپ، قازانعا سالىپ ۇلگەرگەنىمىزدە، اتاماندار قۇرمەتتى قوناقتارىنىڭ جانىنا بارعان ەدى، كوپ ۇزاماي كەنەت داستارقان جايىلىپ، شايعا وتىردىق. جاس ۋىلدىرىق تا ورتاعا قويىلىپ، قازانعاپ اعايدىڭ سپيرت قۇيىلعان تال قوراپتى ۇلكەن شولمەگى دە اتاماننىڭ جانىنان ورىن الدى. قاڭىلتىر كرۋجكالاردىڭ كەمەرى بىر-بىرىنە دىن-دىڭ سوعىلعاننان باستاپ-اق اساۋباي اعايعا ءبىر كوڭىلدىلىك پايدا بولا قالعان ەدى، ەسىرىك سەزىمى ەلەڭ ەتىپ ۇلگەرسە كەرەك، قولىنداعى شاي توستاعانمەن اۋزىن قاعىپ، گۋريەۆتى شىرقاي باستادى.
— كورىنگەن-اي، سوماداي گۋريەۆىم. كورمەدىم گۋريەۆتەي-اي جەر بيىگىن...
ءان بۇل جولى تىم اسقاق ەستىلدى. شىناشاقتاي جىگىتتىڭ تاپ-تار كەۋدەسىنە مۇنشاما زور داۋىستىڭ قالاي سىيىپ تۇرعانىنا تاڭدانىپ، مەن بار نازارىممەن تىڭداۋدامىن، تەك مەن عانا ەمەس، اسەكەڭە جۇرتتىڭ ءبارى دە ءسۇيسىنىپ وتىرسا كەرەك. اركىمدەر-اق ونىڭ جۇزىنەن كوز الماي قاراي قالىپتى. ءتىپتى، ءبىزدى بىلاي قويىپ، تىلدەرى وزگە قوناقتارىمىز دا ەلەڭ ەتە قالعان ءتارىزدى. ءبىرىن ءبىرى شىنتاقپەن ءتۇرتىپ، كۇبىر-كۇبىر سويلەسەدى.
— دا، زدوروۆو!..
— ءۋا، ءاۋ، دە، — بويعا كەنجە، جاسقا تەڭ قۇربىسىنىڭ سۇيسىنگەن قازانعاپ اعاي ورنىنان ءبىر قوزعالىپ جايلاپ جىبەردى، — قالتىراتپاي ما، قاسقاڭ، ءا؟! قازاقشانى قويىپ، ورىسشا دا سايراپ بەرەدى، ءالى!..
— سايراماعاندا، ويلارسىڭ، — گۋريەۆتىڭ العاشقى تۇماعىن ءقازىر عانا اياقتاعان اساۋباي ورنىنان اتىپ تۇردى دا، دوڭگەلەنە جونەلدى، — ويلارسىڭ. مەن ورىستىڭ ءانىن ايتىپ، بيلەپ تە بەرەيىن، سەندەرگە...
— بيس-بيس، — يۆان فەدوروۆيچ جولداستارىنا قاراسام، — گارمون اكەلىڭدەر، گارمون...
ساراتوۆ گارمونى مۇز الابىن جاڭعىرتا، تۇنىق اسپاندى باسىنا كوتەرىپ العان بويدا قوناقتارىمىزدان دا بىرنەشە جىگىت بيگە ارالاسىپ كەتتى. ءبىراق، الگىدە عانا اجەپتاۋىر بيلەپ جۇرگەن اساۋباي سول ءبيدى ابرويمەن اياقتاي الماي ساتسىزدىككە كەزدەستى. ول ءبىراز دوڭگەلەنگەننەن كەيىن قۇلاپ ءتۇستى دە، تىزەسىن قولىمەن باسىپ، مەنىڭ جانىما قيسايا كەتتى.
— داۋىلجان، قالاي، قاتىرىپ جىبەرگەنىم جوق پا، ءا؟
— جاقسى بيلەيسىز ەكەن، — مەن بيلەپ جۇرگەن قوناقتاردان كوزىمدى الماي كۇلدىم، — ءبىراق ءسىزدىڭ ءبيىڭىز مىنالارعا ۇقسامايدى.
— ءوي، بۇلار بيلەي بىلمەيدى، — اساۋباي كىشكەنتاي مۇرنىن جيىرىپ، قولىن ءبىر-اق سىلتەدى، — ويلارسىڭ.
— ءاي، باسە، سولاي شىعار.
— اينالايىن داۋىلجان، — اسەكەڭ ەندى مەنىڭ قارىمدى سيپاپ، جىمىڭ-جىمىڭ كۇلىپ الدى، — ءوزى اقىلدى. ماعان اتاماننان ءبىر جۇتىم سۇراپ اپەرشى؟ تاعى دا ءبىر تاڭداندىرىپ كەلەيىن.
— كوپ ىشسەڭىز بيلەي الماي قالاسىز عوي.
— ويلارسىڭ. سەن مەنى ماس دەيسىڭ، ءا؟ مەن ماس، ءا، ويارسىڭ...
— ءما، ءىشىڭىز، — اساۋبايدىڭ پالەسىنەن قۇتىلۋ ءۇشىن قازانعاپ اعايدىڭ الدىنداعى كرۋجكانى بەرە سالدىم، — قازانعاپ ىشپەيدى عوي. مىنانى جۇتا سالىڭىز.
— اينالايىن، داۋىلجان، ەزى اقىلدى. اعاسىن سىيلايدى، سىيلاماي، ويلارسىڭ...
اساۋباي كرۋجكاداعىنى اۋزىنا اقتارا سالدى دا، قايتادان دوڭگەلەنە باستادى. بۇل كەزدە بي مۋزىكاسى اياقتالىپ، جۇرت انگە كوشكەن ەدى، اسەكەڭ ونى دا تىڭداعان جوق، بەتالدى دوڭگەلەنە بەردى. ماس بولىپ قالدى ما، الدە بارىنىڭ ءوزى وسى ما، ونىڭ بۇل جولعىسى ەشبىر بيگە ۇقساستىعى جوق، بەتالدى ءبىر تاپىراق. ەسىرىكتىڭ بوتا تاپىراعىنا ەشكىم كوڭىل دە اۋدارا قويمادى. ورىس حالقىنىڭ بۇعان دەيىن مەن ەسىتپەگەن ءبىر اسقاق ءانى تەڭىز اسپانىن باسىنا كوتەرىپ الدى.
ەست نا ۆولگە ۋتەس، ديكيم موحوم وبروس
وت ۆەرشينى دو ساموگو كرايا...
تام ليش ۆەتەر گۋلياەت،
دا موگۋچيي ورەل سۆوي پريتون تام زاۆەل...
...يز ليۋدەي ليش ودين نا ۋتەسە توم بىل،
ليش ودين دو ۆەرشينى دوبرالسيا.
ي ۋتەس توگو چەلوۆەكا نە زابىل
ي س تەح پور ەگو يمەنەم زۆالسيا...
... منوگو دۋم ون ۆ تۋ نوچ پەرەدۋمال،
ي پود گوۆور ۆولنى، سرەد نوچنوي تيشينى،
ون ۆەليكوە دەلو زادۋمال...
تىم ۇزاق جىرلانعان تاماشا اننەن مەنىڭ تۇسىنگەنىم ۆولگا بويىندا ءبىر بيىك شىڭ بار ەكەن. ستەنكا رازين دەگەن ءبىر باتىر عانا سول شىڭنىڭ ۇشارىنا شىعىپتى. ول وسى شىڭنىڭ باسىندا تولقىن شۋىلىن تىڭداي وتىرىپ، ۇلى ويعا شومىپتى. سول ويىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن موسكۆاعا اتتانىپتى. ءبىراق، ارمانىنا جەتە الماي، جاۋ قولىنان قازا بولىپتى. ارماندا ولگەن باتىردىڭ، بار سىرىن الگى شىڭ ساقتاپ قالىپتى. بۇل شىڭ ستەنكا ءرازيننىڭ اتىمەن اتالىپتى. كەدەيدى جابىرلەمەۋشىلەر، ازاتتىق اقساعاندار سول شىڭعا كوتەرىلسە، باتىر اتاماننىڭ سىرىن تۇگەل تىڭداي الادى...
— سولاي، تۋمام، سولاي، — يۆان فەدوروۆيچ ءاندى اياقتاپ بولدى دا، ۇزىن كۇرەڭ -بۋىرىل ساقالىن سالالى ساۋساقتارىمەن تاراپ، تۋماسىنا قارادى. — يا، ۇلى روسسيا تاماشا ادامداردى تۋعان-اۋ. سول ۇلى روسسيا ءجابىر كورىپ جاتقاندا «ونىڭ ۇلىلىعىن قورعاما، ونىڭ جاۋىنا قارسى كۇرەسپە» دەگەن پىكىرگە مەن ەشبىر قوسىلا المايمىن... وتانسىزدار ولار...
— قاتەلەسەسىز، يۆان فەدوروۆيچ، قاتەلەسەسىز، ولار وتانسىزدار ەمەس، — ميحايل يۆانوۆيچ جىميا كۇلىپ باسىن شايقادى، — ولار ادىلەتتى سوعىستى ءارقاشان دا جاقتايدى. ولار روسسيانىڭ ۇلىلىعىن قورعاما دەمەيدى. ولار روسسيا پاتشاسىنىڭ وتار ىزدەگەن قانقۇيلى سوعىسىنا قارسىلار حالىقتى جابىرلەۋشى روسسياعا قارسى. ولار ستەنكا ءرازيننىڭ، پۋشكيننىڭ روسسياسىن قورعاۋعا ءارقاشان دايىن...
— وي، قويشى ءوزىڭ، — يۆان فەدوروۆيچ دالەلى ءالسىز ادامداي اشۋ كورسەتىپ، قولىن سىلتەپ تاستادى، — مەن ءبىر عانا روسسيانى بىلەمىن. سول روسسيانىڭ ءارقاشان ءجابىر بەرمەۋىن، تەك سونىڭ عانا جەڭىپ شىعۋىن تىلەيمىن.
— سولاي دەڭىز، — ميحايل يۆانوۆيچ مىسقىل پىشىنمەن ويسىن يزەدى، — روسسيانين مەشەۋ ەكەنىن بىلاي قويعاندا بىرەۋدەن ءجابىر كورگەندىكتەن، ءوز ەلىن قورعاۋ ءۇشىن سوعىسىپ جاتپاسا كەرەك قوي. روسسيا ءوندىرىسىنىڭ جارتىدان ارتىق بولەگىن يەمدەنىپ وتىرعان انگليا مەن فرانسيا كومەك بەرۋ ءۇشىن ورىس سولداتىنىڭ قانىن توگۋدە.
بايدىڭ بايلارىنا بازار كەرەك. اۆستريادان گاليسيانى، تۋرسيادان داردانەللدى باسىپ الۋ كەرەك. قاجەتى نە؟ كەرەك بولسا الدىمەن ءوز جەرىن يگەرىپ السىن. روسسيانىڭ جەرى كەڭ. سەنى مەن بىزگە جاڭا بازاردىڭ كەرەگى نە؟ قاي مۇلكىمىز وتپەي جاتىر...
— دۇرىس ايتاسىڭ، — ۇيقتاپ جاتقان اساۋباي مەن وي ۇستىندە وتىرعان اتاماننان وزگە ورىس، قازاعى تۇگەل ميحايل يۆانوۆيچتى قوستاپ، جارىسا سويلەدى، — بايلارعا كەرەك. بىزگە قان توگۋ كەرەك، ءا؟
— اۋ، وسى ءبىزدىڭ قازاقتىڭ كەيبىر وقىمىستىلارى وسى سوعىستا تۇرىك جەڭسە مۇسىلمان ءۋالاياتىنا جاقسى بولادى دەسىپ ءجۇر، — مانادان بەرى اڭگىمەگە ارالاسپاي وتىرعان اتامان سۇراۋلى پىشىنمەن بىرەسە يۆان فەدوروۆيچكە، اسىرەسە ميحايل يۆانوۆيچقا قارادى، — وسىنىڭ ءوزى قالاي ەكەن؟
— يە، دىندەس ەلمىز، سولاي بولۋى دا مۇمكىن، — ايدىنعالي اعاي ايتۋىن ايتسا دا، الدەنەگە ىڭعايسىزدانعانداي كۇرەڭدەنە جوتەلىپ، ورنىنان ءسال قوزعالا قاراپ ەدى، ول وسى پىكىردى قوستاپ باسىن يزەدى، — ءبىراق، كىم بىلەدى؟
— ۋا، قويىڭىزشى، ەكەۋىڭىز دە قايداعى جوقتى ايتاسىز، — اڭگىمەگە ەندى ارمان ارالاسىپ كەتتى، — روسسيادا تۇرىپ تۇرىكتىڭ تىلەۋىن تىلەگەن دەگەن ناعىز اداسقاندىق ەلمىز دەيسىز. يسلامنىڭ ءدىن مەن قۇرانى ەرىككەن بايلاردىڭ عانا ەرمەگى. بىزگە ونەر-بىلىم كەرەك. جارقىن ءمۇعالىمنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا تۇرىك ارتتا قالعان ەل. ستامبۋلدان كومەك كۇتۋشىلەر كەشىپ بارسىن سول ماقتاعان پىكىردىڭ سىزدەرگە قايدان تاراعانى بەلگىلى. قاسقىربايدىڭ ستامبۋلدا وقىپ كەلگەن تاڭقى مۇرتتى مولدا ءىنىسى شىعار-اق. اتامان، كوڭىلىڭىزگە اۋىر الماڭىز. سول قاسقىرباي تۇقىمىنان اۋلاق جۇرگەنىڭىز-اق ماقۇل ەدى. داۋلەتىنە قىزىقتىڭىز با، قالاي؟
— ارمان دۇرىس ايتادى، — ميحايل يۆانوۆيچ اتامانمەن ارمانعا كەزەك قارادى، — تۋرسيا شارۋاشىلىقتان دا، عىلىمنان دا ارتتا قالعان مەشەۋ ەل. ونىڭ تىزگىنى شەتەلدىك كاپيتاليستەردىڭ قولىندا. مەشەۋ ەلدەن كومەك كۇتۋ اداسقاندىق. ال، روسسيا — زور كەلەشەگى بار ەل...
— مۇمكىن سولاي شىعار، — اتامان كۇرسىندى، — قاتەلەسكەن شىعارمىن. ارماننىڭ ەكىنشى پىكىرى دە دۇرىس بولار. داۋلەتىنە قىزىقتىق دەدى-اۋ. سول داۋلەتتە الىنباعان ۇلەسىم بار ەدى عوي...
— ەح، ميحايل، —يۆان فەدوروۆيچ تۋماسىنا تەسىلە قارادى، — روسسيانىڭ زور كەلەشەگى بار ەل ەكەنىن مويىنداي وتىرىپ، ونىڭ سوعىسىن قولداماۋ دەگەن سول تۋرسياعا جەڭگىزۋ ەمەس پە، ءا؟
— جوق، جوق، — ميحايل يۆانوۆيچ باسىن شايقاپ كۇلدى، — قاتەلەسەسىز...
— اۋ، وسى اڭگىمەنى قويساق قايتەدى، — اتامان قوناعىنا قارادى، — ءان سالىڭىزشى...
— يا، قويالىق، ايتپەسە مىناۋ تۋماممەن اڭساپ كەلىپ ارازداسىپ ايىرلارمىز، — يۆان فەدوروۆيچ گارموندى ەندى ءوز قولىنا الىپ، ويناۋعا ىڭعايلاندى، — ءبىراق، مەن روسسيانىڭ تۇتاستىعىن تىلەيمىن...
گارمون جاڭادان سىڭعىرلاپ، اسەم ءان تۇنگى تىنىق اۋانى جاڭعىرتا، اسقاقتاي جونەلدى. مەن مازداعان وت باسىندا، ءتاتتى سازدى قۇمارتا تىڭداي وتىرىپ، «ستەنكا رازين» تۋرالى جىرعا دا، ۇلكەندەردىڭ الگى ءبىر پىكىر تالاستارىنا دا سان رەت ورالدىم. ءبىراق، ولارعا ۇزىلدى-كەسىلدى تورەلىك ايتۋعا ءوي-ورىسىم جەتەر ەمەس. الايدا ميحايل يۆانوۆيچ پەن ارمان اعايدى جاقتاعىم كەلەدى...
...قوناقتارىمىزدىڭ دا، ولارعا ىلەسە ميحايل يۆانوۆيچ پەن ارمان اعايلاردىڭ دا استراحانعا ءجۇرىپ كەتكەنىن تاڭەرتەڭ ءبىر-اق ءبىلدىم. قازانعاپ اعايدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا ازىق اكەلۋگە كەتكەن بولسا كەرەك.
— ءبىز جۇمىسقا بارامىز. قوس ساعان امانات، — اتامان ماعان سىناۋشى پىشىنمەن قارادى، — قاشىپ كەتۋشى بولما.
— جوق، — مەن باسىمدى شايقادىم، — قاشپايمىن.
— ءسويت، اقىلدى بول، — اتامان ارقامنان قاقتى، — اساۋ دا ساعان امانات...
قارا توننىڭ استىنان ءتۇس اۋا ءبىر-اق كوتەرىلگەن اساۋباي، بۇكىل دۇنيەنى تاس قاباقتاي قاعىستىرىپ، ءبىر نارسەنى ىزدەپ ءجۇر.
— اسەكە، نە ىزدەيسىز؟
— نە ىزدەيسىز؟ پوحمەل ىزدەيمىن، پوحمەل. تىعىپ قويعان. ويلارسىڭ؟..
— پوحمەلى نەسى؟
اساۋباي بەتىمە باجىرايىپ ءبىر قارادى دا، قامىس اراسىن قوپارا باستادى. قازانعاپ اعايدى ورىسشا، قازاقشا سىباپ ءجۇر. الدەن ۋاقىتتا يتبالىق كۇشىگىنە كەزدەسىپ قالدى دا، تەۋىپ ءوتتى. كوگىلدىر كۇشىك بۇكىل قوس ماڭىن كوتەرە، قىڭسىلاپ قويا بەردى. اساۋباي كەسپەلتەك ءبىر قايىندى كوتەرىپ الدى دا، كوزىنەن جاس مولتىلدەپ، جاۋتاڭداي قاراعان جاس كۇشىكتى تۇمسىقتان سالىپ جىبەردى. كوگىلدىر كۇشىك يەگىن ءبىر-اق قاقتى. الىسا كەتتىك. ەكەۋمىز دە قۇلاپ تۇستىك. اساۋباي مەنى اۋدارىپ بارادى. ءدال وسى كەزدە، قايراتتى ءبىر قول جەلكەمنەن كوتەرىپ الدى. ەندى قاراسام ەكەۋمىز دە قازانعاپ اعايدىڭ قولتىعىندا تۇر ەكەنبىز.
— اراشا، باتىر، اراشا، — قازانعاپ اعاي باسىمىزدى بىرەر ءتۇيىستىرىپ الدى دا، سيرەكتەۋ اق تىستەرىن كورسەتە كۇلدى، — اراشا، باتىر، اراشا!..
VII تاراۋ. كوز جاسى، كوڭىل ارمانى...
...اۋدى قۇرۋ اۋىر بولعانمەن، قاراۋ جۇمىسى پالەندەي قيىن ەمەس ەكەن. ارقانشى بالا رەتىندە مەن دە ەڭبەككە جاراپ قالدىم. ءقازىر كۇن مەن ايدىڭ اتامان ۇكىسىنسىز-اق باتىپ، شىعا بەرەتىندىگىن عانا ەمەس، ءبىرسىپىرا نارسەلەردى اڭعارىپ ۇلگەردىم. قولىم بوساپ كەتسە ميحايل يۆانوۆيچتان وقۋ-جازۋ ۇيرەنۋگە تىرىسامىن. تاماق توق، جۇمىس بىركەلكى وڭايلانا تۇسكەننەن كەيىن، ءارى تىنىعىپ، ءارى سەمىرىپ العان جىگىتتەردىڭ كوڭىلدەرىندە دە ءبىر كوتەرىڭكىلىك بار. راس، الا تاڭنان تۇرعان ادامدار، ءبىر شەتىنەن ءبىر شەتىنە كوز جەتكىسىز، كوپ اۋدى قاراپ شىعىپ، شانالاپ اكەلگەن اقبالىقتى مۇز الاڭىنا جايىپ ۇلگەرگەنشە كۇن كەشكە اينالادى. الايدا، اتراۋ باتاعاسىنداعى جۇمىسپەن سالىستىرعاندا بۇل الدەقايدا جەڭىل. كەشكە قاراي قوسىمىز كوڭىلدى ءبىر دۋمانعا اينالادى. قارا دومبىرا قولدان قولعا كوشىپ بەزىلدەۋمەن بولادى. تاجريبەلى اتامان ءوز قوسىنىڭ ادامدارىن ءارقايسىسىنىڭ ءارتۇرلى ونەرى بار، كىل ءبىر كوڭىلدى جىگىتتەردەن قۇراستىرىپ العان ءتارىزدى. وسى 30 دىڭ ىشىندەگى «ءاۋ» دەپ ءان سالمايتىنى دا، دومبىرا تارتپايتىنى دا ايدىنعالي اعاي ەكەۋمىز. ءبىراق، ايدەكەڭ ءوزىنىڭ سول كەمشىلىگىن قول ونەرىمەن اقتايدى. ول «جارعانات فونار» جاعىلعان بويدا جىگىتتەردىڭ اياق كيىمدەرىن تۇگەل قاراپ شىعادى دا جىرتىلعاندارىن جاماۋعا كىرىسەدى. ءتىپتى اتامان قوسىنداعىلاردىڭ شاشتارازى دا وسى ادام. ال، مەن ءوزىمنىڭ ازىرگە ونەرگە كەدەي كەمشىلىگىمدى ءتىل العىشتىعىممەن اقتاۋعا تىرىسامىن. كەشكى دۋمان كەزىن دە بارىنەن شوقتىعى بيىك ءۇش ادام بار. ول — ارمان، اساۋباي جانە قازانعاپ اعايلار. ارمان دومبىرانىڭ، اساۋباي ءاننىڭ، قازانعاپ ەرتەگىنىڭ مامانى. راس، اساۋباي اعايعا ءان سالدىرۋ ءۇشىن الدىمەن ءبىراز جۇتقىزىپ، كوڭىلدەندىرىپ الۋ كەرەك. سودان كەيىن ول ءبىر سوزىلتىپ بەرەدى دەيسىڭ، تەك تىڭدا دا وتىرا بەر. ادامعا بىتپەگەن تىم شالكەس مىنەزدەرىنە نالىعان كوزدەرىڭدى ۇمىتتىرىپ جىبەرەدى.
اراعا ءۇش-تورت كۇن سالىپ استراحاننان ميحايل يۆانوۆيچتار دا ورالعان ەدى، ازىرگە سىرتتاي عانا تانىس دوستىم — يۆان فەدوروۆيچتىڭ گريشاسى ماعان بىرنەشە كىتاپتار بەرىپ جىبەرگەن ەكەن. قولىم ءسال بوساپ كەتسە-اق مەن سول سىيلىقتاردىڭ بەتىنە ۇڭىلەمىن. ءبىراق، ەركىن جۇرگىزە الماعاندىقتان، ەجىكتەپ وتىرۋعا جالىعامىن دا، كوبىنە سۋرەتتەرىن عانا قاراستىرامىن. ەندى قازانعاپ اعايدىڭ اۋىز ەرتەگىلەرىنە ءبىراز تىنىس بەرىلىپ، كەشكى دۋمان پروگرامماسىنىڭ اننەن كەيىنگى بولىمىنە گريشا جىبەرگەن كىتاپتار دا ەنە باستادى. ولاردى ميحايل يۆانوۆيچ ورىسشا وقىسا، ارمان اعاي قازاقشاعا اۋدارادى. ەرتەڭىنە قازانعاپ اعاي بۇلاردىڭ ءارقايسىسىنان اتامانشا ايتساق «ءبىر اتتىق» ەرتەگى دايىنداپ، قازان باسىندا ماعان قايتادان ايتىپ بەرەدى.
ميحايل يۆانوۆيچ استراحاننان كەلگەننەن بەرى ءبىزدىڭ قوسىمىز وسى ماڭداعى بالىقشىلاردىڭ ۇيىمداستىرۋشى ورتالىعىنا اينالىپ الدى. كۇنارا كەشكە قاراي كورشى قوستاردىڭ ورىس، قازاعى بىزگە جينالادى. ميحايل ءيۆانوۆيچتىڭ الىپ كەلگەن جاڭا كىتاپتارىن وقىتادى، اڭگىمەلەر تىڭدايدى. اڭگىمە سوعىس تاقىرىبىنان باستالادى دا مەن تۇسىنە المايتىن تەرەڭ ساياساتقا كوشەدى. ارا-تۇرا ەگەستەر دە تۋىپ قالادى. كەي تۇندەرى ميحايل يۆانوۆيچ پەن ارمان اعاي كورشى قوستاردى ارالاپ، ەرتەڭگى جۇمىسقا ءبىر-اق ورالادى. ولاردىڭ نە ىستەپ جۇرەتىنى بەلگىسىز ءوز اڭعارۋىمشا ءبىر قۇپيا سىر بار ءتارىزدى...
بۇگىن كەشكە، ميحايل ءيۆانوۆيچتىڭ استراحاننان اكەلگەن ورىس بالالايكاسى مەن قازاق دومبىراسى ءبىر ۇندەستىك بىلدىرە سويلەپ، تىلدەرى وزگە ەكى ۇلتتىڭ اندەرى تەڭىز اسپانىن جاڭعىرتىپ بارىپ باسىلعان ەدى. «جارقانات فونار» جاعىلعان بويدا ءسوز كەزەگى گريشا جىبەرگەن كىتاپتارعا بەرىلدى. ميحايل يۆانوۆيچ «وركەشتى ات» تۋرالى ەرتەگىنى الدىنا جايا سالدى دا، وقىپ باستادى. اسىلى جاس كەزىنەن جاتتاپ العان نارسەسى بولسا كەرەك، وقىپ وتىرعان جوق-اۋ، تەك اندا-ساندا عانا كوز قيىعىن جىبەرىپ، جاتقا سوعىپ وتىر.
زا گورامي، زا لەسامي،
زا شيروكيمي موريامي،
نە نا نەبە — نا زەملە
جيل ستاريك ۆ ودنوم سەلە.
ۋ كرەستيانينا تري سىنا،
ستارشيي ۋمنىي بىل دەتينا،
سرەدنيي سىن ي تاك، ي سياك،
ملادشيي ۆوۆسە بىل دۋراك...
— تاماشا، قىزىق، — ەرتەگىگە جان كىرگىزە ايتا دا، بار نازارىمەن تىڭداي دا بىلەتىن قازانعاپ اعاي، ميحايل يۆانوۆيچ تاقپاقتاپ بىتىرگەن كەزدە ابدەن رازى بولعانداي، ورنىنان ءبىر قوزعالىپ، باسىن شايقادى، — عاجاپ، ءوزى «كەر قۇلا اتتى كەندەباي» سياقتى كەدەي. ءبىراق، مەن بولسام بار عوي كەنجەسى يۆان اقىلدى بولىپتى، ەكى اعاسىنىڭ قولىنان تۇك كەلمەپتى دەپ وزگەرتەر ەدىم. سولاي ەمەس پە، ميحايل يۆانوۆيچ؟
— دۇرىس ايتاسىڭ، — ميحايل يۆانوۆيچ ەرتەگىشى جىگىتتى جاۋىرىنعا قاعىپ كۇلدى، — ءبىراق، مۇندا يۆاندى «ەڭ كىشىسى بولعاندىقتان، اقماق دەپ ويلاۋشى ەدى، شىنىندا ەڭ اقىلدىسى وسى بولىپ شىقتى» دەگەن ماعىنا جاتىر.
— ءا، باسە، ايتامىن-اۋ...
— ميحايل يۆانوۆيچ، — ارمان اعاي قازانعاپ پەن ميحايل يۆانوۆيچكە كەزەك قارادى، — قازەكەڭنىڭ كەشەگى «كەر قۇلا اتتى كەندەبايىندا» دا، ءسىزدىڭ بۇگىنگى وقىعان «وركەشتى اتىڭىزدا» دا يەلەرىنەن اتتارى اقىلدى كەلەدى ەكەن. وسى ەكى باتىردىڭ اتتارىن تاقىمدارىنان اۋدارىپ الىپ، جاياۋ جىبەرسە، ءوز قولدارىنان تۇك كەلمەس ەدى-اۋ...
— بۇنىڭ دا دۇرىس، — ميحايل يۆانوۆيچ ويلانىپ قالدى، — ءبىراق...
— شىراعىم-اۋ، — ميحايل يۆانوۆيچتىڭ ءسوزىن اياقتاتپاي اڭگىمەگە اتامان ارالاسىپ كەتتى، — «ات ەر جىگىتتىڭ قاناتى» دەيدى قازاق. اتسىز كۇن بار ما؟ جاقسى ات سەنى جاۋعا بەرمەيدى. مىسالى، مىناۋ تاربيە، وتكەن قىس ىعىسقا ۇشىراعانىمىزدا ەكى قۇلاش جارىقتان شاناسىمەن قارعىپ شىقتى...
اتامان تاماعىن ءسال كەنەپ اپ، ىعىس تۋرالى ءبىر ۇزاق اڭگىمە باستاۋعا ەندى عانا ىڭعايلانعان ەدى، قوس سىرتىندا ءبىر نارسە تىقىر ەتە قالدى دا، ات بىتكەن تۇگەل وسقىرىنىپ قويا بەردى. دابىرلاسا سويلەپ، دالاعا جۇگىرىپ شىقتىق.
جاعا جاقتا قىزىل جالىنى اسپانعا كوتەرىلىپ، الاۋلاپ جانعان ءورت كورىنەدى.
— بۇل نە، اتراۋ جانىپ جاتقان جوق پا؟
— اتراۋى نەسى، — اتامان باسىن شايقادى — تەڭىز تاماعىنداعى قامىس جانىپ جاتىر عوي. بيىل يت-قۇس كول ەدى، قاسقىر قۋعان بىرەۋلەر ءورت سالعان شىعار... مۇندايدا اڭ بىتكەن تەڭىزگە قاراي شۇبايتىن...
تاجريبەلى ادامنىڭ ايتقانى كەپتى. ەرتەڭىنە مۇز بەتىندە جايۋلى جاتقان بالىقتاردىڭ ءبىرىنىڭ باسى، قۇيرىعى كەمىرىلىپ قالعانىن كوردىك. بۇدان كەيىن بالىق الاڭىن ءتۇن بويى كەزەكتەسىپ كۇزەتەتىن بولىپ الدىق...
...اۋ قاراپ قوسقا ورالدىق. جۇرت قاباعى سالىڭقى. ءارقايسىمىز دا ءبىر نارسەگە ءوزىمىز ايىپتى ادامداي، اقىرىن عانا كۇرسىنەمىز. اتاماننىڭ جۇزىندە اۋىر نالىس ءىزى بار، شۇڭىرەك قوي كوزدەرىن شانا ۇستىندەگى ەلىكتەن اۋدارماي، اۋىر ويعا شومىپتى. ءبىزدىڭ ءبارىمىزدى دە تۇنجىراتىپ تۇرعان سول ولىك. بۇل اتاماننىڭ بولەسى، جالىقپاس قاريانىڭ جاقىن ءىنىسى زارلىق دەگەن ادام ەكەن. اسىلى مەنىڭ العاشقى كۇنى ۇكى اۋزىنان كورگەنىم دە وسى كىسى بولۋعا ءتيىستى. ءبىز الگىدە ونى مۇز استىنان شىعارىپ الدىق. اتامان ەكەۋمىز اۋ سۋىرىپ جاتىر ەدىك. «قوسشى بالا، — دەدى اتامان، — ءبىر اۋىر نارسە كەلەدى. تەگى شوقىر بولسا كەرەك. ءبىراق، بۇلقىنبايدى، ءولى بالىق پا، قالاي؟» مەن اسىعا كۇتىپ تۇرمىن. الدەن ۋاقىتتا قاراۋىتقان ءبىر ۇلكەن نارسەنى قاۋسىرا قۇشاقتاپ اتامان ۇكىدەن شىعارا بەردى. جۇگىرىپ كەلسەم وسى ولىك. اتامان ولىكتىڭ جۇزىنە ءۇڭىلىپ قارادى دا، قۇشاعىنا قىسا، وكسىپ قويا بەردى. «باۋىرىم، قايران باۋىرىم...» مەن ۇلكەن كىسىنىڭ كوز جاسىن دا وسى جولى العاشقى رەت كوردىم. جۇرت شوعىرلانا قالدى. اتامان جاسىن تەز تىيىپ ەدى، كوڭىلى بوس جالىقپاس قاريانى كوپكە دەيىن توقتاتا المادىق. ول قازىردە دە جىلاپ تۇر.
— قايران زارلىق بيشارا، قاسقىرباي قوراسىنىڭ قۇربانى بولدىم دە؟! — اتامان ولىكتەن كوزىن ەندى عانا اۋداردى دا، جالىقپاسقا قارادى، — قويىڭىز، كوز جاسىڭنان پايدا نە؟ قاسقىرباي تۇقىمى قامىتىن ازسىنىپ، قانىمىزدى ىشەدى. ءبىزدى ولىمگە ايدايدى. ال، مەن...
— مەن باۋىرىنا ەنە بەرەمىن دەڭىز، — اتاماننىڭ كومەيىندە ىركىلىپ قالعان پىكىرىن ارمان اعاي ايتتى، — باقىتتى سول قورادان تاپپاق بولعانىڭىز عوي.
— دۇرىس ايتاسىڭ، ءىنىم، دۇرىس، — اتامان اۋىر كۇرسىندى، — تورەدە كەتكەن كەگىمدى، قىزىنا ۇيلەنۋمەن قايتارماق بولعانىم دا. مەنىڭ سول ادىمىمدى اناۋ جالعىز، مىناۋ قازانعاپ تا ۇناتپاعان ەدى-اۋ.
— جامال اپاي ەكەۋمىز ايتىپ، — قازانعاپ اعاي دا كوزىندە جاس مولدىرەپ كۇرسىندى، — ءسىز كونبەي...
— قاتەلەستىم، سول قورانىڭ ىشىندەگى جامان شەگەن ءۇي، ماعان مىناۋ ەڭسەسى بيىك وردادان الدەقايدا جايلى ەدى...باقىتتى ەدىم وندا مەن.
— قاتەلەسكەنسىز ارينە، — ميحايل يۆانوۆيچ اتامانعا قارادى، ول وكىنىشتى ادامنىڭ قاسىرەتىنە ورتاقتاسۋ عانا ەمەس، سىناپ تا تۇرعان ءتارىزدى، — بايدىڭ قىزىنا ۇيلەنۋمەن كەك قايتپايدى.
اتامان ەشبىر جاۋاپ قايتارمادى. ول ەكى جاعىن جۇدىرىعىمەن سۇيەپ، جۇرەسىنەن وتىرعان كۇيى تەرەڭ ويعا شومىپتى. شۇڭىرەكتەۋ كۇرەڭ كوزدەرىن اۋدارماستان الىسقا قاراپتى. تەك اندا-ساندا عانا كەڭ كەۋدەسىنىڭ شىڭىراۋىنان وكسىك ءۇنىن شىعارا اۋىر كۇرسىنىپ الادى. ءوزىن-وزى ءارى ايىپتاپ، ءارى اقتاپ وتىرعانداي.
— ال، جىگىتتەر، — اتامان وسى قالپىندا شيرەك ساعاتتاي ءۇنسىز وتىرعاننان كەيىن ورنىنان كوتەرىلدى، — مىناۋ ولىكتى ازىرشە اناۋ مۇز شوقىعا ورنالاستىرالىق. بالىق تيەگەن ءبىرىنشى شانامەن ەلگە جونەلتۋ كەرەك. جاكە، ءوزىڭىز بارىپ جەرلەسىپ قايتىڭىز. وزگە نە كومەگىمىز بار؟!
— كومەك تۋرالى ويلاسقان ماقۇل بولار ەدى، — ارمان ميحايل يۆانوۆيچ پەن اتامانعا كەزەك قارادى، — مۇمكىن، بالا-شاعالارىنا ازىن-شوعىن قاراجات جىيىپ بەرەرمىز.
— بىرەر كۇندىك ەڭبەكاقىمدى بەرۋگە مەنىڭ قارسىلىعىم جوق، — ميحايل يۆانوۆيچ كۇرسىندى، — ءبىراق، ءبىزدىڭ بۇل قاراجاتىمىزبەن قانشا مۇقتاج قارىق بولماق. جارىماعاندى جارىلقاۋ ءۇشىن بىزگە وزگە جول كەرەك...
— جارىماعاندى جارىلقاۋ؟.. — اتامان دا اۋىر كۇرسىندى دە، ىشكى سىرىن وزگەدەن جاسىرعانداي، اقىرىن سويلەپ شاناعا قاراي اياڭدادى، — ميحايل يۆانوۆيچ، ءسىز قالاي ويلايسىز، ءبىز اقبالىقشىمىز با؟
— ارينە اقبالىقشىمىز.
— اقبالىقشى بولساق دەيمىن-اۋ، قوجامىزعا قىزىلبالىق اۋلاپ بەرۋگە مىندەتتىمىز بە؟
— ول ءبىزدى اقبالىق اۋلاۋعا جىبەردى عوي.
— ەندەشە، مەن مىناۋ قىزىلبالىقتى، — اتامان ءسوزىمدى بىرەۋ ەسىتىپ قالدى ما دەگەندەي ارتىنا بۇرىلدى دا، وزدەرىنە ىلەسىپ كەلە جاتقان ماعان ۇنامسىزداۋ ءبىر قاراپ الدى، — قوجاعا بەرمەيمىن...
— سوندا ونى نە ىستەيسىز؟
— قوستاعىلاردىڭ مەنشىگىنە تۇسەدى. زارلىقتىڭ جەتىمدەرىنە دە وسىنى ساتتىرىپ كومەك بەرەمىن. اناۋ كۇنگى سەندەر ساتىپ كەلگەن بالىقتىڭ اقشاسىن دا ورتاعا سالامىن.
— مەن دە وسىنى ايتقالى كەلە جاتىر ەدىم، — ارمان اعاي ميحايل يۆانوۆيچكە قارادى، — وسىلاي ەتۋ كەرەك.
— قۇداي نە دەيدى، — اتامان ارمان مەن ميحايل يۆانوۆيچكە كەزەك قارادى، — قۇران نە دەيدى بۇعان؟!.
— اقساقال، ءسىز وسى قۇداي، قۇران دەگەن ءسوزدى قويىڭىزشى.
— شىراعىم ارمان، — اتامان قالىڭ قاباعىن تۇيە ارمانعا ءبىر قارادى دا، باسىن شايقادى، — اينالايىن، اقىلدى-اق بالاسىڭ. ءبىراق، وسى قۇداي تۋرالى تىم اسا سويلەمەشى... ميحايل يۆانوۆيچ، قىزىلبالىق تۋرالى پىكىرگە ءسىز نە ايتاسىز؟
— مەن بە؟ مەن...
ميحايل يۆانوۆيچ جان-جاعىنا قاراپ الدى دا، تەك اتامان مەن ارمان اعايدىڭ عانا قۇلاعىنا جەتكىزىپ، تىم اقىرىن، كۇبىرلەپ سويلەدى. مەن ەسىتە المادىم.
Vءىىى تاراۋ. اق كۇيمەلى قوناقتار
زارلىق قاسقىرباي تورەنىڭ قولىندا جەتىم بالا بولىپ ءوسىپتى. بەرەگىرەك كەلە ونىڭ ءىنىسىنىڭ كەمەسىندە قازانشى بولىپ ءجۇرىپتى. وتكەن كۇز ابىگەر اپاتپەن مۇز شالا قاتقاندا قاسقىرباي ىنىلەرى وسى زارلىق سورلىنى تەڭىز ورتاسىندا قالعان كەمەلەرىنە قاراۋىلشى ەتىپ تاستاپ كەتىپتى. ەكى كۇننەن كەيىن ارقادان بورانداتا سوققان داۋىل تەڭىزدە قالعانداردى قايتادان الەك ەتىپتى. قازانعاپ اعايدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا وسى داۋىلدا تالاي جان قىرىلسا كەرەك. سونىڭ ءبىرى مىناۋ زارلىق، ءقازىر ءبىز ونى ءوز قوسىمىزدىڭ شىعىسىنداعى مۇز شوقىنىڭ باسىنا ورنالاستىرىپ كەلدىك. قوس ادامدارىنىڭ ءبارى دە سول شوقىعا تۇگەل نازار اۋدارا، ءۇنسىز قاراي قالىپتى. اسپاننىڭ العاشقى جۇلدىزدارى دا مۇز شوقىعا مۇڭايا، السىزدەۋ عانا نۇر سەبە، الا بۇلت اراسىنان جىلت-جىلت ەتىپ كورىنە باستادى. جالىقپاس پەن ايدىنعالي اعايلار ۇكىدەگى سۋعا بەتى-قولدارىن جۋىپ كەلىپ، قاتارلاسا تۇردى دا، كۇبىر-كۇبىر سويلەسىپ، تەمەن ءيىلدى. تەك اندا-ساندا «اللا اكبار، اللا اكبار...» دەگەن داۋىستارى عانا ەستىلەدى. تەگى «قۇدايلارىنا» قۇلشىلىق ەتىپ جاتسا كەرەك. كۇندە ولار ناماز وقىمايتىن-دى. ۇمىتىلا. باستاعان نامازدى ەسكە ءتۇسىرۋشى دە اناۋ مۇز شوقىنىڭ ۇستىندەگى ەلىك بولار-اق. اساۋباي اعاي دا ۇكىدەگى سۋعا قولىن بىرەر مالىپ الدى دا، ەكى قاريانىڭ جانىنا تۇرا قالدى.
— ءاي، اساۋباي، — ارمان اعاي مىسقىل ارالاس كۇلىپ، اساۋبايعا قارادى، — قاراعىم-اۋ، ساعان نە ليۋك.
— شوقىنساڭ ءوزىڭ شوقىنىپ كەت. ويلارسىڭ، — ەكى قولىن قۇلاعىنا اپارىپ، ەڭكەيە بەرگەن اساۋباي شاقشيا قارادى دا، قايتادان يىلە باستادى، — مەن قۇدايدان بەزە المايمىن...
— شىراعىم-اي، قوي دەپ ەدىم وسىنىڭدى، —قويىن قالتالارىن كەزەك-كەزەك قاراپ، شايلانىن اقتارىپ جاتقان اتامان دا ارماننىڭ مىسقىلىن ۇناتپاي، كوز قۇيرىعىمەن شولىپ ءوتتى، — قازانعاپ، ۋا، قازانعاپ، راۋشاننىڭ سۋرەتىن كوردىڭ بە؟
— وزىڭىزدە بولاتىن، — جالىقپاستارعا قاراي اياڭداپ بارا جاتقان قازانعاپ، الدەنەگە ابىرجىعان ادامداي كەرى بۇرىلدى، — بىلمەيمىن. اناۋ كۇنى كورىپ وتىر ەدىڭىز عوي...
— قۇداي-اۋ، سونى قايدا سالدىم؟ — زارلىقتىڭ ولىگى اتامانعا دا ءوزى ايتقانداي شەگەن ۇيدەگى باقىتتى كەزەڭىن كوڭىل الالىعى جوق، بۇرىنعى تۇسىنىكتى ءۇيىشىن ەسكە تۇسىرگەندەي، تۇلابويىنداعى ءقۋىس-مۇيىستى قويماي، ىزدەنە باستادى، — قايدا جىبەردىم، ءا؟.. باقىتىمدى دا، راۋشانىمدى دا جوعالتقانىم با، ءا؟!
راۋشانى ماعان كونفەت سىيلاعان جاسىل لەنتالى قىز دا، باقىتى ونىڭ تۋعان شەشەسى ەكەن. اكەمدى ەسكە ءتۇسىرىپ مەن دە كۇرسىندىم...
...كەيدە ادام ءوزىنىڭ ءبىر نارسەگە سەبەپشى بولعانىن سەزبەي دە قالادى عوي. ءدال وسىنداي ءبىر جاعداي مەنىڭ دە باسىمدا بولدى. جەكسەمبى كۇنى ساسكە كەزىندە اتامان تور بيەنى جەكتىرىپ، ميحايل يۆانوۆيچ پەن ارمان اعاي ۇشەۋىمىزدى جانىنا ەرتىپ، تۇستىككە قاراي تارتا جونەلدى. جەمگە ابدەن تويىنىپ، تىنىعىپ العان تور بيە، نايزاداي تىك قۇلاعىن ءجيى-جيى قايشىلاي، دەلبەسىن سۇزە كىسىنەپ، باسىن شۇلعىپ جەلەدى. شىنىندا جەلىپ ەمەس، كوكشە مۇزدىڭ بەتىندە بيلەپ كەلە جاتقان ءتارىزدى، اياعىن اسا ءبىر سانمەن تىم-اق جەڭىل باسىپ، ادەمى الادى. مەن و باستا بۇل ساپارىمىزدىڭ مانىنە تۇسىنگەن جوق ەدىم، قوستان ءبىراز ۇزاپ شىققان سوڭ عانا اڭعارا باستادىم، تەگى اتامان ءوز ءدۇربىسىنىڭ باياعى مەن جوعالتقان قورابىن ىزدەپ كەلە جاتسا كەرەك.
— بالام، ۋا بالام، اتامان كومپاسىنا ءبىر قاراپ، ماعان بۇرىلدى، — سەن ءوزىڭ ايتقان باعىتشى جۇلدىزعا تىكە تارتتىڭ با، الدە وراعىتىپ ءجۇردىڭ بە؟
— جوق اتا، — ۇمىتىلا باستاعان ۇياتىمدى ەسكە ءتۇسىرىپ، اقىرىن عانا كۇرسىندىم دە، تومەن قارادىم، — باعىتشى جۇلدىزدىڭ استىندا جىلتىلداپ كورىنگەن وتقا تىكە تارتتىم؟
— تىكە تارتساڭ بولعانى. ايتقانداي، اقىرىن ءجۇردىڭ بە، الدە جۇگىرىپ وتىردىڭ با؟
— كونكي تەۋىپ وتىردىم عوي...
— ميحايل يۆانوۆيچ، — اتامان ەندى ميحايل يۆانوۆيچكە بۇرىلدى، — سوندا بۇل ساعاتىنا نەشە شاقىرىم الادى دەيسىز؟
— ەڭ كوپ بولعاندا، — ميحايل يۆانوۆيچ ءسال ويلانىپ جاۋاپ بەردى، — 6-7 شاقىرىم عانا العان شىعار...
— دۇرىس، ال، مىناۋ تور بيە جەڭىل شانامەن جەلگەندە ساعاتىنا 40 شاقىرىم الادى. ءقازىر شاناسى اۋىر عوي... اتامان ساعاتىنا قارادى، — بالام-اۋ، سەن كونكيىڭدى جوعالتقان سوڭ قانشا ءجۇردىڭ؟
— ودان كەيىن كوپ جۇرگەنىم جوق...
— ەندەشە، — اتامان تور بيەنىڭ دەلبەسىن تەجەي ءتۇستى، — قاراي جۇرىڭدەر. بۇل بالانىڭ يۆان فەدوروۆيچكە كەزدەسكەن جەرىنە تاياۋ قالدىق...
Top بيە ءجۇرىسىن باياۋلاتا كەلىپ اياڭعا كوشتى. ءبىز شانادان ءتۇسىپ جاياۋ جۇرە باستادىق.
— ال، بالام، — اتامان ماعان قارادى، — جاس ادامنىڭ كوزى كورەگەن كەلەدى عوي. مۇقيات قارا.
— اتا، نەنى ايتاسىز، — مەن تاعى دا كۇرسىنىپ الدىم، — قوراپتى ايتاسىز با؟
— يا، بالام، قوراپتى ايتام، - اتامان دا كۇرسىنىپ قويدى. — قوراپتىڭ ىشىندە وزىنەن كورى قادىرلىرەك ءبىر نارسە كەتكەن ەكەن عوي.
— ول نە نارسە ەدى، اتا؟
— قىزىم مەن اناسىنىڭ سۋرەتى. سول سەن قاشاتىن كۇنى كەشكە مەزگىل-مەزگىل قاراپ تۇرايىنشى دەگەن ويمەن ءدۇربى قورابىما سالا قويعان ەدىم...
— كەشىرە كورىڭىز، اتا...
وزگە كۇنامدى كەشىرە تۇرسا دا، جالعىز بالاسى مەن ءوز سوزىمەن ايتقاندا، «جاستايىنان باس قوسىپ»، «تاعدىرعا قارسى تۇرا الماي»، امالسىز اجىراعان جۇبايىنىڭ سۋرەتىن جوعالتقانىمدى كەشىرمەسە كەرەك، اتامان جاۋاپ بەرمەدى. ءبىز ۇزاق ىزدەدىك. مەن يۆان فەدوروۆيچتىڭ شاناسىنا مىنەر كۇنى قىيىرشىق قار جاۋىپ، جاياۋ بوراسىن ءجۇرىپ تۇرعان بولاتىن. ءقازىر ءار جەرگە كىشكەنە عانا كۇرتىك تۇرىپ قالعان ەكەن. كۇرتىكتى ەتىك باسىمەن تۇرتكىلەپ كەلەمىز. كىنالى ءوزىم بولعاندىقتان مەن جۇرتتىڭ الدىن وراعىتا جۇگىرىپ، كۇرتىك كورىنسە-اق اۋدارىستىرىپ شىعامىن. ءبىراق، تاپتىرار ەمەس. ۇشى-قيىرسىز كەڭىستىكتى ۇزاق شارلاعاننان كەيىن اڭىرىپ ءبىراز تۇرىپ قالعان ەدىك. وڭ جاعىما بۇرىلسام، ەكى-ۇش ۇكىنىڭ، سىلەمى كورىندى. ءقازىر قايتا مۇز قاتىپ، اينالاسىنا كۇرتىك قار تۇرىپ قالىپتى. «يۆان فەدوروۆيچتار مەنى شانالارىنا مىنگىزەر الدىندا سول جەردەن ۇكى ويىپ، اتتارىن سۋارعان بولاتىن. مىناۋ سول ۇكىلەر ەمەس پە ەكەن؟» دەگەن ويمەن جان-جاعىما قارادىم دا، كۇلىپ جىبەردىم. بىزدەن ءبىراز جەر قالعان سولتۇستىك-شىعىستا ءبىر كەزدە جارىلا ءتۇسىپ، قايتادان تۇيىسكەن ەكى مۇزدىڭ اراسى كۇدىرەيىڭكىرەپ بارىپ، الاسا عانا، ءبىراق، ۇزىن يتارقا تارتىپ العان ەكەن. مەنىڭ ەڭ العاش قۇلاعان جەرىم وسى يتارقا بولۋعا ءتيىستى. ورنىمنان دەرەۋ تۇرا ساپ، كونكيىمدى ىزدەپ سيپالاعانىمدا الدىمەن قولىما تيگەنى وسى يتارقا بولاتىن. سول يتارقانى مەن يۆان فەدوروۆيچتىڭ شاناسىنا كوتەرىلگەندە دە كورگەنمىن.
— اتا، تابىلدى، — مەن قۋانعاننان اتاماندى قۇشاقتاي الدىم، — اناۋ مەنىڭ قۇلاعان جەرىم. ءجۇرىڭىز، سوعان بارالىق.
— جىگىتسىڭ، بالام، — اتامان كۇلىپ جىبەردى، — ءوزىڭ جەرشىل ەكەنسىڭ. ءجۇر، كەتتىك.
بۇل جولى cap جەلمەي-اق، اقىرىن ايانداي وتىرىپ، ءۇمىتتى يتارقاعا جەتتىك تە، سول يتارقانىڭ قوس جاق ەتەگىنەن ىزدەۋگە كىرىستىڭ. مەن مۇز بۇدىرماعىنا تۇرعان كۇرتىكتى ەتىگىممەن قوپارىپ، كۇرسىنىپ قويامىن. «شىنىمەن-اق تاپتىرماس پا ەكەن؟» ءۇمىتتى ۇزە باستادىم. الدەن ۋاقىتتا تاعى دا ءبىر كۇرتىككە كەزدەستىم. جالپى اۋماعى اتامان ۇيىندەگى اق كەلىنشەكتىڭ ماعان اتراۋدان اتتانار كۇنگى كەشتە مۇجىلماعان سۇيەكتەر «تارتقان» قاڭىلتىر تاباعىنىڭ عانا كولەمىندەي ەكەن. داراقى كەلىنشەكتىڭ تاباعىن باسىنا اۋدارا سالماعان وكىنىشىمدى ەسكە تۇسىرگەندەي، ءدال سول تاباققا ۇساعان كۇرتىكتى تەۋىپ جىبەرگەن ەدىم، قىزىل-كۇرەڭ ءبىر نارسە جىلت ەتە قالدى.
— الاقاي، اتا، — مەن اسا قۋانعاندىقتان با، الدە «تاعى دا ايرىلىپ قالامىن با» دەپ قاۋىپتەنگەندىكتەن بە، ءدۇربى قورابىن قۇشاقتاي قۇلادىم، — تاپتىم، اتا، تاپتىم قوراپتى.
— راحمەت، بالام، راحمەت، — اتامان مەنى سىرتىمنان قاپسىرا قۇشاقتاعان كۇيى، ەڭكەيىپ كەپ ماڭدايىمنان ءسۇيدى دە، كۇلدى، — ءوزىڭ جوعالتتىڭ، ءوزىڭ تاپتىق. ەندى ءبارىن، كەشىردىم. مىنە، مەن دە تاپتىم سەنىڭ جوعىڭدى. ءما، بالام!
— ول نە، اتا!؟
اتاماننىڭ ماعان ۇسىنعانى باياعى قابىرعا كونكي ەكەن، ءقازىر ونىڭ پالەندەي كەرەگى جوق، ەدى. ويتكەنى ميحايل يۆانوۆيچ ماعان استراحاننان سالەمدەمە دەپ كادىمگى كونكي اكەلگەن بولاتىن. ءقازىر قول بوس ۋاقىتتا سونى تەۋىپ ۇيرەنىپ ءجۇرمىن. الايدا اكەمدى ىزدەگەن ءتۇنى ءمىنىپ شىققان سەنىمدى «كولىگىم» ەدى عوي، تاستامايىنشى دەگەن ويمەن قابىرعا كونكيىمدى قونىشىما قىستىردىم دا، كۇلىپ جىبەردىم. اتامان كۇرەڭ قوراپتى قولعابىمەن ۇزاق ءسۇرتىپ، قاقپاعىن اشتى دا، قوراپ ىشىنەن شىققان اق جىبەك ورامالدىڭ بۇكتەسىنىن اقىرىن عانا جازىپ اپ، جىميدى.
— ايتەۋىر ىشىنە قار تۇسپەي، قۇرعاق ساقتالعان ەكەن. مىنە، كورىڭدەر، مەنىڭ راۋشانىمدى. اينالايىن، جالعىزىم...
ءبىز ءبارىمىز دە سۋرەتكە ءۇڭىلىپ قالدىق. اق كيمەشەكتى ادەمى كەلىنشەك شاشى جەلكىلدەگەن جاس نارەستەنى الدىنا الىپ، سۋرەتكە كۇلە تۇسكەن ەكەن. بۇل راۋشاننىڭ اناسى بولۋعا ءتيىستى. جۇقالتىم جۇزىندە اسا ءبىر سۇيكىمدىلىك بار ءتارىزدى ەدى، ەس بىلە كەلە ويلاسام، بۇل كىرشىكسىز انا ماحابباتىنىڭ ماقتانىش كوركى ەكەن عوي. انا الدىنداعى نارەستە دە ەكى قولىن ىلگەرى سوزا تالپىنىپ، ماز-مەيرام بوپ كۇلىپ تۇر.
— كەلشى، كەلشى، — اتامان ىلگەرى سوزعان الاقانىنىڭ سالالى ساۋساقتارىن سانمەن عانا ويناتىپ، باسىن يزەدى، — كەل، كەلە عوي، قارلىعاشىم!
مەن اتاماننىڭ جۇزىنە قارادىم. ونىڭ ونىندە دە وزگەشە ءبىر مەيىرىم سەزىمى بار، شۇڭىرەك كوزدەرى عانا ەمەس، بەتىندەگى شەشەك داعى دا ءمولت-مولت قۇبىلىپ، كۇرەڭ قاراشىقتارىمەن بىرگە ويناپ تۇرعان ءتارىزدى.
— يا، تاماشا، — ميحايل يۆانوۆيچ سۋرەت پەن اتامانعا كەزەك قاراپ، باسىن شايقادى، — جاقسى بالا. اناسىنا تارتقان. انا جۇزىندە بوبەگىنە سۇيسىنگەن مەيىرىمدى ماقتانىش...
پرەكراسنوە ديتيا، يا نا تەبيا سموتريۋ...
و، ەسلي بى زنالو تى، كاك يا تەبيا ليۋبليۋ!
كاك ميلى منە تۆوي ۋلىبكي مولودىە...
دەپ وتىرعان ءتارىزدى. يا، ارداقتى انا، سەنى قۇرمەتتەمەۋگە كىمنىڭ حاقى بار. سەن دۇنيەگە ءومىر اكەلەسىڭ. قۇرمەتتەيمىز دە، قوشامەتتەيمىز دە دۇنيەگە ءومىر اكەلۋشى، ارداقتى انانى!..
قانداي تاماشا پىكىر! مەن كوپ ۋاقىتقا دەيىن، انا سەزىمى بەينەلەگەن ولەڭ دە، انانى ارداقتاعان عاجايىپ كوركەم ءسوز دە ميحايل يۆانوۆيچتىڭ ءوز ويىنىڭ جەمىسى شىعار-اق دەپ ويلاۋشى ەدىم، بەرەگىرەك كەلە بۇلاردىڭ ءبىرىن لەرمونتوۆتىڭ، ەكىنشىسىن گوركييدىڭ شىعارمالارىنان كەزدەستىرگەنىمدە ۇلكەن ءبىر جاڭالىق تاپقانداي بولدىم...
— دۇرىس ايتاسىز. ارداقتاۋ كەرەك انانى، — اتامان قولىنداعى سۋرەتتى قالىڭ ەرنىنىڭ ۇشىنا جاقىنداتىپ، اۋزىن ءبىر ءشوپ ەتكىزدى دە، اق جىبەككە قايتادان وراي باستادى. — ال، جىگىتتەر، تور بيەنى سۋارىپ الايىق تا، قوسقا قايتالىق. تەزىرەك ۇكى ويىپ جىبەرە قويىڭدار.
ميحايل يۆانوۆيچ پەن ارمان اعاي ەكى سۇيمەندى قولعا الىپ ۇكى ويۋعا كىرىستى. كوپ ۇزاماي دوڭگەلەك ۇكى اۋزىنان ءيىسى اشقىلتىمداۋ قارا-كوك تەڭىز سۋى بۇرك ەتە قالدى. تور بيە اۋىزدىعىن اعىتقانشا مۇرشا بەرمەي، اتاماندى سۇيرەپ بارىپ، ۇكىگە تۇمسىعىن مالا بەردى دە، وسقىرىنىپ كەيىن جالتاردى.
— تىر-تىر-تىر، جانۋار! اۋ، بۇعان نە بولدى. يتبالىققا كەزدەستى مە؟ — اتامان ۇكىگە ەڭكەيىپ، قولىن سۋعا مالدى دا، ۇزىندىعى جارتى ارشىنداي ۇلكەن ءبىر قىزىل سازاندى مۇز بەتىنە لاقتىرىپ تاستادى، — مىناۋ عاجاپتى قاراڭدار. قالىق ۇيىققا كەزدەستىك، جىگىتتەر.
ءبىز تاڭىرقاپ ۇكىگە ەڭكەيدىك. شىنىندا دا سولاي ەكەن. ۇلكەن-ۇلكەن سازاندار باۋىر قاناتتارىن اقىرىن سەرمەپ، سابىرمەن عانا قوزعالىپ، ەرسىلى-قارسىلى ءوتىپ جاتىر. كەيبىرەۋلەرى دالاداعى اۋانى جۇتىپ الماق بولعانداي، قۇيرىق قاناتىن تومەن ءتۇسىرىپ، باسىن جوعارى كوتەرە، تىك تۇرعان كۇيى، اۋىزدارىن اسىعىس قوزعاپ قويادى. بۇرىلە بىتكەن ەرىندەرىن ءجيى-جيى جىبىرلاتىپ، جەلبەزەكتەرىن كەڭ اشا دەم العان سايىن سۋ بەتىنە دوپ-دوڭگەلەك كوبىكتەر كوتەرىلىپ شىعادى.
— ويپىرماۋ، مىناۋ ءبىر ەكى كوسەنىڭ اراسىنداعى قويناۋعا قامالىپ قالعان قالىڭ ءۇيىق بولدى عوي، — اتامان ۇزىن ساپتى سۇزگىسىن ۇكىگە بويلاتىپ شىعاردى، — سۋى تەرەڭ ەكەن. ءبىراق، كوپ ۇزاماي زامور بولۋى دا مۇمكىن-اۋ، مۇنىڭ... داۋىل، سەن شىنىندا دا جولدى بالا بولدىڭ. ءبىراق...
اتامان مەنى قولتىعىنا قىسىپ كۇلدى دە، ارتىنشا اۋىر كۇرسىنىپ الدى. ءسۇيىنىشى مەن كۇيىنىشىنىڭ تەز الما سىپ كەتكەنىنە تاڭدانىپ، اتاماننىڭ بەتىنە قاراپ ەدىم، ماڭدايىنا تەرەڭ قىرتىستار پايدا بولىپ، وسىدان بىرەر مينۋت بۇرىن عانا كۇلىمدەپ تۇرعان شۇڭىرەك كوزدەرىنىڭ كۇرەڭ قاراشىقتارى دا تۇنجىراي قالعان ەكەن، قاباعى تاستاي ءتۇيىلىپ، بەتىندەگى شەشەك داقتارى دا ءارى جيىلەنە، ءارى تەرەڭدەي تۇسكەن ءتارىزدى.
— ال، كەتتىك، — اتامان تور بيەنىڭ اۋىزدىعىن سالدى دا، شاناعا كوتەرىلە بەردى، — كەل، مىنىڭدەر، جىگىتتەر.
قوسقا قاراي جونەلدىك. تور بيە قامشى سالعىزباي زاۋلاپ كەلەدى. تاتادان ۇشقان ۇساق مۇز بۇرشاعى كۇمىس مونشاقتاي جارقىلداپ، كوزىڭدى ەشبىر اشتىرماي، قوينى — قونىشىمىزعا تولادى. بەينە ءبىر جاياۋ بوراسىن ءجۇرىپ تۇرعانداي. كوزىمدى قولعابىممەن كولەگەيلەپ، تور بيەگە قارايمىن دا «كەر قۇلا اتتى كەندەباي» مەن «وركەشتى ات» ەرتەگىلەرىندەگى قاناتتى تۇلپاردى ەسكە تۇسىرەم. «ءاي، سولار تور بيەدەن جۇيرىك دەيسىز بە؟ ءبىراق ولار وت دارياسىنان دا، شالقار تەڭىزدەردەن دە ۇشىپ وتكەن عوي. ال، تور بيە شە؟ اتاماننىڭ اناۋ كۇنگى اڭگىمەسىنە قاراعاندا تور بيە دە جۇكتى شاناسىمەن ەسىك پەن توردەي جارىقتان جالعىز-اق قارعىپ شىعىپتى. شانا جەكپەسە مۇمكىن بۇ دا ۇشا جونەلەر...» دەپ ويلايمىن دا، «تور بيە تۋرالى تاعى دا ءبىر قىزىق اڭگىمە ايتپاس پا ەكەن» دەگەن ۇمىتپەن اتامانعا قارايمىن. امال نە، اتامان قاباعىن قالىڭ جيىرىپ، تەرەڭ ويعا شومىپتى...
...كۇندەگى ادەت بويىنشا جاقىن ماڭداعى كورشى قوستىڭ ادامدارى دا جينالا باستادى. كەشكى اۋانى ءبىراز تولقىتىپ بارىپ ءان مەن كۇي دە باسىلدى. «جارعانات فونار» جاعىلعان سوڭ ميحايل يۆانوۆيچ استراحاننان اكەلگەن جاڭا كىتاپتارىن وقۋعا كىرىستى. بۇل كىتاپتا.: «ايلالى تۇلكى»، «اۋىرعان ارىستان»، «قاسقىر مەن قوزى»، «قاسقىر مەن تىرنا» تۋرالى قىسقا-قىسقا ولەڭدەر جازىلعان. ەندى ويلاسام كرىلوۆتىڭ مىسالدارى ەكەن. تىڭداۋعا جۇرتتىڭ ءبىرى «ايەلىمە جاعا تاپتىم» دەپ قۋانعان اڭقاۋ شالدى، ەكىنشىسى ودان ولجا تاپپاق بولىپ قۇيرىعىن قۇيعا قاتىرعان اش قاسقىردى، ءۇشىنشىسى جاۋىز ءبورىنىڭ موماقان قوزىعا جاساعان ءجابىرىن، ءتورتىنشىسى تىرناعا العىس ايتۋدىڭ ورنىنا قاھار كورسەتكەن قاسقىردى وزدەرىنە اڭگىمەلەپ، ءبىراز دۋىلداسىپ الدى.
— ءوي، قۋ تۇلكى-اي، ءا!..
— قاسقىردىڭ ءوزىن قاتىرىپ كەتتى-اۋ، ءا؟
— تىرنا بيشارا، موينىنىڭ قىرقىلماعانىنا قۋانىپ تايىپ تۇردى-اۋ، ءا؟..
— تايماعاندا نە ىستەسىن، — ميحايل يۆانوۆيچ تاماعىن بىرەر كەنەپ الدى دا، اڭگىمەگە كىرىستى، — قارسىلاسار شاماسى بار ونىڭ. قاسقىردان كەرگەن ءجابىرىن ايتىپ، اڭ پاتشاسى ارىستانعا بارماق پا؟ ارىستان ونىڭ ارىزىن تىڭدار ما؟ ءالدىنىڭ ءسوزى ءارقاشان دۇرىس...
— يا، «اۋزى قيسىق بولسا دا باي بالاسى سويلەسىن» دەگەن ماقال بار قازاقتا، — ارمان اعاي كۇرسىندى، — دۇرىس ايتىلعان ەمەس پە، ميحايل يۆانوۆيچ؟
— ارينە دۇرىس. ارىستان جاۋىز تۇرعاندا ادىلەت قايدا. ادام ءومىرى دە وسىلاي، كىتاپتا ايۋاناتتار الەمى اڭگى مە بولعانمەن دە، ادام ءومىرىنىڭ شىندىعى جاتىر بۇندا. مىسالى...
ميحايل يۆانوۆيچ ۇزاق سويلەدى. ول ماناعى مىسالداردى ءوز اڭگىمەسىنە دەرەك ەتۋ ءۇشىن وقىعان بولسا كەرەك. ماناعى اڭدار الەمى ەندى مەنىڭ كوز الدىمنان عايىپ بولدى دا، ولاردىڭ ورنىنا ادامدار تىزىلە قالدى. قاسقىردىڭ ورنىندا — قاسقىرباي تۋمالارى مەن تالاسوۆتار، تۇلكىنىڭ ورنىندا — كابانوۆسكيي اڭقاۋ شالدىق ورنىندا — اۋزىن اشىپ، اڭقيىپ قالعان، ءدال وسى قالپىندا — جالىقپاس اقساقال، قوزىنىڭ ورنىندا — زارلىق بيشارا، تىرنانىڭ ورنىندا — سۇڭعاق بويلى، ۇزىن مويىندى اتامان تۇرعان ءتارىزدى. ونىڭ بەتىندەگى تەرەڭ شەشەك داعى دا بۇل جولى ماعان قاسقىردىڭ ءتىسى جىرعان جارا سيقتى كورىندى. ارىستاننىڭ ورنىنا دا بىرەۋدى قويماق بولىپ قانشا قاراستىرسام دا لايىقتى ادام تابا المادىم...
— دۇرىس ايتاسىز، — ارمان اعاي باسىن يزەپ كۇرسىندى — زورلىق، زورلىق...
ميحايل يۆانوۆيچ پىكىرىن جيىستىرعانداي ءبىراز ويلانىپ قالدى. اتامان اۋىر كۇرسىنىپ دالاعا شىعىپ كەتتى دە، ۇزاق ۋاقىت كەرى ورالمادى. ازدان كەيىن مەن دە دالاعا شىقتىم. اتامان بالىق اراسىندا ءجۇر ەكەن. شاناعا تيەۋ ءۇشىن دايىندالعان اقبالىق ۇيمەلەرىنىڭ ءارقايسىسىنا ءبىر ءۇڭىلىپ كۇبىر-كۇبىر سويلەيدى. اتامان مەنى بايقاعان دا جوق. كەزەكتى ۇيمەلەردىڭ بىرىنە ءۇڭىلدى:
— شىركىن، قانداي بايلىق. سۇيسىنەسىڭ... ءبىراق، ودان نە پايدا؟ وزىڭدىكى ەمەس، وگەي دۇنيە. بەينەتى سەنىكى دە، قىزىعى وزگەنىكى. ءتىپتى بۇعان كوز الارتپايىنشى. ال، اناۋ سارقىلماس قازنانى ايتساڭشى! — اتامان اۋىر كۇرسىنىپ الدى دا، بۇگىنگى ءبىز ات سۋارعان جەردەگى ءۇيىق بالىق جاتقان باعىتقا قارادى. — ءوزىم تاپقان ولجانى وزگەگە قالاي قيامىن. باياعىدان بەرى تور بيەنى ساتسام دا، ءبىر راسپور جاساتىپ قويسام عوي، اناۋ قىزىل سازاندى قۇيىپ العان بولار ەدىم. سوندا اتانيازبەن دە، قاسقىربايمەن دە باتىل سويلەسەتىن دارەجەگە جەتەر ەدىم-اۋ. ال، ءقازىر شە... ءوز جەمىڭدى وزگەنىڭ جەمساۋىنا توس!.. وزىمە دە وبال جوق... ايتپاقشى اقسۇيرىكتىڭ كۇيەۋىنەن قالعان ەسكى راسپور بار عوي. سونى الدىرتايىن. بەرمەس پە ەكەن؟ اقسۇيرىكتىڭ ەرى بولسام، ونىڭ قوراسىنداعى مۇلىككە نەگە يەلىك ەتە المايمىن، ءا؟.. ءتىپتى سۇراۋدىڭ دا كەرەگى جوق. قازانعاپتى جىبەرەم دە الدىرتام. تەك قاسقىرباي بىلمەسىن. مىناۋ جىگىتتەر دە قارىق بولسىن، اناۋ زارلىقتىق ءۇي ىشىنە دە قاراسايىن...
اتامان ماندايىن جۇدىرىعىمەن سوعىپ، اۋىر كۇرسىنە دەم الدى دا، ارتىنا بۇرىلدى. مەن جۇگىرىپ جانىنا باردىم.
— اتا، بالىقتى مەن كۇزەتە تۇرايىن، ءسىز قوسقا بارىڭىز.
— جوق بالام، راحمەت، — اتامان باسىن شايقادى. — سەن جىگىتتەردى مۇندا شاقىرىپ كەل. ەرتەڭ اتراۋعا شانا جونەلتەمىز. ءقازىر اي جارىعىمەن بالىق تيەپ قويالىق، تەزىرەك شىقسىن.
— ءقازىر، اتا، ءقازىر.
قوستاعى دۋمان باسىلىپ، جۇرت تۇگەل دالاعا شىقتى. ون شاناعا قامىستان قورعان ۇستالىپ، قاتىرىلعان اقبالىقتار تيەلىپ جاتىر. جىگىتتەر بالىقتى شاناعا لاقتىرىپ تاستاعان سايىن، اتامان باسىن جەردەن كوتەرىپ الادى.
— لاقتىرماڭدار، جىگىتتەر! ەگەر قانات-قۇيرىعى سىنىپ، جاراقاتتاناتىن بولسا بالىقتىڭ قۇنى كەتەدى.
— اتامان دۇرىس ايتادى، — بالىقتاردى شاناعا رەتتەپ سالىپ جاتقان ايدىنعالي اعاي اتاماندى قوستايدى، — بۇلاردى تالاسوۆ پەن كابانوۆسكييلەرگە ساتىپ بەرمەگەنمەن دە، قانات-قۇيرىعى سىنباي تۇتاس بولعانى دۇرىس. لاقتىرماڭدار، جىگىتتەر. قولعا بەرىڭدەر.
— ايدىنعالي جولامانوۆيچ، — ميحايل يۆانوۆيچ دوستىق ازىلمەن كۇلىپ ايدىنعالي اعايعا قارادى، — ەگەر وسى بالىقتى سىزگە بەرسەك نە ىستەر ەدىڭىز؟
— ورنى تابىلادى عوي، قاراعىم، — ايدىنعالي كۇرسىنە دەم الادى. — الدىمەن ءبىر كىشكەنە قايىق جاساپ، ونشاقتى سەتكە الار ەدىم. سودان كەيىن بالا-شاعا ەركىن سيارلىق، ءۇي تۇرعىزار ەدىم.
— قالعانىڭ شە؟
— قالعانىڭ با، — ايدىنعالي اعاي قالعانىڭا ورىن تابا الماي ەكى يىعىن كەزەك-كەزەك كوتەرىپ قويادى، — ەتىك تىگەتىن قۇرال ساتىپ الار ەدىم.
— ودان قالعانىن شە، — ەكىنشى شاناداعى ارمان باسىن شايقاپ كۇلەدى، — بالالارىڭىزدى وقىتپايسىز با ايدەكە؟
— ارينە، وقىتامىن. جارقىنداي عالىم بولعانشا وقىتا بەرەر ەدىم، وقىتا بەرەر ەدىم، — ايداكەن قاتارىنداعى قازانعاپقا قارايدى. — قازانعاپ، سەن نە ىستەر ەدىڭ؟
— مەن بە؟ مەن، — قازانعاپ اعاي مىرس ەتىپ كۇلەدى، — الدىمەن ۇيلەنەر ەدىم. وزىمە مەنشىكتى وشاق جاسار ەدىم.
— قالعانىن شە، قالعانىن نە ىستەر ەدىڭ؟
— قالعانىن با؟ — قازەكەڭ «مىناۋ بايلىقتى جۇمساۋعا كومەكتەسپەيسىڭدەر مە» دەگەندەي اركىمگە ءبىر قارادى. — قالعانىن اساۋبايعا بەرەر ەدىم.
— ءاي، ماعان بەرسەڭ تۇتاس بەر، — بۇل جولى اساۋباي دا بىردەن اشۋلانا قويماي، ازىلگە كوشتى، — ويلارسىڭ، سەنىڭ قالدىعىڭدى...
— جوق، جوق، اساۋباي، — ميحايل يۆانوۆيچ جىميىپ اساۋبايعا قارادى، — ساعان تۇتاسىمەن بەردىك. سوندا نە ىستەر ەدىڭ؟
— نە ىستەر ەدىڭ دەيسىز بە، — الگىدە قالدىعىڭدى بەرەسىڭ دەپ ازسىنىپ وتىرعان اسەكەڭ دە ويلانىپ قالدى، — الدىمەن ابدەن عانا ءبىر ىشەر ەدىم...
— الدىمەن ىشەر ەدىم، — ميحايل يۆانوۆيچ اساۋعا رەنىش بىلدىرەدى، — الدىمەن ماسكۇنەمدىكتەن ەمدەلەر ەدىم، سودان كەيىن ءان سالۋ قابىلەتىمدى ءوسىرۋ ءۇشىن وقىر ەدىم دەگەن ءسوز اۋزىڭا تۇسپەيدى-اۋ. ەندەشە ساعان بەرمەيمىز. ارمان، ەگەر ساعان بەرسەكشى؟
— مەن بە، مەن، — ارمان اعاي وزگەلەردەي ويلانىپ تا جاتپادى، — مەن بۇكىل اتراۋ بالىقشىلارىنا راسپور ay، قايىق، سەتكا ساتىپ اپەرەر ەدىم. سودان كەيىن بىرىگىپ بالىق اۋلاتار ەدىم. ءسويتىپ، بايلاردىڭ...
— جارايدى، ارعى جاعى بەلگىلى، — ميحايل يۆانوۆيچ باسىن شايقادى. — سەنىڭ ايتىپ وتىرعانىڭ ىسكە اسپايتىن قۇرعاق ارمان، ۋتوپيالىق الدامشى قيال... ەكەن، ءا؟ مىنە، پاتەنت! سەن ادايلىعىڭا باسىپ ايعايلاي بەرمە، ەستيمىسىڭ؟ سەن اداي بولساڭ، مەن تورەمىن، كوزىڭدى اشىپ قارا!
— مىڭ جەردەن پاتەنتىڭ بولسىن، ءبارىبىر. بار دا، ءوزىن تارتا بەر اۋىڭدى. مەن ساعان ەشبىر ادامىمدى بەرمەيمىن!
— سەنىڭ ەشقانداي باسىبايلى ادامىڭ جوق، ادامداردىڭ ءبارى دە اتاماننىڭ قول استىندا. ال، اتامان بورىبايەۆتاردىڭ كۇيەۋى. كوزىڭدى اشىپ قارا، ۇقتىڭ با؟
— ۇقتىم، — اتامان قاراشىعىنان جالىن شاشىپ، اعانياز بەن قايداۋىلعا كەزەك قارادى، — مەن سەندەرمەن سويلەسپەيمىن. اۋلارىڭدى تاستاڭدار دا قايتىڭدار. مەنىمەن سويلەسۋگە ەكى بايدىڭ ءوزى كەلسىن. تالاستارىن ەكەۋى وسى ارادا، مەن عانا ەمەس، مىناۋ جىگىتتەرمەن دە سويلەسە وتىرىپ، شەشسىن. بۇدان ءارى مازانى الماي تايىپ وتىرعاندارىن ءجون، مىرزالار. ۇقتىڭدار ما؟
اتامان توڭىرەگىندە تۇرعانداردى كوز استىمەن ءبىر شولىپ ەتتى دە، راسپور اۋى تيەلگەن شاناعا تامان اياڭدادى. اتاماننىڭ نە ايتپاق بولعانىن قاباعىنان تانىسا كەرەك، قوس ادامدارى تۇگەل ىلەسىپ كەلدى دە، ەكى شاناداعى راسپور اۋدى دەرەۋ اۋدارىپ الدى.
— ال، رۇقسات مىرزالار، — اتامان تالاسوۆ پەن بورىبايەۆقا جاقىنداپ باردى دا، وڭ قولىن جاعاعا قاراي سىلتەدى. — ەرتەڭ كەشكە ەكى مىرزانىڭ وزدەرى وسى قوستا بولاتىن بولسىن!..
ەكى مىرزانىڭ يتارشىلارى شانالارىنا ءمىندى دە، اتراۋعا قاراي تارتتى. اتامان نارازى پىشىنمەن قازانعاپقا بۇرىلدى.
— قازانعاپ، مەن ساعان قانداي تاپسىرما بەرگەن ەدىم، ءا؟!
— اقسۇيرىك اپايدىڭ شولانىنداعى راسپوردى الىپ كەل دەگەنسىز، — قازانعاپ جەلكەسىن قاسىپ تومەن قارادى، — مەن راسپور تۇرعان شولاننىڭ كىلتىن سۇراپ، اقسۇيرىك بەرمەي، راسپور نەگە كەرەك دەپ سۇراپ. مەن ايتپاي. «ايتپاساڭ بەرمەيمىن»، دەپ. مەن امالسىز ايتىپ. ول اعاسى قاسقىربايعا ايتىپ. تۇندە قايداۋىل كەلىپ. وسى اۋدى تيەتىپ. جۇرەمىز دەپ. تاڭ اتا ءجۇرىپ كەتىپ...
— جارايدى. تۇسىنىكتى. سەنى جىبەرۋىن جىبەرە تۇرسام دا، ەرتەڭىنە-اق «اتتەگەن-اي، بەكەر ىستەدىم-اۋ، ءوزىم نەگە بارمادىم وسى» دەپ ويلاعان ەدىم-اۋ. سول ويلاعانىم كەلگەن ەكەن عوي... اعاسىنا جۇگىردى دە، الگى وڭباعان.
— يە، ءسويتىپ، اعاسىنا ايتىپ...
— تۇسىنىكتى. كىنا سەندە ەمەس قازانعاپ. توسەگى بىرگە، ويى جات ءوز جۇبايىمنىڭ ءىسى بۇل. اتامان ەندى ايدىنعالي مەن اساۋبايعا كەزەك قارادى. - تالاسوۆتاردان ءسۇيىنشى سۇراعان قايسىسىڭ؟
— بىلمەيمىن، — ايدەكەڭ باسىن شايقادى. مەن وزگەلەردى قويىپ، ءوز ءۇيىمنىڭ دە ەشقايسىسىنا ايتقانىم جوق. اعانياز ءتۇن ىشىندە وياتىپ، كەتەمىز دەدى. قازانعاپتارعا دا تەڭىزگە شىققان سوڭ ءبىر-اق كەزدەستىك. اعانيازدىڭ ۇيىنەن مىناۋ اساۋبايدىڭ ماس بولىپ شىققانىن كورىپ ەدىم. وسى كۇلدىرىپ جۇرمەسە...
— ءبۇلدىرىپ! ويلارسىڭ، — اساۋباي كۇڭك ەتە قالدى. — مەن نەڭدى ءبۇلدىردىم سەنىڭ. ماس بولىپ، ويلارسىڭ. سەنىن اقشاڭدى ءىشتىم بە، ءا؟
— وسى جەردەن ەشكىمگە ەشنارسە ايتپايمىن دەپ كەتكەنىڭ قايدا؟ — اتامان اساۋبايعا تەسىلە قارادى، — سەن بە ايتقان؟
— ايتپاي، ويلارسىڭ، — اساۋباي اۋەلگى كەزدە اقشاڭداپ اتامانعا دا ايعايلاي باستاعان ەدى، ءبىراق اساۋدىڭ تومپاق كوزى بۇجىر بەتتىڭ سۇسىنان سەسكەنگەندەي، ءجيى-جيى جىپىلىقتاي باستادى، — سۇراعان سوڭ...
— قۇداي بىلەدى، سەنەن سۇراعان دا ادام بولعان جوق. ۇيىق بالىقتى دا ءوزىڭ ىزدەپ تاپقان بولىپ، جارىلا ءبىر ماقتاندىڭ عوي، ءا؟!
اساۋباي ەندى ەشبىر ءتىل قاتپاي ايىپتى ادامداي تومەن قارادى. قوس ادامدارى دۋىلداسا كۇلىپ، زورعا باسىلدى.
— ال جىگىتتەر، — اتامان ءوزىن-وزى جازعىرعان وكىنىشتى پىشىنمەن اۋىر كۇرسىنىپ، قوس ادامدارىن ءبىر شولىپ ءوتتى. — مەن بۇلاي ويلاعان جوق ەدىم. ايەلىمنىڭ بۇرىنعى ەرىنەن قالعان راسپوردى قازانعاپ الىپ كەلسە مىناۋ بالىقتى اتانيازعا دا، قاسقىربايعا دا سەزدىرتپەي ءسۇزىپ الىپ استراحانعا جونەلتپەك ەدىم. سەندەر دە قارىق بولار ەدىڭدەر. مىنە، ەندى كوردىڭدەر مە، ول ءۇمىت ءۇزىلدى. ءبىراق، ءار كۇنگە بەس كۇندىك ەڭبەكاقى تالاپ ەتىڭدەر...
— يا، سولاي ەدى دەڭىز، — ميحايل يۆانوۆيچ مىسقىلداي كۇلدى دە، كۇرەڭ مۇرتىنىڭ شالعىسىن شىيىرىپ، اتامانعا قارادى، — قوجامىز كىم بولسا دا ءبىز وسى تالاپتان شەگىنبەيتىن-اق شىعارمىز. سولاي ەمەس پە، جىگىتتەر؟
— ارينە، دۇرىس ايتاسىز.
— ءتىپتى بەينەتىن بىلاي قويعاندا، قاتەرىن ايتساڭشى.
— مەزگىل قىستىڭ باسى ەمەس، كوكتەم تايانىپ كەلەدى.
— وسىعان كونسە كوندى، كونبەسە ءبىز دە كونبەلىك...
جۇرت ءبىراز شۋىلداسىپ الدى.
— جەتتى، جەتتى، جىگىتتەر، — اتامان بۇدان بىرنەشە كۇن بۇرىن تور بيەنى سۋارعان باعىتقا قارادى، — ەندى ۋاقىت وتكىزبەي اۋ تارتۋعا كىرىسەلىك. ەرتەڭ اتانياز بەن قاسقىرباي كەلگەندە وسى تالاپتارىڭدى ءوز اۋىزدارىڭمەن ايتىڭدار. ءتىپتى تەڭىزگە شىققان كۇندەرىڭنەن باستاپ-اق ءار كۇنگە بەس ەسە ەڭبەكاقى تالاپ ەتسەڭدەر دە مەنىڭ قارسىلىعىم جوق... ءسىز مەنى كەكەمەڭىز، ميحايل يۆانوۆيچ...
...ەرتەڭگى تاماقتان كەيىن قوس ادامدارى ەكى توپقا ءبولىندى. كىل ءىرى جىگىتتەر ەكى راسپور اۋدى، سۇيمەن — سۇزگىلەردى شاناعا تيەپ الىپ، تۇستىككە تارتتى دا، وزگەلەرى قۇرۋلى جاتقان احون اۋىن قاراۋ ءۇشىن قوس باسىندا قالدى. راسپورشىلارعا قازانشى بالا بولىپ مەن دە ەرە كەتتىم.
سول كۇنى ساسكە كەزىندە باياعى ءبىر مۇزدى الاڭ سۇيمەننىڭ دۇڭكىلىمەن جاڭعىرىعىپ سالا بەردى. اتراۋ باتاعاسىنىڭ اۋماعىنداي جەردەن قورشالا ۇساق ۇكى ويىلىپ، وسى ۇكىلەردىڭ شەڭبەرلەنە كەلىپ تۇيىسكەن تۇسىنان قوس ورنىنداي جەردىڭ مۇزى الىنىپ تاستالدى. ءبىر ۇشىنا ارقان بايلانعان باياعى پروگون سىرىق مۇز استىندا سارعايىپ، ۇكىدەن ۇكىگە جىلجىدى. ماناعى ۇلكەن ويىقتان پروگونداعى ارقاننىڭ ەكىنشى باسىنا جالعانا تۇسكەن راسپور اۋ دا ىلەسىپ كوشە باستادى. ءتۇس اۋا ەكى راسپور اۋى ەكى جاقتان ۇلكەن شەڭبەر جاساپ، تۇگەل توگىلىپ بولعان ەدى، قايراتتى جىگىتتەر اۋلاردىڭ ەكى باسىنداعى ۋرەز ارقانداردى جابىلا تارتۋعا كىرىستى.
— ال، كانە، الدىق!
— تاعى دا الدىق!
اۋ شەڭبەرى بىردەن بىرگە تارىلىپ، اقىرىن عانا جىلجىپ كەلەدى. جىلجىعان سايىن اۋىرلاي تۇسەتىن ءتارىزدى. جىگىتتەر ماناعىداي ەمەس، شىرەنە تارتادى.
— ال، الدىق!
— تاعى دا الدىق!
— قولمەن تارتۋدى قويىڭدار جىگىتتەر، ليامكالارىڭدى كيىڭدەر.
اتامان ءوز موينىنداعى ليامكا ارقانىنىڭ ورتا جەرىنەن وڭ قولىمەن ۇستاپ، وراي سىلكىپ تاستاعان ەدى. ليامكانىڭ ۇشىنداعى دوڭگەلەك تاس ليامكا ساباعىن ۋرەز ارقانعا وراي سالدى. اتامان ەكى بۇكتەلە ىلگەرى ۇمتىلدى.
جىگىتتەردىڭ ءبارى دە ليامكانى مويىندارىنا كيىپ الدى دا، اتاماننىڭ ماناعى ءادىسى بويىنشا ۋرەز ارقانعا وران تاستاپ، ەكى بۇكتەلە قالدى. مەن وسى كورىنىستى كەمە سۇيرەپ جاتقان ءبىر سۋرەتكە ۇقساتقان ەدىم، كەيىننەن بايقاسام بۇل ورىس سۋرەتشىسى رەپيننىڭ «بۋرلاكتارى» ەكەن عوي...
راسپور اۋلاردىڭ ەكى جاق جادىراسى ۇلكەن ويىقتىڭ مۇزىنا كەلىپ جەتكەن بويدا-اق، الگىدە عانا تىنىپ جاتقان قاراسۋ كەنەت بۇرق ەتە قالعان ەدى، سارى التىنداي زور سازاندار تىك شاپشىپ، بىرىمەن ءبىرى جارىسا كوكشە مۇزدىڭ بەتىنە جارق-جۇرق قارعىپ باستادى. بەينە ءبىر سۋ استىنان ءىرى-ىرى التىن كەسەكتەرى اتىلىپ جاتقان ءتارىزدى.
— گرۋزەلكا، ۋا، گرۋزەلكا اكەلىڭدەر، — اتامان ءوز موينىنداعى ليامكانى لاقتىرىپ تاستادى دا، ۇزىن سىرىققا ساپتالعان تەمىر شەڭبەردى قولىنا الىپ ۇكىگە بويلاتا باستادى، — ميحايل يۆانوۆيچ، ءسىز اۋدىڭ ەكىنشى تابانىن باسىڭىز.
ميحايل يۆانوۆيچ تە ءبىر باسىندا ءدال ورتاسى ىشكە قاراي مايىستىرىلا بۇگىلگەن شەڭبەر تەمىرى بار ەكىنشى سىرىقتى ۇكىگە بويلاتتى دا، اۋدىڭ استىڭعى ارقانىن تومەن باستى.
— ويپىرماۋ، مىناۋ ءبىر كەرەمەت قوي! قىرىققا جاسىم كەلگەنشە مەن مۇنداي قالىڭ ۇيىقتى كورگەن ەمەن، — اتامان ميىعىنان كۇلىپ ماعان قارادى، — بالام، سەن شىنىندا دا جولدى بالا بولدىڭ-اۋ، ءا؟
— اتا، ءا، اتا، — مەن ماقتانىشقا تولى كەۋدەمدى جەڭىلدەتە ءبىر دەم الدىم دا، كۇلىپ جىبەردىم، — اتا، نەگە باسىپ تۇرسىز؟
— اۋدىڭ تابانىن باسىپ تۇرمىز. ايتپەسە، مىناۋ قالىڭ بالىق اۋدىڭ استىنان كەۋلەپ شىعىپ كەتەدى، — اتامان ەندى جىگىتتەرگە بۇرىلدى. — اناۋ اۋدى دا تارتا تۇسىڭدەر. اراسىنان شىعىپ كەتپەسىن...
اۋدىڭ قۇلاعىنان-اق قۇجىناپ كەلگەن سارى سازان بىردەن بىرگە قويىلا تۇسكەن ەدى، قورجىندى جاقىنداتپاي-اق قورىدى. ەندى ەكى راسپوردىڭ قاناتتارى قاۋسىرىلا جابىلدى دا، قورشاۋداعى سازاندى قۇيۋعا كىرىستى. قاجىرلى جىگىتتەر اۋماقتى سۇزگىلەرىن تولتىرىپ الىپ، كوكشە مۇزدىڭ ۇستىنە سارىدان گورى قىزىل-كۇرەڭدەۋ سازاندى اۋدارىپ جاتىر. سۇزگىدەن تۇسكەن تۋ سازان قابىرعاسىن جاقشا، قۇيرىعىمەن مۇز سابالاپ، قارعىپ-قارعىپ باسىلادى. بۇلار تىنىشتالعان كەزدە سۇزگىدەن جانا تۇسكەندەرى تۋلاۋعا كىرىسەدى. مۇز الاڭىنىڭ ءۇستى ءقازىر سالدىر-سۇلدىر ۇنگە اينالىپ، جان بىتكەندەي قىبىرلاي قالىپتى. بەينە ءبىر التىن جاپىراق سامالمەنەن تەربەلىپ، تەڭسەلە بيلەپ تۇرعانداي. ءۇي ورنىنداي ۇلكەن ويىقتىڭ اۋزى دا قازانداعى سۋداي ساقىلداپ، بۇرق-بۇرق قاينايدى.
— مايتالمان-اي، — ارمان اعاي قوماقتى سۇزگىسىندەگى تولى سازاندى مۇز بەتىنە اۋدارعان سايىن باسىن شايقايدى، — مىناۋ بۇكىل اتراۋ كەدەيلەرىن قارىق ەتەر ءبىر ىرىس ەكەن. اتتەڭ، ارالارىندا ءبىر راسپورى بولساشى...
— يا، ادال نيەتتى ارمانشىل دوستىم، — ميحايل يۆانوۆيچ باسىن يزەپ، ارمانعا قارايدى، — ىسكە اسپايتىن قۇرعاق قيال عوي، مۇنىڭ.
باتىستى كۇرەڭ شاپاعىنا بولەپ، قىسقى كۇن دە ەڭكەيە باستادى. مۇز قوينىنا جارتىلاي سۇنگىپ ۇلگەرگەن ۇلكەن كۇننىڭ نۇرىمەن تارتىمداعى سارى سازاندار اۋماقتى التىن الانداي جارقىراي ءتۇستى. وسى ءبىر زور الانعا كۇمبىر-كۇمبىر سىلدىرلاپ، ات باسىنداي التىندار اقتارىلىپ جاتقان ءتارىزدى. تالاسوۆتار مەن بەرىبايەۆتاردىڭ قالتاسىنا ەنۋگە اسىققانداي جالت-جۇلت ەتىپ، ىرشىپ-ىرشىپ تۇسەدى. وكىنىشى مەن ءسۇيىنىشى ارالاس اتامان شۇڭىرەك كوزىن اۋدارماستان التىن الاڭعا تەسىلە قاراپ، الدەنەگە سازارا قالىپتى. مۇمكىن، ول وسىناۋ مول قازىنانىڭ ءوز قالتاسىنا تۇتاس تۇسپەگەنىنە وكىنەتىن شىعار...
...توڭىرەگىمىزدەگى قوستار اۋلارىن سۋىرىپ، قايتىپ جاتىر. ءقازىر بىزدەن شالعايلاۋ جالعىز عانا قوس قالدى. ەرتەڭدەر ول قوس تا كوشپەكشى. قوس ازايعان سايىن مەنى ءبىر ساعىنىش سەزىمى بيلەپ الدى. ءسابي قيالىم شارق ۇرىپ، بىرەسە اتراۋعا، بىرەسە استراحانعا سامعايدى. ءتۇنى بويى ءتۇس كەرۋمەن شىعامىن. بىردە «كۇلشى، كۇلشى، داۋىلىم، بەتىندەگى شۇڭقىرىڭدى كورسەتشى!» دەپ، ءوزى دە ماعان كۇلە قاراعان اكەمدى كورسەم، ەندى بىردە، كوز الدىمنان سەرەجا جىلت ەتە قالادى. ارتىنشا سەرەجا دەگەنىم گريشا بولىپ شىعادى دا، ەكەۋمىز قول الىسىپ تانىسامىز. «گريگوريي يۆانوۆيچ سوكولوۆ» دەيدى گريشا. «داۋىل جانتاسوۆ» دەيمىن مەن. گريشا مەنى قولىمنان جەتەلەي جۇگىرەدى. «قايدا بارامىز»؟ دەپ سۇرايمىن. «ءجۇر تەزىرەك، «ستەنكا رازين شىنىنا» شىعايىق... ايدا، كەتتىك!» ەكەۋمىز اسپانمەنەن تىلدەسكەن شىنعا ورمەلەي بەرەمىز. توبەدە قىران قالىقتاپ، تومەندە ۆولگا تولقىنى جارتاستى قارا تۋلايدى. ءزاۋلىم شىڭنىڭ ۇشارىنا قۇلاقتى توسا تىڭدايمىز. «پو-كو-نيام!» ايبارلى ءبىر داۋىستان شىن جاڭعىرىعىپ قويا بەرەدى. ارتىنشا ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى ەستىلەدى. ودان ءارى ۆولگا بويىن تولقىتا، اسقاقتاتا سالعان ءان كەلەدى قۇلاققا!
ەست نا ۆولگە ۋتەس...
بۇگىن تۇسىمدە سەرەجانى تاعى دا كوردىم. تەڭىزگە اتتانار الدىندا رەنجىسىپ اجىراسسام دا، بەتىندە سيرەكتەۋ عانا كۇرەڭ سەكپىلى بار، وسى ءبىر بۇيرا شاشتى سارى بالانى مەن تىم-اق جاقسى كورىپ قالسام كەرەك. ول ءتىپتى ءوز اكەمنەن دە ءجيى كىرەدى تۇسىمە. الىپپەمدى اشا سالىپ، ميحايل يۆانوۆيچتان ساباق ۇيرەنىپ وتىر ەكەنمىن دەيمىن. «داۋىل!» دەيدى ءبىر تانىس ءۇن. مەن باسىمدى كوتەرىپ الامىن. قوس ەسىگىنەن سىعالاپ سەرەجا تۇرادى. «داۋىل، اشۋلانىپ ءجۇرمىسىڭ، دوستىم. كەل تاتۋلاسايىق...» دەيدى سەرەجا. «الىپپەنىڭ جىرتىلعان قاعازىن كورىپ قالدى-اۋ» دەگەن ويمەن بەتىم دۋ ەتە قالادى. كىتاپتى دەرەۋ جابا ساپ، قۇشاعىمدى جازامىن. «سەرەجا، كەشىر دوستىم، ايىپ مەندە...» سەرەجا جىميىپ كۇلەدى دە، قۇشاعىن اشادى. «قايداعى جوقتى ايتاسىڭ ءوزىڭ. كەلشى بەرى، سۇيىسەلىك...» ەكى دوس جاقىنداي تۇسەمىز. ءبىراق، قۇشاقتاسىپ ۇلگەرە المايمىز. سەرەجا جايراڭداي كۇلىپ، قولىن سوزعان كۇيى، ارتىنان بىرەۋ سۇيرەپ بارا جاتقانداي، كەنەت شەگىنشەكتەي بەرەدى. مەن ايعايلاپ جىبەرەمىن. «سەرەجا، سەرەجا، توقتاشى دوستىم!»
ءدال وسى جەرگە كەلگەندە ءوز داۋىسىمنان ويانىپ كەتتىم دە، جۇگىرىپ دالاعا شىقتىم. ءتۇسىمدى ءوڭىم-اق دەپ قالسام كەرەك. اقىرىپ جان-جاعىما قاراي باستادىم. بۇل ءتۇنى شىتىرمان جۇلدىز تىم-اق ءجيى ءتىزىلىپ، اي دا اسپان شاتىرىنا بيىك كوتەرىلىپ قالعان ەكەن. توڭىرەك تۇگەل جاپ-جارىق. الايدا، اڭساعان دوستىم كورىنبەيدى. ءتىپتى تۇنگى كۇزەتشى دە كوزگە تۇسە قويمادى. قوس ماڭى زور اۋماقتى الىپ جاتقان ۇشى-قيىرسىز ءبىر كوپ بالىق. ابدەن قاتىپ ۇلگەرگەندەرىن تيەۋگە دايىنداپ، ءار جەرگە ۇيە باستاعان ەدىك. اي نۇرىنىڭ استىندا اقبالىقتار كۇمىس، سازاندار التىن شوقىداي جالت-جۇلت ەتە قالىپتى. بۇل بالىقتىڭ الدى اتراۋعا دا تاسىلىپ جاتىر. الايدا تاۋسىلار ەمەس. ونشاقتى شانا تيەگەن كۇنى ورتايا تۇسسە، ەرتەڭىنە قايتادان تولىپ شىعادى. ءبىراق تىم كوپ بولعاندىقتان با، الدە ءوزى تاپقان ولجاسىن وڭاشا يگەرتپەگەن ەكى قوجاسىنا ەگەسكەندىكتەن بە، اتاماندا ءبىر ەرەكشە مىرزالىق بار. انەۋ كۇنى ءبىر شانا قىزىلبالىقتى استراحانعا جونەلتىپ، ازىق-تۇلىك الدىرتقان ەدى، ءقازىر تاعى دا شاناعا جۋىق قىزىلبالىق اۋلانىپ قالدى. قازانعاپ اعايدىڭ ايتۋىنشا بۇل دا قوس كەرەگىنە جۇمسالاتىن بولۋعا ءتيىس. «احون اۋىمەن اقبالىق قانا اۋلانادى. سوندىقتان دا ءبىز قوجامىزعا تەك اقبالىق قانا بەرۋگە مىندەتتىمىز. قالعانىندا ەشكىمنىڭ حاقى جوق. قىزىلبالىق اتاۋلى قوس ادامدارىنىڭ ورتاق مەنشىگىنە تۇسەدى»، دەۋشى ەدى بۇرىن. بۇل قازانعاپ اعايدىڭ ءوز پىكىرى مە، الدە اتامان ۇزىلدى-كەسىلدى وسى توقتامعا كەلدى مە، ول اراسى ماعان بەلگىسىز.
مەن اڭىرىپ ءبىراز تۇرعاننان كەيىن تۇستىككە بۇرىلدىم. كوز ۇشىندا ءبىر توپ وت ءالسىن-الى قوزعالىپ، مەنى وزىنە شاقىرعانداي جالت-جۇلت ەتەدى. بۇل باياعى ۇيىق الاڭىنان اۋ تارتىپ جۇرگەن اتاماندار. كۇندىز-تۇنى تارتسا دا سارقىلمايتىن ءبىر بايلىق. ءقازىر جۇرتتا مازا جوق. تۇنەۋگى ءبىر دۋماندى كۇندەر كەلمەسكە كەتكەن ءتارىزدى. قوس ادامدارى تاڭ الدىندا عانا كوز شىرىمىن الىپ، تاماقتارىن شالا-شارپى ىشەدى دە، دەرەۋ جۇمىسقا اتتانادى. قوستاعى بالىقتى كۇزەتۋگە اساۋباي ەكەۋمىز عانا قالامىز. مەنىڭ ەلدەگىلەردى كوپ ويلاپ، اقساۋىما دا وسى قوس ماڭىنىڭ بۇرىنعىداي ەمەس، ويىن-كۇلكىسىزدىگى سەبەپ بولعان شىعار.
ەندى جاعا جاققا قارادىم دا وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن بولىپ وتكەن ءبىر ۋاقيعانى ەسكە ءتۇسىردىم، كەشكە اينالعان كەز ەدى ول. جاعا جاقتان شۇبالعان ءبىر ۇزىننان-ۇزاق كەرۋەن كورىندى. ءبارىمىز دە تاڭدانىپ قاراي قالدىق. كەرۋەننىڭ الدىندا كىشكەنە - كىشكەنە اق وتاۋلار كوشىپ كەلە جاتقان ءتارىزدى. كوپ ۇزاماي كەرۋەن الدى قوڭىراۋلارىن كۇمبىرلەتە كەلىپ توقتادى. اق وتاۋ دەگەنىمىز اق كيىزبەن كۇيمەلەپ سالعان جەڭىل شانا ەكەن. ءارقايسىسىنا — بىرىنە كىل اق، بىرىنە مونشاقتاي قارا، نە مويىلداي تورىدان قوس-قوس ارعىماق جەگىپتى. اتتارىنىڭ سيراعىن ءبىرىن اق، ءبىرىن جاسىل، ءبىرىن قىزىل ماتامەن وراپ تاستاپتى. ات سايماندارىنا تاعىلعان اشەكەيلەر كىل كۇمىس بولسا كەرەك، ەتى قىزعان تۇلپارلار باستارىن شۇلعىعان سايىن شىلدىر-شىلدىر سىڭعىرلاپ، جالت-جۇلت ەتەدى. الدىڭعى شانادان كابانوۆسكيي مىرزانىڭ ءوزى شىقتى. جانىندا ۇلدە مەن بۇلدە كيىنگەن جاس كەلىنشەك پەن ون ءبىر-ون ەكى شاماسىنداعى ەر بالا. جەلبىرەگەن اق مامىق ءجۇندى، قىزىل تۇمسىقتى كىشكەنە كۇشىكتى قۇشاقتاي تۇسكەن اق كەلىنشەك، وڭ قولىنداعى ۇزىن ساپتى اينەگىن كوزىنە اپارىپ، ءبىزدىڭ ءارقايسىمىزعا تەسىلە قارادى. ارتقى كۇيمەلەردىڭ بىرىنەن بوي جەتكەن ەكى قازاق قىزى، ەكىنشىسىنەن ءوزىم شامالاس ەكى قازاق بالاسى ءتۇستى. ءبىرى تۇرىك ەرىن، شەگىر كوز، ەكىنشىسى، ءار جەردەن قاراۋىتىپ ءشىري باستاعان ىركىس-ىركىس سويداقى ءتىستى. بۇلار دا ءارى تاماشا جىلى، ءارى ادەمى كيىمدەر كيىپتى. قازاق قىزدارىنىڭ قولدارىندا دا ۇزىن ساپتى اينەك. تەگى وقىعان قىزدار بولۋعا ءتيىستى، ورىسشا دا ەمەس، قازاقشا دا ەمەس، ماعان مۇلدە تۇسىنىكسىز، وزگەشە ءبىر تىلمەن سويلەسەدى.
— نويان، مىنا قارا، — سويداق ءتىستى بالا جولداسىن جەتەلەپ ماعان قاراي جۇگىردى، — ءبىزدىڭ باتاعاداعى جالشى بالانى قارا. اكەسى يتبالىققا كەتكەن. ءالى كەلگەن جوق. باتاعادا جۇرگەندە كوتەرەم ەدى، ءبىزدىڭ اقبالىقتى جەپ-جەپ سەمىرىپ الىپتى.
— سىڭبىرىك مۇرىن! — مەن جۇدىرىعىمدى ءتۇيىپ، قوجا بالاسىنا قارسى ءجۇردىم، ءبىر جاعىنان ىزام بولسا، ەكىنشى جاعىنان كوپتەن بەرى ءوز زامانداسىمدى كورمەگەن ءسابي بالامدى دا اڭساۋ دا جوق ەمەس. — ءبىزدىڭ بالىقتى. بالىقتى قۇلاعان سەن ەمەس، مەن. الدىمەن سىڭبىرىگىڭدى ءسۇرتىپ ال...
— ويباي، شىڭعىس، — شەگىر كوزدى جيىركەنىشتى پىشىنمەن قالىڭ ەرنىن دۇرديتە كۇلدى، — مىناۋ سەنىڭ جالشىڭ جۇدىرىق كورسەتەدى عوي...
— اح، — ەكى قارا قىز قاباتتاسا شىڭعىرىپ جىبەردى، — گوسپودين كابانوۆسكيي، ەتوت ديكار...
— ءاي، بالا، — كابانوۆسكيي جاسىل كوزىلدىرىگىن جارق ەتكىزىپ، ماعان قارادى دا، ساۋساعىن شوشايتىپ كۇلدى. — قوناقتى ولاي قارسى الماس بولار.
نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، مەن دە ەزۋ تارتىپ كۇلدىم دە، شەگىنە بەردىم.
— مەرسي، — دەستى ەكى قىزدار، كابانوۆسكييگە العىس ايتقانى شىعار، — كاكوي ون زلوي.
— اشۋلى بولعانمەن جاۋىز ەمەس، قورىقپاڭدار بيكەشتەر، — ارمان اعاي ىزالى پىشىنمەن كۇلدى، — تەك قورلاماڭدار. قورلاي كەلگەن قوناققا تارتپاقشى بولعان العاشقى سىيلىعى ورىندى ەدى. جاسىقتىق ىستەدى. «ءبىزدىڭ بالىقتى جەپ-جەپ...» قوجاسۋىن قاراشى. تۋماي جاتىپ دۇنيەگە تۇگەل يەلىك ەتپەك!
— ارمان مىرزا، — دەدى كابانوۆسكيي، — بالانىڭ ءسوزىن ەسكەرۋدىڭ كەرەگى نە؟ كورگەنسىز بولادى ولار.
— كورگەندى قوجا بالاسى ادەپتى بولۋعا ءتيىستى عوي...
اتراۋدان كەلگەن «سالتاناتتى» قوناقتار قوس ماڭىن ارالاپ ءجۇر. ءار نارسەگە ءبىر تاڭدانىپ قانا ەمەس، جيىركەنە قاراپ، مۇرىندارىن تىرجيتادى.
— وي، كاكوي نە پرياتنىي، — دەستى ايەلدەر ءبىزدىڭ قوسىمىزدىڭ ەسىگىنەن قارادى دا، — مەدۆەجيا بەرلوگا...
— دا، ەتو ناستوياششيي ورانگۋتان، — دەدى اق كەلىنشەك وت جاعىپ وتىرعان قازانعاپتى كوردى دە، — ا، سموتري، كاكيە ۋ نيح پوسۋدى؟ چۋما.
تەگى ماقتاپ ەمەس، بوقتاپ تۇرعانى-اق شىعار. ءبىراق، قازانعاپ اعاي تۇسىنبەسە كەرەك، ىرجيىپ كۇلدى.
— ەتو ناستوياششيي كارليك، — دەدى كەلىنشەك، قۇلاقشىنىن قولتىعىنا قىسىپ، ءيىلىپ تۇرعان اساۋبايعا قاراپ.
— ءاي بالا، — دەدى شىڭعىس ماعان ءتۇتىن مەن قارا شايدان قاراۋىتىپ كەتكەن اعاش اياقتاردى كورسەتىپ، — اناۋ اياقپەن اس ىشەسىڭدەر مە؟
— ارينە ىشەمىز، ىشپەگەندە.
— يششا، مەن جيرەنگەن بولار ەدىم.
— سوندا دا سەنىڭ اۋزىڭنان اۋزىم الدەقايدا تازا.
شىڭعىس مەنىڭ نە ايتىپ تۇرعانىمدى اڭعارسا كەرەك.
ءۇش بۇرىشتانعان سالپى ەرنىن جيىرىپ، سويداق تىستەرىن جابا قويدى دا، جۇدىرىعىن تۇيە ۇمتىلدى. مەن جالتارىپ كەتتىم. قوجا بالاسى تۇمسىعىن مۇزعا سوعا قۇلادى. جۇرت دۋ-دۋ كۇلىستى. اق كۇشىكتى كەلىنشەك ادەمى كۇلكىسىن كوپكە دەيىن تىيا المادى. كەلىنشەكتىڭ ءارى كۇلكىسىنە، ءارى كۇشىگىنە قىزىقتىم دا جانىنا جاقىنداي ءتۇستىم. جەلكىلدەگەن ءجۇنىن ءبىر سيپاۋعا قۇمارتىپ قولىمدى سوزا بەرىپ ەدىم، اق كۇشىك اۋزىن ىرسيتا اشىپ، ىر ەتە قالدى. تۇمسىعىنا شەرتىپ كەپ جىبەردىم. اق كۇشىك قىنسىلاپ قويا بەردى. اق كەلىنشەك مەنىڭ جانىنا كەلگەنىمدى سەزبەي قالسا كەرەك، ەندى اق كۇشىكتى سابيىندەي قورعاپ، باۋىرىنا باسا ءتۇستى.
— ميلىي، ميلىي. باتىپ كەتتى مە، — الگىدە عانا بىزگە — ادام بالاسىنا، ءبىزدىڭ ىدىس-اياعىمىزعا، جاتاعىمىزعا مۇرنىن تىرجيتا، جيرەنىشپەن قاراپ تۇرعان اق كەلىنشەك ەندى يت بالاسىنىن تۇمسىعىن شەپ-شەپ ءسۇيىپ الدى. اق كۇشىك كەلىنشەكتىڭ قىزىل ەرنىن جالاي باستادى، كەلىنشەك كۇشىك تۇمسىعىن تاعى ءبىر ءسۇيدى دە ماعان قارادى، — ديكار.
— چۋما، — مەن كەلىنشەكتىڭ ءوز ءسوزىن وزىنە ايتتىم دا، جەرگە تۇكىرىپ تاستادىم، — ءتۇپۋ، جيرەنۋدى بىلمەيدى...
— دۇرىس ايتاسىڭ، داۋىل، — ميحايل يۆانوۆيچ مەنى قۇشاعىنا قىستى، — سوندىقتان دا بايدى ولار...
— ەح، تى، وزورنيك!
ماعان تامان ۇمتىلا تۇسكەن كابانوۆسكيي كەنەت بوگەلىپ قالدى دا، باسىن شايقاپ كۇلدى. سودان كەيىن ول سەرۋەنشىل سەرىكتەرىن ەرتىپ، التىن سازان الاڭىن دا ارالاپ شىقتى. قازانعاپ اعايدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا ەكى بايدىڭ تالاسى اناۋ ۇيىق بالىققا ورتاقتاسۋمەن تىنعان كورىنەدى. ساياحاتىن كۇن باتا اياقتاعان كابانوۆسكيي، وتىز شاناعا بالىق تيەلىپ ۇلگەرىلگەنگە دەيىن، اتامانمەن ءبىراز وڭاشا سويلەسىپ ءجۇردى دە، سول كەشتە اتراۋعا كەرى ورالدى.
— تۋمالار، — دەدى «دوڭىز اتتاس» كەتەردە ۇلكەن مۇرنىنىڭ ءۇستىن بۇلكىلدەتە، وتىرىك كۇلىپ، — بار تىلەكتەرىڭ ورىندالادى. تەك مىناۋ قازىنانى تۇگەل يگەرىپ الالىق. تەز قيمىلداڭدار. كوكتەم تاياۋ قالدى. اسىعۋ كەرەك. كۇنى-تۇنى جۇمىس ىستەۋگە تۋرا كەلەدى. ۇلى روسسيانى قورعاۋ ماقساتى وسىنى تالاپ ەتەدى. ءقازىر بىزگە مايدانعا تەز ازىق جەتكىز دەپ پەتەربۋرگتىڭ وزىنەن، ارينە ۇلى پاتشانىڭ اتىنان، كۇن سايىن تەلەگرامما كەلەدى. جۇمىسشى ما، قولعا ما، ءقازىر جۇرتتىڭ بارىندە ءبىر تىلەك.
ءبارى دە سوعىس ءۇشىن، ءبارى دە ۇلى روسسيا يمپەرياسىنىڭ جەڭىسى ءۇشىن...
— ءامين، — كابانوۆسكييمەن ىلەسە كەلگەن ءبىر ءتورتباق سارى وڭ قولىنىڭ ءۇش ساۋساعىن بۇرىستىرە ماڭدايىنا اپارا بەردى، — ءامين دەڭىز روسسيانىڭ جەڭىپ شىعۋى ءۇشىن.
— ايتپاقشى، — كابانوۆسكيي ءتورتباق سارىعا بۇرىلدى، — بۇل ءبىزدىڭ پريەمششيگىمىز: استراحان جۇمىسشىسى پارتياسىنىڭ مۇشەسى سەرگەي يۆانوۆيچ حۆاستۋنوۆ مىرزا. روسسيانىڭ ورتالىق وندىرىستەرىندە «ورىس حالقىنىڭ وداعى»، «جۇمىسشىلار توبى» دەگەن ۇيىمدار قۇرىلىپتى. ماقساتى ۇلى پاتشانىڭ جەڭىپ شىعۋىنا كومەكتەسۋ. ول تۋرالى حۆاستۋنوۆ مىرزانىڭ ءوزى تۇسىندىرە جاتار. ال، ىسكە ءسات، مىرزالار! تەزدەتىڭدەر. مىناۋ قازىنانى امان يگەرسەك ءارقايسىڭا ءبىر ايلىق ەڭبەكاقى سىيلىق بەرگىزەمىن. ءۇش كۇننەن كەيىن بالىق تيەۋگە ەلۋ شانا، اڭعارتۋعا وتىز جىگىت جىبەرەمىن. قوش بولىڭدار...
— مىرزالار، ورىس باۋىرلار!..
حۆاستۋنوۆ مىنەزى دە فاميلياسىنا سايكەس، ماقتانشاق ادام بولسا كەرەك. قوس الدىنداعى پىشەننىڭ توبەسىنە كوتەرىلىپ الدى دا، كوپىرە سويلەي باستادى. كابانوۆسكييدىڭ ۇزاق كەرۋەنى اسەر مىرزانىڭ ءسوزىن تىڭداعان دا جوق. اتراۋعا قاراي قوزعالا بەردى. جەلوكپە اسەر كەشكى اسپاندى جاڭعىرتىپ ءالى سويلەپ تۇر. ءتىپتى، ماس بولۋى دا مۇمكىن. ەكى قولىن ەربەڭدەتىپ، كەزەك-كەزەك سىلكىپ تاستايدى. ۇزاق ءسوزىنىڭ بار ءتۇيىنى: «قورعاۋ كەرەك، ۇلى يمپەريانى، ءولۋ كەرەك ول ءۇشىن. ءبىز قورعايمىز ونى. تەڭىزدە جۇرسەك تە سولداتپىز».
— جاقسى جىرلايسىڭ اسەر ساندۋعاشى، — ميحايل يۆانوۆيچ جۇرتقا كوزىن قىسىپ، قوسقا قاراي يەك قاقتى، جۇرت بىر-بىرلەپ قوسقا ەنىپ كەتتى. ميحايل يۆانوۆيچ جىميا كۇلدى دە شەشەندى تومەن سۇيرەپ الدى، — كەشىرەرسىز، اسەر مىرزا، ءسىز وسى ءسوزدى كىمگە ايتىپ تۇرسىز. سوعىس زەڭبىرەگىنە ازىق بولام دەسەڭ، ءوزىڭ بارا بەر. مەن ءبىر رەت قورعاعانمىن. ەندى قورعاي المايمىن. بۇنداعىلاردىڭ ءبارى دە قورعاماۋشىلار.
— وتانسىز، نامىسسىز، — اسەر بۇلب ۇلى ميحايل يۆانوۆيچقا شاقشيا قارادى، — ساتىلعان...
— كىمنىڭ ساتىلعانىن تاريح كورسەتەر، — ميحايل يۆانوۆيچ كۇلدى، — ازىرگە شارشاماڭىز، مىرزا...
ۋاعداعا مىرزا، ورىنداۋعا ساراڭ كابانوۆسكيي كەتكەلى بۇگىن ءۇشىنشى كۇن، ەرتەڭدەر شاناسىنىڭ كەلىپ قالۋى دا مۇمكىن. سودان بەرى جۇمىس بۇرىنعىدان دا قىزا ءتۇستى.
ارينە، بۇل اسەر مىرزانىڭ ىقپالى ەمەس، ۇيىق بالىقتى تەز ءسۇزىپ اپ ەلگە ورالۋدىڭ قامى. ءبىراق، بالىقتىڭ دا تاۋسىلار ءتۇرى جوق. ول اياقتالماي تۇرعاندا اتامان اتراۋعا قايتار ەمەس. كەشە ءتورت شانا قامىس الدىرتىپ قوس ماڭىنا ۇيگىزدى. ەرتەڭ «مونشا» جاقتىرىپ، جۇرتتى سۋعا تۇسىرمەك.
بالىق اراسىنان ءبىر نارسە كۇتىر ەتە قالىپ ەدى، مۇز قوراداعى جىلقى بىتكەن وسقىرىپ قويا بەردى. مەن ءا دەگەندە شوشىپ كەتتىم دە، ازدان كەيىن بۋىندارىمدى بيلەپ، تىقىر ەستىلگەن باعىتقا قاراي اياڭداي باستادىم.
— اسەكە، ۋا، اسەكە! — دەيمىن اقىرىن. اساۋباي قامىستى قالىڭ توسەنىپ ۇيقتاپ جاتىر ەكەن. جانىنا جاقىن باردىم دا، ايقايلاپ جىبەردىم، - اساۋباي، اۋ اساۋباي!..
يتتەن گورى كىشىرەك، قۇيرىعى شۇباتىلعان ءبىر كۇرەڭ اق بالىق اراسىنان تۇرا قاشتى. مەن تۇرا قۋدىم. قۋىپ بارامىن. ءسال قۋا تۇسەم دە، ارتىما جالت-جۇلت قارايلاپ، بار داۋىسپەن ايقايلايمىن.
— اساۋباي، ۋا اساۋباي!..
— Ah، ah، — اسەكەڭ كوزىن ۋقالاي اشتى دا ارتىمنان جۇگىردى. — نە بولدى؟ ول نە زات، ءا؟
— يا، باسە، ول نە، يت پە؟
— ھe، يت؟ ويلارسىڭ! — اسەكەڭ ادىرايا ءبىر قاراپ الدى. تەگى مەنى بايقامادى عوي دەپ ويلاسا كەرەك. ەندى كوز كورە وتىرىك ايتىپ، ماقتانعالى تۇرعان ءتۇرى بار. — كادىمگى كوكجالدىڭ ءوزى عوي. تۋرا وزىمە تاپ بەردى دە، ارس ەتە قالدى. قورقايىن با، الا ءتۇستىم قۇلاقتان. تابانىم تايىپ كەتكەنى. ايتپەگەندە بار عوي...
— ويپىرىم-اي، اسەكە، — مەن مازاقتاي باستادىم، — قانداي باتىرسىز، ءا؟!
— ەھە، باتىر بولماعاندا، ويلارسىڭ. وندايدا قورىقپاۋ كەرەك. قورىقپاعان جاقسى. ءتۇۋ، تۇك ەتپەيدى... ءبىزدىڭ ارعى اتامىز ايداھارعا شاپقان عوي، شىراعىم.
— كەرىم باتىر ەكەن. ءسىز دە اتاڭىزعا تارتقانسىز عوي. مىناۋ مىلتىقپەن نەگە اتپادىڭىز؟
— نەگە اتپادىڭىز. ويلارسىڭ، كۇشىڭ جەتىپ تۇرعاندا وق شىعارىپ، كوردىڭ عوي ءوزىڭ، قالاي تۇقىرتتىم؟..
اساۋباي اعاي وسى ايتىپ وتىرعان وتىرىگىنە ءوزى دە سەنىپ قالسا كەرەك. بەتى ەشبىر شىمىرىكپەستەن لاعىپ بارادى. ءبىراق، مەن جاۋاپ بەرە قويمادىم. ول ءبىراز ءبوسىپ الدى دا، مەن قوستاي قويماعان سوق اڭگىمە تاقىرىبىن وزگەرتە باستادى.
— داۋىلجان، ەگەر وسى بالىقتىڭ ءبارى سەنىكى بولسا نە ىستەر ەدىڭ؟
— قىزىقتى كىتاپتار ساتىپ الىپ وقي بەرەر ەدىم، وقي بەرەر ەدىم. ءسىز شە، اسەكە؟
— مەن بە، مەن، — اساۋباي مۇز الاڭىن الىپ جاتقان ءميى بالىق شىنىمەن-اق ءوز مەنشىگىنە كوشكەندەي مىرسىڭداپ كۇلدى، — مەن بە، مەن ىشەر ەدىم. ميحايل يۆانوۆيچ ماعان ءانشىسىن، مىناۋ بالىقتى اراققا جۇمساعانشا، الگى ءبىر ون سالاتىن اق توستىكتى ۇيرەنۋگە جۇمسا، وقى دەيدى. نە قىلامىن وقىپ. وقىماي-اق اق ءتوسپىن. ودان دا ءبىر ات ساتىپ الىپ، بوزاشىداعى تۋمالارىما بارىپ قايتپايمىن ال. سوندا دەيمىن-اۋ، داۋىلجان، اقشانى بۋدىراتىپ اناۋ قالتادان ءبىر، مىناۋ قالتادان ءبىر شىعارسام. «اپىراۋ، مىناۋ تۋمانىڭ اقشاسى كوپ ەكەن» دەپ تاڭدانسا، اعايىندار. «ويلارسىڭ، كوپ بولماعاندا!» دەپ الدارىنا بۋدا-بۋداسىمەن تاستاي بەرسەم، ءا؟!
تارتىم الاڭىنان جورتاقتاعان ات-شانالار تايانا ءتۇستى دە، اڭگىمەمىز اياقتالماي قالدى. جاس سازانعا تولى بەس شانا ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى ءتىزىلىپ كەپ قوستىڭ تۇستىگىنە توقتادى.
— ال، ءتۇن كۇزەتشىلەرى، حالدەرىڭ قالاي؟ — الدىڭعى شانادان سەكىرىپ تۇسكەن اتامان قولىنداعى فونارىن جوعارى كوتەرىپ جان-جاعىنا قاراپ الدى. — ەكەۋىن ۇيىقتاپ قالىپ، بالىقتى تۇلكىگە كەمىرتىپ قويعان جوقسىڭدار ما؟ الگى ءبىر تۇلكى وسى جاقتان جورتىپ بارادى عوي.
— تۇلكى كورگەنىمىز جوق، — اسەكەڭ اسىعا سويلەپ، بوسە باستادى، — الگىدە، ءبىر ءداۋ كوكجال تۋرا وزىمە تاپ بەرىپ، ارس ەتە قالدى، الا ءتۇستىم قۇلاقتان. اياعىم تايىپ كەتكەنى...
— ءو، ءسوزىڭ قۇرسىن وڭباعان، — اتامان زەكىپ تاستادى، — سەنى قۇلاعىنا جارماستىرىپ قويعان قانداي ءبورى. قيسىنسىز وتىرىكتى ايتاتىن نەڭ؟!
— وتىرىك دەپ، ويلارسىڭ، — اساۋباي كۇڭك ەتتى دە، ماعان قارادى، — مىناۋ داۋىل كوردى عوي.
— كورگەنىم جوق. مەن قوستان شىعا بەرسەم، اسەكەڭ ۇيقتاپ جاتىر ەكەن، بالىق اراسىنان ءبىر تۇلكى قاشا جونەلدى...
اساۋباي ماعان جۇدىرىعىن الا جۇگىرىپ ەدى، اياعى تايىپ كەتتى دە، كوكشە مۇزعا تۇمسىعىن سوعا قۇلادى.
— ايدىنعالي، سەن دە ءبىر وڭبايسىڭ. مىناۋ اساۋبايدىڭ تاقاسىنا ءبىر وتكىر مىق قاعىپ بەرمەيسىڭ بە، — اتامان قۇلاپ جاتقان اساۋبايدى جەلكەدەن كوتەرىپ الدى، — كوردىڭ بە، تايعاقتايدى دا جۇرەدى. تابانى تايىپ كەتپەگەندە عوي، ماناعى «كوكجالدى» قۇلاقتان باسىپ توقتاتپاس ەدى...
جۇرت دۋ كۇلىپ جىبەردى.
...كەشەدەن بەرى اياز باسەڭدەپ، كۇن جىلىنا باستاعان ەدى. اسپان قاباعى دا تۇنجىراپ العان ەكەن. كەشەگى كوپ جۇلدىزدار كوزدەن تاسا بولىپتى. تاۋسىلىپ بىتكەن جىڭىشكە اي الا بۇلتقا مالتىعىپ، اندا-ساندا عانا ءبىر جىلت ەتە قالادى. اي اسىعىس جۇزە مە، الدە بۇلتتار جەدەل كوشە مە، ايتەۋىر اسپان جۇزىندە بۇگىن ءبىر ەرەكشە ابىگەرلىك بار ءتارىزدى. كەشكە قاراي وڭتۇستىك باتىستان جەل لەبى سەزىلە باستاعان-دى، ءقازىر ەداۋىر ەكپىندەپ العان ەكەن. ءۇيۋلى تۇرعان قامىستىڭ قابىعى جەلگە ءۇن قوسىپ، ىزىڭداي باستادى.
— بالام، ۋا، بالام، — مانادان بەرى بىرەسە الا بۇلتقا مالتىعىپ جۇزگەن ايعا، بىرەسە تارتىمنان جىلتىلداعان وتقا قاراپ ءۇنسىز تۇرعان اتامان ماعان بۇرىلدى، — بالىقتى كەزەكپەن كۇزەتەلىك. بار، ۇيىقتا!
— ۇيقىم كەلگەن جوق، اتا. كۇندىز ۇيقتاپ الدىم عوي.
— مەن كىشكەنە كوز ءىلىندىرىپ السام، سەن قورىقپايسىڭ با؟
— قورىققانى نەسى، — اتاماننىڭ سوزىنە ءبىراز جابىرلەنىپ تە قالعان ەدىم. ءبىراق اساۋباي سياقتى كۇڭك ەتۋگە ۇيالدىم. — اتا، ءسىز ۇيقى كورمەگەلى ءبىر جۇما بولدى عوي. قوسقا كىرىپ ۇيىقتاڭىز. مەن قورىقپايمىن.
— جارايدى، وندا مەن كىشكەنە عانا كوز شىرىمىن الايىن. بايقا، بالام، بالىقتى تاعى دا تۇلكى كەمىرىپ كەتپەسىن. يت-قۇس سەزسەڭ اساۋباي اعاڭداي قۇلاعىنا جارماسپاي-اق، ماعان حابار بەر. ايعايلاما، ۇقتىڭ با، ابدەن اۋىز سالا بەرگەندە جەمتىگىن جەلكەسىنەن شىعارايىق.
— ۇقتىم اتا، كەمىرتپەيمىن.
— ءسويت بالام، كەمىرتپە، — دەدى اتامان قوسقا كىرىگى بارا جاتىپ.
اتاماننىڭ مەنى قايتا-قايتا ەسكەرتۋى دە ورىندى. اسەكەڭنىڭ تۋرا وزىنە تاپ بەرىپ، ارس ەتە قالعان قاسقىردى قۇلاقتان الا تۇسپەگەندىگىن بىلاي قويعاندا، ول تۇنگى كۇزەت بىزگە ابىروي اپەرە قويماعان ەكەن. ەكەۋمىز بىرىمىزگە ءبىرىمىز سەنىپ ۇيقتاپ قالساق كەرەك. تاڭ اتقان سوڭ قاراساق، ءبىر شاناداي بالىقتى تۇلكى كەمىرىپ كەتىپتى. سوندىقتان دا، بۇگىن تۇنگى كۇزەتكە اتاماننىڭ ءوزى قالعان بولاتىن. ول ازىرگە بالىق الاڭىن ماعان تاپسىرىپ، كوز شىرىمىن الۋ ءۇشىن قوسقا كىردى. ساق بولۋ كەرەك. كەشەگى ۇياتىمدى بۇگىن اقتاۋعا مىندەتتىمىن. توڭىرەكتەن كوز الماي بالىق الاڭىن ارالاپ ءجۇرمىن. ات پىسقىرسا بولعانى، ەلەڭ ەتە قالامىن. كوزىمدى قولىممەن كولەگەيلەپ جان-جاعىما قارايمىن. ەشنارسە كورە المايمىن. تالاي مەزگىل ءوتتى. ءوز شامامشا ءتۇن ورتاسى اۋا باستاسا كەرەك. ءبىراق، ءدال قاي ۋاقىت ەكەنىن بايقايتىن ەشبىر دەرەك جوق. كۇندەگى ۋاقىت ولشەر «قۇقىلىمىز» ۇركەر بولۋشى ەدى. بۇگىن اسپان جۇزىندە ەشبىر قۇلدىق قالماپتى. قىلدىرىقتاي جىڭىشكە اي دا الا بۇلت مالتىعىپ بارىپ، ەندى ءبىرجولا كوزدەن تاسا بولدى. كوش جەردى الىپ جاتقان بالىق الاڭىن سان رەت ايتىپ شىققان ەدىم، تەگى تىم ۇزاق جۇرسەم كەرەك، شارشاي دا باستادىم. كوڭىلىمدە قورقىنىش بولماسا دا ابدەن كورىپ تە بولدىم. الايدا، اتاماندى وياتقىم كەلمەيدى.
— اتا، اتا، قاسقىر!
— Aھa، قاسقىر دەيسىڭ بە؟
اتامان قوساۋىزدى قولىنا الدى دا، تۇرا جۇگىردى. سالدەن كەيىن مىلتىق داۋىسى ساڭق ەتە قالعان ەدى، وسىنىن ارتىنشا مازاسىز قىڭسىلاعان ءبىر اڭنىڭ اششى ءۇنى قوس ماڭىن باسىنا كوتەرىپ الدى. داۋىس شىققان جاققا جاقىنداپ بارسام، مۇز قورانىڭ تۇبىندە تايىنشاداي ءبىر جىرتقىش ءوز ءبۇيىرىن ءوزى تىستەپ، قىڭسىلاپ جاتىر ەكەن.
— سولاي ما ەكەن، كوكجالىم. سەن ءتىپتى الان تولى باقىتىن كوزگە ىلمەي، ءبىزدىڭ اتىمىزدى جەۋدى ارمان ەتتىڭ-اۋ. ال، اساۋباي تەنتەك ۇرگەن قارىندى كوتەرەر كۇشى بولماسا دا، سەنىڭ قۇلاعىڭا جارماسۋدى ارمان ەتىپ ءجۇر، — دەدى اتامان، ماقتانىشتى پىشىنمەن ميىعىنان كۇلىپ.
مەن اركىمنىڭ كوكىرەگىندەگى ءارالۋان ارماندى ەسكە ءتۇسىرىپ، ويلانىپ كەتتىم. اتامان تالاسوۆتارعا جەتۋدى، قازانعاپ اعاي وزىندىك وشاق جاساۋدى، اساۋباي سۋسىنى قانعانشا ءىشۋدى، ارمان اعاي اتراۋ كەدەيلەرىنە بالىق اۋلايتىن قۇرال-سايماندى ارمان ەتەدى. ال، ميحايل يۆانوۆيچتىڭ ارمانى نە ەكەن؟ ول ءبىر تۇيىق سىر. ءقازىر مەن ميحايل يۆانوۆيچتىڭ كەۋدەسىندە ازىرگە اشىلماي جاتقان قۇپيانى ءبىلۋدى ارمان ەتەمىن. اتتەڭ بىلەر مە ەدى، سول ارماندى!
IX تاراۋ. ارىستان كەسكىندى بۇلت
...ءتۇس اۋا تەمىرقازىقتان بۋداقتاي كوتەرىلگەن رەڭسىز بۇلتتار كەيدە شاۋىپ كەلە جاتقان اتتى ادامعا، كەيدە قاراقۇسقا ۇقساپ، مينۋت سايىن وزگەرۋمەن بولعان ەدى. اينالعاندا توپتالا-توپتالا كەلىپ، اتىلعالى تۇرعان ايبارلى ارىستانعا ۇقساپ، كوكجيەككە ءبىرجولا شوگىپ الدى. كوپ كەشىكپەي كۇن باتىپ، جۇلدىزدار دا جىلت ەتتى. جاڭادان تۋعان جىڭىشكە اي، اناسىنا اشۋلانىپ، تەبىنە جىلاعان دولى بالاداي، شالقاسىنان تۇسە قۇلاپتى. وكپەشىل ايدى قورشاپ العان ۇلكەن شەڭبەردىڭ وزگە جاعى تۇگەل تۇيىقتالىپتى دا، ارىستان كەسكىندى رەڭسىز بۇلت جاق ىرگەسى قاقپاسىن اشا تاستاپتى. اناۋ «ارىستاندى» قوراسىنا ەنگىزىپ العالى تۇرعانداي. جۇرتتىڭ ءبارى بىرەسە اي مەن بۇلتقا، بىرەسە اتراۋ باعىتىنا قارايدى. بۇلت استىنان دۇلەي، جاعا جاقتان دوڭىز اتتاستىڭ ۋاعدالى ەلۋ شاناسىن كۇتەتىن بولۋعا ءتيىستى. مەنىڭ دە كوزىم جاعادا. بىزدەن ەداۋىر شالعاي، جاعا جاقتا تۇرعان اقىرعى قوس تىم اسىعىس تيەلىپ، اتراۋعا قاراي جونەپ بارادى. ءقازىر تەڭىز بەتىندە بىزدەن وزگە ءتىرى جان قالماعان سياقتى.
— جارىقتىق-اي، — جالىقپاس قاريا ناسىباي شاقشاسىن قونىشىنا اسىعىس تىعا سالدى دا، قولىن جايىپ كۇبىرلەي بەردى، — اي كوردىم، امان كوردىم... اناۋ ءبىر بۇلتتىڭ رەڭى دە سۋىق ەدى، اي جارىقتىق تا شالقالاپ العان ەكەن. بۇل اي جەلدەتىپ ەتەتىن شىعار...
— جاكە-اۋ، — ايدىنعالي اعاي دا الاقانىمەن بەتىن سيپاپ كۇرسىندى، — وسى بۇگىن تۇندە داۋىلداتىپ كەتپەسە جارار...
— داۋىلداتۋى مۇمكىن، — ارمان اعاي اتامانعا قارادى، — ءسىز قالاي ويلايسىز؟
— بۇلتتىڭ ءتۇرى جامان-اق. اي دا قۇرساۋلانا قالىپتى، — اتامان اتراۋ جاققا بۇرىلىپ كۇرسىندى، — كىم بىلگەن؟ كەيدە تۇيىلە ءتۇسىپ، تارالىپ كەتەتىن كەزى دە بولۋشى ەدى. اناۋ دوڭىزدىڭ شاناسى دا كەلمەدى. مىناۋ بالىعى تۇسكىردى دە... ايتپەگەندە...
— بيلىك سىزدە، — ارمان باسىن يزەدى، ءبىراق جۇزىڭدە اتاماندى قوستاۋ ەمەس، قارسىلىق بار، — وكىنىپ جۇرمەلىك.
— اتامان، كەشىرىڭىز، — ميحايل يۆانوۆيچ كەكەسىن بىلدىرە كۇلدى، — ءسىز تەڭىز تىنىسىن بارىمىزدەن دە ارتىق اڭعاراسىز. مەن «تەڭىز ارىستانى» دەر ەدىم ءسىزدى. الايدا بۇل كۇمىلجىتۋ ءسىزدى قاتەلىككە سوقتىرادى. راس، مىناۋ بايلىقتى قيمايتىن دا شىعارسىز. مۇمكىن، وندا... ءبىراق، الدىمەن ادام تاعدىرىن ويلاعانىڭىز ماقۇل. ارمان دۇرىس ايتادى. وكىنىپ جۇرمەڭىز. وكىنىشىڭىز بىلاي دا از كورىنبەيدى عوي...
— سوندا نە ىستە دەيسىندەر، جىگىتتەر؟
— ءسىز مىنانى ايتىڭىزشى، تەڭىز ارىستانى، — ميحايل يۆانوۆيچ اتاماننىڭ سۇراعىنا سۇراقپەن جاۋاپ بەردى، — داۋىل سوعا ما، جوق پا؟
— سوعىپ كەتۋى مۇمكىن، — اتامان قوس ماڭىنداعى كەڭ الاڭدى الىپ جاتقان بالىققا قارادى. — ءبىراق...
— وندا شەشىم بىرەۋ-اق. بار شاناعا بالىقتى سىيعانىنشا تيەپ الايىق تا، بۇگىن تۇندە ءجۇرىپ كەتەلىك. «ءبىراقتى» بۇل جەرگە ارالاستىرماڭىز. ءسىز سياقتى ءىرى ادامنىڭ شەشىمى جالتاقسىز بولۋى كەرەك قوي.
— قاراعىم-اۋ، ءبىزدىڭ شانامىزعا وننان ءبىرى دە سىيمايدى عوي. قالعانىن نە قىلامىز؟ ەڭبەك سىڭىردىك قوي!..
— سونى ايتساڭشى، — جالىقپاس قاريا كۇرسىندى، — قىپ-قىزىل التىندى قالاي تاستاپ كەتەمىز. وبالدى. قۇداي ساقتار...
— جاكە، — ارمان كەكەسىنمەن باسىن يزەدى، —سول قىزىل التىننان سىزگە قانشا ۇلەس تيەدى. اتامان بىردەمە دامە ەتسە ءجون. ءوز ۇلەسى بار ما، جوق پا، ونى بىلاي قويعاندا قايىن جۇرتىنىڭ ۇلەسى بار. وبال، قۇداي؟! ءبىزدىڭ تۇبىمىزگە جەتەتىن وسى...
— ءاي، ارمان، — جاكەڭ بۇل جولى قاتتى اشۋلانسا كەرەك، ارمان اعايعا جەكىپ تاستادى دا، ءمۇيىز شاقشاسىن سۋىرىپ اپ، اسىعىس اتا باستادى، — ءبىزدىڭ تۇبىمىزگە قۇدايسىزدىق جەتەدى... ءا-ات-شۋ-ۋ... جارەكىماللا...
— قۇدايسىز شايتان! جاعىن قارىستىرۋ كەرەك بۇنىڭ. جىبەرىڭدەرشى مەنى، — ومىرىندە ناماز وقىپ كورمەگەن اساۋباي بۇل جولى يسلام ءدىنىنىڭ سەنىمدى ءبىر قورعاۋشىسى سياقتى، قىزا سويلەپ، تىپىرشىپ ءجۇر. ونى ۇستاپ تۇرعان ەشكىم بولماسا دا، ىلگەرى-كەيىن ۇمتىلىپ، ءبىر تۇتام سيراعىمەن مۇز تەبىنىپ قويادى. كىپ-كىشكەنە جۇدىرىعىن دا تاس ءتۇيىپ الىپتى، — جىبەرىڭدەر دەيمىن. مەن ءۇنىن وشىرەيىن ول تامۇقتان كەلگەن ىبىلىستىڭ. قايداعىنى شاقىرىپ، جاكەن دۇرىس ايتادى. اۋلاپ العان التىن قازىنانى تاستاپ كەتپەيمىز. قۇدايعا سىيىنۋ كەرەك. سىيىنعان جاقسى. ءتۇۋ، تۇك ەتپەيدى. ويلارسىڭ... جىبەر دەيمىن...
— اساۋباي، قوي شىراعىم، — جۇرتتىڭ اساۋبايدى مازاقتاعان كۇلكىسىن قوستاپ اتامان دا جىميدى.
ارمان ابايسىز ايتىپ قالعان، قايتەسىڭ، سونى ەلەپ. ءبىر اشۋىڭدى بەر ماعان. وتىنەمىن...
— قويدىم، اقساقال، ءسىزدىڭ ءۇشىن قويدىم، — اساۋبايدىڭ بەتى بۇلك ەتەر ەمەس، جۇرت ونىڭ بيشارالىعىنا كۇلسە، ول ءوزىنىڭ «باتىرلىعىنا» ءماز بولىپ، جىمىڭ-جىمىڭ كۇلەدى، —سىيلاۋ كەرەك اعانى. سىيلاعان جاقسى. ءتۇۋ، تۇك ەتپەيدى. جاقسى بولادى. ويلارسىڭ...
— سولاي جىگىتتەر، — اتامان كۇلكىسىن تىيىپ، كۇرسىندى، — قالعانىن تاستاپ كەتەلىك دەيسىڭدەر، ءا؟
— مىناۋ ون بەستى قوسقاندا ءجۇز شاناعا جۋىق جۇك جەتكىزىلەدى ەكەن. بۇل ءبىر ەمەس ءۇش قوستىڭ اۋلايتىن بالىعىنا تەڭ، — ميحايل يۆانوۆيچ توڭىرەگىندەگىلەرگە ءبىر قاراپ الدى، — سولاي ەمەس پە؟ قاناعات ەتسىن وسىعان. ۋاعدالى كۇنىندە كەلمەگەن وزىنەن كورسىن. قانشا وكىنىش بولعانمەن قالعانىن تاستاپ كەتۋگە تۋرا كەلەدى. ادام تاعدىرى وسىنى تالاپ ەتەدى!
— ەح، بولشيەۆيك جاڭعىرىعى، — ونسىز دا قانى بەتىنە شىققان قىپ-قىزىل حۆاستۋنوۆ، بۇل جولى بۇرىنعىدان بەتەر قىزارا، تەپسىنە سويلەپ، ميحايل يۆانوۆيچقا ءتونىپ باردى، — ادام تاعدىرى، ادام تاعدىرى. يمپەريانىڭ باسىنا قاتەر ءتونىپ تۇرعاندا، ادام تاعدىرى دەپ مىلجىڭدايسىڭ. يمپەريا تاعدىرى ادام تاعدىرىنان جوعارىراق. سول يمپەريانى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن تۋمالارىمىز مايداندا قىرىلىپ جاتىر. سەن سول يمپەريانىڭ سولداتىنا كەرەكتى ازىقتى دالاعا تاستاپ كەتەمىن دەيسىڭ.... تاستاتپايمىن مەن ساعان... ءاربىر ورىس يمپەريانى قورعاۋ جولىندا ولۋگە ءتيىستى... يمپەريا تاعدىرى ءۇشىن ءتاڭىرى الدىندا جاۋاپتىمىز...
— دۇرىس ايتادى، — «اسەر ساندۋعاشىمەن» ەرە كەلگەن يۆان حاريتونوۆ شال ايقايلاپ جىبەردى دە، وڭ قولىنىڭ ءۇش ساۋساعىن ماڭدايىنا اپارا بەردى، — يمپەريا ءۇشىن ەلۋىمىز كەرەك.
— ەح، ساندۋعاش، ساندۋعاش، — ميحايل يۆانوۆيچ باسىن يزەدى، — سايرا، سايرا، «اسەر ساندۋعاشى...»
— سايرايمىن. مەن روسسيا يمپەرياسىنىڭ نامىسىن قورعاۋشى — اسەر پارتياسى اتىنان بۇيىرامىن، — حاريتونوۆ شالدان سۇيەۋ تاپقان حۆاستۋنوۆ بۇل جولى ءتىپتى ەكىلەنىپ كەتتى، — يمپەريا سولداتىنا كەرەكتى مىناۋ ازىق تاسىلىپ بولعانشا ەشقايدا كەتپەيسىڭدەر...
— ءبىز سەنەن رۇقسات سۇرايتىن كىسى-اۋ، — ميحايل يۆانوۆيچ كۇلدى، — انە بالىعىڭ. اۋلاپ بەردىك، تاسىپ ال، كەرەك بولسا.
— ەح، بۇلىكشىل، بولشيەۆيك جاڭعىرىعى، —«اسەر ساندۋعاشى» ميحايل يۆانوۆيچقا جۇدىرىعىن ءتۇيدى، — سەندە ورىستىق سەزىم-سانا جوق. مىناۋ قارساقتاردىڭ ءوزى «بالىقتى تاستاپ كەتپەيمىز» دەپ تۇرعاندا...
— ءاي، سەن دوڭىز، نە شاتىپ تۇرسىڭ، — ودىرباي جۇگىرىپ باردى دا، «اسەر ساندۋعاشىن» تۇمسىقتان سالىپ جىبەردى. حۆاستۋنوۆ قۇلاپ ءتۇستى. ودىربايدىڭ قولى جەردىڭ كەڭىردەگىندە، — تارت ءتىلىڭدى. نەگە قورلايسىڭ. ءبىز قارساق ەمەسپىز. ادامبىز.
— ءولتىر، شوۆينيست ءيتتى، — ميحايل يۆانوۆيچ اتالاسىنىڭ ادەپسىز سوزىنە ابدەن قورلانسا كەرەك، جۇدىرىعىن تۇيە جۇگىردى، — جىگىتسىڭ ودىرباي. كەڭىردەگىن سۋىرىپ ال، شوشقانىن. وسىنى ايتىپ تۇرعانىنىڭ ءوزى شوشقالىق...
— توقتات، — اتامان قورعاسىنداي اۋىر، جۋان داۋسىمەن ايقايلاپ جىبەردى، — بۇل نەتكەن تارتىپسىزدىك. اركىمنىڭ ءبىر اتامان بولۋىنا بيلىك بەرمەيمىن.
اتاماننان جاسقانا قويماعانمەن، قوس باسشىسىنا باعىنۋدى مويىنداعان ميحايل يۆانوۆيچ كەيىن شەگىندى. ودىرباي دا اسەر كەڭىردەگىن شەنگەلىنەن بوساتىپ، ورنىنان تۇردى. ءبىراق، «اسەر ساندۋعاشى» قايتادان داۋرىقتى.
— جىبەرمەيمىن مەن ەشقايسىڭدى. كەتكەندەرىڭدى «وتانىن ساتقان قاشقىن» دەپ سوتقا بەرەمىن. ءسىزدى دە ەسكەرتەمىن، اتامان...
— ەي، حۆاستۋنوۆ، ءوشىر ءۇنىڭدى. اتامان سەن ەمەس، مەن. ورىس، قازاق دەپ بىلشىلداما، — اتامان «اسەر ساندۋعاشىن» جەلكەدەن سۇيرەپ اپاردى دا، قوستىڭ ىشىنە يتەرىپ تاستادى، — باتىر قاراڭدى. ايتپەسە...
— مانادان وسىنى ىستەۋ كەرەك ەدى، — ميحايل يۆانوۆيچ كۇرسىندى، — ونىڭ ءسوزىن ەلەي كورمەڭدەر دوستار. بۇل ورىس ەمەس، اق جۇرەك، ادال نيەتتى ورىس حالقىنىڭ ارىن توگۋشى. شىن ورىس ەشبىر حالىقتى قورلامايدى. دوس سانايدى. قولدان كەلگەن كومەگىن كورسەتەدى... ال، اتامان، شەشىمىڭىز قانداي؟
— شەشىم، — اشۋىن ءالى باسا الماعان اتامان ءوز ادامدارىن سۇستانا ءبىر شولىپ ءوتتى، — الدىمەن بەيباستاقتىققا جول بەرە المايمىن. ءارقايسىڭنان دا ءتارتىپ تالاپ وتەمىن. كەڭەس ايتۋعا قاقىلارىڭ بار. ال، بيلىككە ارالاسپاڭدار. ەكىنشى، بالىقتى، قامىس پەن ءشوپتى شاناعا تيەپ قويامىز دا، بۇگىنشە ايالدايمىز. سەبەپ جەل بۇلتىنىڭ تۇيىلە ءتۇسىپ، تارالىپ كەتۋى دە مۇمكىن. سوققان كۇندە دە اسا قاتتى بولماسا، ءبىز تۇرعان جەردىڭ مۇزى جارىلا قويار ما ەكەن؟ مىناۋ ۇساق، مۇز شوقىلار كەسەگە جابىسىپ جاتۋعا ءتيىستى. راس، كوپتەن بەرى سۋ تاسۋ، كوتەرىلىپ كەتۋى دە مۇمكىن. دەگەنمەن تاۋەكەل. تۇندەلەتىپ بولسا دا، اتراۋدان شانا كەلىپ قالار. ال، ەندى تاعى دا مىناداي ءبىر ەسكەرەتىن نارسە بار بۇلتتان ۇرەيىمىز ۇشىپ اتتانا شاپتىق. ءبىراق، جەل بولماي قالدى. سوندا ۇيالمايمىز با؟ بۇل عانا ەمەس، مەنى الگى ءيتتىڭ ءسوزى ۇرەيلەندىرەدى. اناۋ كۇنى وسىنداي ءبىر نارسەنى كابانوۆسكيي دە ايتقان ەدى... پالەگە قالىپ جۇرەمىز بە؟.. سەن قالاي ويلايسىڭ، ميحايل يۆانوۆيچ.
— توقتامىڭىزدى ايتاسىز با؟ — ميحايل يۆانوۆيچ يىعىن كوتەرىپ قويدى، — بيلىك ايتپا دەدىڭىز عوي. سوندىقتان پىكىرىمدى عانا ايتايىن. بۇل جولعى دالەلىڭىز ورىندى.
— جوق، — اتامان باسىن شايقادى، — الگىدەي زاڭ بار ما ەكەن ءوزى؟
— بولۋى مۇمكىن. سوعىس زامانىنىڭ زاڭى دەگەن بار نارسە ول.
— استاپىراللا-اي، — جالىقپاس قاريانىڭ جۇزىنە ۇرەي ۇيالاپ-اق العان ەكەن، الاقتاپ اركىمگە ءبىر قارادى، — قوي، قاراقتارىم، ونداي پالەسى بولسا، قايتامىن دەگەندى قويىڭدار. يتجەككەنگە ايداتىپ جىبەرەر. حاق — تاۋەكەل دەلىك تە قالالىق. قۇداي ساقتار.
— ارينە، — اساۋباي تاعى دا ءبىر اقىل ۇيرەتىپ قالدى، —زاڭعا باعىنۋ كەرەك. ءتۇۋ، تۇك ەتپەيدى. جاقسى بولادى...
— تاقىلداما سەن ەرگەجەيلى، — ودىرباي اعاي اساۋبايدى جەلكەدەن سۇيرەپ تاستادى دا، قوستان باسىن كورسەتكەن «اسەر ساندۋعاشىنا» قارادى، — اناۋ دوڭىز ەكەۋىڭدى زاماندارىڭمەن ۇكىگە لاقتىرارمىن. ءاي، حۆاستۋن، ەسكەرتەيىن دە قويايىن، وسىدان ءبىر پالەگە كەزدەسسەك بار عوي، الدىمەن سەنى تەڭىزگە تۇنشىقتىرامىن...
— ءسوز ءبىتتى جىگىتتەر، — اتامان وڭ قولىن جوعارى كوتەردى. — ال، ىسكە كىرىسەلىك...
جۇمىس تەز-اق اياقتالدى. قوسىمىزدى ءازىر جىقپاستان، سول كۇيىندە قالدىردىق. سىرت كيىمىمىزدى دە شەشىنبەستەن، بىرىمىزگە-بىرىمىز سۇيەنە دەم الىپ جاتىرمىز. قوس سىرتىندا كۇبىر-كۇبىر سويلەسىپ، تۇنگى كۇزەتشى حۆاستۋنوۆ پەن اساۋباي ءجۇر. اتامان مەن ميحايل يۆانوۆيچ ءالسىن-الى دالاعا شىعىپ كەلەدى. دوڭىز اتتاستىڭ شاناسىنان دا، دۇلەيدەن دە ءازىر حابار جوق. ۇيقى دا كەلەر ەمەس. ءسابي قيال شارق ۇرىپ، تالاي جەردى شارلادى. اتراۋعا دا، استراحانعا دا، اكەمنىڭ وسىدان جيىرما كۇن بۇرىن ءوزىم تابا الماعان قوسىنا دا بارىپ ورالدى. قاناتتى وي قايتار جولىندا يتبالىقشىلار قوسىنا توقتادى. ءقازىر مەنىڭ كوز الدىمدا يتبالىقشىلار قوسىنىڭ اتامانى، مەيىرىمدى يۆان فەدوروۆيچ. ول وڭ قولىنا ۇزىندىعى ءبىر قۇلاش قايىن شوقپار ۇستاپ، بەلىنە قانجار تاعىنىپ، قوستان شىعىپ بارادى. «يۆان فەدوروۆيچ، قايدا باراسىز؟» دەپ سۇرايمىن. «يتبالىق سوعۋعا بارامىز» دەيدى ول كىسى. «مەنى الا كەتىڭىز-داعى». يۆان فەدوروۆيچ كۇرەڭ-بۋىرىل ساقالىن سول قولىمەن سيپاپ كۇلەدى. «وي، ءوزىن ءبىر قىزىققىش بالا ەكەنسىڭ. جارايدى، ءجۇر. مۇز ۇستىندەگى مايداندى كورمەكسىڭ عوي. ءما، مىنا تاياقتى قولىڭا ال. ولجاڭ وزىڭدىكى...» قايىڭ شوقپارمەن قۇرالدانعان توپ جۇگىرىپ كەلەمىز. مۇز ۇستىندە قاراۋىتقان ءبىر نارسەلەر كورىنەدى. ءتىپتى كوپ-اق. يتتەن اۋماعان ءبىر جاندىك، تۇمسىعىن كوتەرىپ بىزگە قارايدى دا، جورعالاي باستايدى. وسىعان ىلەسە بۇكىل قاراۋىتقاندار تۇگەل قوزعالادى. «بۇل نە، يۆان فەدوروۆيچ؟» دەپ سۇرايمىن. «بۇل ورىسشا تيۋلەن، قازاقشا يتبالىق» دەيدى يۆان فەدوروۆيچ. «بول، بول، تەزىرەك جۇگىرىڭدەر. ۇكىنى، ۇكىنى بىتەڭدەر!» دەيدى دە يۆان فەدوروۆيچ تۇرا جۇگىرەدى. وعان ىلەسە مەن دە جۇگىرەمىن. الدىمىزدا يت سياقتى، ءبىراق، قۇلاعى تىم كىشكەنە ءبىر جاندىك باۋىرىن جەردەن كوتەرمەي جورعالاپ بارادى. قارا كوزىن جاۋتاڭداتىپ قۋعىنشىعا قارايدى. بۇل يت ەمەس، يتبالىق. ول ۇكى اۋزىنا بىزدەن بۇرىن جەتىپ، تۇمسىعىن سۇعىپ ۇلگىردى. يۆان فەدوروۆيچ تۋ سىرتىنان قايىڭ شوقپارمەن قويىپ جىبەردى. بالىقتىڭ قانات قۇيرىعىنا ۇقساس ارتقى «اياعىنان» دا تارتىپ كوردى. ءبىراق، يتبالىق قونبادى. ۇكىگە سۇڭگىپ جوق بولدى. يۆان فەدوروۆيچ ەندى ارتتا كەلە جاتقان يتبالىققا ۇمتىلدى. يتبالىق ءتىسىن ىرسيتىپ، ايبات كورسەتتى. قايىن سوققى تۇمسىققا تيگەندە عانا قۇلاپ ءتۇستى دە، ماي باسقان دەنەسى دىرىلدەپ، دارمەنسىز قالدى. يۆان فەدوروۆيچ يتبالىقتى سۇيرەپ اكەلدى دە، ۇكىنىڭ اۋزىنا كولدەنەڭ تاستادى. شىن مايدان ەندى باستالدى. قايىڭ سوققىلار ءار جەردەن ءبىر تاسىر-تۇسىر ەتەدى. مۇز الانىنان قىڭسىلاعان مۇڭدى ۇندەر ەستىلەدى. ءبىز يتبالىقتىڭ كۇشىكتەرىنە كەزدەسىپ قالدىق. يۆان فەدوروۆيچ شوقپارىن كوتەرە بەردى. اق سارىدان گورى كوگىلدىرلەۋ كىشكەنە كۇشىك قاراقات كوزى جاۋتاڭداپ، قىڭسىلاپ قويا بەردى. جانىم اشىپ كەتتى. «اتا، ولتىرمەڭىزشى، ماعان بەرىڭىزشى» دەپ ءوتىندىم. يۆان فەدوروۆيچ بەتىمە قاراپ كۇلدى دە، جاس كۇشىكتى كوتەرىپ، قولىما بەردى...
وي سونى ۇيقىعا ۇلاسقان ەكەن. ازان-قازان، شۇرقىراسا كىسىنەگەن جىلقى داۋىسىمەن وياندىم. ات بىتكەن تاعالارىمەن كوكشە مۇزدى قارش-قارش تارپىپ، تەڭىزدى باسىنا كوتەرىپ الىپتى. جەنتەك-جەنتەك قار قۋىپ، جەل دە سوعىپ تۇر. ۇستىمىزدەگى قوس تا جىعىلىپ قالىپتى. ءون بە، ءتۇس پە، تۇسىنە الار ەمەسپىن. ورنىمنان كوتەرىلۋگە دە مۇرشا بەرگەن جوق. ءبىر ادام مەنى قۇشاقتاي جونەلدى، كوزىمدى اشىپ السام اتامان ەكەن، اپارىپ شاناعا سالدى...
باتىسقا قاراي تارتتىق تا كەتتىك. كۇندەگى تاپ-تاقىر مۇزدىڭ ۇستىنە قاردىڭ قايدان پايدا بولعانىن بىلمەيمىن، قوينى-قونىشىمىزدى تولتىرىپ، كوز اشتىرماي سابالايدى. كەيدە شەگىن تارتىپ، وكسىپ جىلاعان ءسابيدىڭ، كەيدە ۇلىعان اڭنىڭ، كەيدە ىسقىرعان جىلاننىڭ داۋىسى كەلەدى قۇلاققا. اتاماندا ءۇن جوق، اندا-ساندا ارتتاعى شانالارعا ءبىر قاراپ قويىپ، تور بيەنى شوقىتىپ كەلەدى. ءجۇرىپ كەلەمىز، ءجۇرىپ كەلەمىز. اتامان مەنى ۇلكەن قارا تونمەن قىمتاپ قويادى. الدەن ۋاقىتتا سول جاعىمىزدان سارىل ەستىلگەندەي بولىپ ەدى، تون اراسىنان ەپتەپ قانا سىعالاسام، الدەنەندەي قارا-سۇر جوتالار كورىنەدى. جوتا ەمەس-اۋ، بەينە ءبىر جان يەسى ءتارىزدى، تىم ءجيى جيىرىلىپ، قارعىپ-قارعىپ تۇسەدى. كەيدە ارس ەتىپ اسا بيىككە شاپشيدى دا، وسىنىڭ ارتىنشا اعاراڭداعان ءبىر نارسەنى بۇرق-سارق ەتكىزىپ شاشا سالادى. «كەشەگى «ارىستان كەسكىندى بۇلت» دەگەنىم شىن ارىستان بولىپ، ءبىزدى قۋىپ كەلە جاتقان-اق شىعار. ونىڭ دا ءتۇسى قارا-سۇر ەدى-اۋ. اناۋ جەلكىلدەگەنى-جالى، مىناۋ اعاراڭداعانى-اۋزىنان اتقان اق كوبىگى بولار. نەتكەن كوپ ارىستان؟!» دەپ تە ويلاپ قالامىن. مەنىڭ وسى ويىمدى قوستاعانداي تور بيە دە قامشىلار جاعىنا جالت-جۇلت قاراپ، پىسقىرىنىپ-پىسقىرىنىپ قويادى. تور بيە پىسقىرىنعان سايىن مەنىڭ جۇرەگىمە ۇرەي ۇيالايدى.
كۇندەگىدەي الاۋلانباي، سۇرلانىپ قانا تان، اتتى. ماناعى «قارا-سۇر ارىستان» دەگەنىم — تاۋداي جوتالانىپ، اساۋداي تۋلاعان تولقىن جوتالارى ەكەن. ارىستاننىڭ جالىنداي شيراتىلا، ءبىرىن ءبىرى اسىقتىرا قۋىپ، ءبىرىن ءبىرى باسپالاي، قۇتىرىنا تۋلايدى. ارجاعىندا مۇز بار ما، الدە دۇنيەنىڭ ءبارى ءبىرجولا تەلەگەي-تەڭىز بولىپ كەتكەن بە، كوك دولىنىڭ بەتىندە ويناعان سۋ بوراسىنى ەشنارسە اڭعارتار ەمەس. وسى تولقىن جوتالارىن جيەكتەي شاۋىپ كەلەمىز. ساسكە ءتۇستىڭ كەزىندە تولقىندار الەمىنىڭ ارعى بەتىندەگى تۇتاس مۇز كەڭىستىگى دە كورىنە باستاعان-دى. بارا-بارا ەكى مۇزدىڭ اراسىنداعى سۋدىڭ كەڭدىگى جايىق وزەنىندەي بولىپ-اق قالدى.
— اتا، اۋ، اتا، — ارعى بەتتەگى تۇتاس جاتقان مۇز الاڭىن كورگەننەن كەيىن مەنىڭ ۇرەيىم ءسال سەيىلىپ، سابيلىك تاڭىرقاۋىم توبە كورسەتە باستادى. مۇمكىن بۇعان اتاماننىڭ تور بيەنى سونشا ماداقتاعاندىعى سەبەپ شىعار، — ەندى قايدا بارامىز؟
— مىناۋ جارىقتىڭ جىڭىشكە جەرىن ىزدەپ بارامىز. ەكى مۇزدىڭ تۇيىسكەن ءمۇيىسى بولۋعا ءتيىستى، — دەدى اتامان.
— سودان اتتى قارعىتىپ وتەمىز بە؟
— يا، قارعىتامىز، — دەدى اتامان كوڭىلسىزدەۋ عانا.
اتاماننىڭ سوزىنەن ىزعار سەزىلە تۇرسا دا، مەن سابيلىك تاڭىرقاۋىمدى توقتاتا المادىم.
— الاقاي-اي، تور بيە قانداي سەكىرەر ەكەن. ارعى بەتكە بارىپ ءبىر-اق تومپ ەتەدى عوي، — دەدىم.
— مەنىڭ قازىرگى ويلاپ كەلە جاتقانىم — ىعىستان امان شىعامىز ەكەن دەگەن قۋانىش قانا ەمەس، تور بيەنىڭ سەكىرگەنىن كەرسەم دەگەن ىنتىق. اتامان وسىنى اڭعارىپ-اق قويسا كەرەك، بەتىمە تەسىلە ءبىر قارادى دا، باسىن شايقادى.
— ءاي، بالالىق-اي! قاتەر ۇستىندە دە قىزىققا قۇمارتادى.
— مەن ۇياتىمدى ەندى عانا مويىنداعانداي تومەن قارادىم.
ءالى ءجۇرىپ كەلەمىز، ەكى مۇزدىڭ اراسىنداعى سۋ بىردەن-بىرگە جىڭىشكەرىپ، اۋ سۋىراتىن ارقان بويىنداي-اق بولىپ قالدى. «ەندى نەگە سەكىرتپەيدى ەكەن؟» دەپ ويلايمىن ىشىمنەن. ءبىراق، ماناعى ءبىر ىزعارلى قاراستان كەيىن اتامانعا ءتىل قاتۋعا باتا المايمىن. تور بيە ەندى ماناعىداي وسقىرىنباي، جيەككە تامان جاقىنداي تۇسەدى. ارعى بەتكە مەزگىل-مەزگىل قاراپ، جەدەل جەلەدى. مەنىڭشە تور بيە ءقازىر-اق سەكىرۋگە دايىن، اتامان عانا ەرىك بەرمەي كەلەدى. اتاماننىڭ ەندىگى تارتىنشاقتاۋىنا مەن عانا ەمەس، تور بيە دە نارازى سياقتى...
ەندى مۇزدىڭ ءبىز جاق جيەگى ۇشكىلدەنىپ، ىشكە تارتىپ بارادى. ۇشكىلدىڭ ءدال ۇشى جاعاداعى مۇز كەڭىستىگىمەن ءتۇيىسىپ جاتقان ءتارىزدى. اتامان شانا ۇستىنە تىك كوتەرىلىپ، توڭىرەكتى تۇگەل شولىپ الدى دا، ارتتاعىلارعا بوركىن بۇلعادى. الىستاپ قالعان شانالار بىرىمەن ءبىرى جارىسا، شوقىتىپ كەلەدى. ولار قۇيىنداتا شاۋىپ، ۇشكىلدىڭ ءدال جيەگىنە جەتكەنشە مۇز اراسى قۇلاشقا جۋىق اشىلىپ ۇلگەرگەن ەكەن. اق كوبىگىن اسپانعا كوتەرە، ەكى جيەكتى دولدانا تەپكەن اساۋ تولقىن ارالارىن بىردەن بىرگە قاشىقتاتىپ بارادى. «شىركىن، سوناۋ ءبىر كەڭدەۋ جەرىنەن سەكىرتسە شە. مىناۋ تور بيە «كەر قۇلا اتتاي» ۇشا جونەلەر ەدى-اۋ!» دەپ ويلايمىن ىشتەي.
مۇز جيەگىنە جاقىنداعاندا اتامان دەلبەسى تەجەلىپ، ارتتاعى شانالار العا شىققان بولاتىن. ەندى بىرەر سەكۋندتا، بايگى جۇيرىكتەرى قاراۋىلعا تايانىپ قالعان كەزدەگى كوتەرمەلەۋشى داۋىستار ءتارىزدى ايقاي-شۋلار كوبەيىپ كەتىپ ەدى، قاتارلاسا كەلىپ قالعان اتتار وسقىرىنا قاراپ، ارعى بەتكە زىرك-زىرك ءتۇسىپ جاتتى.
— بولىڭدار تەزىرەك، مۇز ويىپ اكەلىپ، كوپىر دايىنداڭدار، — دەپ ايقايلادى اتامان.
ارعى بەتكە وتكەن جىگىتتەر شانالارىن ءوز بەتتەرىمەن قويا بەرىپ، سۇيمەندەرىن سۇيرەتە شوعىرلانىپ قالدى. شانا سۇيرەگەن اتتار «امان شىقتىق پا؟» دەپ بىر-بىرىمەن تىلدەسكەندەي جامىراي كىسىنەسىپ، داعدىلى تارتىپپەن ءتىزىلىپ الدى دا، اياقتارىن ساناي باسىپ، سابىرمەن عانا اياڭداسىپ بارا جاتتى. اتامان قۇلاقشىنىن ۇستى-ۇستىنە بۇلعاپ، تەز-تەزدىڭ استىنا الىپ تۇر. ارتىما جالت قاراسام، جۋان سيراقتى، ءجۇندى بالاق «ءپىل كۇرەڭ» بورساڭداپ، شاۋىپ كەلەدى ەكەن. اساۋباي مەن قازانعاپ بۇرىننان وسى شانادا بولاتىن. بۇگىن «اسەر ساندۋعاشى» دا سولارعا قوسىلىپتى. اتامان تور بيەنى دەرەۋ بۇرىپ الدى دا، «ءپىل كۇرەڭگە» قارسى شاپتى. ارتىنان اينالا بەرىپ، ايقاي كوتەرىپ ەدى، «ءپىل كۇرەڭنىڭ» دە ءجۇرىسى شيراپ سالا بەردى. ءبىراق، جۇزىك كوزىنەن وتەتىپ تور بيە ءا دەگەنشە قاتارلاسىپ-اق قالدى. كۇرەڭنىڭ اياعى ۇزىن بولعانمەن قارقىنىن دامىتار قالدىعى جوقتىعىن سەزگەن اتامان وزىپ كەتپەي، تور بيەنىڭ دەلبەسىن تەجەپ، قاتارلاسا شاپتى دا، قولىنداعى كوك شىبىقپەن «ءپىل كۇرەڭنىڭ» جونىنا تارتىپ-تارتىپ جىبەردى. «مەنى جۇرىسكە قيناماي، جۇكتە سىنا!» دەگەندەي «ءپىل كۇرەڭ» قۇيرىعىن ءبىر بۇلعاپ تاستادى دا، ءجۇرىسىن ەشبىر جەدەلدەتپەستەن، باياعى قارقىنمەن شوقىتا بەردى. ەندى بىرەر مينۋتتا تور بيە ءسال ىلگەرىلەپ، اتامان وڭ جاق بۇيىرگە ەڭكەيىپ قالعان ەدى، «ءپىل كۇرەڭنىڭ» موينىنا جۋان ارقاننىڭ ۇشىن كۇرمەپ-اق العان ەكەن. «بۇنىسى نەسى؟» دەپ ويلادىم مەن...
«ءپىل كۇرەڭدى» سۇيرەلەپ، جيەككە تاياندىق. مۇز اراسى ءقازىر ەكى قۇلاشقا جۋىق اشىلىپ كەتىپتى. جەل كۇشەيگەن بە، تولقىن ماناعىدان گورى دە بيىككە كوتەرىلىپ، كوبىگىن كوش جەرگە لاقتىرادى. ميحايل يۆانوۆيچ پەن ارمان اعاي باستاعان ارعى بەتتەگى جىگىتتەر ۇلكەن-ۇلكەن مۇزداردى باگورمەن سۇيرەپ اكەلىپ سۋعا توسەپ ءجۇر. ءبىراق اساۋ تولقىن لاقتىرىپ-لاقتىرىپ تاستايدى. شىن قورقىنىشتى ەندى عانا مويىنداعانداي مەن شاناداعى جۇكتى باستىرعان ارقاننان تاس قىپ ۇستادىم دا، كوزىمدى جۇما قويدىم. قاتەر ۇستىندەگى ەكى اتتىڭ ايانىشتى، اششى داۋىسىنا ارعى بەتتەگى جىلقىلار شۇرقىراسا ءۇن قوسىپ، مۇز جيەگى ازان-قازان بولدى دا قالدى. الدەن ۋاقىتتا ميىم زىرك ەتە تۇسكەندەي بولىپ ەدى، «سۋ تۇبىنە كەتتىك قوي، قارمانىپ قالايىن» دەگەن ويمەن كوزىمدى اشىپ السام، تور بيە شانا-ماناسىمەن قارعىپ تا ۇلگىرگەن ەكەن. جارىقتىق-اي، امان وتكەن قۋانىشىن سەزدىرگەندەي، كادىمگى ادام كۇلكىسىنشە سونداي ءبىر ادەمى، سونداي ءبىر نازىك داۋىسپەن موينىن وڭدى-سولدى بۇراپ، باسىن شۇلعىپ تاستاپ، كۇمبىر-كۇمبىر كىسىنەپ ەدى كەلىپ، مەن دە كۇلىپ جىبەردىم، كۇلىپ جىبەردىم دە شانادان سەكىرىپ ءتۇستىم. ەندى قاراسام، تور بيەدەن تەر ساۋساپ، كەشەگى ادام قىزىعارلىق جالتىر ءتۇسى قوڭىر تارتىپتى دا، جەلبەزەگى دامىلسىز سوعىپ، بۇكىل دەنەسى قالش-قالش ەتە قالىپتى. ابدەن اياپ كەتسەم كەرەك، ومىراۋىنان قۇشاقتاي الدىم.
— ءايت، توقتاتپا، جەتەلە! — دەپ ايقايلادى اتامان.
اشۋلى ءۇننىڭ امىرىنە باعىندىم دا، تور بيەنى جەتەلەپ بارا جاتىپ ارتىما قارادىم. مۇز جاعاسىنداعى جىگىتتەر «بۇل كۇرەڭنىڭ» موينىنداعى ماناعى جۋان ارقانعا جارماسىپ، شوعىرلانا قالىپتى. «مەنىڭ قۇدىرەتىمدى ەندى سىناپ كور!» دەگەندەي «ءپىل كۇرەڭ» ەكى الدىنىڭ تاعاسىن كوكشە مۇزعا قاداپ الىپ، سىرەسىپ تۇر ەكەن. اۋىر جۇكتى شانا ارتقا قاراي ءشوميىپ، سۋ ىشىندە جاتىر. مۇز اراسى ءۇش قۇلاشتاي شالعاي كەتىپتى دە، مانادان مۇز جيەگىن كەمىرىپ جاتقان دولى تولقىن ەندى بار اشۋىن شانادان الماقشى بولعانداي، كوبىگىن كوككە كوتەرىپ، قۇتىرىنا ءتۇسىپتى. اسىلى «ءپىل كۇرەڭدى» شانا-ماناسىمەن سۇيرەپ اكەتپەك بولسا كەرەك. وسىنى سەزگەندەي «ءپىل كۇرەڭ» دە اشىنا شىڭعىرىپ، العا تىرمىسادى. شانا ۇستىندە جان ۇشىرىپ قازانعاپ ءجۇر. ول قامىس پەن ءشوپتى قوپارىپ، الدەنەنى ىزدەپ جاتقان ءتارىزدى. قولىنا تۇسكەننەن ايرىلمايتىن كوكجال «شانا عانا ەمەس، وزدەرىڭدى دە قوسا اكەتەم» دەگەندەي، ىشقىنا كوتەرىلىپ، شانانىڭ ءۇستىن ۇمار-جۇمار جابا سالادى. اساۋباي مەن حۆاستۋنوۆ باستىرما ارقاننان تاس قىپ ۇستاعان كۇيى جابىسا جاتىپ الىپتى. شانا ۇستىنە ارمان مەن ودىرباي كوتەرىلىپ بارادى.
— ءيتتىڭ كۇشىگى، — ودىرباي «اسەر ساندۋعاشىن» جۇلىپ الدى دا، سۋعا قاراي لاقتىرۋعا ىڭعايلاندى. حۆاستۋنوۆ باقىرىپ قويا بەردى. ودىرباي بۇرىنعىدان بەتەر كىجىنە ءتۇستى، — ورىس يمپەرياسى ءۇشىن ولەتىن باتىردىڭ ءتۇرىن قارانىز، الدەن-اق ەسىنەن ايىرىلىپ قالىپتى. لاقتىرايىن با، مىناۋ دولى تولقىنعا...
— قوي قۇرعىردى، — ارمان اعاي «اسەر ساندۋعاشىن» ودىربايدان جۇلىپ الدى دا، مۇز ۇستىنە لاقتىرىپ تاستادى، — يت تە بولسا ادام عوي...
ءوز شەڭگەلىندەگى دۇشپانىنان ايرىلىپ، ىزالانعان ودىرباي اعاي، اساۋبايدى جەلكەسىنەن ءبىر ءتۇيىپ، مۇزعا دومالاتىپ جىبەردى.
سودان ەكەۋى دە جۇمىسقا كىرىستى...
— تاستا بەرى، قاپتاعى ازىقتى لاقتىر. قازاندى قولعا بەر، — دەپ ايقايلايدى الدەكىم.
تولقىنمەن الىسقان جىگىتتەر الدەنەنى لاقتىرىپ، الدەنەنى قولعا بەرىپ ۇلگىردى دە، شانادان مۇزعا سەكىرىپ ءتۇستى.
— ۋا، بولىڭدار، كەسىڭدەر قۇلاق باۋدى! — دەپ ايقايلادى. اتامان.
وسىنىڭ ارتىنشا «ءپىل كۇرەڭ» قارعىپ مۇزعا شىققان ەدى، دولى تولقىن جۇكتى شانانى قۇشاقتاي الىپ، قۋا جونەلدى دە، كوپ ۇزاماي تۇبىنە تارتىپ-اق اكەتتى. ەندى تەك ءار جەردە قالقىپ بارا جاتقان بىرەر بايلام قامىستار عانا كورىنىپ قالدى.
ءتۇس اۋىپ بارادى. جەل بىردەن-بىرگە باسەڭدەپ، كۇن دە جىلىنا ءتۇستى. شاناعا دەرەۋ مىنە ساپ، تاعىدا تارتا جونەلدىك. تور بيە قامشى سالعىزباي، اتقان وقتاي زىمىراپ كەلەدى. وزگە اتتار قۇلدىراپ كوز ۇشىندا قالىپ بارادى. مەن ارتقا قارايمىن. كەشەگى ارىستان كەسكىندى بۇلت ەندى قابانعا قۇساي قالىپتى. توڭىرەگىندەگى ۇساق بۇلتتاردى وزىنە تارتىپ، جەلكەسىن كابانوۆسكييدىڭ جەلكەسىندەي كۇرجيتە تۇسەدى، مەن وسى ءبىر رەڭسىز بۇلتتى كابانوۆسكييدىڭ ءدال وزىنە ۇقساتامىن. ول ازۋ ءتىسىن اقسيتا ءبىزدى جارعالى كەلە جاتقانداي. مۇمكىن، «بالىعىمدى تاستاپ كەتتىڭ» دەپ اشۋلاناتىن شىعار. «ايىپ بىزدە ەمەس، مىرزا، ەزىڭىزدە. ۋاعدالى كۇندە كەلمەدىڭىز. وسى بالىقتىڭ ءوزىن زورعا الىپ شىقتىق. بىزگە سەنبەسەڭىز اناۋ اسەرىڭىزدەن سۇراڭىز» دەيمىن ىشىمنەن. كابانوۆسكيي كەسكىندەس بۇلت باسىن سىلكىپ-سىلكىپ تاستايدى. «دالەلىڭنىڭ كەرەگى جوق. سول بالىقپەن بىرگە باتۋلارىڭ كەرەك ەدى. ءبارىبىر مەنەن قاشىپ قۇتىلا المايسىڭدار. قۋىپ اپارىپ باتىرامىن» دەپ اقىراتىن ءتارىزدى. مەن ۇرەيلەنەمىن بە، الدە قاناعاتسىز قابانعا نالەت ايتامىن با، ەندى قايتىپ ول جاققا قاراعىم كەلمەيدى. «جوق، مىرزا، ەندى ءبىزدى باتىرا المايسىڭ. بۇگىن كەشكە اتراۋدا بولامىز. اكەم دە قايتقان شىعار. اڭساعان اتا قۇشاعىنا كىرەمىن!» دەيمىن وزىمە-وزىم كۇبىرلەپ! اپاتتان قۇتىلدىق دەگەن سەنىم مەنىڭ كوڭىلىمە قۋانىش قۇيادى. سول اپاتتان الىپ شىققان «تەڭىز ارىستانىنا» العىس ايتىپ، شاتتىعىمدى بولىسكىم كەلەدى.
— اتا، — دەيمىن كۇلىمدەپ، — ايتەۋىر امان وتتىك-اۋ. وي، تور بيەنىڭ سەكىرۋىن-اي. مانا عوي، اناۋ ءبىر قۇتىرىنىپ جاتقان جەرىنەن قارعىتساق تا، بەرگى بەتكە دىك ەتە تۇسەر ەدى-اۋ، ءا، اتا؟!
— اسىقپا، ءالى تالايىنا كەزدەسەرسىڭ!
اتاماننىڭ داۋىسىندا شاتتىق قوشەمەت ەمەس، نالىسى ءبىر ىزعار بار. ول مەنىڭ بەتىمە باجىرايىپ ءبىر قارادى دا.ماناعى قابان كەسكىندى بۇلتقا بۇرىلىپ، كۇرسىندى. مانادان بەرى باسىن دامىلسىز شۇلعىپ، كوڭىلدەنە كىسىنەي، قۇيىنداي زاۋلاپ كەلە جاتقان تور بيە دە كەنەت وسقىرىنىپ قويا بەردى. اتامان شاينا ۇستىنە تىك كوتەرىلىپ، ءدۇربىسىن كوزىنە اپارعان كۇيى، ۇزاق قارادى. «اتا، اتراۋ كورىنە مە؟» دەپ سۇراۋعا ەندى عانا ىڭعايلانعان ەدىم، اتامان ماعان قارادى دا ءدۇربىسىن ۇسىندى:
— كانە، بولاشاق. اتامان، قارا اناۋ تەڭىزدى. ساعان تور بيەنىڭ تاعى دا ءبىر سەكىرگەن قىزىعىن كورسەتەتىن جەرىن تابامىز با، جوق پا؟..
— اتا، ەندى قايتتىك، — الدىمىزدا اساۋ تولقىندارى جوتالانا كوتەرىلگەن تەلەگەي تەڭىز جاتىر. مەن شوشىنا باستادىم، — ەندى ارعى بەتكە وتە الماي قالعانىمىز با؟
— تالاپتانىپ كورەمىز دە، — اتامان ارتتاعى شانالارعا قاراپ اۋىر كۇرسىندى، — تور بيە بىردەمە ەتىپ قارعىپ شىعار ەدى-اۋ، قالعاندارى ەتە المايدى عوي. «كەمەدەگىنىڭ جانى ءبىر»، ولاردى تاستاپ كەتۋگە بولمايدى. الدە سەنى تور بيەمەن سەكىرتىپ، سۋدىڭ ارعى بەتىنە وتكىزىپ جىبەرەيىن بە، بالام، ءا؟
— جوق، كەمەدەگىنىڭ جانى ءبىر بولاتىن بولسا، جالعىز كەتپەيمىن، — مەن باسىمدى شايقادىم. جۇرتتان ءبولىنىپ، جالعىز كەتۋگە ءارى ۇيالامىن، ءارى قورقامىن. الدىمدا نە بارىن كىم بىلگەن، — نەدە بولسا سىزدەرمەن بىرگە بولامىن.
— جىگىتسىڭ، بالام، جىگىتسىڭ، — اتامان ماعان مەيىرىمدەنە قارادى دا، قۇشاعىنا قىستى.
— سەن جاقسى جولداس بولاسىڭ. جاقسى جولداس جولداسىن جولدا قالدىرمايدى. وتىڭنىڭ بارىن بۇرىننان ءبىلۋشى ەدىم، ارىڭ دا بار ەكەن عوي. سەن سياقتى ۇلى بار جانتاستا ارمان بار ما ەكەن؟! شىركىن، ۇل بالا!..
— اتا، — مەن ماقتانىش پەن قورقىنىش ارالاس كۇرسىندىم، — ەندى قالاي شىعامىز؟
— قورىقپا، ۇلىم، — اتامان ارتتاعىلارعا «تەزىرەك جۇرىڭدەر!» دەگەن بەلگى بەردى دە، ءدۇربىسىن كوزىنە اپارا بەردى، — جىڭىشكە جەرىن ىزدەپ قارايمىز. وزگە امال تاۋسىلسا، داۋىل تىنىستاعاننان كەيىن سال بايلاساق تا ەپتەپ وتەرمىز. ميحايل يۆانوۆيچ پەن ارمان سياقتى سەنىمدى سەرىكتەر تۇرعاندا ءبىز اپاتقا ازىق بولمايمىز. ۇقتىڭ با، بولاشاق تەڭىز ارىستانى؟!
— ۇقتىم، اتا، — مەن تەڭىز اۋاسىن كەۋدەمنىڭ تەرەڭىنە تولتىرا دەم الدىم. بۇل دەم الىسىمدا سەنىمنىڭ دە، شەكتەنۋدىڭ دە لەبى بار ەدى، — ۇقتىم، اتا، ۇقتىم.
ۇققانىمنان نە پايدا، ازىرگە سەنىم دەرەكسىز. تور بيەنى قۇيىنداتا شاۋىپ، جيەكتى تۇگەل ءسۇزىپ شىقتىق. توڭىرەگىمىزدىڭ ءبارى تەلەگەي-تەڭىز. دولدانا تۋلاعان تولقىن تەپكىسىندەگى كىشكەنە عانا مۇز ارالىندا قالىپ قويىپپىز. مەن ماناعى قابان كەسكىندەس جەكسۇرىن بۇلتقا قارادىم. ول ەندى كەسكىنىن تاعى دا وزگەرتىپ، قاراسۇر قاسقىرعا قۇساپ الىپتى. شەگىر كوزى شىتىناپ، ىركىس-ىركىس، سويداقى قوس تىستەرىن اقسيتا، قاسقىرباي جاۋىز كەلە جاتقان ءتارىزدى. بۇل كوكجال دا بىزدەن بالىعىن داۋلاي ما ەكەن؟ جۇرتتىڭ ءبارى اۋىر-اۋىر كۇرسىنىپ، قاسقىر كەسكىندەس ءسۇر بۇلتقا تۇنجىراسا كوز تىككەن.
— اناۋ بۇلتتى كوردىڭ بە، مىناۋ جىندى داۋىل قايتادان سوعادى؟!
داۋىل! داۋىل! بەس ارىپتەن عانا قۇرالاتىن وسى ءبىر اتاۋ كەشەدەن بەرى جۇرت اۋزىنان كەتپەي-اق قويدى. بۇل ءسوزدى ولار ءبىر جيىركەنىشپەن، نالىسپەن ايتادى. داۋىل — مەنىڭ اتىم. بۇعان دەيىن ءوز اتىم ءوز قۇلاعىما اسا سۇيكىمدى ەستىلۋشى ەدى. «داۋىل! بۇل ورىسشا بۋريا دەگەن ءسوز. مەنىڭ اتىم نەگە «بۋريا» بولماعان، دەيتىن سەرەجا، ماعان كەزدەسكەن سايىن. «داۋىل — بۋريا قانداي تاماشا ات! قايناعان كۇش، جىگەر جاتىر عوي بۇندا»، دەپ ماداقتايتىندى مەنىڭ اتىمدى ميحايل يۆانوۆيچ پەن ارمان اعاي. سول داۋىل ءقازىر مىناۋ جۇرتتىڭ قاباقتارىن تۇنەرتىپ تۇر. ءتىپتى ءوز قۇلاعىما دا تىم دورەكى، تىم جابايى، سۇيكىمسىز ەستىلەدى. سانالى جىگەر ەمەس، مىلقاۋ تابيعاتتىڭ مەيىرىمسىز قارا كۇشى جاتقانداي بۇل اتاۋدا. مەن ءوز اتىما قورلانىپ، جىلاپ جىبەرگىم كەلەدى.
— يا، وسى سۇر بۇلت كەشەدەن بەرى ءبىزدى وكشەلەۋدە، — ارمان اعاي قاراسۇر بۇلتتان كوز اۋدارماي باسىن شايقايدى، — كەشە ارىستانعا ۇقساس ەدى، تۇستە قابانعا اينالدى. ءقازىر قاسقىر بولا قالىپتى. اتراۋداعى قوجالار بالىعىمىزدى تاستاپ كەتتىڭ دەپ ءبىزدى كەزەكتەسە قۋىپ كەلە جاتقانداي.
— مۇمكىن، — اتامان كۇرسىنىپ، حۆاستۋنوۆقا قارايدى، — مىناۋ ءيتتىڭ كەشەگى ءبىر سوزىنەن ۇرەيلەنبەگەندە بەينەت كورمەۋشى ەدىك...
— وكىنىپ جۇرمەڭىز. الدىمەن ادام تاعدىرىن ويلا دەپ ەدىك قوي، — دەيدى ميحايل يۆانوۆيچ، — كانە، «اسەر ساندۋعاشى»، سايرا، ءولىپ كور يمپەريا ءۇشىن...
— لاقتىرۋ كەرەك ءوزىن تەڭىزگە، — ودىرباي تۇرا ۇمتىلادى، — ءيتتىڭ كۇشىگى...
«اسەر ساندۋعاشى» كوزىندە جاس مولتىلدەپ، باسىن ەكى يىعىنىڭ اراسىنا كومە تۇسەدى.
X تاراۋ. «تەڭىز ارىستانىنىڭ» سوڭعى سەكىرۋى
...ون ءتورت شانانى ۇيىرە تاستاپ، ۇستىنە قامىس جاپقان، ۋاقىتشا كۇركە استىندا وتىرمىز. توڭىرەكتىڭ ءبارى تەلەگەي-تەڭىز، كوك جويقىن. جىلقى بىتكەن الدىنداعى جەمدەرىن تاتپاستان تاعالارىمەن مۇز تارپىپ، مازاسىز شۇرقىرايدى. قوس ادامدارى، ەندى قايتىپ باستارىن قوسپايتىنداي، جىكتەلە قالىپتى. ءبىر شەتتە جالىقپاس قاريا مەن ايدىنعالي، اساۋباي اعايلار باستاعان توپ. ولار وسىدان جارتى ساعات بۇرىن، جۇزدەرىن وڭتۇستىككە بەرىپ، تىزەرلەپ العان بولاتىن. سول ءبىر وتىرىستارىن وزگەرتەر ەمەس. دولى تولقىن ارس ەتىپ، شاعىن عانا ارالدى تەۋىپ وتكەن سايىن، ماڭدايلارىن مۇزعا توسەي قۇلايدى. «استاپىراللا، استاپىراللا!» دەگەن كۇبىرلەرى كەلەدى، قۇلاققا. ەكىنشى ءبىر قۋىستا حۆاستۋنوۆ پەن يۆان پەتروۆيچ حاريتونوۆ، وڭ قولدارىنىڭ ءۇش ساۋساقتارىن ماڭدايدان جۇرەككە، جۇرەكتەن ەكى يىققا مازاسىز كەشىرىپ، شۇلعي تۇسەدى. سۇيمەنىنىڭ ۇشىن مۇزعا تىرەپ، سابىن يىعىنا قويعان كۇيى، جۇرتتان وقشاۋ وتىرعان ودىرباي اعاي، «اسەر ساندۋعاشىنا» ودىرايا قارايدى. وت باسىندا اتامان، ون، جاعىندا ميحايل يۆانوۆيچ، سول جاعىندا ارمان اعاي. اتاماننىڭ جۇزىندە وكىنىش بار دا، ۇرەي جوق، باياعى ءبىر سابىرلى قالپىندا، ەكى قولىن قاۋسىرا، كەۋدەسىنە قويىپ، ۇلكەن ويعا شومىپتى. قازانعاپ اعاي باپسىزداۋ پىسىرىلگەن بالىعىنىڭ بۋىن بۇرقىراتىپ، العا اكەلىپ قويدى. ءبىراق، وڭاشا وتىرعانداردىڭ ەشقايسىسى ورنىنان قوزعالا قويمادى.
— ۋا، بەرى، اسقا كەلىڭدەر، — اتامان قۋسىرعان قولىن كەۋدەسىنەن ءتۇسىردى دە جالىقپاستار توبىنا بۇرىلدى، — وشتەرىڭدى استان الماقسىڭدار ما، تۇگى؟
— شىراعىم، ءبىز كارى-قۇرتاڭدار بولىپ ءوزىمىز بولەك ىشە بەرەيىك تە، — جالىقپاس باسىن مۇزدان ەندى عانا كوتەرىپ كۇرسىندى. — جاستار وزدەرىڭ...
— بۇل نە ونەر، — اتامان تاڭىرقاعان پىشىنمەن تاعى دا قارادى، ەڭ قارتى ءسىز مەنەن بەس-اق جاس ۇلكەنسىز...
— جوق، اقساقال، — اساۋباي جاساۋراعان تومپاق كوزدەرىن ادىرايتا ارمانعا قارادى، — اناۋ ارمان وتىرعان داستارحاننان ءبىز تاماق ىشپەيمىز. ول ءدىنسىز، ءبىزدى قۇدايدىڭ قارعىسىنا ۇشىراتتى. ەندى ەلىم الدىندا ونىمەن بىرگە وتىرىپ تامۇققا كىرە المايمىز. بارماۋ كەرەك وندا. بارماعان جاقسى، ءتۇۋ، تۇك ەتپەيدى. ويلارسىڭ...
— ءاي، اساۋباي، — ارمان اعاي اشۋ مەن كەكەسىن ارالاس جىميعان بولادى، — قۇدايدىڭ بارى راس، قۇرانى قاق بولسا، سەنىڭ ورنىڭ ءبارى تامۇق. سەن سياقتى ماسكۇنەمدى جۇماققا كىم جىبەرۋشى ەدى. ال، اپاتتىڭ ايىپتىسىن ىزدەسەڭ، ول اتراۋداعى قوجالار. سەن دە سولاردىڭ شاشباۋىن كوتەرىپ، اتامانعا قالۋ تۋرالى كەڭەس بەرگەن بولاتىنسىڭ. ومىرىمىزگە ەشبىر پايداسى جوق سول دىندە ءبىز ەكەۋمىزدىڭ نە جۇمىسىمىز بار. ودان دا بەرى كەل سورلى. اتامان اراق بەرگەلى وتىر...
— يا، شىراعىم، — جالىقپاس قاريا اساۋبايعا ۇرەيلەنە قارادى، — ءسويت، سوندا بار. اراعىڭدى...
— وي، ودىرباي، سەن نەعىپ وتىرسىڭ، — اتامان ەندى ودىربايعا نازار اۋداردى، — اپاتتى سەن دە ارماننان كورەسىڭ بە؟
— جوق، — ودىرباي باسىن جۇلىپ الدى دا، حۆاستۋنوۆقا ساۋساعىن شوشايتتى، — اپاتتىڭ ايىپتىسى اناۋ كۇرەڭ دوڭىز. ونىمەن بىرگە وتىرىپ تاماق تا ىشپەيمىن، قاراعىم كەلمەيدى جۇزىنە. ءبارىبىر لاقتىرماي قويمايمىن...
— ۋا، قاسقىر. تىم-اق كەكشىل ەكەنسىڭ باتىر، — اتامان ءسال جىميدى دا، «اسەر ساندۋعاشىنا» بۇرىلدى، — ال، حۆاستۋنوۆ، سەن ەكەۋىڭ نەگە وڭاشالانا قالعانسىڭدار. اپاتقا كەزدەستىرگەن ايىپتى كىم؟ كەل، بەرى!..
— مەنىڭ تەڭىز اۋرۋىم ۇستاپ وتىر، — حۆاستۋنوۆ اپاتتىڭ ايىپتىسى تۋرالى ءتىل قاتپاي، تەمەن قارادى،— جۇرەگىم...
— تەڭىز اۋرۋى، — ميحايل يۆانوۆيچ كوزىنەن جاس شىققانشا كۇلىپ الدى، — كەشەگى ءناجىس اتقان ناس اۋزىڭنان بۇگىن مادەنيەتتى ءسوز سويلەمەك بولاسىن. سەنىن ناس اۋزىنا مادەنيەتتى ءسوز لايىق ەمەس. توگە بەر قاڭسىعىڭدى. تەڭىز اۋرۋى دەگەنشە، قۇسىپ وتىرمىن دەسەڭشى. ادام بالاسىنىڭ تاستاندىسى! يمپەريا ءۇشىن ولەتىن باتىر. تولقىن شۋىلىنان زارەڭ ۇشىپ كەتكەن. زەڭبىرەك كۇركىرىن ەسىتسەڭ، وق تيمەي-اق ەلەر ەدىڭ-اۋ. وسى ءيتتى ودىربايدىڭ ۋىسىنا بەرۋ كەرەك...
— ءا، باسە، — ودىرباي ورنىنان اتىپ تۇردى دا، حۆاستۋنوۆقا قاراي ۇمتىلا بەردى، — مەنى دە بىرەۋ قوستاسىنشى...
— ءجا، ءجا، جەلىكپە، وتىر ورنىنا، — اتامان ودىربايعا زەكىپ تاستادى دا، حاريتونوۆكا قارادى، — ءسىز نەعىپ وتىرسىز؟
— ءبىز، — حاريتونوۆ شال حۆاستۋنوۆقا قارادى، — قۇدايدىڭ شىن قۇلدارى — حريستياندارمىز. پۇسىرماندارعا ارالاسپاي، وڭاشا وتىرۋىمىز كەرەك...
— بارەكەلدى، سوزىڭە بولايىن. بۇعان دەيىن بىرگە وتىرىپ كەلىپ، بۇگىن ونەر تاپقان ەكەنسىڭ. مىناۋ ميحايل يۆانوۆيچتار وتىر عوي بىزبەن بىرگە.
— ولار انتيحريستەر، — حاريتونوۆ ماڭدايىن تۇرتكىلەپ قويدى، — ءبىز...
— ءاي، جىگىتتەر، — بۇعان دەيىن ەزۋ تارتىپ جىميعانى بولماسا، داۋىسىن ەشبىر شىعارمايتىن. ميحايل يۆانوۆيچتىڭ تىلىمەن ايتقاندا، «بالىق كۇلكىلى» اتامان ۇلكەن كىسىگە لايىقسىزداۋ، تىم ەرسى داۋىسپەن ساقىلداپ كۇلدى. مۇمكىن، بۇل ونىڭ ەڭ اقىرعى كۇلكىسى بولعان-اق شىعار. كوزىنەن جاس بۇرقىراپ، ءىشىن باسا، ۇزاق كۇلگەن اتامان الدەن ۋاقىتتا باسىن كوتەردى دە قوس ادامدارىن تۇگەل ءبىر شولىپ، كۇرسىندى. — كوبىڭنىڭ الدەن-اق بەرەكەلەرىن، كەتىپ قالعان ەكەن. مەن ءوز سەرىكتەرىمدى تاڭداپ الۋدا دا قاتەلەسسەم كەرەك. وپىر-اۋ، وسى ءبىر قاتە دەگەن قىرسىق مەنىڭ قىر سوڭىمنان قالماي-اق قويدى-اۋ. اكەسىن ءولتىردىم بە بۇل قاتەنىڭ، ءا؟ قوي، ءارى، ايەل ادامشا ەگىلمەڭدەر.... جارايدى، قازانعاپ، ازىرگە سول وتىرعان جەرلەرىنە اپارىپ بەر تاماقتارىن. ءبىراق، ابدەن تويا ىشىڭدەر... جىگەر كەرەك، جىگەر، جىگىتتەر!..
استان كەيىن دە جۇرت قاباعى جابىڭقى ەدى، قوستاعىلاردىڭ ەڭسەسىن باسقان سول ءبىر ءزىلدى جەڭىلتپەك بولعانداي، كۇندە كوبىنەسە جۇرتتىڭ جىرىن تىڭداپ، اندا-ساندا قوستاپ قانا وتىراتىن سالماقتى اتامان بۇگىن ساۋىقتى ءوزى باستاپ كەتتى. بۇرىن قولدان قولعا ءجيى كەشىپ، بىردە بابىندا سويلەسە، بىردە داۋىسىن كەن كەۋدەدەن شىعارماي تەك قاقپاق بەتىنەن عانا داڭعىرلايتىن قارا دومبىرا دا اسا ءبىر شەشىلىپ الىپ، شەشەن سويلەيدى. كۇي، شۋ دەگەن دە داۋلەتكەرەيدەن باستالعان-دى، اتامان ادەمى كۇي ىرعاعىنا بۇكىل جان دۇنيەسى بالقىعانداي، سالالى ساۋساقتارىن سانمەن ويناتىپ تەڭسەلىپ قويادى. كەيدە كۇيدىڭ نازىك كۇمبىرىن جاقىننان تىڭداماق بولعانداي، وڭ قۇلاعىن دومبىرا قاقپاعىنا تامان ءسال جاقىنداتىپ، كەيدە باسىن سىلكە ءبىر كوتەرىپ الادى. ءدال وسى كەزدە جانادان عانا بۋرىل شالعان ۇزىن ساقالى جەل ۇرلەگەن جىبەكتەي سەرپىلە، كۇرەڭ كوزدەرى شىراداي جايناپ، قاراشىعىنا ءبىر ادەمى كۇلكى پايدا بولادى. ونىڭ تەك كوزى عانا ەمەس، ءتىپتى بەتىندەگى شەشەك داعى دا بىرگە كۇلىپ تۇرعانداي. الايدا وسى ادەمى كۇي ءتۇيۋلى قاباقتاردىڭ تۇنەرگەن جۇرەكتەرىنە ەركىن ەنە الماي، اسەمپازدىققا اۋەس تەك اتامان جانىنا عانا ۇيالاپ العان ءتارىزدى. «ە، بۇل ەرىككەن تورەلەردىڭ ەرمەگى عوي» دەگەندەي بۇل جولى جۇرت قوستايدى قويمادى. ازدان كەيىن اتامان دومبىراسى، ماعان قازانعاپ اعاي ارقىلى تاريحى تانىس، «نار يدىرگەنگە» ءتۇستى دە، اڭىراي جونەلدى. بۇدان كەيىن سان رەت تىڭداي جۇرسەم دە وسى كۇي مەنىڭ جانىمدى ءدال سول كەشتەگىدەي ەلجىرەتىپ كورگەن ەمەس. شەبەر قولداعى شەشەن دومبىرا ارۋاناداي بوزداپ ەدى كەلىپ، اركىمدەر - اق ورىندارىنان ءجيى-جيى قوزعالىپ، تەرەڭ كۇرسىنىپ الدى. ماناعى بولەك وتىرعان توپ، ەندى بىرتىندەپ كەلىپ، ءبىزدىڭ جانىمىزعا وتىردى. تەك حۆاستۋنوۆ پەن حاريتونوۆ قانا ازىرگە سول تىعىلعان قۋىستارىندا قالىپ قويدى. جۇرتپەن بىرگە كۇرسىنىپ، دالاعا قاراسام جاپالاقتاپ قار جاۋىپ تۇر ەكەن، تۇنەك اسپان ماعان «نار يدىرگەن» كۇيىنە ءيىپ تۇرعان ارۋانا ءتارىزدى، مىناۋ جاپالاق قار ارۋانا ەمشەگىنەن ساۋلاپ تۇرعان ءسۇت تامشىسى سياقتى كورىندى. اتامان دومبىراسى العاشقى كەزدە ارۋاناداي سارناي. وتىرسا دا. ءبىرازدان كەيىن شەلەككە تامعان ءسۇت داۋىسىن قۇلاققا .جەتكىزە، كۇمىستەي قوڭىراۋلانا بارىپ كىلت توقتادى. ءبىراق دومبىرانى ماعان بەرىڭىزشى دەۋشىلەر دە تابىلمادى.
اتامان جان-جاعىنا ءبىر قاراپ الدى دا دومبىرانى ارمانعا ۇسىندى. ارمان اعاي ويلى كوزىن ءبىر نۇكتەگە قاداعان كۇيى، وڭ قولىن شەكتەن الماستان كۇمبىر-كۇمبىر قارا وتىرىپ، سول قولىمەن تيەكتى ءسال بۇراپ الدى دا، ورنىنان ءبىر قوزعالىپ قويدى. «ەندى نە تارتار ەكەن؟» — دەپ ويلاپ ەدىم، قايدان باستالسا دا «زاۋرەشكە» بىرەر كەتە المايتىن كۇندەگى داعدىسى بويىنشا ارمان بۇل جولى دا «زاۋرەشتىڭ» زارىنا كوشتى. مانادان بەرى ءۇنسىز عانا كۇرسىنىپ وتىرعاندار ەندى بىرتە-بىرتە انگە ارالاسىپ كەتكەندەرىن وزدەرى دە سەزبەي قالدى. مۇز ارالىنداعى قوس تا ەگىلگەن انمەن كۇڭىرەنە ءتۇستى. ءان باستاۋشى اساۋبايدىڭ داۋسىنان كادىمگى وكسىك ەستىلەدى...
اشۋلى قاباقتاردىڭ جۇرەگىن ابدەن ءجىبىتىپ، وزىنە لەستىرىپ العان ارمان «مەنىڭ ايتايىن دەپ وتىرعانىم بۇل ەمەس، جىگىتتەر!» دەگەندەي زارلى «زاۋرەشتى» ساعادان اپارىپ اقىرعى رەت ەگىلتتى دە، دەرەۋ وزگە ءبىر كۇيگە كوشىپ كەتتى. شەشەن دومبىرا بۇل جولى كۇيرەكتىككە سالىنىپ، ەگىلمەي دە، جالاق اسەمپازدىققا بەرىلىپ، سانمەن عانا سۇڭقىلداپ، سىزىلماي دا، ەرەۋىلدى دابىلمەن تىم كوتەرىڭكى سويلەگەن ەدى، كەيىننەن سۇراستىرسام كۇي اتاسى قۇرمانعازىنىڭ «كوبىك شاشقانى» ەكەن عوي. كۇي تىلىندە دۇنيەنى تۇگەل سوققان الاي-دۇلەي داۋىلدىڭ ابىگەرى بار ءتارىزدى. كەيدە ءبىر جىرتقىش اڭنىڭ ايقايى ەستىلگەندەي بولسا، كەيدە اش ءبورىنىڭ ۇلىعانى، كەيدە ءقازىر عانا اتىلعالى تۇرعان وق جىلاننىڭ ىسقىرعانى، كەيدە ىشەگىن تارتا جىلاعان جاس بالانىڭ اششى زارى ەستىلەدى. دولى دۇلەي ۇيىرگەن تەڭىز تولقىنى ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى تىك شاپشىپ، تاۋ شوقتىعىنداي قاتپارلانا-قاتپارلانا، ابدەن بيىكتەي بارىپ، ەندى ءبىر كەز ارىستاننىڭ جالىنداي بۇيرالانا، اق كوبىك شاشا ارس ەتىپ، بيىك شىڭنىڭ باسىنان كۇركىرەي، قۇلاعانداي سارىل كەلەدى قۇلاققا. مەن ارمان اعايدىڭ جۇزىنە قاراپ ەدىم، ول كىسىنىڭ ءوزى دە مىلقاۋ تابيعاتتىڭ وسى ءبىر الاي-دۇلەي اپاتىمەن الىسا، اساۋ تولقىننىڭ بىرەسە قۇزىنا قۇلاپ، بىرەسە قايقاڭ ەتىپ، شىڭعا كوتەرىلگەن ادامداي قۇلاشىن دا كەڭ سەرمەپ، قىزىنىپ العان ەكەن. ول كەيدە ءبىر نۇكتەگە كوز تىگىپ، كەيدە وڭدى-سولدى بۇرىلىپ قويادى. ءدال وسى كەزدە دوڭگەلەك قاراشىقتارى اۋدارىلىپ بارىپ، ءبىر جالت ەتەدى دە، ۇزىن كىرپىكتەرىنىڭ اراسىنان جاڭا شىعىپ كەلە جاتقان كۇن شاپاعىنداي شاشاقتانا نۇر تولقيدى. تەك كوزى عانا ەمەس، مىلقاۋ تابيعات كۇشىنە ەرەۋىل كورسەتۋشى ەكپىندى كۇيدىڭ ىرعاعىنا بالقىعان ىشكى جان دۇنيەسىنىڭ تولقىنى جەل قاقتى بوپ، قوڭىرقاي تارتقان جۇزىندە وينايدى. كەڭ ماڭدايىنىڭ تەرىسى الدەنەندەي ارىپتەر بەينەلەپ، ءجيى جيىرىلىپ، جەدەل جازىلعان سايىن قويۋ قاستارى قىراننىڭ قاناتىنداي جەلپىنەدى، ەكى قاستىق اراسىن الا، مۇرىن مەن ماڭدايدىڭ ءدال شەكاراسىنا بىتكەن قارا مەڭى دە ءدىر-دىر ەتە قالادى. قاس پەن مەڭنىڭ وسى ءبىر كورىنىسى اساۋ تولقىن ۇستىندە قوس قاناتىن كەڭ جازا تاستاپ، قالىقتاپ جۇرگەن داۋىلپاز ءتارىزدى كورىنەدى.
ارمان اعاي «كوبىك شاشقاندى» بورانداتا بارىپ دوعاردى دا، اپاتتى جەڭگەن باتىرداي، كەڭ كەۋدەسىن كەرە ءبىر تىنىستاپ، ماڭداي تەرىن قۇلاقشىنىمەن ءسۇرتىپ تاستادى.
— جىگىتسىڭ، ارمان، مىناۋ تارتقانىن، تاماشا ءبىر تەڭىز سيمفونياسى عوي، — مانادان بەرى ارماننىڭ جۇزىنەن كوز الماي، كۇي ىرعاعىمەن بىرگە قوزعالىپ، ءۇنسىز وتىرعان ميحايل يۆانوۆيچ جانى رازى بولعانداي، دومبىراشىنى ارقاعا قاقتى. تاماشا، بىردەن-اق، وسىنى نەگە تارتپاعانسىڭ، ءا؟ دۇلەي داۋىل، تۋلاعان تولقىن سىرىن تىڭدادىم مەن بۇل كۇيدەن. تەك ۇرەيلى نوسەر عانا ەمەس، سول تەلەگەي تەڭىز دولىسىنا قارسى ءبىر كۇش جاتقانداي كۇيىڭدە.
— دۇرىس ايتاسىز، — قۇدىرەتتى كۇيدىڭ اسقاق كۇشىن، ءتىلى، ءداستۇرى وزگە ەلدىڭ ازاماتىنا دا جەتكىزە بىلگەنىنە ماساتتانعانداي ارمان اعاي ءتۇپ-تۇزۋ بىتكەن ءجيى اق تىستەرىن تۇگەل كورسەتە، كوزىندە ءۇمىت نۇرى ويناپ كۇلىپ الدى، — بۇل قۇرمانعازى دومبىراشىنىڭ تەڭىز اپاتى تۋرالى شىعارعان كۇيى — «كوبىك شاشقان». ەندى مىنانى تىڭداڭىز.
— كانە، وينا، تىڭدالىق!
ارمان دومبىرا تيەگىن ءبىراز بۇراپ الىپ، ورنىنان ءسال قوزعالىپ قويدى دا، ەرەۋىل اقىنى ماحامبەتتىڭ تولعاۋىن تەرمەلەي جونەلدى.
... قابىرعاسىن سوكسە دە قايىسپاس قايسار پار كەرەك ءبىزدىڭ بۇيتكەن بۇل ىسكە...
— «ءا، قاسقا-اي، تاۋىپ-اق ايتقان عوي! — دەپ قويىستى جۇرت.
— مىنە، مۇنىڭ ءتىپتى تاماشا. قايىسپاس قايسار كۇش كەرەك، — ميحايل يۆانوۆيچ ورنىنان ءبىر قوزعالىپ قويدى، — يا، قايسار كۇش كەرەك!..
ميحايل يۆانوۆيچ وزىمەن-وزى سىرلاسقانداي از كۇبىرلەپ وتىردى دا، اندەتە باستادى.
... وبلاكا بەگۋت ناد مورەم،
كرەپنەت ۆەتەر، زىب چەرنەي؛
بۋدەت بۋريا! مى پوسپوريم
ي پومۋجەستۆۋەم س نەي...
باستا قوڭىر عانا ەستىلگەن تەڭىزشىلەر ءانى ەندى جەل ەكپىنىن جەڭە اسپانداپ العان ەدى، قوستاۋشىلار دا كوبەيىپ كەتكەن ەكەن. حاريتونوۆ قاريانىڭ ءوزى دە ءان ىرعاعىنا ىلەسىپتى. تەك «اسەر ساندۋعاشى» عانا ءبىرجولا ءۇنى وشكەندەي، باسىن ەكى يىعىنىڭ اراسىنا جاسىرعان كۇيى، لوقسىپ-لوقسىپ قويادى. ءان اسەر ءۇنىن تۇنشىقتىرا شالىقتاي تۇسەدى.
... سمەلو، براتيا!
تۋچا گريانەت،
زاكيپيت گرومادا ۆود،
ۆىشە ۆال سەرديتىي ۆستانەت،
گلۋبجە بەزدنا ۋپادەت!..
تابيعات دۇلەيىنە قارسى كۇرەسكە شاقىرعان جىگەرلى ءاننىڭ سازىنا ەندى قازاق جىگىتتەرى دە قوسىلىپ، جىردىڭ اقىرعى شۋماعى ماناعىدان گورى دە اسقاقتاپ الدى.
... نو تۋدا ۆىنوسيات ۆولنى
تولكو سيلنوگو دۋشوي!..
سمەلو، براتيا!
بۋرەي پولنىي،
پريام ي كرەپوك پارۋس موي!
— تاماشا جىر، تاماشا! تەڭىز بەتىندە شوعىرلانا بۇلت كوشەدى، جەل كۇشەيىپ، تولقىندار تاۋداي تۋلايدى. داۋىل كەلەدى! ءبىز نوسەرمەن شىن ەرلەرشە الىسىپ، وعان وكتەمدىك ەتەمىز. جەڭىپ شىعامىز... يا، جەڭىپ شىعامىز، — اتامان ءقازىر عانا اياقتالعان جىردىڭ پىكىرىن قايتالاي سويلەپ وتىر. سويلەپ وتىرعان جوق-اۋ، وتكىر كۇرەڭ كوزدەرىمەن اركىمنىڭ ءجۇزى عانا ەمەس، جۇرەگىمە ءۇڭىلىپ ءومىر ايتىپ وتىرعانداي، داۋىسىڭدا ءبىر ءزىلدى بۇيرىق راي جاتىر. بىرەۋگە سۇيسىنە قاراسا، بىرەۋگە جاسىقتىعى ءۇشىن جازعىرا، نالىسپەن، نالىس قانا ەمەس، بوياۋى بايىرعى قالپىنان الدەقايدا كۇشەيىپ، كۇرەڭ شوقتاي جارقىراعان قاراشىقتارىنىڭ جالىنىمەن اتا قارايدى. اتامان جانارى جالىقپاستاردى تۇقىرتا تاستاپ، حۆاستۋنوۆتارعا تونگەن ەدى، كۇرەڭ كوزدىڭ جالىنى شارپىپ العانداي ەكەۋى دە تەرىس اينالدى. — باتىل بول تۋمام! داۋىلدى تەك جىگەرلى جان عانا جونەدى. تاماشا، كۇرەكەڭنىڭ «كوبىك شاشقانىنا» لايىق جىر ەكەن. جاكەڭ سياقتى جاسىقتار ەمەس، ناعىز تەڭىز باتىرلارىنىڭ جۇرەگىنەن شىققان جىر. مىنە، تولقىندا تۋعان تەڭىز باتىرلارى اپاتتى وسى جىردا ايتىلعانداي جىگەرمەن قارسى الۋلارى كەرەك. ال، سەندەردىڭ الدەن-اق بويلارىڭ بوساپ بارادى. راس، ءبىز، اشىپ ايتقاندا مەن ءوزىم قاتەلىك جاساپ الدىم. ميحايل يۆانوۆيچ ايتقانداي وكىنىشتەرىمە وكىنىش قوسىلدى. ونىڭ سەبەبى دە، ايىپتىسى دا بار. ءبىراق، ءقازىر ونىڭ ءىزىن ىندەتىپ، شۇقىلاي بەرۋدەن ەشنارسە ونبەيدى. كەمەدەگىنىڭ جانى ءبىر. بىزگە ءقازىر اۋىزبىرلىك كەرەك. مەن قۇدايعا سەنەتىن اداممىن. ارمان شىراعىم، ءتاڭىرى توڭىرەگىندەگى مازاعىڭ مەنى دە نالىتادى. وسى اپاتتان امان شىعىپ، اتراۋعا بارعانشا جاكەڭ ەكەۋمىزدىڭ قۇدايىمىزدى قاجاي بەرمەشى، قاراعىم. سەنەن اعالىق قالاۋىم بولسىن. وسىنداي قيىن قىستاۋدا تاۋبەگە كەلگەننىڭ ءوزى ماقۇل...
— اينالايىن اتامان دۇرىس ايتادى، — ارپالىستا ءارى جاۋراپ، ءارى شارشاعان ادامداردىڭ بويىن جىلىتىپ، كوڭىلدەرىن كوتەرۋدى كوزدەگەن بولۋعا ءتيىستى، اتامان اس ۇستىندە جۇرتقا ازداپ اراق بەرگەن ەدى، سول اراققا ەسىرە باستاعان اساۋباي، اتاماننىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى، — ءوزى اقىلدى. اشەيىندە سەنبەسەڭ دە، وسىندايدا قۇدايعا سىيىنعان جاقسى. ءتۇۋ، تۇك ەتپەيدى. جاقسى بولادى. ويلار...
— ءتايت، نە ساندىراقتاپ وتىرسىڭ، وڭباعان، — ءدىندار اتامان اساۋباي جىندىنىڭ قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋ جونىندەگى شاتاس پىكىرىنە ابدەن ىزالانسا كەرەك، سوڭعى ءسوزىنىڭ اقىرعى بۋىنىن ايتقىزباي زەكىپ تاستادى. — اقىلىمنىڭ ولشەۋشىسى بولماي-اق قوي، جىندى نەمە. پىكىرىمدى ءبولىپ جىبەرگەنىن قاراشى. نە ايتپاق ەدىم. يە، قۇداي تۋرالى ەكەن-اۋ. مەنىڭشە، ورىستىڭ قۇدايى، قازاقتىڭ قۇلانى دەگەن جەكە-جەكە قۇداي جوق. قۇدايدى ۇلتقا ءبولۋدىڭ ءوزى كۇنا. قۇدايدىڭ ءوزى بىرەۋ دەيدى عوي. ولاي بولسا، بارىمىزدىكى ءبىر قۇداي. پايعامبارلارىمىز عانا بالەك. سوندىقتان، مەن مۇسىلمان، مەن حريستيان دەپ دارالانبا. ءارقايسىڭ ءوزىڭدى عيبادات ەت...
— مىنە، مىنە، دۇرىس ايتادى، — اساۋباي تاعى دا ارالاسىپ كەتتى، — تىلەسەڭ شوقىن. تىلەسەڭ دۇعا وقى. ويلارسىن!..
— ءاي، سەن يت، — اتامان اسەكەڭدى كۇرەڭ كوزىمەن تۇقىرتا تاستاپ، ءسوزىن جالعادى، — ول قۇداي اپاتقا قارسى كۇرەسپە دەمەيدى، جاكە...
— دۇرىس ايتاسىڭ، — ايدىنعالي اعاي كۇرسىنىپ باسىن يزەدى، — ساقتانساڭ ساقتارمىن دەگەن ءتاڭىرىم.
— يا، — اتامان جالىقپاسقا بۇرىلدى، — بۇل مەنىڭ جىبەرگەن اپاتىمنان ساقتان دەگەن ءسوز...
— كەشىرىڭىز اتامان، — اتاماننىڭ جۇرتتى ءدىن ارقىلى ۇيىتپاق بولعان ۇزاق سوزىنە توزە الماي وتىرعان ارمان ىزا ارالاس جىميدى. — مەن ءتاڭىرى باتسام، قاسقىربايلاردىڭ جىبەرگەن اپاتىنان ساقتان، ونى جەڭىپ شىق. سەنىڭ ەندىگى كۇرەسىڭ بىرەۋدى بايىتۋعا ارنالعان كۇرەس ەمەس، ەشكىمنىڭ ورتاعى جوق، ءوز ءومىرىڭدى ساقتاپ قالۋعا ارنالعان كۇرەس، دەر ەدىم.
— استاپىراللا، استاپىراللا، — جالىقپاس قاريا جاعاسىن ۇستاي الدى، — ەندى ءتاڭىرى بولعىڭ كەلدى مە، شىراعىم؟
— ءدىنسىز شايتان، — اساۋباي دا شاق ەتە قالدى، — قۇداي بولعىڭ كەلسە كوككە ۇش!..
— تاۋبە، تاۋبە، — ايدىنعالي دا كوكىرەگىن باستى، — نەتكەن سۇمدىق. ءسىز كۇرەس دەيسىز. ارمان مىناۋ ءتاڭىرىنىڭ ورنىنا تالاسىن قويماي تۇرعاندا...
— قوي ءارى، تۇگى، — اتامان ارماندى شۇڭىرەك كۇرەڭ كوزىنىڭ استىمەن ءسۇزىپ ءوتتى دە، ايدىنعاليعا زەكىپ تاستادى، — ارماندى تاڭىرىلىككە تاعايىنداعالى وتىرعانىم جوق. كىم جىبەرسە دە اپاتقا قارسى كۇرەسەلىك، ەندىگى ەڭبەگىمىزگە ەشكىمنىڭ ورتاعى جوق دەگەنى ابدەن دۇرىس پىكىر.
— اقساقال، — مانادان بەرى ۇندەمەي وتىرعان ودىرباي اۋىر كۇرسىنىپ الدى دا اتامانعا قارادى، — كۇرەسكەندە نە ىستەيمىز. قالاي كۇرەسەمىز. تەڭىزگە كوپىر سالامىز با؟
— دۇرىس ايتاسىڭ، — اتامان ودىربايعا بۇل جولى مەيىرلەنە قارادى، — كوپىر سالامىز. ءبىزدىڭ مىناۋ مۇزىمىز كەلەسى داۋىلدىڭ ءبىر سىلىككەنىنەن قالمايدى. سوندىقتان اناۋ ۇلكەن مۇزعا كوشۋىمىز كەرەك. ەكى اراسى ەلۋ-الپىس قۇلاشتاي عانا. وسىعان مۇزدان كوپىر سالامىز. ارالارىن قيىستىرىپ ارقانمەن جالعاستىرامىز. مۇز الدىمەن پروگون سىرىقتاردى سۇزگىلەردى قويىپ، وعان قامىس توسەيمىز. ءسويتىپ اتتاردى جەكە-جەكە وتكىزەمىز دە، ودان كەيىن بالىقتاردى جاياۋ تاسىپ الامىز. بالىق بىزگە ءارۋاقىت كەرەك. ول مۇزعا شىعىپ العان سوڭ ءبىز ۇزاق ۋاقىت قاتەرسىز بولامىز...
— دۇرىس ايتاسىڭ، — ميحايل يۆانوۆيچ كوگىلدىر كوزدەرىنەن سەنىم جالىنىن جارق ەتكىزىپ، اتاماننىڭ قولىن قىستى، — دۇرىس شەشىم، تەڭىز ارىستانى...
— حا-حا، حا-حا، — حاريتونوۆ كۇلىپ جىبەردى، — بوس ەڭبەك. سەن ودان دا قۇدايعا عيبادات ەت. مىنە، سوندا قۇداي ساقتايدى.
— ارينە، ويلارسىڭ، — اساۋباي كوز جاسىن جەڭىمەن ءسۇرتىپ، كەمسەڭ-كەمسەڭ جىلاي باستادى، — وزدەرى قۇدايدىڭ قارعىسىنا ۇشىراتادى. ەندى ءبىزدى تىنىش ولۋگە دە بەرمەي، تەڭىزگە ايداپ تۇسىرمەك. تاعى دا بوسقا ەڭبەكتەندىرىپ...
— شىراعىم، — جالىقپاس كۇرسىنىپ قويدى، — بوسقا بەينەتتەنەمىز عوي...
— جاكە، — اتاماننىڭ كوزىندەگى ماناعى ءبىر كۇرەڭ جالىن تاعى دا جارق ەتە قالدى، — اساۋباي اقىماققا بۇنداي ءسوزدى كەشىرۋگە دە بولار ەدى. بۇكىل ءومىرىن تەڭىزدە وتكىزگەن سىزگە ءتىپتى ۇيات. مەن ەز ىسىمە سەنەمىن. بۇنداي اپاتتى تۇڭعىش كورىپ تۇرعانىم جوق.
— اۋ، جىگىتتەر، وسى قوجالارىمىزدان اياماعان ەڭبەگىمىزدى وزىمىزدەن نەگە ايايمىز، — ارمان اعاي ورنىنان كوتەرىلە بەردى، — كانە، ۋاقىت وتكىزبەلىك. باستاڭىز، اتامان...
— ءاي، قاراعىم، — جالىقپاس ءوتىنىشتى پىشىنمەن ارمانعا قارادى، — اينالايىن، ەزىن، الدىمەن تاۋبەگە كەلشى. سۇرايمىن...
— ءجا، ءجا، جەتتى، ارماندى زورلاپ مۇسىلمان ەتپەك پە ەدىڭ. ءوزىڭ جالبارىنا بەر. ارمان اناۋ اساۋباي سياقتى جالعان. مۇسىلمان بولا قوياتىن جىگىت ەمەس. ءوزىنىڭ سەنىمى، ءوز بەتى بار، — اتامان جۇرتقا اقىرعى رەت قارادى دا ورنىنان تۇردى، — ايتىلار ءسوز ايتىلدى. ەندى مىلجىڭداۋعا ەشكىمگە ەرىك بەرمەيمىن. تۇرىڭدار تۇگەل، كوز قورقاق، قول باتىر. كەشكە دەيىن ارعى بەتكە ءوتىپ بولامىز. ءاي، حۆاستۋنوۆ...
— يا، تۇر مىرزا، يمپەريا ءۇشىن ولۋگە دايىن پاتريوت ءوز ءومىرى ءۇشىن دە كۇرەسە بىلۋگە ءتيىستى، — ميحايل يۆانوۆيچ «اسەر ساندۋعاشىنا» ءزىلدى كۇلكىمەن تىم سۇستانا قارادى، — يمپەريانى وسىلاي قورعاماق پا ەدىڭ؟ يمپەريا ادام قىرۋعا قولدانىپ وتىرعان اەروپلاندارىن ءبىزدى اپاتتان قۇتقارۋعا جىبەرمەيدى. ءبىز ءوزىمىزدى-وزىمىز قۇتقارۋعا مىندەتتىمىز... ەح، جىگەرسىز، جالعان، جالداما پاتريوت. روسسيانىڭ ءاربىر سولداتى سەندەي بولسا قۇرىپ كەتكەن بولار ەدى-اۋ. باقىتتىلىعىمىزعا قاراي سولداتىمىزدىڭ سەندەيلەرى ەدينيسا عانا...
— ال، كەتتىك، جىگىتتەر!
— كانە، باستاڭىز، اتامان!
— يا، ءتاڭىرى، — مۇزعا ماڭدايىن اقىرعى رەت توسەپ، جالىقپاس قاريا دا ورنىنان كوتەرىلدى، — قولداي گور...
جەل تىنا باستادى. تولقىندار ەندى جارىلماي بىتەۋ عانا تۋلايدى. دۇنيەنىڭ ءبارى قاشىر-قۇشىر ءبىر كۇشتى ءۇن. قوس ادامدارى قاز-قاتار تىزىلە قالىپتى. بولات سۇيمەندەرىن كوتەرە سوعىپ، كىشكەنە عانا مۇز ارالدىڭ ءبىر ءبۇيىرىن سوگىپ جاتىر. ارالدان بولىنە قاشقان، كولەمى قوي قوتانىنداي، ۇلكەن مۇز كەسەكتەرىن باگورلى جىگىتتەر باس سالىپ الدەقايدا سۇيرەپ بارادى. اۋماعى تالاسوۆتىڭ بارجاسىنداي ءبىر ۇلكەن مۇزدىڭ ۇستىندە اتامان. جانىندا ارمان مەن ودىرباي، حۆاستۋنوۆ پەن حاريتونوۆ. ولار مىنگەن مۇزدارىن پروگون سىرىقپەن يتەرىپ، بىزدەن الىستاپ بارادى. مۇز ۇستىندە تەكشەلەنە بايلانعان قامىس. اتاماندار مىنگەن «مۇز بارجاعا» تاعىلعان ەكى ۇزىن ارقاننىڭ ءبىر ۇشىن قولدارىنان ۇستاپ جيەكتە ايدىنعالي مەن ميحايل يۆانوۆيچ تۇر. اشۋىن ءالى باسا الماعان بىتەۋ تولقىندار «مۇز بارجانىڭ» ءۇستىن شايا تەۋىپ وتكەن سايىن حۆاستۋنوۆ مىرزا ويبايلاي باقىرىپ، قۇلاي كەتەدى. ودىرباي اعاي «اسەر ساندۋعاشىن» جەلكەدەن سۇيرەپ تۇرعىزادى دا، ايقايلاپ جىبەرەدى:
— قورعا يمپەرياڭدى. ايتپەسە سۋعا لاقتىرامىن.
— دۇرىس ايتاسىڭ، — ميحايل يۆانوۆيچ كۇلە سويلەپ ودىربايدى قوستايدى، — مايداننان قاشقان قورقاق سولدات يمپەريا زاڭى بويىنشا اتىلۋ جازاسىنا بۇيىرىلادى. قورقاقتىق ىستەسە لاقتىر تەڭىزگە.
«مۇز بارجى» جىلجي-جىلجي بارىپ ارعى بەتتەگى تۇتاس مۇزعا جاقىندادى. اساۋ تولقىن اقىرعى رەت تەۋىپ تاستادى. «مۇز بارجى» شاتىر-شۇتىر سىنىپ، ەكىگە ءبولىندى. تولقىن قۋا جونەلگەن كىشكەنە مۇزداعى حۆاستۋنوۆ جاتا قالدى. بۇل جولى ونىڭ داۋىسى دا شىقپادى. ارمان اعاي جۇگىرىپ كەلىپ، «جەر ساندۋعاشىن» ۇزىن باگورمەن ءىلىپ الدى دا، سۇيرەپ شىعاردى. اتاماندار ارعى بەتكە شىققان بويدا ەكى جەرگە تەرەڭ قادادى دا، قولدارىنداعى ارقاندارىنىڭ ۇشىن وراي سالدى. باگورلى جىگىتتەر كولەمى قوي قوتانىنداي ۇلكەن-ۇلكەن مۇز سالدارىن ەندى ارقان تارتىلعان باعىتقا جىلجىتتى. مۇز سالدار قيىستىرا قۇراستىرىلىپ، ارقانعا بەكىتىلدى. ءتۇس اۋا «مۇز كوپىر» قۇرىلىسى اياقتالىپ تا ءبىتتى. ەندى «مۇز كوپىردىڭ» ۇستىنە ۇزىن سىرىقتار تاستالىپ، باۋ-باۋ قامىستار قالىڭ توسەلدى. كۇن ۇياسىنا ەڭكەيگەن كەزدە اتامان يۋر بيەنى جەتەلەپ، «مۇز كوپىرگە» قاراي اياڭدادى.
— كانە، ءساتتى ساپار دەڭدەر تۋمالار، — اتامان، جۇگىندە ماقتانىش نۇرى ويناپ، قوس ادامدارىنا قارادى، — مىنە، تولقىندا تۋعان باتىرلار دۇلەيدى وسىلاي جەڭەر بولار. ال، قوزعالدىق.
— ءساتتى ساپار، باستاڭىز اتامان، — ميحايل يۆانوۆيچ الىمدى اتامانعا سۇيسىنە قاراپ، قولىن كوتەردى، — راحمەت، تەڭىز ارىستانى، راحمەت.
— راحمەت، تەڭىز ارىستانى!
— مىڭ جاسا، اتامان.
— بۇنى تەڭىز ارىستانىنىڭ «مۇز كوپىرى» دەپ اتالىق!
— حۆاستۋنوۆ مىرزا قايدا؟
— ول اقىلىنان اداسىپتى. ءتىلى بايلانىپ قالعان.
— حا-حا، حا-حا. يمپەريا باتىرى.
مانا ساسكە كەزىندە تۇنجىراي قالعان تۇنەك قاباقتار، ەندى جاز كۇنىندەي جايراڭداي قالىپتى. قوس ادامدارى كۇلە سويلەپ، «تەڭىز ارىستانىنىڭ» «مۇز كوپىرىنە» قاراي قوزعالا باستادى...
...ۇلكەن مۇز ارالىنا ورنالاسىپ، قامىس قوسىمىزدى قايتا تىككەنىمىزگە،ەكى-ۇش كۇن بولعان-دى. «مىناۋ مۇز ارالىندا ءبىزدىڭ مۇرتىمىزدى بالتا كەسپەيدى. تەك تۇستىكتەن جەل شىقسىن دەپ تىلەڭدەر. تۇستىك جەلى ءبىزدىڭ ارالدى جاعانىڭ تۇتاس مۇزىنا اپارىپ جالعاستىرادى»، — دەپ جۇباتاتىن-دى اتامان. ءبىراق، مىلقاۋ تابيعات بىزگە دەگەن اشۋلى قاباعىن جازبادى. تۇستىك جەلى ارالىمىزدى ەرىنشەكتەۋ عانا بىرەر كۇن قۋدى دا، تارس تىنا قالدى. ەندى باياعى اشۋلى جىرتقىشتار كەسكىندى رەڭسىز بۇلتتار كورىنگەن تۇستان جاڭبىرلى داۋىل قايتادان باستالىپ، قوس ادامدارىنىڭ قاباعىن جاڭادان تۇنجىراتتى. سودان بەرى كۇندىز-تۇن ابىگەر. جۇرت تاماقتى كەزەكپەن كەلىپ، اسىعىس ىشەدى دە، كۇرەسكە اتتانادى. بۇل جولعى كۇرەس، ميحايل يۆانوۆيچتىڭ تىلىمەن ايتساق، «جات جەرلىك باسقىنشىلاردان از وتانىمىزدى قورعاۋ كۇرەسى». ول كىسى ءبىز تۇراقتاعان ارالدى «ءوز وتانىمىز» دەپ اتايدى، وسى ارالعا داۋىل ايداپ كەلگەن مۇزداردى «جات جەرلىك باسقىنشى» دەيدى. ميحايل يۆانوۆيچتىڭ بۇنىسى دا ورىندى. ويتكەنى اۋماعى ۇلكەن ءبىزدىڭ ارالىمىز شابان كوشەدى دە، داۋىل قۋعان ۇساق مۇزدار جەدەل قوزعالىپ، ءبىزدى قۋىپ جەتەدى. قۋىپ جەتكەن بەتىندە ارالىمىزدىڭ ۇستىنە قارعىپ شىعادى دا، كەمەرىن ومىرا قۇلايدى. كەزەكتى «باسقىنشى» تاعى دا وسىنى ىستەيدى. ارالىمىز ساعات سايىن ومىرىلىپ، بىردەن-بىرگە كىشىرەيە تۇسەدى. ءقازىر قوس ادامدارى «جات جەرلىك باسقىنشىلاردى» تەڭىز تۇبىنە باتىرىپ، ءوز ادامدارىمىزدى قورعاپ ءجۇر.
قوستا حۆاستۋنوۆ ەكەۋمىزدەن وزگە ءتىرى جان جوق. ەستەن دە، تىلدەن دە ايرىلعان «جەر ساندۋعاشى» ەشكىمگە سەرىك تە بولار ەمەس، قايتا جانىنا بارعان ادامعا ۇرەي تۋعىزارلىق، تەك ءبىر جاتقان ءتىرى ولىك. ەكى كوزى الارىپ، قۇر ىڭىلدايدى دا، ءالسىن-الى شوقىنادى. كەيدە كەۋدەسىنەن جارالى اڭنىڭ قىڭسىلىنداي قورقىنىشتى ءبىر ءۇن شىعارىپ، كوزىن اقشاڭداتا، تەبىنىپ، تەبىنىپ الادى. استى بەرسەڭ ىشەدى. بەرمەسەڭ سۇرامايدى. مەن ونىڭ جانىنا جولاۋعا قورقامىن.
ىدىس-اياقتى جۋىپ تاستادىم دا اتاماندار كەتكەن جاققا اياڭداي بەردىم. مەنىڭ قوستان ۇزاپ بارا جاتقانىمدى سەزىپ قالدى دا، تور بيە كىسىنەپ قويا بەردى. قيىپ كەتە الماي كەرى بۇرىلدىم. «جەتەكتەي جۇرەيىن» دەگەن ويمەن شىلبىرىن شەشىپ ەدىم، تور بيە ەڭكەيىپ كەلىپ، ماعان موينىن توستى. «تاستامايمىن جانۋار!» دەپ موينىنان قۇشاقتادىم، تور بيە مەنى كوتەرىپ اپارىپ ارقاسىنا سالدى. جابۋدىڭ ۇستىنە ورنىعىپ وتىردىم دا جورتىپ كەتتىم. بايلاۋلى اتتار شۇرقىراسىپ قالا بەردى. ءبىراق مەن ارتىما اينالمادىم.
جەلە-جورتاقتاپ مۇز جيەگىندەگى توپقا دا جاقىندادىم. ەتىكتەرىنىڭ ۇزىن قونىشتارىن تاقىمعا تارتا تاستاپ، (ترەزەنت شاپاندارىنىڭ ەتەگىن بەلبەۋلەرىنە قىستىرا ساپ، اپاتپەن الىسقان الىپتار مەنى بايقاعان دا جوق. ءبىرىنىڭ قولىندا باگور، ءبىرىنىڭ قولىندا سۇيمەن، ءبىرىنىڭ قولىندا ۇزىن سىرىق جان ۇشىرا قيمىلداپ ءجۇر. جاعا جاقتان جەل ايداپ كەلگەن ۇلكەن مۇزدىڭ تۇمسىعىن قولداعى قۇرالدارىمەن تومەن باسادى. ۇيىمشىل توپتىق باتىل قيمىلداۋشىسى دا، اتاماندى بىلاي قويعاندا، ارمان اعاي مەن ميحايل يۆانوۆيچ ءتارىزدى. ولار قورقۋدى دا، جان اياۋدى دا بىلمەيدى، ەلدەن ەرەك قيمىلداپ ءجۇر. دۇلەي قۋىپ اكەلگەن قاتەرلى مۇزدىق مۇرتىنا قۇلاش جەردەن قارعىپ مىنەدى دە، قولىنداعى جۋان سىرىعىنىڭ ءبىر باسىن ءبىز قونىستاعان ارالدىڭ استىنا جىبەرىپ، ەكىنشى باسىن كەۋدەسىمەن باسىپ، جاتا قالادى. وسى كەزدە كوشپەلى مۇزدىڭ باسى بىردەن بىرگە الاسارىپ، نەگىزگى مۇزدىڭ استىن قۋا جاقىنداي بەرەدى. ەندى قالعان جىگىتتەر دە جاپاتارماعاي سەكىرىپ كومەككە ۇمتىلادى. كەيدە باسىپ تۇرعان مۇزدارى ومىرىلىپ كەتىپ ەتپەتتەرىنەن قۇلايدى. ءدال وسى كەزدى كۇتىپ تۇرعانداي اشۋلى تولقىن ارس ەتىپ، ۇستەرىن جابا سالادى. ءبىراق، مۇز جيەگىندەگىلەر بەلبەۋلەرىنەن با تورمەن ءىلىپ كەرى سۇيرەپ الادى. سۋدان شىققان جىگىتتەر ءۇستى-باسى ساقىر-سۇقىر ەتىپ جاڭادان قىزۋ جۇمىسقا كىرىسەدى. الگىدە عانا دۇنيەنى تاپاپ وتكەلى كەلە جاتقان ۇشى-قيىرسىز مۇز الاڭدارى تۇمسىقتارى ءبىر تەمەن تۇسكەن سوق ءبىزدىڭ ارالدىڭ استىنا ەنىپ جوق بولادى.
جالانعان جىگىتتەر تولقىن قۋىپ كەلە جاتقان كەزەكتى مۇزعا ۇمتىلدى. بۇل مۇزدىق ۇستىندە ءبىر قابىرعاسى سوگىلىپ قالعان كەمە كەلەدى، العاشقىدا قوس تىككەن الاڭىمىزدىڭ سىرتىنداعى مۇز تاۋىنىڭ باسىندا قاراۋىتىپ جاتقان وسى كەمەنىڭ قابىرعاسى شىعار.
— ال، تەزىرەك، سۇيمەن اكەلىڭدەر، مىناۋ كەمە قابىرعاسىن الىپ قالايىق، — دەدى ميحايل يۆانوۆيچ.
— ولە الماي ءجۇرىپ ونى نە ىستەيمىز؟ ويلارسىڭ...
تومپاق كوزى جاسقا تولعان اساۋباي كۇڭك ەتە قالدى.
ءبىراق جۇرت ونى تىڭداي قويعان جوق، سۇيمەندەرىن الا ۇمتىلدى. الدەكىم قۇلاپ تۇسكەندەي بولدى. تور بيە پىسقىرىنا كىسىنەپ، ءجۇرىسىن جەدەلدەتە ءتۇستى.
— كەتتى، ويباي، كەتتى!
— ۋا، ۇستاڭدار، مۇز باستى!
جاعاعا جاقىنداپ بارعانىمدا جۇرت تۇگەل ايقايلاپ، ابىگەر بولدى دا قالدى. مەن تور بيەنىڭ ۇستىنەن تۇرەگەلىپ مۇز جيەگىنە قارادىم. «جات جەرلىك باسقىنشى» مەن «ءوز وتانىمىزدىڭ» اراسىندا قولتىعىنان ءىلىنىپ اتامان تۇر. باقىرىپ جىبەردىم، مەنىڭ ۇرەي مەن مۇسىركەۋ ارالاس ءۇنىمدى قوستاعانداي تور بيە دە شىڭگىر-شىڭگىر كىسىنەدى. ونىڭ داۋىسىندا دا ءبىر ايانىش بار ءتارىزدى. اتاماندى و دا تانىدى ما ەكەن جارىقتىق!
— تەزىرەك، ءبارىڭ دە بەرى كەلىندەر، تىرەڭدەر اناۋ مۇزدى.
— باسقىنشىنى قاشىرىڭدار!
ميحايل يۆانوۆيچ پەن ارمان اعاي باسقىنشىنى» باگورلەرىمەن كەرى يتەرە باستادى. قالعان جىگىتتەر دە تۇگەل كومەككە ۇمتىلدى. ءبىراق، اساۋ تولقىپ ايداعان «باسقىنشى» كەرى ىلىقسىپ بارىپ، قايتادان ۇمتىلدى. اتامان «ءوز وتانىمىزعا» قاراي تىرمىسا بەردى.
— ۋا، يتەر، جىبەرمە!
— اتاماندى تارتىڭدار، اتاماندى.
ارمان مەن قازانعاپ اعايلار اتاماندى ەكى يىقتان ۇستاپ «ءوز وتانىمىزعا» تارتا باستادى، ءبىراق، شىعارىپ ۇلگىرە المادى. قايتادان شابۋىلداعان «جات جەرلىك» كەۋدەدەن ءبىر تەۋىپ ءوتتى.
— ويباي-اۋ، ءولتىردى-اۋ.
— جوق، قاتتى سوقتىرعانىمىز جوق. تىرەپ قالدىق.
— ال ەندى سۇيرەپ الىڭدار، تارت، ارمان، بول.
ارمان مەن قازانعاپ اعايلار تايعاقتاپ بارىپ، قايتادان تارتتى. «جات جەرلىك باسقىنشى» اتاماننىڭ تىزە تۇسىنان تاعى دا ءبىر تەۋىپ ءوتتى دە كەيىن شەگىندى. «تەڭىز ارىستانى» «ءوز وتانىمىزدىڭ» ۇستىنە شىعارىلدى.
— جانى بار ما؟
— كەۋدەسى سوعادى.
— تالىپ كەتكەن شىعار.
مەن سەكىرىپ ءتۇستىم دە، تور بيەنى جەتەلەپ، شوعىرلانعان توپتىڭ جانىنا باردىم. اتامان كوزىن ءبىر اشىپ، ءبىر جۇمىپ اۋىر-اۋىر دەم الادى. تور بيە شۇرقىراي كىسىنەپ، جۇرتتى ومىراۋىمەن قاعا، يەسىنە ۇمتىلدى. اتاماننىڭ بەت-اۋزىن تۇمسىعىمەن يىسكەلەپ، مەكىرەنىپ قويادى. كوزىنە دە جاس العانداي، قاراشىقتارى كىلەگەي تارتىپ، مولدىرەي قالىپتى. يەسىن تۇرعىزباق بولعانداي كۇرەك تىسىمەن كيىمىنەن تىستەپ كوتەرەدى. اتامان دا «ەر قاناتىنىڭ» ەزىنە تانىس ءيىسىن سەزگەندەي، قولدارىن ءالسىز عانا قوزعاپ، تور بيەنىڭ تۇمسىعىنان سيپايدى.
— جانۋار-اي، ءقايتسىن، — جالىقپاس قاريا ەڭكىلدەپ جىلاعان كۇيى ارماندى جاقتان تارتىپ جىبەردى، — ايتتىم عوي، بۇل ءدىنسىز بىرەۋىمىزدىڭ تۇبىمىزگە جەتەدى دەپ. اينالعاندا، مىنە، اتاماندى جالمادىڭ... جويۋ كەرەك كوزىن...
— اقساقال، — ارمان اعاي جالىقپاستىڭ ،قولىن ۇستاي الدى، — مەنىڭ جازىعىم قانشا؟..
— ويلارسىڭ، جازىعىم قانشا؟ — اساۋباي سۇيمەندى الا جۇگىردى، — جارىپ ولتىرەيىن بە؟
— ءاي، جىندى، تارت قولىڭدى، — ودىرباي اعاي اساۋبايدى سالىپ جىبەردى، — دۇنيەنىڭ قارا پالەسىڭ باستاعان اناۋ حۆاستۋنوۆ ەكەۋىن، بولاتىنسىڭ!
— ءدىنسىز شايتان، — كۇنى بويى اتاماندى قۇشاقتاپ وتىرعان قازانعاپ اعاي ەندى «تەڭىز ارىستانىن» ميحايل يۆانوۆيچقا قالدىردى دا، ارماندى سۇيرەي جونەلدى، — سەنىڭ قىرسىعىڭ... ولتىرەم سەنى...
— قازانعاپ، — ودىرباي جۇگىرىپ كەلدى دە قازانعاپتى قۇشاقتاي الدى، — قوي، تەنتەك بولما، جىگىت. ارماندا قانداي كۇنا بار؟
— دۇرىس ايتادى، — دەدى ميحايل يۆانوۆيچ، — اتاماننىڭ كەگىن ارمان ەمەس، اناۋ «جەر ساندۋعاشىنان»، ول سانا ەمەس اتراۋداعى قوجالارىمىزدان ىزدە...
— جىگىتتەر، — اتامان ءسال كوزىن اشىپ، قولىن كوتەردى، — قويىڭدار. مەن ءوزىم... تەزىرەك قوسقا...
...«تەڭىز ارىستانى» ول كۇنى ءبىزدى «مۇز كوپىر» ارقىلى وسى ۇلكەن ارالعا ەتكىزگەندە اقىرعى رەت سەكىرگەن ەكەن سوي. ءقازىر ەكى اياقتى باسا الماي مەرتىكتى دە قالدى. سوناۋ «جات جەرلىك باسقىنشىلاردىڭ» «شابۋىلىندا» جىلىكتەرى ومىرىلىپ، تەس سۇيەكتەرى سىنعان بولسا كەرەك. الايدا جاراتىلىسىندا قايراتتى، بولات ادام جۇرتقا ۇرەي شاقىرىپ، ىڭقىلدامايدى دا، تەك تىستەنە اۋىر دەم الىپ، اندا-ساندا ءبىر كۇرسىنىپ قويادى. جۇرتقا جىگەر بەرۋگە تىرىسىپ، كەيدە ءتىپتى ءسال جىميعان دا بولادى. راس، وعان ءبىر جامان جوتەل پايدا بولدى. سول جوتەلى ۇستاعان كەزدە كوزىنەن جاس پارلاپ، تىم قينالىپ قالادى. اتاماننىڭ مەرت بولۋى قوس ادامدارىنىڭ قابىرعاسىن ابدەن-اق قايىستىرىپ جىبەرگەن ەدى، كەلەر كۇنگى ارپالىستا ايدىنعالي اعاي سۋعا قۇلاپ كەتىپ، ازار شىعارىپ الدىق. وكپەسىنە سالقىن تيسە كەرەك، توسەكتەن باس كوتەرمەي ول جاتىر. بىرىنە-بىرى جالعاسقان بۇل ەكى ۋاقيعانى قالىڭقى قازاق جىگىتتەرىنىڭ ءبىر توبى «ارماننىڭ تىلىنە ەرەگىسكەن قۇداي بىزگە لاعىنات ايتتى» دەپ تۇسىنەدى. ارماندى كورسە تەرىس اينالادى. تاماقتى دا ودان بولەكتەنىپ ىشەدى. ارمان اعايدا دا باياعى جايدارىلىق جوق. «شىنىندا دا سولاي ەمەس پە ەكەن؟» دەگەن ادامداي ءجيى-جيى كۇرسىنىپ، كوپ ويلايدى. وتكەن كەش مىناداي ءبىر ۋاقيعا بولىپ قالدى. جۇمىستان جاڭا عانا قايتقانبىز. جالىقپاس باستاعان» ءۇش-تورت ادام قوس سىرتىنا تىزەرلەپ وتىرىپ، ماڭدايلارىن مۇزعا توسەي بەردى. وت باسىندا بالىق ارشىپ جاتقان قازانعاپ اعاي سۋداعى شەلەككە قولىن ءبىر سۇڭگىتىپ الدى دا، سولاي قاراي اسىعىس اياڭدادى.
— وي، قازەكە، ناماز وقيتىن بولساڭ دارەت السايشى، قولىنداعى بالىق شىرىشى دا كەتپەپتى عوي، — دەدى ودىرباي.
— قۇداي بار بولسا، — ارمان اعاي كۇلدى، — قازەكەڭ ەكەۋمىزدەن دارەتسىز-اق قابىلداي بەرەدى. ءبىزدىڭ جۇمىسشى ەكەنىمىزدى بىلمەي مە، ول؟
— ءاي، ارمان، — قازانعاپ جالت بۇرىلدى، — نە دەدىڭ؟
— نە دەدىڭ؟.. ويلارسىڭ، — ماڭدايىن مۇزعا توسەپ جاتقان اساۋباي، ورنىنان اتىپ تۇردى دا، بەرى بۇرىلدى، — نە دەۋشى ەدى؟ قۇدايدى دا، قۇدايعا قۇلشىلىق ەتكەن ءبىزدى دە قورلاپ تۇر. ەكى ورىسىمىزدى مەرت ەتكەنى جەتپەگەن عوي، نەعىپ توزەمىز ويباي...
— ءاي، سەنى، — قازانعاپ مانا بالىق ارشىپ وتىرعان پىشاعىن جانباسىنا ءبىر ءسۇرتىپ، قونىشىنا قىستىرا قويعان ەدى، ءقازىر سول پىشاقتى تەز سۋىرىپ الدى دا، تۇرا جۇگىردى، — جارىپ-اق تاستايىن.
— تاستا، قازانعاپ، — قوس الدىندا جۇرەسىنەن وتىرعان يۆان پەتروۆيچ حاريتونوۆ قازانعاپتى قاۋسىرا قۇشاقتادى دا، قولىنداعى پىشاعىن جۇلىپ الدى-اقماق، جەتپەي مە ەندى؟ ءبىراز اداستىق قوي. اقىلعا كەلەر ۋاقىت بولدى. بۇل پىشاقتى ءبيدى اداستىرۋشىلارعا جۇمساۋ كەرەك...
قازانعاپ اعاي باسىن جەردەن الماستان قازان باسىنا قايتادان ورالدى. يۆان پەتروۆيچ پىشاقتى قازانعاپقا لاقتىرىپ تاستادى دا، ارماننىڭ جانىنا كەلىپ وتىردى.
— قايعىرما، دوستىم، — شال ارماندى ارقاعا قاقتى، — ءبىز وقىماعان ادام. ءبىراز قاڭعىرامىز دا، شىندىققا قايتا ورالامىز.
يۆان پەتروۆيچتا شىنىندا دا ءبىر قاۋىرت وزگەرىس بار. ول ءوزىنىڭ كەشەگى پىكىرلەسى حۆاستۋنوۆتى ءقازىر اتا جاۋىنداي جەك كورىپ كەتتى. اتامان مەرت بولاتىن كۇنى «جەر ساندۋعاشىن» ءبىراز تەپكىلەپ تە الدى. سودان بەرى ارپالىستان قولى بوس ءاربىر مينۋتىن ميحايل يۆانوۆيچ پەن ارمان اعايدىڭ جانىندا ەتكىزەدى. ولاردىڭ كەڭەسىن تىڭدايدى. اداسىپ كەلگەن كەزدەرى ءۇشىن كەشىرىم سۇرايدى.
— قايعىرامىن دا، كۇيىنەمىن دە يۆان پەتروۆيچ، — ارمان ورنىنان كوتەرىلدى دە قازانعاپتىڭ جانىنا بارىپ وتىردى، - قازەكە، ءسىز اساۋباي ەمەسسىز. پىشاق الا جۇگىرۋىڭىز ۇيات ەمەس پە؟ مەنىڭ جازىعىم قانشا؟
— مەن قايدان بىلەيىن؟ — قازانعاپ كۇرسىندى، — مولدا دەيسىڭ بە مەنى؟ قۇدايدىڭ قارعىسى دەپ...
— اداسقاندىق ولارىڭ، — ارمان اعاي قازەكەڭە بالىق جارىسا وتىرىپ ۇزاق سويلەدى، — بۇل قۇدايدىڭ ەمەس، قوجانىڭ قىرسىعى...
بۇگىن ءبىر سايابىر كۇن ەدى. اتاماندى قوس سىرتىنداعى شۋاققا جاتقىزىپ، ءبىرسىپىرا ادام القا-قوتان وتىرا قالدىق.
— شىركىن، — اتامان شالقاسىنان جاتقان كۇيى اشىق اسپانعا قارايدى، — بۇگىن كۇن قانداي جاقسى. كوكتەم الدىنداعى شۋاق قوي بۇل. ءبىراق شۋاقتىڭ بىزگە قاجەتى-اق جوق. ونسىز دا بەرەكەسى كەتكەن مىناۋ مۇز كۇن قىزدىرسا ءتۇيىر-تۇيىر بولىپ بىتىراپ جۇرە بەرەدى عوي...
تابيعات زاڭىنىڭ تاجريبەلىك «مەكتەبىن» وتكەن «تەڭىز ارىستانى» شىندىقتى ايتىپ وتىر. كەشەدەن بەرى اسپان قاباعى جادىراپ، كۇن كوزى كورىنە باستاعان ەدى. كوكتەمنىڭ العاشقى شۋاعى بىزگە قۋانىش اكەلە قويماپتى. بۇعان بىرنەشە كۇن بۇرىن شار ايناداي جالتىراپ جاتقان كەڭىستىك بەتى بۇگىن الدەنەگە قارا-قوشقىل تارتىپ، بۇدىرماقتانا قالىپتى. ءقازىر ءبىز تۇرعان ارالدىڭ مۇزى بىرىنە-بىرى بىرىكپەي، تارى سياقتى شاشىلىپ كەتۋگە بەت العان جەكە تۇيىرشىكتەردەن تۇراتىن ءتارىزدى.
— قالايسىڭ شىراعىم؟ — ارمانعا ءجۇزىن بەرمەي ءبىر قىرىن وتىرعان جالىقپاس اتاماننىڭ ماندايىن الاقانىمەن باسىپ كۇرسىندى، — قىزۋىڭ كۇشتى-اق ەكەن قاراعىم. باسىڭ اۋىرا ما؟
— باسىم دا اۋىرادى، كەۋدەم دە شانشىپ دەم العىزبايدى، — اتامان ۇزاق جوتەلىپ، ەنتىگە دەم الدى، — ولاردىڭ ءبارى ىشتەمە ەمەس-اۋ. ءاي، جاكە-اي، «مولدانىڭ وكشەسى قيسىق» دەگەن كىسىمەن توبەلەسەتىن مۇسىلماننىڭ تىم نادانى بولعانشا، سىنىقشى بولساقشى. اياعىم مەن قابىرعالارىمدى سالىپ بەرسەڭ عوي، قالعان اۋرۋدى مەن ءوزىم-اق جەڭىپ العان بولار ەدىم.
— قاراعىم-اي، قۇداي ەنەر بەرمەسە قايتەيىن، — جالىقپاس ءوزىنىڭ سىنىقشى بولماعانىنا قورلاندى ما، اتامانعا ايانىش ءبىلدىردى مە، كوزىنەن جاس توگە ەگىلدى، — سەنىڭ دەنساۋلىعىڭدى تىلەپ جالبارىنۋدامىن تاڭىرىگە. سەن ءۇشىن قۇربانعا...
— قۇربانعا، — اتامان كەكەسىن ارالاس ەزۋ تارتتى، — اساۋباي جىندى ەكەۋىڭىزدىڭ دۇمبىلەز «ۋاعىزدارىڭا» ەلىككەن مىناۋ قازانعاپ ارمانعا پىشاق الا جۇگىرىپتى...
— عاپۋ وتىنەمىن جەزدەكە، — قازانعاپ قيىق كوزدەرىنىڭ قاينار تامشىلارىن اتاماننىڭ جۇزىندەگى شەشەك شۇقىرلارىنا تولتىرا توگىپ، جاس بالاشا وكسىدى، — ءسىزدىڭ ءۇشىن سولاي ەتۋ كەرەك ەكەن دەپ، جەزدەكە. اعاتايىم ەدىڭىز عوي. اكەتايىم ەدىڭىز عوي...
— جىلاما. كەشىردىم، دوستىم، كەشىردىم — اتامان جوتەل ارالاس اۋىر كۇرسىنىپ، قازانعاپتى ماڭدايىنان سيپادى، — جىلاما، جۇرەگى تازا جان دوستىم. سەنىڭ ماعان عانا ەمەس، دوسقا دەگەن جۇرەگىڭنىڭ كىرشىكسىز ەكەنىن بىلەمىن. بۇل قاتەلىگىڭ دە سول دوستىق سەزىمنىڭ لەبى. ءبىراق، سەن مەنىڭ ءۇشىن ەشكىمدى جازعىرما. مەنى عانا جازعىر! مەن قاتە باسقان اداممىن. مەنىڭ قاتەمدى قايتالاما. مەن...
— جەزدەكە، — قازانعاپ اتاماننىڭ بەتىنە بەتىن سۇيەپ جاتىپ الدى، — ءسىز جاقسى كىسىسىز... اعاتاي...
— تۇرشى قاراعىم، — اتامان قازانعاپتىڭ ماڭدايىنان ءسۇيدى دە، وڭ قولىمەن يەگىنەن كوتەردى، — ارينە، مەن ەزىمنىڭ تۇسكەن جولىمدى جامان ەكەن دەپ ويلاعانىم جوق. وزىمشە دۇرىس دەپ ويلادىم. وزىمنەن قابىلەتى الدەقايدا تومەن ادامداردىڭ مەنەن جوعارى جۇرگەنىن كۇندەدىم. ولار ءۇشىن نە كورمەدى بۇل قۋ باس. سەنى وتقا دا، سۋعا دا ايدادى. سەنى ءتاڭىرى الدىندا، ادام الدىندا كۇنالى بولۋعا دا ايدادى. ەسەرسوق جاس كەزىمدە مەن ونىڭ كۇنا ەكەنىن دە اڭعارمادىم. قوجاڭ ايتتى — بولدى. كەيىن ماعان سانا كىرە باستادى. ءبىراق، دۇرىس نىساناعا باعىتتاۋشىسى جوق، بۋالدىر سانا مەنى ورعا ايدادى.اكەم وسى قاسقىربايلاردىڭ كەمەسىندە ءجۇرىپ، مەن تۋماستان بۇرىن ولگەن ەكەن.
— ءسىزدىڭ اكەڭىزدى دە كەمە، باسىپ ولتىرگەن بە، — ارمان اعاي اۋىر كۇرسىندى، — تولقىندا تۋامىز، تولقىندا ولەمىز...
— يا، ءىنىم، — اتامان كوزىنىڭ قۇيرىعىنان. سىزاتتاپ اققان تامشى جاس اقىرىن جىلجىپ باردى دا، شىقشىتىنىڭ ۇستىندەگى شۇقىردىڭ ءبىرىن تولتىرا، مونشاقتاپ مولدىرەي قالدى. مونشاق ەمەس-اۋ، كەمەرىنەن اسقالى تۇرعان كول ءتارىزدى. ءقازىر ويلاسام بۇل اۋرۋعا قىنجىلعان جاننىڭ ەمەس، وكىنىشكە اۋىرعان جاننىڭ كوز جاسى — وكىنىش كولى ەكەن عوي. مۇمكىن، بار جوعى ءبىر تامشى عانا «وكىنىش كولىنىڭ» سالماعى اتاماننىڭ جانىن توننالاعان قورعاسىننان دا اۋىر جانشىعان شىعار-اق، — يا، ءىنىم، ءبىزدىڭ تاعدىرىمىز ازىرگە وسىلاي. تولقىندا تۋامىز، تولقىندا ولەمىز. سەن وسى تاعدىردىڭ شەنگەلىنەن شىققان كەلەدى. باسىندى تاۋعا دا، تاسقا دا ۇراسىڭ. قولىڭنان ءىس كەلەدى. بويىڭدا قابىلەتىڭ بار. تابىسىڭدى تالاۋشىنىڭ تاماعىنا توساسىڭ. مىناۋ قاسقىربايعا مەن قانشا بالىق اۋلادى دەيسىڭ؟ وسى مەرتىلگەننەن بەرى ەسەپتەپ قاراسام، ول كۇنى ارمان ايتقانداي بۇكىل اتراۋ كەدەيلەرىن قارىق ەتكەن بولار ەدى-aۋ. ال، مەن سوعان نە الدىم. ءوزىم تاپقان ەڭبەكتىڭ ۋىزىن ىشپەدىم، وزىمە جات ورتانىڭ ۋىتىن ءىشتىم. باستا تەرىم توگىلىپ، ۇلەسىم الىنباعان تورە قوراسىندا كەتكەن ەڭبەگىمدى قاسقىربايدىنڭ قارىنداسىن ايەلدىككە الۋمەن قايتارايىن دەپ ويلادىم. كەشە ەسىگىندە ءجۇرىپ، بۇگىن قارىنداسىنا ۇيلەنسەم، اسپانداعى ايدى الاقانىڭا قوندىرعانمەن بىردەي، بيىك دارەجە دەپ اڭعاردىم. راس، توسەك ۇستىندە جاتىپ وتىرىك ايتپايىنشى. مەن عانا ەمەس، بەتىنىڭ از كەم شىركەۋى بار قارىنداستارىن ماعان قوسۋعا ولار وزدەرى ۇمتىلدى. ءتىپتى شىنىن ايتسام امالسىز ۇيلەندىم. وسىدان باستاپ اداسا بەردىم، اداسا بەردىم. قاسقىربايدىڭ قارىنداسىنىڭ كۇيەۋى، ەسىگىندەگى ق ۇلى بولىپ قانا قالماي، ەزدەرىمەن. تەرەزەسى تەك مىرزا بولۋدى، قارادىم شىققان اقسۇيەك بولۋدى ارمان ەتە باستادىم. بۇل ارمان مەنى اداستىردى دا تۇمانعا سۇڭگىتە بەردى. كەيىن، تەرە مەن قارانىڭ اراسى شالعاي جاتقاندىعىن اڭعارعاننان باستاپ، وكىندىم دە. بۇل كەزدە اياعىما شىرماۋ سالىندى. ۇل بالالى بولدىم. مەن ءقايبىر باسقا جارىعان كىسى. سول بالانى قيمادىم. ول كۇنى مىناۋ جەردىڭ سوزىنە بوگەلىپ قالعانىم دا سول سابيلەرىمنىڭ قامىن ويلاعاندىق. ءبىر پالە جاۋىپ، سوتتاپ جىبەرسە سول ۇلىم مەن راۋشانىم جەتىمدىك كورەر، اناۋ كارى شەشەم مەنى جوقتاپ جاس توگەر دەپ توقتالدىم. ءبىراق دوستار، توسەك ۇستىندە جاتىپ وتىرىك ايتپايىنشى دەدىم عوي الگىدە. ارينە، ولەمىن دەپ ويلامايمىن. ارىمنىڭ تازالىعىن اڭعارتقىم كەلەدى سەندەردىڭ الدارىڭدا. سول بالىقتا ۇلەسى بولعاندىقتان ءبىزدى اپاتقا ايدادى دەپ ويلاماڭدار. مەنىڭ ۇلەسىم اناۋ ۇل مەن قىزىمنىڭ تىنىشتىعى عانا ەدى. جاسىراتىن نەسى بار، و باستا اناۋ قالىڭ بالىقتى قاسقىربايعا دا، تالاسوۆقا دا سەزدىرمەسەم دەگەن وي بولدى مەندە، ارينە وزدەرىڭمەن كەلىسە وتىرىپ ۇلەسەرمىز دەپ ويلادىم. جانىم جاي تاپسىن. سەنەسىڭدەر مە مەنىڭ وسىنىما. قاتە باستىم، كەشىرىڭىز، دوستار...
— سەنەمىز، — ميحايل يۆانوۆيچ باسىن يزەدى، — ءوز تابىنان الىستاپ، جات ورتاعا جالتاراتىن جەكە جۇمىسشىلار بولادى. بۇنى ءجۇمىسشىلاردان شىققان تورە دەپ اتايدى. ونداي ادامداردى بيلەۋشى تاپ ءوزى دايىندايدى. قالىڭ بۇقاراعا قارسى امالىن سول ادامدار ارقىلى وتكەن ەدى. ولاردى قولشوقپارى ەتىپ پايدالانادى.
— يا، قاتەلەستىم، ميحايل يۆانوۆيچ، قاتەلەستىم، — اتامان جوتەلمەن ىڭقىل ارالاس اۋىر كۇرسىندى، — ۋھ، جانىم-اۋ، سۇيەگىم عانا ەمەس، جانىم اۋىرادى. قاتەلىكتەرىم ءۇشىن وكىنەمىن. سول وكىنىش جانىمدى كەمىرەدى. دوستىم، ميحايل يۆانوۆيچ، قاتەلەسپەي تۇرعاندا كەزدەسىپ، باعىت سىلتەۋشى دە بولمادىڭ، — اتامان ءدال وسى جەردە ءوزىن-وزى كەكەگەندەي، تىم قينالىپ، زورعا جىميدى، — ءارى دە جوق، بەرى دە جوق. كۇلكىم كەلەدى. سەن قالاي دەپ ەدىڭ؟ ءبىز تۇرعان مۇزدى «ءوز وتانىمىز»، داۋىل قۋىپ اكەلگەن مۇزدى «جات جەرلىك باسقىنشى» دەپ پە ەدىڭ؟ وتانىڭدى» ءوزىمىز- تولقىندا تۋىپ، تولقىندا ولەتىندەر؛ «جات جەرلىك باسقىنشىڭدى» قاسقىربايلار مەن تالاسوۆتار دەپ تۇسىنەمىن. سوندا مەنى قاسقىربايلار دا، تولقىندا تۋعاندار دا، ەكەۋى دە جاتسىنىپ، جانشىپ جىبەردى-اۋ. مەن ەكى جاعىنىڭ دا تاستاندىسى بولدىم-اۋ ءا؟ قانداي وكىنىش؟ جىلاعىڭ كەلەدى!..
— ولاي دەمەڭىز اقساقال، — ارمان اعاي دا اتاماننىڭ وكىنىشىنە ورتاقتاسقانداي اۋىر كۇرسىنىپ الدى، — ءبىز تولقىندا تۋعاندار ءسىزدى ەشقاشان جاتسىنبايمىز.
— الاڭسىز-اق قايىرىلعان بولار ەدى، — اتامان باسىن يزەدى، — ءبىراق، كەش قالعان-اق شىعارمىن. اتتەڭ، ءبىر سىنىقشى كەزدەسىپ، كوكىرەگىم مەن اياعىمدى سالىپ بەرسەشى... ەكى كوزىم جاۋدىراپ، ەرتارعىنداي مەرتىگىپ جاتقانىم مىناۋ. ءومىر كۇرەسىنەن شەت قالدىم. سەندەرگە تەك ءبىر ماسىلمىن... كانە دوستار، ەپتەپ سۇيەڭدەرشى. توڭىرەكتى... شولىپ كورەيىن...
ءتورت ادام اتاماندى ەپتەپ قانا كوتەرە باستادى.
— اپىرىم-اۋ، اقىرىنىراق، — اتامان ەكى قولىمەن ءتوسىن باسىپ كۇرسىندى، — كوكىرەگى تۇسكىر، سىنىپ بارادى. جوعارىراق، كوتەرە تۇسىڭدەر. قاسقىرباي تۇستا قالىڭ بۇلت بار ەكەن-اۋ. يە، ميحايل يۆانوۆيچ، «ءوز وتانىمىزدىڭ» كولەمى كىشىرەيىپ-اق قالىپتى عوي!.. تاعى دا ءبىر سەكىرىپ تۇسەر مە ەدى، شىركىن. ءبىراق، مەنىڭ وعان شامام كەلەر ەمەس. اناۋ كۇنگى ەڭ سوڭعى سەكىرگەنىم-اق شىعار. يا، سولاي، نەتكەن قورلىق! اتتەڭ، ءبىر سىنىقشى! ميحايل مەن ارمان ەندى سەندەر سەكىرىڭدەر... يا، مەنسىز! سەكىرەتىن جەرلەرىڭ بار ما؟ كوتەرىڭكى دەڭدەرشى. كوكىرەگى قۇرعىر... اتتەڭ! مىناۋ كوزى تۇسكىردىڭ دە... ءدۇربى بەرىڭدەرشى... اناۋ نە، ميحايل!
— مۇز تاۋى عوي، اتامان.
— يا، مۇز تاۋى دەيسىڭ. اتتەڭ سوندا... اپىرىم-اۋ، ءتوسى تۇسكىر-اۋ!..
اتامان داۋىسى بۇل جولى اششىلاۋ ەستىلگەن ەدى، شانا تاساسىندا تۇرعان تور بيە تۇمسىعىنداعى س ۇلى دورباسىن سىلكىپ تاستاپ، مەكىرەنىپ قويا بەردى.
— جانۋارىم، قاناتىم، — اتامان باسىن يزەپ كۇرسىندى، — سەنىڭ شوقتىعىڭنان قايتىپ ۇستار كۇن بار ما؟ قاسقىرباي تورە مەنىڭ تاقىمىمنان سەنى دە اۋدارىپ الماق بولدى-اۋ!.. كانە، دوستار، مەنى كوتەرىپ اپارىپ، تور بيەنىڭ شاناسىنا جاتقىزىڭدار. كۇن دە اشىق جارىق قوي، تور بيەنى دە، توڭىرەكتى دە كورىپ جاتايىن. اناۋ حۆاستۋنوۆ جىندىنىڭ ساندىراعى مازامدى الىپ بولدى. كوزىڭ ءىلىنىپ بارا جاتسا، باقىرىپ تۇرا كەلەدى.
— سالقىن ءتيىپ جۇرمەسىن، اتامان؟
— قالىڭىراق جابارسىڭدار. كۇن دە جىلى عوي...
كەشە سەڭنەن سەڭگە سەكىرگەن «تەڭىز ارىستانىن» بۇگىن ءتورت جىگىت ەپپەن عانا كوتەرىپ، تور بيەنىڭ شاناسىنا .الىپ بارا جاتتى، اتاماننىڭ جانىمەن تەڭ كورەتىن «ەر قاناتى» — تور بيە قۇرمەتتى قۋانىشپەن قابىلداعانداي ەكى اياعىمەن مۇز تارپىپ، باسىن ءجيى-جيى شۇلعىپ، كۇمبىر-كۇمبىر قوڭىراۋلى داۋىسپەن كىسىنەدى...
XI تاراۋ. ءۇمىت سالى ۇستىندە
...اتاماندى اۋرۋ مەڭدەگەن سايىن بەتىندەگى شەشەك داعىنىڭ ءبىر-بىرى باداناداي بولىپ، تەرەڭدەپ بارادى. سول سياقتى كۇن كوزى قىزدىرعان سايىن ءبىز قونىستاعان مۇز بەتىنىڭ دە بۇجىرى مولايىپ، تۇيىرلەرى بىر-بىرىنەن الىستاپ، بەرىكتىگى دە وسالداي تۇسەدى. مۇز وسالداعان سوڭ شاناداعى بالىقتاردى دا شاشىپ تاستادىق. ەندى اتاماننىڭ قاتارعا قوسىلۋىنان ءۇمىت قانشا ازايسا، مىناۋ مۇزدىڭ ۇستىندە ۇزاق ءومىر سۇرۋدەن دە ءۇمىت ازايىپ بارادى. وسىنداي كۇندەردىڭ بىرىندە الدەنەمە گۇرس ەتە قالدى. جىلقى بىتكەن شۇرقىراپ قويا بەردى.
— ۋا، ءاعىلوپ اكەل!
— ارقاندى مويىنعا شال!
— تارت، جىبەرمە!
ءبىر وزىنەن ەكى-ۇش ات جاساۋعا بولاتىن ءجۇندىبالاق ءپىل كۇرەڭنىڭ سالماعىن كوتەرە الماي، تۇرعان جەرىنىن مۇزى ويىلىپتى دا كەتىپتى. قانشا اۋرەلەنسەك تە شىعارا الماي-اق قويدىق. سۇيرەپ السا قايتادان ويىلادى.
— ۋا، ەندى اۋرەلەنبەڭدەر، — جاكەڭ قىنىنداعى كەزدىگىن شىعارا بەردى، — اتاماننىڭ جولىنا ساداقا بولسىن...
— شال، جاكە، شال، — ءپىل كۇرەڭنىڭ موينىنا كۇرمەلگەن ارقاننىڭ ەڭ ۇشىنان ۇستاپ تۇرعان اساۋباي ءبىر ءوزى سۇيرەپ الاتىنداي شىرەنە تارتىپ، ايقاي سالدى، — ۋا، تارتىڭدار، جىگىتتەر. باۋىزدا، جاكە، باۋىزدا، ەلەر الدىندا ءبىر قازى جەپ قالايىق. جەگەن جاقسى...
— ءوي، كەرەڭدى جەگىر، اشقاراق نەمە، — ءدال ءوزى سياقتى شومبال دەنەلى، قيمىلى شابان بولعانمەن قايراتى مول ءپىل كۇرەڭدى ولىمگە قيماسا كەرەك، قازانعاپ اعاي اساۋبايدى جەلكەگە ءبىر ءتۇيدى دە جۇگىرىپ جاكەڭنىڭ جانىنا باردى، — جاكە، باۋىزداماڭىزشى، وبال عوي. شىعارىپ الايىق.
— مۇز كوتەرە الماي تۇر عوي، شىراعىم. ارام ولتىرگەنشە...
جالىقپاس قولىنداعى كەزدىگىن ءپىل كۇرەڭنىڭ تاماعىنا اپارا بەردى. قازانعاپتىڭ كوڭىلىن قيمادى دا، اساۋبايدان ەزگە جىگىتتەر قولدارىنداعى ارقاندى جىبەرىپ قويدى. ءپىل كۇرەڭ شىڭعىرا ۇمتىلىپ، باسىن وڭ بۇيىرىنە قاراي قاقتى دا، جالىقپاستى دا، اساۋبايدى دا ويىققا دومالاتتى. ءبىراق، تاياۋدا تۇرعان جىگىتتەر ەكەۋىن دە تەز سۇيرەپ شىعاردى. قازەكەڭ قانشا قيماعانمەن دە ءپىل كۇرەڭ پىشاققا ءىلىندى...
ءپىل كۇرەڭ ۋاقيعاسى بۇكىل دۇنيە جۇزىندەگى ۋايىم بۇلتىن ءۇيىرىپ اكەلىپ ءبىزدىڭ ارالدىڭ ۇستىنە ۇيە سالعانداي. جىلقى بىتكەن ءپىل كۇرەڭدى جوقتاي ما، الدە مۇز بەتىندە قىزارىپ جاتقان قان مەن جىننان قورقا ما، دامىلسىز تىقىرشىپ، مازاسىز كىسىنەيدى. توپتانىپ تۇرسا ويىلىپ كەتە مە دەگەن ساقتىقپەن ءارقايسىسىن ءار جەرگە بايلاعانبىز. مۇمكىن، سونىمىزعا قارسىلىق بىلدىرە مە ەكەن. جوق، بولەك تۇرۋعا قارسىلىق جاساعاننىڭ عانا ەمەس، تونە باستاعان قاتەردى سەزىپ، ءبىرجولا داعدارعاندىق. تەك قورقۋ سەزىمدەرى عانا ەمەس، قورعانۋ سەزىمدەرى دە بار. تىقىرشي تۇرسا دا، بۇرىنعىداي مۇز اياقتارىن ەپپەن عانا باسادى. قاتتى تارپىنسا ويىلىپ كەتەتىندىكتەرىن دە اڭعاراتىن ءتارىزدى. جەلدەن جۇيرىك تور بيە ءالسىن-الى جاۋتاڭداپ، اتامانعا قارايدى دا. مەكىرەنىپ قويادى. «قالايسىڭ؟» دەپ ءحالىن سۇراي ما ەكەن؛ الدە جالىما جابىس، اتامان، كوك جويقىننان كوسىلە ءجۇزىپ اتراۋعا الىپ جەتەمىن. سەن باتقان جەرگە مەن دە باتامىن دەي مە ەكەن؟ Top بيەنىڭ تۇمسىعىن سيپاپ اتامان دا كۇرسىنەدى.
مازداپ جانعان وت باسىندا كيىمدەرىن كەپتىرىپ جالىقپاس پەن اساۋباي وتىر. ەكەۋىنىڭ دە كوزىندە جاس. جالىقپاس اۋىر-اۋىر كۇرسىنىپ، كۇبىرلەيدى. داۋىسى دا دىرىلدەپ ەستىلەدى.
— يە، جىگىتتەر، جىلقى ويىلا باستاعان سوڭ-اق ءۇمىتتىڭ وشكەنى. ەندى كوپ بولسا بەس-التى كۇندىك قانا ءومىر بار. زارلىقتى الىپ بارعاندا نەگە قالىپ قويمادىم ەكەن؟..
— سونى ايتامىن-اۋ، — اساۋباي دا كىشكەنە مۇرنىن جاس بالاشا جەڭىمەن جانىپ، كەمسەڭ-كەمسەڭ ەگەدى، — الگى جيەندەرىم بار دەپ، كوز بولا ءجۇر دەپ.
— جيەنىڭ كىم؟
— تالاسوۆتاردىڭ شەشەلەرى ءبىزدىڭ ادايدىڭ قىزى ەكەن عوي.
— ءاي، كەت ءارى، — قازانعاپ زەكىپ تاستادى، — قايداعى بىرەۋدى. سەنى ولارعا ناعاشى ەتىپ جۇرگەن اراق شىعار.
— توقتا، سەن ءوزىڭ. اتاماننىڭ ۇستىنەن باقىلاۋشى بولىپ كەلگەن ەكەنسىڭ عوي؟
— كەلسە، ويلارسىڭ...
— ويلاتارمىن مەن ساعان، — قازانعاپ اتامانعا قاراي بۇرىلدى، — سولاي دە؟..
— جاكە، ىستىق سورپا ءىشىپ الايىقشى، — جىلاپ وتىرعان اساۋباي قازان قاقپاعىن اشىپ جىبەرىپ، مايلى سورپانى قولىنداعى اياعىنا قالقىپ قۇيا بەردى، — جارىقتىق-اي، جىلقى سورپاسىنىڭ ءيىسى-اي. بۇل جارىقتىقتىڭ ەتى اۋرۋ-سىرقاۋعا ەم عوي. بۇنى تويا جەسەڭ بار عوي، جاكە، ءسىز بىلەسىز بە، مەن ءبىر جەگەندە قوس قازىدان ەكەۋىن تاۋىسىپ كەتەمىن. ءبىر توكتى دەگەنىڭ بار عوي، تۋك ەمەس ماعان. كوپ جەۋ كەرەك. جەگەن جاقسى. ءتۇۋ...
— ءوي، بىلشىلداما وڭباعان، — جاكەڭ سەرىگىنە زەكىپ تاستادى، — كور اۋزىندا...
— ۋھ، ءاھ، ءتاتتىسىن-اي! —اساۋباي سورپا سۋىعانشا توزە الماي، بەتىن اسىعىس ۇرلەپ، ەرنىن تيگىزە باستادى، — ۋھ، ءاھ، ءدامى كىرىپ قالىپتى.
— ءوي، اشقاراق جالماۋىز، سەن ءيتتى اس پەن اراق، ولتىرەدى، — قوستان تۇز الىپ كەلگەن قازانعاپ اعاي اياقتىڭ شەتىنەن ۇستاي الدى، — يت-اۋ، ەڭ بولماسا پىسكەن سوڭ ىشسەڭشى، بۇلكىلدەگەنى ءقازىر، ءالى تۇزى دا تاتىعان جوق. دوڭىز-اۋ، شيكى سورپا ءىشىپ، جۇرتقا ماسىل بولماق پا ەدىڭ؟
— قىزعانساڭ، — اساۋباي اياقتىڭ تۇبىنەن قاعىپ جىبەردى، ىستىق سورپا قازانعاپتىڭ بەتىن جاپتى دا كەتتى، — ءىش ءوزىڭ كەرەڭە...
— مىناۋ اشقاراق يت قىرا ما؟ — اناۋ-مىناۋعا اشۋلانا قويمايتىن، شىن تۇتەسە ءوزىن ءوزى ۇستاي المايتىن تومىرىق جىگىت اساۋبايدى ۇمار-جۇمار باسا تۇسكەن ەدى، ەتەكتىلەۋ كەلگەن مۇرنىنىڭ جەلبەزەگى تىم مازاسىز جەلپىلدەپ، ادەتتە ادامعا تىك قاراي بەرمەيتىن، شىقشىت سۇيەگى شودىرايا بىتكەن جالپاق بەتىنە ەشبىر لايىعى جوق، كىپ-كىشكەنە، ۇياڭقى كوزدەرى دە قانتالاپ كەتكەن ەكەن، دۇرديگەن قالىڭ ەرىندەرىنىڭ اراسىنان ءىرى اق تىستەرىن قاشىر-قۇشىر وتىكىزىپ، تىلىمدەنىپ كەتكەن باقان ساۋساقتارىن اساۋبايدىڭ كەڭىردەگىنە باتىرا ءتۇسىپتى. — سەن مەنى جۋاس-جۋاس دەگەنگە جۇندەمەك پە ەدىڭ، ءا؟ لاقتىرايىن با مىناۋ تەڭىزگە؟
— ويباي، ءولتىردىڭ.
— ءبارىبىر، ءولىم شاقىرىپ جۇرتتىڭ بەرەكەسىن الىپ بولدىڭ. ءبىزدى اپاتقا كەزدەستىرگەن دە اناۋ حۆاستا ەكەۋىن...
دەنەسى ەڭكىشتەۋ بىتكەن شومبال تۇلعالى قازانعاپ شىناشاقتاي اساۋبايدى مۇز جيەگىنە قاراي اياعىنان سۇيرەي جونەلدى، ميحايل يۆانوۆيچ پەن ارمان زورعا ايىرىپ الماعاندا اتىپ جىبەرەتىنى دە داۋسىز ەدى.
جۇرت ءبىرى كۇلىپ، ءبىرى كۇرسىنىپ قايتادان تىنىشتالدى. اتامانعا كورشى شانادا ميحايل يۆانوۆيچ پەن ارمان اعاي وتىر. جاندارىندا ودىرباي مەن يۆان پەتروۆيچ، تومەندەگى قامىس ۇستىندە بىرنەشە ادام، بىرىنە-بىرى كۇبىر-كۇبىر سويلەسىپ، كوڭىل سىرىن اقتاردى. ءارقايسىسى ءوز ءومىرىنىڭ ەڭ قىزىقتى كەزەڭدەرىن ەسكە ءتۇسىرىپ، قىمباتتى ادامدارىنىڭ اتىن اۋىزعا الادى.
— ءاي، ءاي، كوزدەرىڭدى جۇمىڭدارشى، — دەيدى سەلتىك تاناۋ قارا بۇجىر جىگىت، كۇرسىنە كۇلىمدەپ، — كورەسىڭدەر ما؟
— مىنانىڭ ەسى دۇرىس پا، ءاي؟
— مەن، مىنە، كوزىمدى جۇمىپ ەدىم، ساعىنتايىمدى كورىپ وتىرمىن. ءاي، انا قاراڭدارشى، — جىگىت كوزىن جۇمىپ، قولىن سوزادى، — كەتىك ءتىسىنىڭ اراسىنان ءتىلىن شىعارىپ، قاناتىن جايا جۇگىرىپ كەلەدى. ءقازىر قۇشاقتايتىن شىعار. كەلە عوي قۇلىنىم... شىن ايتام. جۇمىڭدارشى كوزدەرىڭدى...
— ءوي، قويىڭىزشى، اشەكە، — مۇرت بەلگىسى جاڭا عانا تەبىندەي باستاعان دوڭگەلەك ءجۇزدى اق سارى جىگىت جىميادى، جۇمباي-اق كورىپ وتىرمىن مەن ءوز شەشەمدى. انە، اسقار ەكەۋى وت باسىندا. شەشەم قازاندىقتاعى وتىن ىسىرا تاستاپ، ay توقىپ وتىر. اسقاردىڭ ەكى كوزى ونىڭ اۋزىندا. تەگى ءبىر قىزىقتى ەرتەگى تىڭداپ وتىرسا كەرەك. «التىن بالىق» پا ەكەن؟ مەنىڭ شەشەم ەرتەگىنى قانداي تاماشا، ناقىستاپ ايتا بىلەدى. انە، ەسىك اشىلدى. كورشى قىزى كۇنسۇلۋ كىردى. اياز سۇيگەن ەكى بەتى نارتتانا قالىپتى. قارا كوزى جىمىڭ قاعادى. تىستەرى دە مارجانداي تىزىلە قالىپتى. ۇزىن قارا شاشىن ەكى جارا ءورىپ، ومىراۋىنا تاستاي سالىپتى. كەۋدەسىندە تۇگى قىرىلا باستاعان كۇرەڭ ماقپال جەڭسىز. ۇستىندە پرانسوز شىتتان تىككەن قوس ەتەك، ءوي، قانداي تاماشا قىز دەسەڭشى. ولار ەرتەرەكتە جىلىويدان كەشىپ كەلگەن بولاتىن. شىنىندا دا جاقسى قىزدار جىلىويدا ما دەيمىن. قالاي ەدى، الگى ءبىر جىر؟
جىگىت باياۋ عانا اندەتەدى.
... جىلىويدىڭ تاڭ قالارسىڭ قىزىن كورسەڭ، اتىنا تۇسكەن قايتىپ مىنە المايسىڭ، ءاي-ايدىڭ سۋعا بارعان ءىزىن كورسەڭ...
— اۋ، تىلەك، سەن ءوزىڭ... امان ورالساق توي ىستەپ جۇرمەلىك، ءاي؟!
تىلەك ەكى بەتى دۋىلداپ، تەمەن قارايدى. ءبىراق، قاراشىعىندا قۋانىشتى ءۇمىت جالىنى.
— يە، توي ەتسە نەسى بار؟ — شانا ۇستىندەگى ودىرباي اعاي اتراۋ جاققا قارايدى، — ءوزىمىز وسىدان امان ورالساق توي ەتەمىز ەكى باستان.
— بي-بي-سارا ما، جاقسى قىز. لازار باتاعاسىنداعى عوي، ءا؟
— يە، كۇلگەنى قانداي جاقسى. ال، كوزى اسپان تارىزدەس، اۋدارا قاراعاندا جۇرەگىڭدى ەلجىرەتەدى.
— ويبوي، كوزى كوك پە؟ مەن ونداي كوزدى جاراتپايمىن. شىركىن قاراقاتتاي مولدىرەپ تۇرساشى! — دەيدى ءاشىم.
— جوق، اشەكە، — ودىرباي كۇلەدى، — ءسىز تۇسىنبەيسىز. ەڭ جاقسىسى نە اسپان، نە تەڭىز تۇستەس بولىپ كەلگەنى عوي. ونداي كوزدىلەر مىناۋ ميحايل يۆانوۆيچ سياقتى مەيىرىمدى بولادى. ال، شاشىن ايتساڭشى، ءتىپتى ءبىر جوق ءتۇس. ءبىرتۇرلى اقشىل سارى جىبەكتەي. بيلەگەندە شە، — جىگىت كۇرسىنەدى، — ءبىراق، مەن بىلمەيمىن، وقاسى جوق، ۇيرەنىپ الامىن عوي، ءالى. سەندەر عوي كوز الدىمىزعا كەلتىرەمىز دەيسىندەر. ال، مەن كوزىمدى قانشا جۇمسام دا تۇتاس تۇلعاسىن كوز الدىما كەلتىرە الماي-اق قويامىن...
— ول وتە جاقسى كەرگەندىكتەن، — دەيدى، جىگىتتەردىڭ ءبىرى ازىلدەپ.
— مۇمكىن، — ودىرباي اعاي جىميادى، — بۇگىن تۇسىمدە كەردىم. «نيگا، نيگا سينيڭ شايان كۋزلاريڭ...»، ءدال جانىما كەلە بەرىپ ەدى. اناۋ جەر دوڭىزدىڭ ايقاي سالىپ، وياتىپ جىبەرمەسى بار ما...
— ودىرباي، ءبىزدىڭ باتاعاعا كەشىرىپ الاسىڭ با ءبيبيدى؟
— جوق، ءوزىم سوندا كەشەمىن. بىرىنشىدەن، ول بىرەۋدىڭ جالعىزى. اكە-شەشەسى قانداي جاقسى ادامدار. ءوزىمىز سياقتى جۇمىسشى. ال، مەندە تۋعان-تۋىسقان جوق. اكەسىن اكە، شەشەسىن شەشە ەتەمىن. ەكىنشىدەن، مىناۋ حۆاستۋن قۇيىرشىق جۇرگەن جەردە جۇرمەيمىن.
اكەمدى ەسكە ءتۇسىرىپ، مەن دە اتراۋ جاققا بۇرىلدىم. مەن عانا ەمەس، ميحايل يۆانوۆيچ پەن ارمان اعاي دا زەيىندى كوزدەرىن جاعا جاققا اۋدارىپتى. بۇلاردىڭ دا قيال قۇستارى قاناتتارىن كەڭ جازا اتراۋعا قاراي سامعاعانداي. وزگەلەردەي ەلدە قالعان ەشبىر تۋماسى جوق، بۇل ارمان اعاي كىمدى ويلايدى ەكەن؟ الدە ءبىزدىڭ باتاعاعا ەزىمەن بىرگە كەلگەن سوناۋ ءبىر سۇيكىمدى قىز با؟ ەكەۋىنىڭ كوز قاراسىندا ءبىر جىلى دوستىق سەزىمى جاتاتىن ءتارىزدى ەدى. ءبىز تەڭىزگە جونەلەر ءتۇنى اتامان قولىنداعى فونار ساۋلەسى جارق ەتكەندە سۇيكىمدى قىزدىڭ ارمان اعايعا جايراڭداي كۇلىپ تۇرعانىن كورگەنمىن. ارمان اعاي سۇيىكتى دوسىنىڭ سول ءبىر اسەرلى، نازدى كۇلكىسىن ەسىنە تۇسىرگەندەي، كوزىن ءسال قىسىڭقىراپ جىميعان كۇيى الىسقا قارايدى. تاس توبەدە الدەنەندەي ءبىر ۇلكەن قۇس قالىقتاپ ءجۇر. قوماقتى قاناتتارىن قابىرعاسىنا تامان جيىرىپ، شۇيىلگەن كۇيى، ءبىراز تومەندەپ كەلەدى دە، قايتادان جالت بەرەدى. ءبىزدىڭ ساعىنىشىمىزدى ەلگە جەتكىزگەلى كەلگەن مەيىرىمدى قۇس پا، الدە جەمتىك ىزدەگەن جىرتقىش پا، ول اراسى بەلگىسىز. ارمان اعايدىڭ ەكى كوزى وسى قۇستا.
— اتتەڭ! — دەيدى ول كۇرسىنىپ، — قۇس بولىپ نەگە جاراتىلماعانمىن. ۇلكەن ءبىر قۇس بولسامشى. الدىمەن اتاماندى ارقاما مىنگىزىپ الىپ، سىنىقشىعا دەرەۋ جەتكىزەر ەدىم. سودان كەيىن قالعاندارىڭدى كوشىرەر ەدىم؟!
— ەح، ارمانشىل دوستىم، — ميحايل يۆانوۆيچ باسىن يزەپ كۇلەدى، — ايتەۋىر ءبىزدى اسپان جولىمەن ۇشىرىپ اكەتپەك بولساڭ كۇس بولماي-اق، ۇلكەن ءبىر اەروپلان بولسايشى. سوندا ءبارىمىزدى بىردەن تيەپ اكەتەسىڭ.
— ميحايل يۆانوۆيچ، — ودىرباي اعاي ميحايل يۆانوۆيچقا تاڭدانعان پىشىنمەن قارادى، — اەروپلان دەگەن نە؟
— اۋا كەمەسى.
— نە ىستەيدى ونىمەن؟
— ەح، ودىرباي، — ميحايل يۆانوۆيچ ودىربايعا سۇيىسپەندىك بىلدىرە، ارقاسىنان قاقتى، — سەن قانىڭ بار جاقسى جىگىتسىڭ. ساناڭ دا بار، اتتەڭ، ساۋاتىڭ جوق. راس، سولاقايلىعىڭ دا جوق ەمەس. ءبىراق، سەندە كەلەشەك ءۇمىتتىڭ ۇشقىنى بار.
— ويبوي، تىم ماقتاپ جىبەردىڭىز، — ودىرباي اكەسىنەن ماقتاۋ العان بالاشا، ماساتتانا كۇلدى، — الگى، اەروپلانىڭىزدى ايتىڭىزشى.
— اەروپلانمەن بە؟ — ميحايل يۆانوۆيچ اۋىر كۇرسىندى، — ازىرگە ادام ولتىرەدى.
— ادام ولتىرگەنى قالاي، ادام ولتىرەدى، ءا؟
— يا، دوستىم، ادام ولتىرەدى. تانڭداناتىن ەشنارسەسى جوق. ونىڭ ىشىنە تولتىرا بومبا تيەيدى. سودان كەيىن ۇشىپ بارادى دا، سولداتتاردىڭ توبەسىنەن توگەدى. بومبا جارىلادى دا، سولداتتاردى قىرىپ جىبەرەدى.
— كەرماندار ما ىستەيتىن؟
— گەرماندار ورىس سولداتىنىڭ ۇستىنە تاستايدى. ال، ورىس پاتشاسى گەرمان سولداتىنىڭ ۇستىنە تاستايدى. قىرىلۋشى سولدات بولادى.
— اتتەڭ، — ارمان اعاي جۇدىرىعى تاس ءتۇيۋلى وڭ قولىن كىجىنە سىلكىپ تاستادى، — بيلىك مەنىڭ قولىمدا بولسا، ول اەروپلاندى ادام ءولتىرتۋ جۇمىسىنان اۋدارىپ الىپ، ءبىز سياقتى اپاتقا ۇشىراعانداردى قۇتقارۋعا جىبەرگەن بولار ەدىم.
— يا، ارمانشىل دوستىم، بار باقىتسىزدىقتىڭ ءوزى سول بيلىكتىڭ ءبىزدىڭ قولدا بولماعانىندا. سوندىقتان دا بايلار ءبىزدىڭ ەڭبەگىمىزدى تونايدى. مىسالى، مىنە، ءبىز سۋىق سۋعا قولىمىزدى مالا ءجۇرىپ اتراۋعا ءجۇز شانا بالىق جىبەردىك، بەينەت كوردىك. ءقازىر ىعىسقا ۇشىراپ، قاتەر ۇستىندە تۇرمىز. ءولىپ كەتۋىمىز دە مۇمكىن. ال، ءبىزدىڭ اۋلاعان بالىعىمىزدىڭ اقشاسى تالاسوۆتاردىڭ قالتاسىنا تۇسەدى. ول ءوزى بەينەت كەردى مە، جوق. جۇمساق كروۆات ۇستىندە راحاتتانىپ ماۋجىراپ جاتىر. ءبىز بەينەتتىڭ اۋىرىن تارتىپ تابامىز. ولار جاتىپ جەيدى. نەگە؟ بىزدە قۇرال جوق، ولاردا قۇرال بار. بايلارعا جاڭا بازار كەرەك بولادى ەكەن. پاتشا ۇكىمەتى كورشى ەلگە سوعىس جاريالايدى. سوعىساتىن كىم؟ ەكى ەلدىڭ ەڭبەكشىسى. ءبىر-بىرىمىزدى قىرامىز. بازار كەرەكتى بايلاردىڭ ءوزى سوعىسقا بارمايدى. ۇيىندە جاتىپ، ەكى ەلدىڭ ەڭبەكشىسىن پايدالانادى. بۇنى ازسىنىپ، ەكى ەلدىڭ پاتشاسى ۇستىمىزدەن بومبا تاستاتادى. ءوزىمىز سوعىستا ولەمىز. اشىققان قاتىن-بالامىز نان سۇراي بارسا ۇلى مارتەبەلى پاتشامىز ولارعا وق جاۋدىرىپ، قىرعىنعا ۇشىراتادى. جۇمىسشىلار قوجالارىنا قارسى باس كوتەرەدى، ەڭبەكاقىمىز از، جۇمىس ۋاقىتى كوپ، دۇنيە قىمبات دەپ ارىز ايتىپ پاتشاعا بارادى. پاتشا ولاردى پوليسەي قىلىشىنىڭ استىنا الادى. شارۋالار جەر يەلەرىنە قارسى باس كوتەرەدى، پاتشا سولداتى ولارعا وق اتادى... 1905 جىلدىڭ ۋاقيعاسىن ەسىتىپ پە ەدىڭدەر؟..
— يا، ەسىتكەنبىز، — يۆان پەتروۆيچ كۇرسىنە باسىن يزەدى، — كوپ ادام قىرىلىپتى عوي...
— يا، كوپ ادام ءولدى، — ميحايل يۆانوۆيچ اۋىر ءبىر جاعدايدى ەسكە تۇسىرگەندەي، ۇلكەن كوگىلدىر كوزىمەن اركىمنىڭ جۇزىنە ۇزاق ءۇڭىلىپ، ويلانىپ كەتتى، — مەنىڭ قارىنداسىم دا، قالىڭدىعىم دا سول قىرعىندا وققا ۇشقان كۇندەرى مەن ءوزىم دە جاپون وعىنىن جاراسىنان ءالى تولىق جازىلىپ تا بولعان جوق ەدىم... يا، سولاي دوستار؟
— ميحايل يۆانوۆيچ، — ودىرباي كۇرسىنە تىستەندى، — ونداي جاۋىز پاتشانىڭ قاجەتى قانشا؟ لاقتىرىپ تاستاماي ما؟
— لاقتىرىپ كور. پاتشانىڭ سولداتىن، پوليسياسىن قايدا قوياسىڭ؟
— سولدات دەگەن ەڭبەكشىلەردىڭ بالالارى دەدىڭىز عوي. ولار نەگە لاقتىرىپ تاستاپ ايدا؟ — دەيدى ودىرباي تاڭدانىپ.
— ولاردىڭ ءبارى بىردەي ءوز ماقساتتارىن تۇسىنە قويا ما، كىم جاۋ، كىم دوس ەكەنىن اڭعارا ما؟ مىنە، ءبىز وسىندا وتىز ەكى ادام بارمىز. ءبىراق پىكىرىمىز الا-قۇلا. اناۋ اساۋبايدى تالاسوۆتار اراققا ساتىپ العان، يۆان پەتروۆيچ پەن جالىقپاستى ءدىن ۋىمەن ۋلاعان. ءبىراق، يۆان پەتروۆيچ ءقازىر دۇرىس جولعا تۇسە باستادى. اتامان مەن حۆاستۋنوۆ سياقتى جەكە ءوز باسىنىڭ قامىن كوزدەپ، اداسىپ جۇرگەندەر، ءوز ورتاسىنان الىستاۋشىلار ءالى از با ەكەن؟
— ۋھ، ا-ah، — اتامان اۋىر كۇرسىنىپ قينالا دەم الدى، — ۋھ، جانىم-اۋ...
— سولاي، دوستار، سولاي، — ميحايل يۆانوۆيچ باسىن يزەدى، — جارىماعانداردى جارىلقاۋ ءۇشىن الدىمەن مەملەكەتتىك قۇرىلىستى وزگەرتۋ كەرەك.
— سولاي دەيسىز، ميحايل يۆانوۆيچ!
— سولاي، ارمانشىل دوستىم، سولاي، — ميحايل يۆانوۆيچ ءسال جىميعان كۇيى ارماننىڭ جۇزىنە ءۇنسىز ۇزاق قارادى، — ارمان! قانداي تاماشا ات. سەنەن اكەڭ ۇلكەن ءۇمىت ەتكەن شىعار. سەنىڭ جاقسى ادام بولىپ، حالىققا قىزمەت ەتۋىڭدى ارمان ەتكەن شىعار. يا، تاماشا ات، تاماشا. ءوزىڭ دە اتىڭا لايىق ارمانشىل ادامسىڭ. ارمان دەگەن ادامعا ويلار سالادى، ول ويلار ادامدى ىلگەرى سۇيرەيدى. سولاي، ارمانشىل دوستىم!
— يا، اكەم بيشارا مەنەن ۇلكەن ءۇمىت تە كۇتكەن شىعار، — ارمان اۋىر كۇرسىندى دە، ءوزى ءومىرىنىڭ ەڭ ەلەۋلى كەزەڭدەرىن ەسكە تۇسىرگەندەي، ۇزاق ويلانىپ بارىپ، اڭگىمەسىن جالعادى، — مەنىڭ اكەم وسى اتامان كەسكىندەس، قارا بۇجىر ادام ەدى. راس، ول اتاماننان گورى سۇڭعاق بولاتىن. شەشەم بالا كوتەرمەپتى. اتا-انا بالا ءسۇيۋدى ارمان ەتىپتى. سارعايعان اكە وتىزداردان اسقاندا مەن ومىرگە كەلىپپىن. انام مەنى قولىنا العاندا ارمانىم دەپ ماڭدايىمنان ءسۇيدى. اكەم دە مەنى ارمانىم دەپ توسىنە كوتەرىپتى. ءسويتىپ، مەن ارمان اتالىپپىن. شەشەم ات جاقتىلاۋ كەلگەن اق سارى ادام ەدى. ءالى كۇنگە دەيىن كوز الدىمدا. ەكى قاسىنىڭ اراسىندا مونشاقتاي قارا مەنى بولاتىن، — ارمان اعاي وڭ قولىنىڭ ساۋساعىمەن ماڭدايىنداعى مەڭىن باسىپ كۇلدى، — اسىلى مىناۋ قارا مەڭ ماعان انامنىڭ قوسقان ۇلەسى بولسا كەرەك. اتا-انانىڭ تۇنعىشى دا، كەنجەسى دە مەن بولدىم. مەن جەتى جاسقا شىققاندا شەشەم بيشارا حولەرا اۋرۋىنان قايتىس بولدى.اكەم قايتىپ ۇيلەنبەدى. ەكەۋدەن-ەكەۋ قالدىق تا قويدىق. اكەم قايدا بارسا مەن سوندا، ەرەمىن دە جۇرەمىن. وسىلاي ءجۇرىپ ونعا جەتتىم. اكەمنىڭ كىشكەنە عانا كونە قايىعى بولاتىن-دى، ەكەۋمىز سول قايىقپەن بالىق اۋلايتىنبىز. جاعادا بالىق از بولعان سوڭ ءبىر كۇنى توڭىرەككە شىعىپ كەتتىك. ول كۇنى اسپان الابۇلتتاۋ ەدى. كەشكە قاراي اۋدى قۇرىپ تاستاعانبىز. ىڭىردەن باستاپ-اق شىعىستان كوتەرىڭكى جەل پايدا بولعان-دى. بارا-بارا جەل ابدەن جەلىگىپ الدى. اكەم ءبىراز جاسقا كەلگەن، ۇيقىسى سەرگەك مازاسىزداۋ ادام ەدى. كىشكەنە قايىقتىڭ ورەسىنەن بيىك، تىم تەرەڭگە تۇنەگەندىكتەن بە، ول كۇنى ءتىپتى مازاسى كەتتى. مەزگىل-مەزگىل سۋ توگىپ، كىرىپ-شىعىپ ءجۇر. ءبىر كەزدە «ويباي، ويباي، باستى، باستى!» دەگەن اششى داۋسى ەستىلدى اكەمنىڭ. اتىپ تۇردىم، ءبىر نارسە cap-cap ەتەدى. ليۋكتەن باسىمدى كوتەرسەم، قوس جەلكەندى ءبىر ءداۋ كەمە كەلىپ-اق قالعان ەكەن. ءبىزدىڭ ويبايىمىزدى ەلەگەن دە جوق. ونسىز دا قاۋساپ تۇرعان جامان قايىقتى ورتاسىنان ەكى ءبولىپ، ومىرىپ وتە شىقتى. قايىقتى يتەرەمىن دەپ جارماسقانىمدا كەمەنىڭ تۇمسىعىنداعى ۇلكەن ياكورگە ءبىر قولىم تيگەندەي بولىپ ەدى، ءىلىنىپپىن دە كەتىپپىن. ويباي سالىپ تىرمىسىپ جاتىرمىن. «ۇندەمە، مۇقيات ۇستا دا، ەپتەپ كوتەرىلە بەر» دەيدى كەمە تۇمسىعىنىڭ ەكىنشى جاعىنان ماعان تانىس ءبىر داۋىس. سۇيتسەم، اكەم ەكەن. وسىنىڭ ارتىنشا ءبىر جۋان كەسپەلتەك اعاش جوعارى كوتەرىلىپ بارىپ، سارت ەتە قالدى. كەمەنىڭ ۇستىندە بىرەۋگە بىرەۋ زەكىپ، ورىسشا سويلەگەن شاڭ-شۇڭ داۋىستار ەستىلدى. وندا ورىستى جاڭادان عانا كورگەن كەزىم، زارەم ۇشىپ كەتتى دە، بۇعا قويدىم. ەندى ازدان كەيىن ءبىر ادام ەڭكەيىپ كەلدى دە، مەنى كەمە تۇمسىعىنان كوتەرىپ الدى. تاۋداي بىرەۋ ەكەن. باقىرىپ قويا بەردىم.
— قورىقپا، بالاقاي! — دەدى الگى ادام. داۋىسىندا ماعان اشۋ كورسەتۋ ەمەس، مەيىرىمدىلىك بار.
— اكە، اكە! — دەپ كەمەنىڭ وڭ جاق تۇمسىعىنا قاراي ەڭكەيە بەردىم.
— كەرەك ەمەس، بارانچۋك، سەنىكى اكە، مەنىكى! — دەپ الگى كىسى ءوز قۇشاعىنا تارتىپ الدى مەنى.
ەندى قاراسام، ءدال تۇمسىقتا سەرەيىپ ءبىر قازاق جاتىر ەكەن، «اكە، اكە!» دەپ باقىرىپ، ۇستىنە قۇلاپ كەتتىم...
— اھ، نە دەيسىڭ؟ — مانادان بەرى اۋىر-اۋىر كۇرسىنىپ، مازاسىز جوتەلىپ جاتقان اتامان الدەنەندەي اششى داۋىسپەن ايقايلاپ جىبەردى. — ءول-تىر-دى دەي-مى-سىڭ. قازاق پا؟
— يا، قازاق ەكەن، اقساقال — دەدى ارمان كۇرسىنىپ.
— قا-زاق، ەك-ەن؟ — اتامان دا كۇرسىندى، — اي-تا بەر.
— يا، قازاق، — ارمان ءبىراز بوگەلدى دە اڭگىمەسىن جالعادى، — ول نە حوروش، ونى وسى اعاش ۇردى، سەنىكى اكە سۋ ءولتىردى ول! — دەدى مەيىرىمدى ادام.
سويتسەم، مانا جۋان كەسپەلتەك كوتەرىلگەندە مەنىڭ اكەمدى الگى قازاق شەكەدەن ۇرىپ، سۋعا قۇلاتقان ەكەن عوي...
— اتتەڭ ءيتتىڭ كۇشىگى-اي، — ودىرباي جۇدىرىعىن تاس ءتۇيىپ ورنىنان كوتەرىلدى، — بايلاردىڭ ءبىرى شىعار، ءا؟ تاپپادىڭ با؟
— يا، ءوزىم دە اتتەن دەۋمەن ءجۇرمىن، — ارمان ماڭدايىن قولىمەن سۇيەپ، بوگەلىپ قالدى، — بايدىڭ قول شوقپارى شىعار-اق.
— وندا نەگە كەدەيدى ولتىرەدى؟ — دەدى تىلەك.
— كىشىگىرىم قايىقتاردى بايلاردىڭ كەمەسى قيراتىپ وتەتىن ۋاقيعالار كەپ كەزدەسەتىن ول كەزدە. ال، سىنعان قايىقتان كەمەگە جابىسقان ادامداردى ءولتىرىپ جىبەرەتىن-دى. ويتكەنى، قىلمىستارىنىڭ ءىزىن جاسىرۋ كەرەك قوي. ەگەر كەمەدەگى ءجۇمىسشى بۇدان باس تارتسا، نە بولعان ۋاقيعانى بىرەۋگە ايتسا ولاردىڭ وزدەرىن ءولتىرىپ جىبەرەتىن-دى. ول كەزدە عانا ەمەس، قازىردە دە سولاي...
— يا، ونداي ۋاقيعالار ءجيى كەزدەسەتىن، — اتامان تاعى دا ءبىر كۇرسىنىپ، بۋلىعا جوتەلدى.
اڭگىمە اياقتالماي قالدى. قوس جاقتان اڭنىڭ ايقايلاعانىنا ۇقساس ءبىر جەكسۇرىن داۋىس ەسىتىلدى. جۇگىرىپ بارساق، ايدىنعالي اعاي «جەر ساندۋعاشىنىڭ» كەۋدەسىنە قونىپ العان. كەڭىردەگىن جانشىپ جاتىر.
— ۋا، ءولتىر ءيتتىڭ بالاسىن، — يۆان پەتروۆيچ «ەسەر دوستىن» ەكى-ۇش رەت تەۋىپ جىبەردى دە، اۋرۋدان السىرەگەن ايدىنعاليدىڭ قولىن يتەرە تاستاپ، حۆاستۋنوۆتى ءوزىنىڭ قايراتتى قولىمەن قىلعىندىرا باستادى، — ءبىزدى ولىمگە ايداعان وسى دوڭىز.
— ۋا، مىناۋ اساۋبايدى دا قوسا باۋىزداۋ كەرەك، — قازانعاپ اعاي اساۋباي جىندىنىڭ كەڭىردەگىنە جارماستى، — بۇنى تالاسوۆ ءبىزدىڭ ۇستىمىزدەن باقىلاۋشى ەتىپ...
— توقتاتىڭدار جىگىتتەر، — ميحايل يۆانوۆيچ قازانعاپقا زەكىپ تاستادى دا، — يۆان پەتروۆيچ «جەر ساندۋعاشىنىڭ» ۇستىنەن سۇيرەپ الدى، — بۇلاردىڭ كىم ەكەندەرى ماعان كوپتەن-اق تۇسىنىكتى. اساۋبايدى قويشى. ول ەكى جاققا دا پايدا كەلتىرە الماس. ال، مىناۋ قاتەرلى دوڭىز. ءبىز بۇلار ءۇشىن جاۋاپ بەرەمىز. سوندىقتان دا ەلگە امان ورالاتىن بولساق، بۇلاردى امان اپارىپ، ءوز قولدارىنا تاپسىرۋىمىز كەرەك. ولتىرگەندى بىلاي قويىپ، ولىمنەن قورعاۋ كەرەك بۇلاردى. ايتپەسە جالاسىنا قالامىز... تۇسىنىكتى مە؟
— تۇسىنىكتى، — قازانعاپ اعاي كۇرسىندى، — ءبىراق، ەلگە بارامىز با؟.. اتامان ايتقانداي تولقىندا تۋىپ، تولقىندا ولەمىز بە؟
— جوق، دوستىم، — ميحايل يۆانوۆيچ قازانعاپتى جاۋىرىنعا قاقتى، — ءبىزدىڭ تولقىندا تۋعانىمىز راس، ءبىراق، تولقىندا ولمەيمىز. ءبىز ولىمگە قارسى كۇرەسەمىز ءولىمنىڭ ءوزىن جەڭىپ شىعامىز...
— اۋزىنا ماي!
— ايتقانىڭ كەلسىن!
— جۇرىڭدەر، دالاعا شىعالىق. ايدىنعاليدى اتاماننىڭ شاناسىنا اپارىپ جاتقىزىڭدار.
جالىقپاس باستاعان ۇمىتسىزدەر توبى ايدىنعاليدى اتامان شاناسىنا الىپ بارادى. اساۋباي دا سولارمەن ىلەسە كەتتى. ميحايل يۆانوۆيچتىڭ جانىندا ماناعى جىگىتتەر عانا قالدى. قوس الدىنداعى قامىستا جۇرەمىزدەن وتىرمىز.
— ودىرباي، — ميحايل يۆانوۆيچ ودىربايعا قارادى، — سەن لازار باتاعاسىنا كوشەمىن دەدىڭ بە؟
— يا، ميحايل يۆانوۆيچ.
— دۇرىس، مەن قولدايمىن. سەن ءبىزدىڭ ول باتاعاداعى ءوز ادامىمىز بولاسىڭ، — ميحايل يۆانوۆيچ توڭىرەكتەگى سەرىكتەرىن سىنشىل كوزىمەن شولىپ ءوتتى، — يۆان پەتروۆيچ، ءسىز «اق بورىك» باتاعاسىنا، ءاشىم، سەن سوروكين باتاعاسىنا، تىلەك، سەن سامويل باتاعاسىنا كوشۋگە ءتيىستىسىڭ...
— يا، وندا نە ىستەيمىز؟
— نە ىستەيمىز؟ — ميحايل يۆانوۆيچ ماعان كوز قيىعىن سالدى دا، كەرى بۇرىلدى، — ونى كەيىن ايتارمىن...
مەن تۇسىنە المادىم. اپات ۇستىندە سىنالعان سەرىكتەرىڭ ءار جەرگە ءبولىپ جاتقانىنا تاڭداندىم دا، ميحايل يۆانوۆيچتىڭ بەتىنە قارادىم. ەكى-ۇش كۇننەن بەرى اياق ءۇستى اۋىرىپ جۇرگەندى، باسىن قىزىل ورامالمەن تانىپ العان ەكەن، اۋزىندا سۇيەك ساپتى ترۋبكا، ەكى قولىمەن يەگىن سۇيەپ، ۇلكەن ويعا كەتىپتى. تەڭىز تۇستەس جاسىل كوزىن قارا-كوك تۇڭعيىقتىڭ وڭتۇستىك باتىسىندا تۇرعان ءزاۋلىم مۇزداۋىنا قاداپتى. ترۋبكادان كوك ءتۇتىن بۋداقتاتىپ، ءبىراز ۋاقىت ءۇنسىز وتىرعاننان كەيىن كۇرەڭ مۇرتىن ءبىر شيىرىپ الدى دا، باياۋ عانا اندەتە باستادى. باستا ءسوزى ايتىلماي، تەك سازى عانا ەستىلگەن ءان بىردەن-بىرگە جىگەر قاناتىن جوعارى سەرمەپ، شارىقتاپ ۇشار قىرانداي اۋەلەپ الدى.
ناۆەرح ۆى، توۆاريششي!
ۆسە پو مەستام!
پوسلەدنيي پاراد ناستۋپاەت.
ۆراگۋ نە سداەتسيا ناش گوردىي
«ۆارياگ»،
پوششادى نيكتو نە جەلاەت...
پودوبەن كرومەشنومۋ ادۋ!
ۆ پرەدسمەرتنىح مۋچەنياح ترەپەششەت تەلو
ۆوكرۋگ گروحوت، ي دىم، ي ستەنانيا،
ي سۋدنو وحۆاچەنو مورەم وگنيا...
— يا، — ۇزاق ءاندى اياقتادى دا، تاريحي ءبىر ۋاقيعانى ەسىنە تۇسىرگەندەي ميحايل يۆانوۆيچ اۋىر كۇرسىندى، — بۇل ولەڭنىڭ نە تۋرالى ەكەنىن بىلەسىڭدەر مە؟
انگە كەيدە سوزبەن، كەيدە سازبەن قوسىلىپ وتىرعان ارمان اعايدان وزگەلەر باسىن شايقاستى.
— جوق، بىلمەيمىز.
— بىلمەسەڭدەر تىڭداڭدار. 1904 جىلدىڭ قىسى. مەن وندا ورىس سوعىس فلوتىنىڭ «ۆارياگ» دەپ اتالاتىن كەمەسىندە ماتروسپىن. توسىننان سوعىس باستالدى دا كەتتى. جاپوننىڭ بىرنەشە سوعىس كەمەسى «ۆارياگ» كورابلى مەن «كۋرەەس» قاتەرىنە شابۋىل جاسادى. دۇشپان كوپ، ءبىز از. كۇش تەڭ ەمەس. قاپتاعان جاۋعا قارسى ۇمتىلدىق. توڭىرەك تۇتەگەن جوق. جاپون سناريادى جان-جاقتان قارداي بورادى. اشۋلى وق تەكپىسىمەن كوتەرىلگەن تەڭىز سۋى بيىك سىرىقتاي اسپانداپ بارىپ، ۇلكەن كەمەنىڭ ءۇستىن جاۋىپ وتەدى. زەڭبىرەگىمنىڭ تۇسىنا جاۋدىڭ ءبىر كورابلى كەلىپ-اق قالعان ەكەن، نىسانالاپ الدىم دا، زەڭبىرەك تۇتقاسىن تارتىپ-اق جىبەردىم. ەندى قاراسام جاپون كەمەسىنىڭ ءۇستىن جالىن جاۋىپ الىپتى. ارتىنشا شاتىر-شۇتىر ەتە قالدى. «سول كەرەك ساعان، سامۋراي!» دەپ كۇلىپ جىبەردىم. جاۋ كەمەسى تومەندەي-تومەندەي بارىپ سۋ تۇبىنە شوكتى. الدەن ۋاقىتتا ءوز كەمەمىزدىڭ ۇستىنەن دە ابىرجىعان ايقاي-شۋ ەستىلە باستادى. باسىمدى كوتەرىپ السام، جالىن قۇشاعىندا قالىپپىز. استىمىز تۇڭعيىق تەڭىز. ءۇستىمىز جاسىل جالىن. زەڭبىرەكشىلەردەن وزگەلەر ءورتتى سوندىرۋگە جۇمىلدى. جاپون كەمەلەرى بىزگە تايانىپ كەلەدى. ەندى «تۇتقىن بولىڭدار!» دەگەن بەلگى جاساپ، جالاۋلار سەرمەيدى. «ءما، ساعان، تۇتقىن!» دەپ زەڭبىرەك نىساناسىنا الدىم. وزگە زەڭبىرەكشىلەر دە وق جاۋدىردى. الدەن ۋاقىتتا جاۋدىڭ ەكى كەمەسىنىڭ تاعى دا سۋ تۇبىنە باتىپ بارا جاتقانىن ءبىر بايقاپ ەدىم، جانىمداعى جولداسىم مەنى قاعا قۋلادى. سۇيەمەك بولىپ تۇرا ۇمتىلدىم. ون اياعىم باستىرمايدى. اۋىر جارالانعاندىعىمدى سوندا عانا اڭعاردىم. جاۋ ەندى باتىل شابۋىلداي الماي شەگىنە بەردى. ءبىز ءورتتى سوندىرە سالىپ، پورتقا قاراي جىلجىدىق. مىنە، بۇل ءان سول قاھارمان كەمەنىڭ قاپتاعان جاۋدى عانا ەمەس، جالىن ورتاسىندا ءجۇرىپ، انتالاعان ادالدى جەڭگەن باتىر ماتروستارىنا ارنالعان. ۇقتىڭدار ما؟
— ۇقتىق. شىن باتىرلىق، — ارمان جالىقپاسقا قارادى، — ءسىز بولساڭىز الگى جەردە نە ىستەر ەدىڭىز؟ جىگەرلەنۋدىڭ ورنىنا جاسىن بەرەسىز. ولەڭنىڭ ءسوزى نەتكەن كۇشتى ەدى. «ۋا، جولداستار، ءبارىڭ دە جوعارى كوتەرىلىپ، ورىندارىڭا تۇرىندار. اقىرعى ايقاس باستالدى. ءبىزدىڭ تاكاپپار «ۆارياگ» دۇشپانعا بەرىلمەيدى! تىزە بۇگىپ، ساۋعا دا سۇرامايدى. زەڭبىرەكشىلەر، ايقاسقا دايىندالىڭدار! ءبىز انتالاعان ادالعا قارسى ۇمتىلامىز. توڭىرەك تۇتەگەن وق. كەمە ءۇستىن ءورت جاپتى. ءبىز اشىق تەڭىز بەتىندە ولسەك تە، ايقاسپەن ولەمىز...» وسىلاي دەگەن بە، ميحايل يۆانوۆيچ؟ بىزگە دە وسىنداي جىگەر كەرەك.
— دۇرىس ايتاسىڭ، — ميحايل يۆانوۆيچ باسىن يزەپ، اركىمنىڭ جۇزىنە ءۇڭىلدى، — دۇرىس ايتادى. ءولىمدى جەڭەر جىگەر كەرەك بۇندايدا.
ناۆەرح ۆى، توۆاريششي! ۆسە پو مەستام!
پوسلەدنيي پاراد ناستۋپاەت!
ۆراگۋ نە سداەتسيا ناش گوردىي «ۆارياگ»،
پوششادى نيكتو نە جەلاەت!..
ميحايل يۆانوۆيچتىڭ تاماعىن كەرنەي، كوتەرىپ سالعان كۇشتى داۋسىنا بۇل جولى جۇرت ىڭىلداپ بولسا دا، تۇگەل ءۇن قوسقان ەدى، تۇڭعيىق تەڭىز تەربەلگەندەي، اشىق اسپان دا جاڭعىرىعىپ جۇرە بەردى. وسى جىگەرلى جىر ءولىمدى دە جەڭەتىن ۇلى كۇش سياقتى ەستىلدى قۇلاققا. مەنىڭ كوز الدىمدا جاسىل جالىن جامىلعان «ۆارياگ» كورابلى، جاۋ كەمەسىن زەڭبىرەك نىساناسىنا العان ميحايل يۆانوۆيچ تۇردى. مۇمكىن، ميحايل يۆانوۆيچ وندا ۋىلجىعان جاس جىگىت-اق بولعان شىعار. ءبىراق، مەن ونى ءدال وسى قالپىندا كورگىم كەلەتىن ءتارىزدى. اقىل توقتاتقان ەگدە ادامنىڭ الگىنى جۇزىنەن كوز الماي قاراۋدامىن. ون سامايىنداعى اق شاشى دا، بەتىندەگى ءاجىم دە ءدال سول ءبىر اۋىر ايقاستىڭ ءىزى بولۋعا ءتيىستى. مۇمكىن، ءتىپتى ماڭدايىنا بايلاعان مىناۋ قىزىل ورامال دا سول كۇنگى جارانىڭ قانى بار شىعار-اۋ. ونىڭ ترۋبكاسىنان بۋداقتاتقان كوك ءتۇتىن «ۆارياگ» كەمەسىنىڭ ءۇستىن جاپقان ءورت تۇتىنىندەي كورىندى...
— ميحايل يۆانوۆيچ، — ءان اياقتالعاننان كەيىن ارمان اعاي قاھارمان «ۆارياگ» كەمەسىنىڭ باتىر ماتروسىنا بۇرىلدى، — اتاماننان ەندى قايران جوق. ءقازىر ءبىز دە سول «ۆارياگ» كەمەسىندەگىلەر ءتارىزدىمىز. استىمىز تەڭىز، ءۇستىمىز جاڭبىر. مىناۋ تۋىرلىقتاي مۇز ارالىن ەندى «ۆارياگ» كەمەسى دەپ اتالىق. ءسىز سول كەمەنىڭ كاپيتانى بولىڭىز دا، قوستى ءوزىڭىز باسقارىڭىز. سولاي ما جۇرت.
— دۇرىس ايتادى.
— باسقارىڭىز.
جۇرت تۇگەل ءبىر دۋىلداپ الدى. ميحايل يۆانوۆيچ از ويلانىپ وتىردى دا، ورنىنان كوتەرىلدى. تۇنەرىپ وتىرعان جىگىتتەر دە تۇرا باستادى.
— جارايدى. بيلىكتى ماعان بەرسەڭدەر تىزىلىڭدەر قاتارعا، — قوس ادامدارى ميحايل يۆانوۆيچتىڭ ەكى جاعىن الا تىزىلە قالدى. مەن ميحايل يۆانوۆيچتىڭ وزگەلەردەن ءارى بيىك، ءارى تولىق، مىقىندىعى ءسال جىڭىشكە بولعانمەن كەۋدەسى تىم كەن جاتقان، ەكى يىعىنا ەكى ادام مىڭگىزەرلىك كەسەك تۇلعا ەكەنىن ەندى عانا بايقادىم. ول زەيىندى كوگىلدىر كەزدەرىمەن جۇرتتى تاعى دا ءبىر شولىپ ەتتى دە، قىسقاشا بۇيرىق جاريالادى، — ءبىز قازىردەن باستاپ ءوزىمىزدى اسكەري ادام دەپ سانايمىز. اسكەري ادامدا تەمىردەي ءتارتىپ بولادى. الاۋىزدىق جاساعاندار جازالانادى. مەنىڭ كومەكشىم ارمان مەن ودىرباي. قالعاندارىن بىزگە باعىناسىڭدار. شارت وسى. ماقۇل ما؟
— ماقۇل، ابدەن ماقۇل.
ميحايل يۆانوۆيچتا بۇگىن ءبىر جاڭا جوسپار بار ءتارىزدى. ول ۇلكەن وي ۇستىندە تۇر. بىرەسە كومپاسقا ۇڭىلەدى، بىرەسە اتامان ءدۇربىسىن كوزىنە اپارىپ، كۇن ساۋلەسىمەن جارقىراپ تۇرعان مۇز تاۋلارىنا قارايدى. ارمان اعاي ەكەۋى الدەنەنى كەڭەسىپ، ۇزاق كۇبىرلەسىپ الادى. مەن اۋرۋلارعا قايناعان سۋ اپارا جاتىپ، ولاردىڭ كەيبىر سوزدەرىن ەستىپ قالدىم.
— كۇن بۇگىن بۇلتقا باتايىن دەپ تۇر ما، قالاي؟ — ارمان ەڭكەيە باستاعان كۇنگە قارادى، — قايتادان جەلدەتىپ كەتۋى مۇمكىن-اۋ؟
— ابدەن مۇمكىن. سوندىقتان وزگە ءبىر شارا كوزدەۋ كەرەك، — دەدى ميحايل يۆانوۆيچ،— ءبىزدى اناۋ بۋگوردان دا شەتىرەك الىپ كەتەتىن شىعار.
— ەندى نە امال بار؟
— ون ءتورت شانادا قىرىق ەكى بەلاعاش، جيىرما سەگىز تابان، جيىرما سەگىز اعىلەپ بار. اناۋ سىنعان كەمەنىڭ تاقتايىنىڭ ءوزى بەس كىسىلىك، — ميحايل يۆانوۆيچ اتامان مەرتىگەتىن كۇنى الىپ شىققان كەمە سىنىعىنا قارادى، — قامىس قانشا دەيسىڭ؟
— قىرىق بەس باۋ قامىس قالىپتى.
— سۇزگى مەن كۇرەك قانشا؟
— ون سۇزگى، ون اعاش كۇرەك، ون تەمىر كۇرەك.
— دەمەك، ەسكەك جەتكىلىكتى. ارقان دا جەتەدى. پروگوندى قوسپاعاندا ءار شانادا ءبىر سىرىق بار. اناۋ مۇز الاڭىن بارلاپ كەلەر مە ەدى؟
«بۇنىڭ ءبارىن نەگە ەسەپتەپ تۋر ەكەن؟» دەدىم دە وتە شىقتىم. اتامان ەكى كوزىن تاس جۇمىپ، ساندىراق ۇستىندە جاتىر ەكەن. «كۋزما، كۋزما... ماعان نە دەيسىڭ... مەنى ايىپتاعانشا، تۇمسىقتاعى مىناۋ بالانى، ۇرىپ ولتىرگەن مىناۋ قايداۋىلدى جازعىر. كەمەنىڭ قۇيرىعىن ۇستاپ تۇرعان مەن قايدان بىلەيىن... راس، قالعىپ تا كەتىپپىن. ايقاي، تارسىل شىققاندا ءبىر-اق ءبىلدىم...» ول جۇمۋلى كوزىنەن جاس پارلاپ، ەگىلىپ الدى. مەن اتاماندى «جىندانىپ كەتكەن شىعار» دەگەن ويمەن، اۋەلى ءوز بويىمدى ۇرەي بيلەپ شەگىنە باستاعان ەدىم. ساندىراق ەكەنىن بىلگەننەن كەيىن قايتادان جاقىنداي ءتۇستىم. مەنىڭ قامىسقا كوتەرىلگەن سىلدىرىمدى ەسىتتى دە، اتامان ەكى قولىمەن باسىن قورعاپ، باقىرىپ قويا بەردى... «ۇلىم... ولتىرمە مەنى، كەشىر، كەشىر مەنى... اناۋ قايداۋىلدى... جوق، جوق، مەندە كىنالى، قالعىپ كەتىپپىن... ءولتىر... تەز ولەيىن، جان شىڭعىرا كەڭىردەگىمدى... قوش، بيشارا، راۋشان. جەتىم سورلى جىلاما. اناۋ ءسالىم جەتىمدىك كورمەس-اۋ. اناسى بار عوي. راۋشانىم، شەشەم ەكەۋىڭ ەگىلەسىڭدەر عوي... ءبىر كەزدە و دا سەندەي ەگىلگەن شىعار... ءسال بوساتشى، جالعىزىمنىڭ ماڭدايىنان اقىرعى رەت سۇيەيىن... اھ، — اتامان شۇڭىرەك كوزىنىڭ كىرپىگىن زورعا قوزعاپ، ءسال كۇلگەندەي بولدى، — كەشىردىم دەيمىسىڭ؟» وسىدان كەيىن ول ساندىراعىن توكتاتىپ، اۋىر ىڭقىلعا كوشتى دە كەزەرگەن ەرىندەرىن جالاپ، كۇبىرلەي بەردى.
— اتا، اتا، مىنە، سۋ، — مەن اتاماننىڭ ورتتەي ىستىق ماڭدايىن سول الاقانىممەن باسىپ، سۋسىندى اۋزىنا توسا بەردىم. اۋرۋ ادامنىڭ ايانىشتى ءحالى ءسابي جۇرەگىمدى ەلجىرەتىپ جىبەرسە كەرەك، داۋسىم ءسال دىرىلدەپ ەستىلگەن ەدى، كوزىمە جاس تا كەلىپ قالعان ەكەن، — اتا، شولدەدىڭىز بە، سۋسىن ءىشىڭىزشى.
— راۋشانىم، — اتامان كوزىن اشپاستان وڭ الاقانىمەن مەنىڭ قولىمدى سىرتىنان قىسا سيپادى، — ەندى جىلاماشى جالعىزىم، ول كەشىردىم دەدى عوي. ەندى مەن ولمەيمىن... قولىڭ جارىلعان با، قورلىق كوردىڭ بە وگەيدەن. راۋشانىم، ايتشى شىنىڭدى؟
— اتا، بۇل مەن، داۋىلمىن عوي. سىزگە سۋسىن اكەلدىم، ءىشىڭىزشى.
— Ah، داۋىلمىسىڭ. ارمان قايدا، ۇلىم، شاقىرشى ماعان.
— اتا، ءقازىر شاقىرايىن. سۋسىن ءىشىڭىزشى، شولدەدىڭىز عوي.
— سۋسىن دەيسىڭ بە، اكەل ۇلىم، — اتامان باسىن ءسال كوتەرىپ، سۋسىندى جۇتا سالدى دا، قايتادان كوزىن جۇمدى، — ارمان قايدا، ارمان، ول تاماشا جىگىت. سەن جاقسى كور ونى، ءتۇسىندىڭ بە، ۇلىم. شاقىرشى ماعان ارماندى.
— ءقازىر اتا، ءقازىر...
مەن جۇگىرە باسىپ كەرى ورالعاندا، مانا ارمان اعاي ايتقانداي كۇن كوزى بۇلت قوينىنا شوگىپ بارادى ەكەن. اتاماننىڭ الگى اماناتىن دا ورىنداي المادىم. ارمان مەن ودىرباي، يۆان پەتروۆيچ ۇشەۋى بىزدەن كوز ۇشى شالعاي تۇرعان مۇز تاۋىن بارلاۋعا كەتىپتى. قاراكوك تەڭىز ۇستىندە قالقىپ بارا جاتقان سالىن عانا كورىپ قالدىم. قازاندىق تۇبىندەگى ەكى باۋ قامىسقا ەكپەتىمنەن جاتتىم دا، بۋىلدىر مۇنار قوينىنان جىلت-جىلت ەتكەن وتىنان كوز الماي، ۇزاق قاراپ وتىر ەم، ۇيقتاپ كەتىپپىن. مەن سول ۇيقىدان تەمىردىڭ تەمىرگە سوعىلىپ، قاشىر-قۇشىر ەتكەن مازاسىز داۋسىنان وياندىم. جەر-جەردە فونارلار جىلتىلداپ، سۇيمەنمەن قۇرالدانعان ادامدار شانالاردى بۇزىپ جاتىر ەكەن. مۇز ارالىنىڭ وڭتۇستىگىندە دە وتتار كورىنەدى. تاسىر-تۇسىر جۇمىسقا جىلقىلار دا ەلەگىزىپ، كەزەك-كەزەك وقىرانادى. تۇرعان بويدا جۇگىرە باسىپ، شانا بۇزۋشىلاردىڭ جانىنا باردىم.
— بۇنى نەگە بۇزىپ جاتىرسىڭدار، اعا؟
— كورابل جاساپ جاتىرمىز، — دەدى قازانعاپ، — كوك تەڭىزدى كوكتەي وتپەكپىز، قوسشى بالا.
قازانعاپتىڭ سوزىنە قاناعاتتانباي، جاعاداعىلاردىڭ جانىنا بارعان ەدىم، بۇنداعىلار استى-ۇستىنە ايقىش-ۇيقىش اعاش، ورتاسىنا قامىس سالىپ، سال بايلاپ جاتىر ەكەن.
— قانە، ءمىنىپ كورىڭدەرشى، — ميحايل يۆانوۆيچ سۋعا تۇسىرىلگەن ءبىرىنشى سالعا الدىمەن ءوزى ءمىندى، — جوق، اساۋباي، سەن تۇرا تۇر. سەندەي جىگىتتەردىڭ ونىڭ كوتەرەدى. سالماقتىراقتارىڭ كەلىندەر. ەكى، ءۇش. جوق، قىنار ەمەس. قانە، ءتورتىنشىڭ ءمىنشى. ۋاھا، ءتىپتى، التى ادامعا مول جاتىر عوي دەيمىن. التى، باسە. جارايدى، ءىس ءبىتتى. ەندىگى قالعان سالداردى دا تۇسىرە بەرىڭدەر. قانە ەندى اۋرۋلاردى الىپ كەلىڭدەر.
— اناۋ نە وت؟ — دەپ سۇرادىم مەن.
— ول ارمان، مۇز تاۋى بەرىك قامال دەپ، ءبىزدى شاقىرىپ تۇر، — دەدى ءاشىم اعاي.
— جىگىتتەر، — دەدى ميحايل يۆانوۆيچ، — وسىدان وزگە امال جوق. جەر جيەگىنە ءجۇزىپ جەتە المايمىز. مىناۋ مۇز ارالىندا بۇدان بىلاي قالا بەرۋگە بولمايدى، ەندى كوكتەم باستالدى. كوپ ۇزاماي مۇز ءىرىپ كەتەدى. سوندىقتان نەدە بولسا تاۋەكەلگە بەل بۋدىق. ولسەك، تىرىلسەك تە اناۋ تاۋلاردىڭ بىرىنە جەتۋىمىز كەرەك. بۇدان قالساق كەش بولادى. بىرىنشىدەن، ءبىزدى تاۋ ەتەگىندەگى مۇز الاقانىن الىستاتىپ جىبەرەدى. ەكىنشىدەن، جەل سوعۋى ءسوزسىز. ءبىر سوعاتىن مەزگىل وسى تاڭ الدى. بۇدان قالسا، ءتۇس اۋا داۋىلداتاتىن شىعار. سالىمىز ءۇش ساعاتقا توزسە بولعانى، بارىپ قالامىز. مۇز تاۋىنا ءبىر جەتسەك، ماي ايىنا دەيىن قاۋىپ جوق. ارجاعىن تاعى كورەرمىز. مۇمكىن، يتبالىق سوققان كەمەلەرگە كەزدەسەرمىز. تىلەگەندەرىڭ مىنىڭدەر. تىلەمەگەندەرىڭدى زورلامايمىن...
— مۇمكىن، اساۋباي قالىپ-اق قوياتىن شىعار، — قازانعاپ مىرس ەتىپ كۇلدى دە، اساۋبايعا قارادى، — مانادان بەرى «بۇل اۋرە» دەپ كۇڭكىلدەپ ءبىتىپ ەدى.
— يا، دۇرىس ايتاسىڭ، — ميحايل يۆانوۆيچ قازانعاپقا يەگىن قاعىپ، كۇلىپ قويدى، — قالسىن وندا، ءتۇسىرىپ جىبەرە عوي.
— قانە، اسەكە، — قازانعاپ اساۋبايدى جەلكەدەن شاپ بەرىپ كوتەرە باستادى، — كومەكتەسەيىن، ءتۇسىڭىز.
— قازەكە، — اساۋباي ەڭىرەپ قويا بەردى، — ميحايل يۆانوۆيچ، قوي دەڭىزشى مىنا كىسىگە، مەن قالمايمىن.
جۇرت دۋ كۇلىپ جىبەردى.
— جارايدى، بارسىن ەندەشە، تۇسىرمەي-اق قوي، قازانعاپ. ال، تارتىڭدار ىلگەرى، ءساتتى ساپار، جىگىتتەر!
— ايتقانىڭىز كەلسىن.
— ميحايل يۆانوۆيچ، — قازانعاپ شۇرقىراعان جىلقىلارعا قارادى، — اتتاردى بوساتىپ كەتسەك قايتەدى. وبال عوي.
— وبال ەكەنى دە راس، ءبىراق بوساتۋعا بولمايدى. بوساتساق ءقازىر قۋىپ جەتەدى دە، سالىمىزدى تاپاپ، باتىرىپ جىبەرەدى.
— ميحايل يۆانوۆيچ، — دەدىم مەن جىلامسىراپ، — تور بيەنى دە تاستاپ كەتەمىز بە؟
— تاستاۋعا تۋرا كەلەدى، قاراعىم. كانە، جونەلدىك جىگىتتەر!
ءارقايسىسىنا بەس-بەستەن ادام مىنگەن التى سال كوك تەڭىزدى كەشە جونەلدىك. ەڭ الدىندا ءبىزدىڭ سال. كۇرەكپەن، شەڭبەرىنە كەنەپ ۇستالعان سۇزگىمەن قۇرالدانعان قاجىرلى جىگىتتەر ەسىپ كەلەدى. تولقىن شىلپ-شىلپ ەتىپ سالعا سوعادى. كەيدە بەتىڭە شاشىرايدى. وسى كەزدە جۇرەگىم زۋ ەتە قالادى. ءار سالدان جىلت-جىلت ەتكەن فونار ساۋلەسى كورىنەدى. ارتىمىزدا شۇرقىراپ اتتار قالىپ بارادى. الدەن ۋاقىتتا تاسىر-تۇسىر تۇياق داۋىسى ەستىلگەندەي بولدى. اسىلى، اتتار بايلاۋلارىن ءۇزىپ، شۇرقىراي شاۋىپ جۇرسە كەرەك. وسىنىڭ ارتىنشا تور بيەنىڭ شىڭعىرعان اششى ءۇنى ەستىلدى دە، سۋ سالدىر ەتە قالدى. مۇمكىن، ول ءبىزدىڭ سوڭىمىزدان تەڭىزگە قارعىعان شىعار. مەن ميحايل يۆانوۆيچقا سەزدىرمەي جىلاپ جىبەردىم.
— تەزىرەك، جىگىتتەر، تەزىرەك، — ميحايل يۆانوۆيچ شىعىستان كوشكەن تۇيدەك-تۇيدەك بۇلتقا ءبىر قارادى دا، كوڭىلىندە ەشبىر قورقىنىش جوق ادامداي كۇلىپ الدى، — تاۋەكەل دەگەن وسى، قىراندار. الدىندا وت تۇرسا دا تۇسەسىڭ دە كەتەسىڭ نە باتاسىن، نە شىعاسىڭ. قارمانباي ءولۋ قىلمىس. شىركىن، ورىس سۋرەتشىسى ايۆازوۆسكيي كورسەشى ءبىزدى، قامىس سالدىڭ ۇستىندە ءۇمىت وتىن جالت-جۇلت ەتكىزىپ، تۇندە جۇزگەن بالىقشىلار تۋرالى تاماشا سۋرەت جازار ەدى-اۋ! مىنە، قاراڭدارشى، تەڭىز رومانتيكاسى، تەڭىزشىلەر ءومىرى دەگەن وسى:
چتو زا جيزن مورياكا!
كاك پريۆولنا، لەگكا!
و زەملە نە گرۋستيم،
سلوۆنو كاك پتيسا لەتيم –
پو ۆولنام، پو موريام –
نىنچە زدەس، زاۆترا تام!..
مەن شىعىسقا قاراپ ەدىم، كەسەك-كەسەك رەڭسىز بۇلتتاردىڭ كوبەسى سوگىلىپ، جالاڭاشتانىپ العان ەكەن، بۇلت استىندا اق تاڭداق تارتقان كوكجيەك شاڭىتا قالىپتى. تەڭىزشىلەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا داۋىلداتا اتار تاڭنىڭ بەلگىسى بار ءتارىزدى. كۇرسىنە ءبىر دەم الدىم دا تەمەن قارادىم...
تەڭىز بەتى ازىرگە اشۋ كورسەتپەي، تىنىش جاتىر. ءبىراق، بار سيقىرىن ىشكە تارتقانداي تۇنجىراي ءتۇسىپتى. تەك جەل گۋ ەتسە بولعانى، مەيىرىمسىز شىنىراۋىنا تارتا جونەلەردەي. تەرەڭ تۇڭعيىق قويناۋىندا جالتىلداعان جۇلدىز ءبىزدى جۇتقالى كەلە جاتقان اجداھانىڭ كوزى سياقتى كورىنەدى. سالداعى فوناردىڭ سۋعا تۇسكەن ءالسىز ساۋلەسى الگى ءبىر جىرتقىش كوزىنەن ۇرەيلەنگەندەي ءدىر-دىر ەتەدى. قالتىراعان ساۋلەگە كوزىم تۇسكەن سايىن مەنىڭ جۇرەگىم دە مازا تاپپاي، بۋىندارىم بىرگە دىرىلدەيدى. ابدەن جاۋراعان ادامداي يەگىم يەگىمە تيمەي قالش-قالش ەتەمىن.
كوپ ۇزاماي تان. دا بوزارا باستادى. تاڭمەن بىرگە جەل دە ىشقىنىپ قويا بەردى. ماناعى ءبىر ءمۇلايىمسىپ جاتقان تىنىش تۇڭعيىق، ەندى ءبىرجولا اۋدارىلىپ كەتەتىندەي، دوڭبەكشىپ-دوڭبەكشىپ الدى. ءار جەردەن اعاراڭداعان تول قىن توبەلەرى شوكتىعىن كورسەتىپ، قامىس سالدى تەۋىپ-تەۋىپ تاستايدى. تەپكەن سايىن سۋ بوراسىنى ءۇستىمىزدى جابا ساپ، مازاق ەتىپ سىقىلىقتاپ كۇلگەندەي، سارقىراي قۇيىلادى. اساۋ تولقىن ۇستىمىزدەن العاشقى رەت قارعىپ ەتكەندە فونارلارىمىز لىپ ەتىپ وشە قالعان ەدى، ەندى سالداعىلاردىڭ ءجۇزىن دە كورسەتپەيتىن قارا كولەڭكە جاپتى. كىمنىڭ قانداي كۇيدە ەكەنىن تەك دىبىستان عانا اڭعارام. كەزەكتى تولقىن توبەمىزدەن اقىرا قارعىپ وتكەن بويدا ءبىزدىڭ سالىمىز تەرەڭ قۇزعا قۇلايدى دا، قارسى الدىمىزدا تاۋ شوقتىعىنداي قاراۋىتىپ، بىتەۋ تولقىن كەلە جاتادى. ول ءقازىر ءبىزدى شىنىراۋدان قايتىپ شىعارماي، ءبىرجولا تۇبىنە تارتىپ، تۇنشىقتىراتىن ءتارىزدى. مەن ميحايل يۆانوۆيچتىڭ سيراعىنا جارماسىپ، بۇعا تۇسەم دە، ارتقا قارايمىن. ارتىمىزدا دا اق كوبىك اتا ارسىلداپ، اۋدارىلىپ جاتقان مىڭ تولقىن. سول تولقىندار ىشىنەن قاراۋىتقان ءبىر نارسە قىلت ەتەدى دە، دەرەۋ باتىپ كەتەدى. بەينە ءبىر اتتىڭ باسى ءتارىزدى. ارتىنشا وسى تۇستان شۇرقىراعان جىلقى داۋسى ەستىلگەندەي بولادى. مەن مۇنى ءبىزدىڭ سوڭىمىزدان شىڭعىرا ءجۇزىپ كەلە جاتقان تور بيەگە ۇقساتام. «ميحايل يۆانوۆيچ، تور بيە...» — دەيمىن اياعىن قاتتى قۇشاقتاپ. ءبىراق، ميحايل يۆانوۆيچ مەنىڭ سوزىمە جاۋاپ بەرمەيدى. ونىڭ كوزىندە اتامان ءدۇربىسى، سول قولىمەن سالعا جارماسىپ، تىزەرلەپ العان.
— ەسىڭدەر، قىراندار، ەسىڭدەر، تەز، تەزىرەك!
جەل ماناعىدان دا گورى كۇشەيىپ، كوك جويقىن ەندى ءبىرجولا قۇتىرىنىپ العان ءتارىزدى. كەزەكتى تولقىن سالىمىزدى لاقتىرىپ، لاقتىرىپ تاستاپ ەدى. اساۋباي باقىرىپ قويا بەردى.
— ءوشىر، دوڭىز، ءۇنىڭدى، ايتپەسە لاقتىرامىن، — دەدى قازانعاپ قاتتى اقىرىپ.
اساۋباي قايتىپ ءۇنىن شىعارمادى. مەن دە تۇلابويىم تۇرشىگىپ، بۇعا قويدىم. بۇعىپ جاتىپ ارتىمداعى تولقىنعا كوز تاستاپ ەم، ماناعى قاراۋىتقان نارسە تاعى دا ءبىر قىلت ەتتى. بۇل جولى ونى ادامعا ۇقساتتىم دا، اكەمدى ەسكە ءتۇسىردىم. «اكە، اكە!» — دەدىم اقىرىن.
— ءاي، بالاقاي، سەن دە جىلاپ وتىرعان جوقسىڭ با؟ — ميحايل يۆانوۆيچ جۇزىمە ءۇڭىلىپ كۇلدى، — قورىقپا، قاتەرلى جەردەن ءوتىپ، ىقتىنعا تۇستىك. تولقىن دا باسەڭدەدى. مىنە، مۇز الاڭىنا دا كەلىپ جەتتىك. جەدەلدەتە كورىندەر، جىگىتتەر، ءبىر ءىلىنىپ الساق قاتەردەن قۇتىلدىق.
مەن انىق سەنە الماي العا قاراعان ەدىم. شىنىندا دا مۇز الاڭىنا جيىرما-وتىز قۇلاش جەر قالعان ەكەن.
— ۇستاڭدار، — دەدى ارمان اعاي، ۇشىنا تاس بايلاعان ۇزىن ارقاندى لاقتىرىپ، — بول، بول تەزىرەك.
تۇمسىقتاعى جىگىتتەردىڭ ءبىرى ارقانعا جابىستى.
— ۋا، ۇستا مىناۋ سىرىقتان، — ميحايل يۆانوۆيچ قولىنداعى ۇزىن سىرىقتى كەيىنگى سالداعى جىگىتكە ۇسىندى، — سەندەر كورشىلەرىڭدى تىركەستىرىڭدەر.
بىرىمىزگە-بىرىمىز سىرىق ۇشىن جالعاستىرا وتىرىپ، كوپ ۇزاماي، بيىك تاۋ ەتەگىندەگى تۇتاس مۇز الاڭىنا كوتەرىلىپ، سالدارىمىزدى دا سۋدان سۇيرەپ شىعاردىق. ءبىزدىڭ تۇياعىمىزدىڭ تۇتاس مۇزعا ءىلىنۋىن كۇتىپ تۇرعانداي داۋىل دا الاقۇيىنداتىپ، سوعا جونەلدى. اساۋ تولقىندار ەندى اق شۋدالى دۋلىعالارىن اسپانعا كوتەرىپ، شالقالاي جىعىلدى.
— مىنە، جىگىتتەر، — ميحايل يۆانوۆيچ سيراعىنا سوعىپ جاتقان تولقىندى ەلەڭ ەتپەستەن باتىستاعى كوگىلدىر ءبىر نارسەگە كوز تىكتى، — ەندى از كەشىككەندە تۇڭعيىق تۇبىنە كەتەدى ەكەنبىز.
— راحمەت، ميحايل يۆانوۆيچ، راحمەت، — قوس ادامدارى تۇگەل ءۇن قوستى، — ءبىزدى اجالدان قۇتقارۋشى ءسىز بولدىڭىز.
— سىزدەرگە دە راحمەت، — ميحايل يۆانوۆيچ كۇرەڭ مۇرتىن شيىرىپ، ماساتتانا كۇلدى، — كۇش بىرىكتىردىك تە تاۋەكەل تەڭىزىن كەشتىك. مىنە، اجالدى جەڭدىك دەگەن وسى بولادى. كۇش بىرىكتىرىپ، تۇتاس قيمىلداساق، ءبىز زۇلىمدىق الەمىن دە جەڭەمىز. راحمەتتى مىناۋ باتىر بارلاۋشىمىز ارمانعا ايتۋ كەرەك...
— ەكەۋىڭە دە راحمەت، باتىرلار.
مەن تور بيەمەن قوشتاسپاق بوپ، بۇگىن تاڭ الدىندا عانا اتتانعان ءوز مەكەنىمىزگە قاراپ ەدىم. سۋ بورانى ەشنارسە كورسەتپەدى. مۇمكىن، مىناۋ دۇلەي باتىرىپ-اق اكەتكەن شىعار. قوش، جەل جەتپەس تور بەدەۋ! اجالدان اراشالاپ تا قالا المادىم، جانۋار. جىلقىعا جانىم اشىپ تۇرعاندا اكەم ەسكە ءتۇستى دە، سەلك ەتە قالدىم. قايران اكە، قايداسىڭ؟ سەنىمەن كەزدەسەمىن دەگەن ويمەن تەڭىزگە شىققان ەدىم. تابا المادىم. امان-ەسەن قايتتىڭ با، الدە سەن دە اپاتقا ۇشىراپ، سۋ تۇبىنە باتتىڭ با؟ اكە، اكە، قايداسىڭ؟ كورىسەتىن كۇن بار ما؟ — مەن داۋىسىمدى شىعارماي، وزىممەن-وزىم ىشتەي ءۇنسىز تىلدەستىم. ءبىراق، ءارقايسىمىزدىڭ ىشىمىزدە نە جاتقانىن قاباعىمىزدان بايقايتىن ميحايل يۆانوۆيچ سەزىپ قالسا كەرەك.
— داۋىلپاز، نەگە مۇڭايىپ تۇرسىڭ؟ — دەدى ول مەنى باۋىرىنا تارتىپ.
— اكەمدى ويلاپ تۇرمىن، — مەن جۇرەك نالىسىن سىرتقا شىعارىپ، كۇرسىنىپ الدىم، — ولار دا اپاتقا...
— ۋايىمداما، بالاقاي، ولار امان-ساۋ ەلگە ورالدى.
— شىن ايتاسىز با، — مەن كوزىمدى ءسۇرتىپ كۇلىپ جىبەردىم دە، ميحايل يۆانوۆيچ قۇشاقتاي الدىم، — شىن ايتاسىز با؟ امان قايتقان با، اكەم؟
— اقماق بالا، مەنىڭ وتىرىك ايتقانىمدى قاشان سەزىپ ەدىڭ. اكەڭ امان، ەلدە ءجۇر. ەرتەڭ ءبىز دە امان ورالامىز. سوندا ۇلكەن توي بولادى. ۇقتىڭ با؟
— ۇقتىم، ۇقتىم، الاقاي...
مەن ميحايل يۆانوۆيچتىڭ وسى ءبىر سوزىنە ابدەن سەنىپ العان ەدىم، سوندىقتان دا اكەمنىڭ اماندىعىنا دا، ءوزىمىزدىڭ اپات قۇشاعىنان قۇتىلاتىندىعىمىزعا دا بۇدان بىلاي ەشبىر شەك كەلتىرمەدىم...
XIءى تاراۋ. ەر جىگىتتىڭ كوز جاسى
ءبىز جۇگىمىزدى جاياۋ سۇيرەتە كەلىپ، مۇز تاۋلارىنىڭ قويناۋىنا قوسىمىزدى تىگىپ ۇلگەرگەندە كۇن كوزى بۇلت قوينىنا ەنىپ كەتكەن ەدى. ميحايل يۆانوۆيچ ايدىنعاليدى سۇيەمەلدەپ، ارمان اعاي اتاماندى اكەپ جاتقىزۋعا ىڭعايلاندى. اتاماننىڭ ونسىز دا شۇڭىرەك كوزى تىم تەرەڭگە سۇنگىپ، جانارى دا كومەسكىلەنىپ كەتكەن ەكەن، ول ارماننىڭ موينىنان قۇشاعىن جازباي، ءارى ايانىشتى، ءارى جالىنىشتى پىشىنمەن، جاسقانا قارادى. بۇگىن ونىڭ، جۇزىندە ەشقانداي قۋانىشتىڭ دا، ءۇمىتتىڭ دە بەلگىسى جوق ءتارىزدى. اشاڭ بەتىندەگى قاراكۇرەڭ رەڭىنەن ءبىرجولا ايرىلىپ، سارعىلت-بوزاڭ تارتىپتى. كەڭسىرىك جەلبەزەكتەرى دە بىر-بىرىنە جابىسىپ قالعانداي قۇشىپ ءتۇسىپتى. كىرپىكتەرىن دارمەنسىز عانا قوزعاعان كەزدە ونىڭ قاراشىقتارىنان كۇل اراسىندا ءوشىپ بارا جاتقان شوكتىڭ اقىرعى جارقىلىنداي، ءۇمىتسىز ءبىر ساۋلەنىڭ ءالسىز ەلەسى عانا كورىنەدى. وسى ءالسىز ساۋلەنىڭ ءوزى دە بىردەن بىرگە باياۋلاپ، مۇنارتىپ بارا جاتقانداي. قاراقوشقىلدانا كەزەرگەن قالىڭ ەرنىن ارەڭ قيمىلداتىپ، ءبىر نارسە ايتۋعا تالاپتانادى. ءبىراق، جوتەلگە بۋلىعىپ، بوگەلىپ قالادى. اتامان اقىرعى كۇشىن بويىنا جىيعانداي ەرىندەرىن تىستەنە، قۇشاعىن قاپسىرا، باسىن ءسال كوتەردى دە، ارماننىڭ جۇزىنە ءۇڭىلدى. ونىڭ كوز جانارىنداعى ماناعى ءبىر ءالسىز ساۋلە ءدال وسى جولى ءسال مولايا تۇسكەندەي.
— ارمان، — اتامان داۋسى دىرىلدەپ، ءسوزىن ءبولىپ سويلەدى، — كەشىر، ۇلىم، كەشىر، مەنى...
— نە ءۇشىن كەشىرىم سۇرايسىز؟
— كە-شىر-دىم دە-شى... الەر ال-دىم-دا... مەن سو-دان كە- ءيىن...
— كەشىردىم، اقساقال، كەشىردىم. ءبىراق، نە ءۇشىن؟
— سە-نىڭ ا-كەڭ-نىڭ... قاي-ىعىن باس-قان مەن مىن-گەن كە-مە...
— اھ، نە دەدى، نە دەيدى؟
ارمان اعاي اتاماندى وزىنە قاراي جاقىنداتىپ، توسىنە قىسىپ الدى. باستا مەن ارماننىڭ بۇل قالپىن ومىرمەن ونسىز دا قوشتاسقالى جاتقان ءتىرى ولىكتى مۇسىركەگەنى شىعار دەپ ويلاعان ەدىم. ەندى قاراسام ءبىرجولا جانشىپ تاستاماق بولعانداي، قۋسىرىپ بارادى ەكەن. دوڭگەلەك كوزدەرىنىڭ اعى قىپ-قىزىل جالىن دارياسىنا اينالىپتى دا، ادەتتە كۇلىمدەپ قانا تۇراتىن قاراشىقتارى دا، قىزىل جالىن دارياسىنىڭ ورتاسىنداعى قاراكۇرەڭ شوق نۇكتەسىندەي جارق-جۇرق ەتە قالىپتى. قان كەرنەگەن تامىرلار شەكەسىنە قاراكوك يرەكتەر سالىپ، سىرتقا تەۋىپ شىعىپتى. ارمان بۋىندارى دىرىلدەپ، ءسال تەڭسەلگەن كۇيى، كوزىن جۇمىپ از تۇردى دا، اتاماننىڭ جۇزىنە جاڭادان ءۇڭىلىپ، كۇبىرلەي باستادى.
— Ah، ah! نە دەدىڭىز؟ — ارمان اعايدىڭ ۇنىندە بۇل جولى ءارى وكىنىش، ءارى مۇسىركەۋ بار ءتارىزدى، — اتتەڭ!..
— كە-شىر-دىڭ بە، ۇ-لىم.
— امالسىزبىن، — ارمان وكىنىش ءزىلىن كوتەرە الماعانداي باسىن كەۋدەسىنە ءتۇسىرىپ، كوزىن جۇمىپ الدى، — كەشىردىم...
— Pax-مەت، ۇ-لىم، — اتامان كۇنادان ەندى تازاردىم دەگەن قۋانىشىن سەزدىرگەندەي، ءسال ەزۋ تارتتى دا، ارتىنشا باياعى ءبىر ايانىشتى قالپىنا كوشتى. - جال-عى-زىم مە-نىڭ راۋ-شان وزى-ڭە اما-نات. سۇ-يە-گىم-دى ەل-گە جەت-كىز... اق-ىرعى تى-لە-گىم...
— اھ، - كوزىن جۇمىپ، تەڭسەلىپ تۇرعان ارمان اڭعارماي قالسا كەرەك، — اھ، نە دەيسىز، كىم دەيسىز؟ — دەدى ول، ءتىرى ولىكتىڭ جۇزىنە تەسىلە ءۇڭىلىپ.
— راۋ-شا-نىم...
اتامان جىلاماق بولعان ادامداي يەكتەرى كەمسەڭدەپ، وسى ءبىر ءسوزدى زورعا اياقتادى دا، قايتىپ تىلگە كەلمەدى. تەك كەۋدەسى عانا ءسال قيمىلدايتىن ءتارىزدى. مۇمكىن، وسى قالپىنىڭ وزىندە دە راۋشانىنىڭ اتىن جۇرەگىمەن قايتالاپ، جان دۇنيەسىمەن جىلاپ، وكسۋدە شىعار. ونىڭ بۇكىل دەنەسى ءسال جيىرىلىپ بارىپ قايتادان كەرىلگەندەي بولىپ ەدى، موينى دا وقىس سىلق ەتە قالدى. ەندى كەۋدەسىندەگى ماناعى ءالسىز قيمىل دا سەزىلمەيدى. تەگى ءبىرجولا ءۇزىلىپ كەتسە كەرەك. كەشە ءوز اكەسىن ولتىرگەن «جاۋىنىڭ» ولىگىن قۇشاعىنا قىسىپ ارمان اعاي اۋىر كۇرسىندى. ارينە، ول اتاماننىڭ ولىمىنە ەمەس، اكەسىن كىم ولتىرگەندىگىن كەش بىلگەندىگى ءۇشىن كۇرسىنگەن شىعار. مەن دە كوزىمدى سىعىپ الدىم. مۇمكىن، مەن اتامانعا دا ەمەس، ارماننىڭ اكەسىنە دو ەمەس، بىرىنشىدەن، ءوز اكەمدى ەسكە تۇسىرسەم، ەكىنشىدەن، اعا تۋرالى اڭگىمە بولعاندا اۋىر كۇرسىنگەن كوك لەنتالى قىزدىڭ ەندى ءبىرجولا جەتىم قالعانىنا جانىم اشىعاندىقتان جىلاپ تۇرعان شىعارمىن. قالتاما قول سالىپ ەدىم، اناۋ كۇنگى كونفەتتەردىڭ قاعازى ءالى ءجۇر ەكەن. الاقانىما قىسا قويدىم...
اتامان ولىمىنەن كەيىن جۇرت تۇگەل تۇنجىراپ، ءۇنسىز وتىرىپ قالعان ەدى. سول ورنىنان ەڭ العاش كوتەرىلگەن دە، ءبىرىنشى ءسوزدى باستاعان دا ميحايل يۆانوۆيچ بولدى.
— كانە، نە وتىرىس، — الگىدە عانا ءبىزدى اپاتتىڭ دۇلەي تولقىنىنان الىپ وتكەن ءۇمىت سالىنىڭ «كاپيتانى» ورنىنان كوتەرىلدى دە، توڭىرەگىندەگىلەرگە بۇيرىق رايمەن ءبىر قاراپ الدى. — تۇرىڭدار، جىگىتتەر، ولىك ارتىنان ءولۋ جوق. بۇل بۇرىسۋمەن ەندى از وتىرساق، ءبارىمىز دە جاۋراپ، اۋىرىپ ولەمىز. تەزىرەك وت جاعىپ، تىرشىلىك قامىنا كىرىسەلىك.
مويىندارىن يىق اراسىنا جاسىرىپ، بۇرىسە قالعان جىگىتتەر بىرەر سىلكىندى دە، ورىندارىنان كوتەرىلدى. مانا تولقىن كوشكەندە سۋ بولعان سىرتقى سىرما شالبارلارى مەن سىرما شولاق كۇرتەلەرى دە كەشكى ايازبەن توڭازىپ، ساقىر-سۇقىر ەتە قالعان ەكەن.
— ال، جىگىتتەر، — دەدى ميحايل يۆانوۆيچ، دالاعا شىققاننان كەيىن، قوس الدىندا جاتقان بەس-التى باۋ قامىستى كورسەتىپ، — الدىمەن مىناۋ قامىستى اياقتارىڭمەن جانشىپ شىعىڭدار، سودان كەيىن قولدارىڭمەن ءتۇتىپ، ۇلپالاڭدار. وت جاعىپ جىبەرەلىك. قازانعاپ، سەن اناۋ ءبىر رۋمپەلدى ۇساقتاپ جارشى. سىرتى سىرلانعان ەكەن، مۇمكىن، ىشىنە سۋ قويماعان شىعار.
ءبۇرىسىپ تۇرعان جىگىتتەر بەس باۋ قامىستىڭ بايلاۋىن شەشىپ تاستاپ، تاپاي جونەلگەن ەدى، قوس ماڭى كۇتىر-كۇتىر بولا قالدى.
— تاي-راي، راي-راي، — ميحايل يۆانوۆيچ بيگە لايىق ءبىر سازدى اۋىزبەن ويناپ، كۇلەدى، — اياقتارىڭدى تەز الىپ، مۋزىكا ىرعاعىنا ىلەسىڭدەر. مۇنى «قامىس تاپتاۋ ءبيى» دەپ اتايدى. اساۋباي، اساۋباي، جاندىراق قيمىلدا، تابانىڭنان ۇشقىن كورىنەتىن بولسىن. ءبىرازدان كەيىن قامىستىڭ ءوزى جانىپ كەتەدى.
الگىدە عانا تۇنجىراپ وتىرعان جىگىتتەردىڭ قاباقتارى جادىراپ سالا بەردى. ەندى ءبىرىن ءبىرى كەيدە يتەرە تاستاپ، كەيدە وزدەرىنە تارتىپ اپ، قامىس ۇستىندە تاپىرلاسا بيلەپ ءجۇر. ءتىپتى الگى ءبىر مۇڭايىسقاندارىن دا ۇمىتىپ كەتكەندەي، ءبىرىن ءبىرى ازىلدەپ، كۇلىسىپ تە الادى. تەك قانا ارمان اعاي مەن قازانعاپتىڭ قاباعى ءالى دە جازىلماعان ءتارىزدى. «قامىس تاپتاۋ بيىنە» مەن دە ارالاسىپ كەتكەن ەدىم، بۋىندارىمداعى ماناعى ءبىر قالشىلداۋ باسىلىپ، بويىم جىلىنا باستادى.
— كانە، جىلىندىڭدار ما؟ — ميحايل يۆانوۆيچ «اۋىز مۋزىكاسىن» دوعاردى دا، ءبىر ۋىس قامىستى جەردەن كوتەرىپ اپ، ۇلپالاي باستادى، — ەح، جىگىتتەر، جىگىتتەر، تاپتاۋىن تاپتادىڭدار-اق، ءبىراق وت شىعارا المادىڭدار. ال، ەندى بىلاي ەتىپ ۇلپالاڭدار.
— ميحايل يۆانوۆيچ، — مەن دە ءبىر ۋىس قامىستى الاقانىما قىسىپ الدىم دا، قولىمدى ىلگەرىلى-كەيىندى تەز-تەز قوزعاپ، ۇلپالاي باستادىم. الگىدە بىلجىراپ جاتقان سۋ قامىس ۇلپالانعان سايىن ءسال دەگدي تۇسەتىن ءتارىزدى. — سوندا قامىستان وت شىعا ما؟
— شىعادى، — ميحايل يۆانوۆيچ مەنى جاۋىرىنىما قاعىپ كۇلدى، — شىعادى، ۇلىم، شىعادى. ءقازىر وت جاعامىز.
— ءىم، وت جاعامىز، — جۇرتتىڭ بارىنەن سوڭ كوتەرىلىپ، ەرىنشەك قيمىلداعان اساۋباي، ءالى بويى جىلىنا قويماسا كەرەك، جاۋىرىنىن قيقاڭداتىپ، يىعىن كوتەرىپ قويدى. — دۇنيەنىڭ ءبارى سۋ. ءسىز وت جاعام دەپ جۇرتتى اۋرەگە سالاسىز. وت جاقسا جاقسىڭ اناۋ ايۋ دەنەلى قازانعاپ. ول قازانشى. سودان تالاپ ەتۋ كەرەك.
— ولە الماي تۇرىپ، مىناۋ دوڭىزدىڭ قوتىر ءتىلىن، — وكسىگىن ءالى باسا الماي، تۇتەپ تۇرعان ەڭكىش جىگىت يىقتان تارتىپ جىبەرىپ ەدى، اساۋباي ارقاسىنان اۋدارىلىپ تۇسكەن تاسباقاداي تايراڭدادى دا قالدى. — ءيتتىڭ كۇشىگى، مەن سەنىن قازانشىڭ با ەدىم، ءا؟ لاقتىرىپ جىبەرەيىن بە، تەڭىزگە. مەنىڭ دەنەمدە سەنەن كەتكەن ۇلەس جوق...
— توقتات، — ميحايل يۆانوۆيچ كوگىلدىر كوزدەرىنەن جالىن شاشىپ، ورنىنان اتىپ تۇردى. — بۇل نەعىلعان باسسىزدىق.
— كەشىرىڭىز، — قازانعاپ اساۋبايدى ۋىسىنان بوساتتى دا، كىنالى پىشىنمەن تومەن قارادى، — قورلىعىنا توزە المادىم.
— ايۋ، ايۋ، — ميحايل يۆانوۆيچتى سۇيەۋ كەردى دە، اساۋباي شالقاسىنان جاتقان كۇيى جەر تەبىنىپ ايقايلاي بەردى، — ايۋ، ايۋ، قازانشى، قاز...
— ءوشىر ءۇنىڭدى، — ميحايل يۆانوۆيچ اساۋبايدى جەلكەدەن بۇرە، بىرەر سىلكىپ، جوعارى كوتەردى دە، جەرگە قاققان قازىقتاي دىك ەتكىزىپ اياققا باستىردى. — ەح، اساۋباي، اساۋباي! اساۋ ادام نە كۇشىنە، نە ازگە ءبىر ونەرىنە سەنىپ اساۋلانار ەدى. سەندە مۇنىڭ ءبىرى دە جوق، ءارى دارمەنسىز بيشارا، ءارى قىرسىقسىڭ. قازانعاپ الدىمەن قازانشى ەمەس، اسكەر تىلىمەن ايتساق ستارشينا. ەكىنشىدەن، ايۋ ەمەس، جانى تازا ادام. قورلاما ايۋ دەپ. ال، سەن شە، ءبىر بۇلىك. ەح، ەگەر ماعان تاڭداتسا، اتامانعا كەلگەن ەلىمدى تۋرا ساعان جۇمسار ەدىم...
ميحايل يۆانوۆيچ قولىن ءبىر سىلتەدى دە، جۇمىسىنا كىرىستى. اساۋباي بۇرىسكەن كۇيى سول ورنىندا ءۇنسىز تۇرىپ قالدى.
— ميحايل يۆانوۆيچ، — قازانعاپ رۋمپەلدى جارۋعا ىڭعايلانىپ، قولىنا الدى دا، اۋىر كۇرسىنىپ قويدى. ونىڭ بۇل كۇرسىنۋىنەن اتاماننىڭ ولىمىنە ازالانۋدان وزگە دە ءبىر وكىنىش لەبى سەزىلەدى. داۋىسىندا دا «كىنالىمىن»، دەگەن ۇياڭقىلىق بار ءتارىزدى. — ميحايل يۆانوۆيچ، ءسىز كەشىرىڭىز، مەن ايتايىن دەپ ەدىم سىزگە. ءسىز كەتىپ قالىپ، مەن ايتا المادىم.
— نە ايتپاق ەدىڭ؟
— ساندىعىمدى ايتام، سۋ بولىپ قالىپتى. كيىمىم ءبارى.
— سۋ بولسا نەسى بار، ءقازىر وتقا قىزدىرساق كەۋىپ شىعادى.
— ميحايل يۆانوۆيچ، مەن وتتى ايتايىن دەپ ەدىم. تۇز سۋ بولماسىن دەپ قاڭىلتىر ساۋىتقا سالعانمىن. سۋ بولىپ قالعان ەكەن. سۋىن توكپەدىم، تۇز جوق، تۇزدىق...
— ونىڭ اقىلدىلىق بولعان. استىق ءدامىن شىعارۋعا تۇز نە، تۇزدىق نە، ءبارىبىر. تەك ۇنەمدەپ ۇستاي گور.
— ۇنەمدەيمىن عوي. وتتى ايتام-اۋ. وتتى قايتەمىز، ميحايل يۆانوۆيچ، ءا؟
— وتتى جاعامىز دا، اس پىسىرەمىز، كەپتىرىنەمىز.
— ميحايل يۆانوۆيچ، ءسىز كەشىرىڭىز، — ءوزىنىڭ تىم ۇياڭقىلىعىنا ما، الدە ەن نەگىزگى پىكىرىن ايقىن ايتىپ، جەدەل تۇسىندىرە الماعانىنا ىزالاندى ما، الدە بۇكىل قوس الدىنداعى «اۋىر ايىبى» ءۇشىن ءوزىن ءوزى جازعىردى ما، قازانعاپ جىلامسىراي باستادى، — سپيچكا سۋ بولىپ قالىپتى...
— ەح، ستارشينا، ستارشينا — ميحايل يۆانوۆيچ ستارشينانى مۇسىركەدى مە، الدە جازعىردى ما، مەن تۇسىنە المادىم، ءسال ەزۋ تارتىپ كۇلدى دە، باسىن شايقادى، — بۇل قالاي، مەن سەنى الىمدى دەپ ماقتاپ جۇرسەم، جارامادىڭ، ستارشينا!..
— ميحايل يۆانوۆيچ، مەن قايتەيىن، ساندىقتىڭ ەڭ ورتاسىنا سالعانمىن. مىقتاپ وراپ. سوندا دا سۋ...
— قوينىڭا سالساڭ ەدى.
— قوينىمداعىم دا. تولقىن قوينىما كىردى عوي، مىنە، كوردىڭىز بە، — قازانعاپ قولىن قوينىنا سۇعىپ، كويلەگىنىڭ ىشىندە جاتقان ەكى كوروبكا سپيچكانى الىپ كورسەتتى. قايىرى ەزىلىپ، كۇكىرتتەرى دە ۇگىلە باستاعان ەكەن. — ەندى وتتى قالاي جاقتىڭ؟ قۋ تاعدىر...
— جارايدى، بولار ءىس بولدى. وتكەنگە وكىنگەننەن نە پايدا. ەكىنشىلەي مۇقيات بولارسىڭ، — ميحايل يۆانوۆيچ ەشبىر رەنىش بىلدىرمەي، ءۇمىتتى سەنىممەن كۇلە سويلەدى. — تاعدىر دەگەن تۇك ەمەس، ول قانشا قىرسىقسا دا، ادام ادامدىعىن ىستەيدى. باياعى جابايى كوزدىڭ وزىندە ادام ەكى اعاشتى بىرىنە ءبىرىن ۇيكەپ وت شىعارعان عوي. ال، ءبىز بۇگىنگىنىڭ ادامىمىز. الگىدە اپات دۇلەيىن دە جەڭىپ شىقتىق. مىناۋ قامىس، مىناۋ اعاش تۇرعاندا وت جاعا الماۋ قورلىق بولار ەدى. سولاي ەمەس پە، داۋىل، ءا؟
— سولاي عوي. ءبىراق، — مەن جامان قۇلاقشىنىمدى كوزىمە تامان ىسىرىپ، جەلكەمدى قاسىدىم، — سپيچكانى قايدان؟..
— سپيچكانى دەيسىڭ بە؟ كەرەگى نە سونىڭ. ءقازىر مىناۋ قامىستى ابدەن ۇلپالاپ الىپ، ۇرلەپ جىبەرسەك، لاپ ەتىپ جانادى دا كەتەدى.
— شىن ايتاسىز با؟
— نانبايسىڭ، ءا؟ ءسال توزە تۇر. جالىن جارق ەتكەندە ءبىر-اق كورەرسىڭ.
— ميحايل يۆانوۆيچ، — مانادان بەرى وزىنە ءوزى كەلە الماي، سازارىڭقى پىشىنمەن ءۇنسىز قيمىلداپ جۇرگەن ارمان ءبىزدىڭ جانىمىزعا كەلىپ ءبىرىنشى رەت ءتىل قاتتى، — بەس باۋ قامىستى ءتۇتىپ بولدىق. جىگىتتەردىڭ بويى تاعى دا سالقىن تارتقان ءتارىزدى. اناۋ ءبىر شوقى مۇزدى بۇزىپ اكەلىپ، ەسىك الدىنا ىقتىن قالاساق قايتەدى. ايتپەسە، توڭىپ قالاتىن ءتۇرى بار. ال، شوقىنىڭ ءوزى دە تىم قاۋىپتى، ءوز بەتىمەن قۇلاپ كەتسە اپاتقا ۇشىرارمىز.
— ابدەن ماقۇل، وت قىزىپ بولعانشا جىگىتتەردىڭ بويىن جىلى ۇستايتىن ءىڭىر جۇمىس تاپسايشى، — ميحايل يۆانوۆيچ قوستىڭ ارقا جاق سىرتىندا، استى ءۇڭىلىپ، تۇمسىعى ىلگەرى ۇمتىلىپ، ەڭكەيە باستاعان قاتپار-قاتپار مۇزعا قارادى، — لىقسىعالى تۇرعانى دا راس ەكەن. مانا قوس تىگەردە نەگە بايقاماعانبىز. تۇندە قۇلاپ كەتسە قوستان شىعىپ تا ۇلگىرە الماسپىز. اشىق-جارىقتا تەزىرەك اۋدارىپ تاستاڭدار.
ماناعى ءبىر «قامىس تاپتاۋ ءبيى» جىگىتتەردىڭ بويىن جىلىتۋدىڭ امالى ەكەنىن مەن ەندى عانا ءتۇسىندىم. ءبىز قوس باسىندا قالدىق تا، ارمان باستاعان توپ سۇيمەن، باگورلارمەن قۇرالدانىپ، مۇز شوقىعا قاراي اياڭدادى. توپ ارتىندا اياعىن ساناپ باسىپ اساۋباي بارا جاتتى. بۇل كەزدە قازانعاپ اعاي دا رۋمپەلدى جارىپ اكەپ، ميحايل يۆانوۆيچتىڭ الدىنا تاستاي بەرگەن ەدى.
— ۋرا، مىناۋ تاماشا بولدى عوي، — ميحايل يۆانوۆيچ بەلبەۋىندەگى قانجارىن قىنىنان شىعارىپ اپ، اعاشتى جۇقالاپ جونا باستادى، — ءىشى قۇرعاق ەكەن. قازانعاپ، كەروسين ساۋىتىن اكەل، تەزىرەك.
قازانعاپ قالىڭ قاڭىلتىردان ىستەلگەن ۇلكەن كەروسين ساۋىتىن كوتەرىپ كەلەدى. ميحايل يۆانوۆيچ كولەمى قوماقتىلاۋ، ءتۇسى سولعىن قىزىلداۋ ءبىر دوربانى شىعارىپ الدى دا، جانىنا قويدى. اۋزى بۇرىلە شيىرشىقتالىپ جاتقان دوربانىڭ دوپ-دوڭگەلەك تۇبىندە الدەنەندەي جازۋلار بار ەكەن. قىزىعا قارادىم دا، وقىپ كورەيىنشى دەگەن ويمەن قولىمدى سوزا بەردىم.
— ءوي، ءوي، بايقا، — ميحايل يۆانوۆيچ جۇزىندەگى ءازىل كۇلكىسىن جاسىرا، ۇرەيلى داۋىسپەن سويلەۋگە تىرىستى. — ءوي، تارت قولىڭدى، ورتەنەسىڭ!
مەن بۇكىل دەنەممەن سەلك ەتە قالدىم دا، قولىمدى تەز كەرى تارتىپ الدىم.
— يا، ويناپ ايتاسىز. ول وت ەمەس، دوربا.
— دورباسى نەسى، وسىنداي دوربا كوردىڭ بە، ءا؟ ءقازىر اۋزىن مىناۋ قامىسقا توسساڭ لاۋلاپ وت جانادى دا كەتەدى...
الگىدە عانا، قۇلاققا ۇرعان تاناداي مەڭىرەۋلەنىپ تۇرعان مۇز تاۋى وقىس جاڭعىرىعىپ، قاشىر-قۇشىر ەتە قاپ ەدى. كەنەت سالماقتى ءبىر نارسەنىڭ جوعارىدان تەمەن تاسىر-تۇسىر قۇلاعان گۇرسىلى ەستىلدى. جالت قاراسام ارمان اعاي باستاعان توپ ماناعى شوقىنى ومىرىپ جاتىر ەكەن. ۇزىن ساپتى باگورمەن قۇرالدانعان جىگىتتەر قۇلاپ تۇسكەن مۇزدى قوسقا قاراي جىبەرمەي، بوگەي ساپ، سۇيرەپ كەلە جاتىر. مەن شوقى قۇلاتۋشىلاردىڭ قىزۋ قيمىلىنا ءسۇيسىنىپ، ۇزاق اڭىرسام كەرەك. مانادان بەرى باعىپ وتىرعان وت ماسەلەسىن دە ۇمىتىپ كەتىپپىن. ءتىپتى، ميحايل يۆانوۆيچتىڭ «كانە، قازانعاپ، كۇي كەروسيندى!» دەگەن ءسوزىن دە ەلەڭ ەتپەپپىن. ەندى ءبىر قاراسام وت لاۋلاپ جانا باستاعان ەكەن.
— الاقاي، الاقاي، — دەپ ورنىمنان اتىپ تۇردىم، — ميحايل يۆانوۆيچ، ايتىڭىزشى، قالاي جاقتىڭىز، ءا؟
— مانا ايتپاپ پا ەدىم ساعان، — ميحايل يۆانوۆيچ مەنى وزىنە تارتىپ اپ، ماڭدايىمنان ءسۇيدى دە، كۇلدى، — تاعدىردى ادام جەڭەدى دەپ ەدىم عوي. اناۋ دوربانىڭ اۋزىن قامىسقا توسا قويىپ ەدىم، لاۋلاپ جۇرە بەردى.
— جوق، ايتىڭىزشى، قالاي جاقتىڭىز؟
— مىنە، مىناۋمەن جاقتىم، — ميحايل يۆانوۆيچ ماعان كىشكەنە عانا سارى جەزدى كورسەتىپ، ۇستىندە تۇرعان دوڭگەلەگىن بارماعىمەن باسىپ قويعان ەدى، وت جارق ەتە قالدى، — كوردىڭ بە؟
— كوردىم. بۇل نە نارسە؟
— بۇل وت ماشيناسى، بالاقاي.
— وت ماشينا، وت ماشينا، — مەن سارى جەزدەن ىستەلگەن زاجيگالكاعا قاراپ، ۇزاق وتىردىم، — بۇنى ءوزىڭىز جاسادىڭىز با؟
— ارينە، ءوزىم جاسادىم.
— اناۋ دورباڭىز نە؟
— سۋ ەتپەيتىن رەزينا دوربا.
— ونى دا ءوزىڭىز جاسادىڭىز با؟
— سەن قالاي ويلايسىڭ؟
— ارينە، ءوزىڭىز جاسادىڭىز. ءسىز ماشينا دا جاساي بىلەسىز، ءا؟
— مۇمكىن...
مەنىڭ سابيلىك تاڭىرقاۋ سۇراقتارىم بىتەر ەمەس ەدى. شوقى باسىنداعىلاردىڭ «وت، وت!» دەپ ايقايلاعان ۇندەرى مۇز تاۋىن جاڭعىرتىپ جىبەردى دە، اڭگىمەنى اياقتاۋعا تۋرا كەلدى. «الاقاي، وت،» — دەپ دەدەكتەي جۇگىرىپ اساۋباي كەلە جاتتى. وت قىزعانشا جۇمىستى جايعارىپ ۇلگەرگەن جىگىتتەر، ەندى وتتى قورشاي، وتىرىپ، كيىمدەرىن كەپتىرىستى. ايدىنعالي اعاي مەن «جەر ساندۋعاشىن» دا وت باسىنا اكەپ، كيىمدەرىن قۇرعاتتىق. وت جالىنىنا ۇستاپ، توسەنىش قامىستاردى دا دەگدىتىپ الدىق. ءبىز اسقا وتىرعاندا شىعىس مۇنارتا باستاعان ەدى، ەندى كوشپەلى سۇر بۇلتتاردىڭ اراسىنان اندا-ساندا ءبىر جىلت ەتىپ جۇلدىزدار دا كورىندى.
— قازانعاپ، ستارشينا، — ميحايل يۆانوۆيچ وت باسىنداعىلارعا ءبىر قاراپ الدى، — سپيرت قۇيعان ىدىسىڭدى اكەلشى، جىگىتتەر بۇگىن ابدەن جاۋرادى عوي، سۋىق ءتيىپ قالماۋ ءۇشىن ءبىر-بىر ستاكان ىشەتىن شىعارسىڭدار.
— ارينە، بۇگىن ىشپەگەندە شە، — اساۋباي تامسانا كۇلىپ، ورنىنان اتىپ تۇردى، — مەن اكەلە قويايىن.
— ەح، اساۋباي، اساۋباي، — ميحايل يۆانوۆيچ اساۋبايدى جەلكەسىنەن باسىپ تۇقىرتا قويدى، — جۇمىسقا دا وسىلاي ىنتالى بولساڭ ەدى، وتىرا بەر. ستارشينانىڭ ءوزى-اق اكەلەر.
جۇرت دۋ كۇلىپ جىبەردى. قازانعاپ توقىما تال قوراپتى ۇلكەن ىدىستى ميحايل يۆانوۆيچتىڭ جانىنا اكەلىپ قويدى. ميحايل يۆانوۆيچ ورتايىپ قالعان ىدىستى ەڭكەيىپ، ورتا ستاكان قۇيىپ الدى دا، قالعانىن سۋمەن تولتىرىپ، الدىمەن ءوزى ءىشتى. سودان كەيىن وزگەلەرگە ۇسىندى. زورلاپ وتىرىپ ايدىنعاليعا دا، جالىقپاس پەن «جەر ساندۋعاشىنا» دا ازداپ جۇتقىزدى. تەك قازانعاپ ەكەۋمىز عانا ىشۋدەن باس تارتتىق. جۇرت اسقا قول سوزعاندا قازانعاپ اعاي شارت جۇگىنىپ، كۇبىرلەي قالعان ەدى. قۇران وقىپ وتىر ەكەن. نە وقىعانىن بىلمەيمىن، تىم كەلتە قايىرىپ، بەتىن ءبىر سيپادى دا، كوزىندە جاس مولتىلدەپ «تيە بەرسىن!» دەدى. قازانعاپتىڭ كوز جاسى ماناعى ءبىر رەنىشتى قايتادان ەسكە سالعانداي، اساۋبايدان وزگەلەر، اس ۇستىندە ءبىر بىرىنە ءتىل قاتپادى. تەك، اساۋباي عانا ءبوسىپ-بوسىپ الادى. ول اپاتتان امان الىپ شىققانىنا ريزالىعىن بىلدىرگەن بولىپ، كەيدە ميحايل يۆانوۆيچتىق جۇزىنە ۇڭىلە جىرقىلداي كۇلىپ، كەيدە قازانعاپقا جارامساقتانادى.
— سايرا، سايرا، اساۋباي، — ميحايل يۆانوۆيچ ەسىرە باستاعان اساۋبايدىڭ كوكالاسىنا تۇجىرانۋشىلارعا توقتاۋ سالعانداي، كوزىن قىسادى، — سويلە، سويلە، اساۋباي. سەزىم تولقىنى قۇيىلىپ تۇرعاندا سايراپ قال، بالا.
— ميحايل يۆانوۆيچ، مەن ايتايىن با، ءسىز ءتىپتى باتىرسىز. جوق، دانىشپانسىز. ءسىز بولماعاندا، قايدا! — اساۋباي ەندى ىرجاڭداپ كۇلىپ الدى. — ءاي، مىناۋ مەنىڭ قۇرداسىم — قازانعاپ بار عوي، ءتىپتى اۋليە. اپىراي، باتىرىن قاراڭىزشى، ءتىپتى قورىقپايدى. ءبىز ءبارىمىز ۇيدەي تولقىننان ۇرەيلەنىپ، بۇعا تۇسكەندە شە، بۇل جالعىز ءوزى قاسقايىپ ەسىپ كەلەدى. زارەمدى ءبىر ۇشىردى-اۋ، ميحايل يۆانوۆيچ، ءسىز كەردىڭىز بە، جەلكەمنەن الا تۇسكەنى، «سالدان لاقتىرىپ-اق جىبەرەتىن شىعار» دەپ ەدىم، جوق لاقتىرمادى. نەگە لاقتىرسىن. قۇرداس بولعان سوڭ ويناعانى عوي. قازانعاپجان، اينالايىن، ءوزى اقىلدى. ميحايل يۆانوۆيچ قازەكەڭە نەگە بەرمەيسىز؟
— ىشپەيمىن دەدى عوي.
— جوق، ىشپەسە الدىندا تۇرسىنشى، قۇيىڭىزشى.
— ءاي، جادىگويسىمەي وتىر، — قازانعاپ ۇناتپاعان پىشىنمەن ءبىر قاراپ قويدى، — مەن اراق ىشپەيمىن. سوندا مەنىڭ سىباعامدى ءوزىڭ ىشپەكسىڭ عوي، ءا؟ ميحايل يۆانوۆيچ، قاقىلداتپاي، مەنىڭ سىباعامدى وسىعان بەرىڭىزشى.
— جوق، جوق، مەن ىشپەيمىن، ميحايل يۆانوۆيچ، قۇيماڭىز ماعان، — اساۋباي ەكى قولىمەن ءجۇزىن كولەگەيلەپ، ءسال كەيىن شەگىندى دە، تامسانا ءبىر كۇلىپ الدى. — ءتۇۋ، مىناۋ استىڭ تىم مايلى بوپ جەگىزبەي وتىرعانىن قاراشى. ءاي، قازانعاپجان، قاراعىم، سەن ءبىر ستاكان ءىشىپ قوي. ءتۇۋ، تۇك ەتپەيدى، جاقسى بولادى. «بويداعى سۋىقتى سورىپ الادى» دەدى عوي الگىدە ميحايل يۆانوۆيچ. اينالايىن ميحايل، ءسىز قامقورشىمىزسىز. اناۋ اتامان ءسىزدىڭ ءبىر شىناشاعىڭىزعا تۇرمايدى. ويلارسىڭ، قايداعى ءبىر وڭباعان... كىسى ولتىرگەن...
— ءاي، تارت ءتىلىندى ولىكتەن، — قازانعاپ تۇرا ۇمتىلدى، — ول سەنەن مىڭ ەسە ارتىق... كىسى ولتىرگەن جوق... ولتىرگەن قوجايىن.
— يا، باسە، — اساۋباي ەڭكىش جىگىتكە ەندى جادىگويلەنە قارادى، — اينالايىن، قازەكەڭ دۇرىس ايتادى. اينالايىن اتامان ءوزى جاقسى ەدى. ارمان، سەن رەنجىمە وعان. ويلارسىڭ، بۇدان جيىرما جىل بۇرىن. اينالايىن اتامان جاقسى ەدى عوي، — اساۋباي كوزىن مايلى جۇدىرىعىمەن ءسۇرتىپ، جىلامسىراپ الدى. — العىر ەدى-اۋ، شىركىن، ارماندا ەلدىڭ، اسىلىم. قۇداي سەنىڭ ءولىمىڭدى ماعان بەرسەشى...
— مىنە، مانادان بەرگى ساندىراعىڭنىڭ ىشىندە تاۋىپ ايتقانىڭ وسى بولدى، — ارمان كوزىنەن جاس شىققانعا كۇلىپ الدى. بۇل ونىڭ مۇز تاۋىنا كوتەرىلگەننەن بەرگى تۇڭعىش كۇلكىسى ەدى. — ابدەن تاۋىپ ايتتىڭ. ءومىر سۇرۋگە ەرىنەتىن سەنىڭ-اق ءولۋىن كەرەك ەدى. اراقتى دا راقاتتانىپ ىشەر ەدىك.
ارماننىڭ كۇلكىسىنە جۇرت تۇگەل قوسىلىپ، وت باسىن ءبىراز دۋىلداتىپ الدى.
— اينالايىن ارمانجان، اقىلدى ءوزى. ءىشۋ كەرەك. ءتۇۋ، تۇك ەتپەيدى، جاقسى بولادى... ميحايل يۆانوۆيچتىڭ دەنساۋلىعىنا...
اساۋباي ءالى دە بوسە بەرمەك ەدى. ەسىرىكتىڭ ماعناسىز مىلجىڭىنان ابدەن زەرىكسە كەرەك، ميحايل يۆانوۆيچ زەكىپ تاستادى.
— جەتتى ەندى. دوعار!
اساۋباي جىم بولدى. بۇرىشى ادەتتەگىدەن تىم اششى، جاس سورپانى ءىشىپ بولعاننان كەيىن ميحايل يۆانوۆيچ سۇيەك سايتى قالىڭنىڭ تۇتاتىپ اپ، ويلانىپ كەتكەن ەدى، كوك ءتۇتىندى بۋداقتاتىپ ءبىراز ءۇنسىز وتىردى دا، اڭگىمەگە كىرىستى.
— ال، جىگىتتەر، اتاماننىڭ نە ىستەيمىز؟ — ميحايل يۆانوۆيچ شەشىم سالماعىن وزگەدەن گورى سوعان سالعانداي، ارمانعا قارادى. — كانە، سەن نە ايتاسىڭ؟ تەڭىزشىلەر ءداستۇرى بويىنشا ەلىك تەڭىز سۋىنا جەرلەنەدى.
ارمان كوپ ويلار شوعىرلانعان باسىنىڭ سالماعىن جۇمىرلانىپ كەلگەن سۇڭعاق موينى كوتەرە الماعانداي ماڭدايىن ەكى جۇدىرىعىمەن تىرەگەن كۇيى، ءتىل قاتپاستان جىراپ، ۇزاق وتىردى. ول كىرپىگىن ەشبىر قاقپاستان، وتكىر قارا كوزدەرىن، ءبىر جەردەن لاپ ەتىپ وشسە، ەكىنشى جەردەن. لاۋلاپ جانعان، وت جالىنىنان اۋدارماي تۇنەرە قاپتى. جان دۇنيەسىندە دە، ءدال وسى ءبىر وت الاۋىنداي وكىنىش جالىنى بار ءتارىزدى. سول وكىنىش جالىنى بىردە قاراۋىتىپ وشە باستاسا، بىردە لاپ بەرىپ قايتادان كوتەرىلگەندەي. قارسى الدىندا لاۋلاپ جانىپ جاتقان وت جالىنىنان تۇسكەن ساۋلە مە، الدە ىشكى ءوز ءورتىنىڭ جالىنى ما، ءجۇزى دە بىردە قۋقىلدانىپ، بىردە قارا-كوكتەنە بارىپ، ەندى بىردە، كەنەت كۇپ-كۇرەڭ بوپ، سەكۋند سايىن قۇبىلادى. ول ىشتەگى ءورتىن دىمقىل تەڭىز اۋاسىمەن وشىرمەك بولعانداي كەڭ كەۋدەسىن كەرنەي، اۋىر كۇرسىنىپ بارىپ دەم الادى. وسى كەزدە جاس توكپەي، جان دۇنيەسىمەن قۇرعاق جىلاعان ادامنىڭ جۇرەگىندەگى وكىنىشتى وكسۋى ەستىلەتىندەي. قازان استىنداعى وت باياۋلاعان كەزدە مەن ارمان اعايدىڭ كوزىنە قاراپ ەدىم، قاراشىقتارى جالىنداي ويناپ تۇر ەكەن. ونىڭ وسى ءبىر ءتۇرى دەنەسىن تاستاي جيىرىپ، بار اشۋىن كوزىنە جىيىپ اپ، ەندى اتىلعالى تۇرعان ىزالى ارىستان ءتارىزدى كەرىندى. مەن قورقىپ كەتتىم دە، شەگىنە قويدىم.
— ارمان، — ميحايل يۆانوۆيچ وڭ قولىن ارماننىڭ يىعىنا سالىپ، ونى وزىنە قاراي تارتىپ الدى، — سەن نەگە ۇندەمەيسىڭ. الدە كەگىم كەتتى دەيسىڭ بە، ءا؟
— ميحايل يۆانوۆيچ، — ارمان اقىلشى دوسىنىڭ كەۋدەسىنە ماڭدايىن سۇيەي قۇلادى دا، ەڭىرەپ قويا بەردى، — نە دەيىن مەن، نە دەيىن، ميحايل يۆانوۆيچ. ون بەس جىل كۇتەم، ون بەس جىل بويى اتا جاۋىن ىزدەدىم. اكەمدى سوققىعا جىعىپ، تەڭىزگە باتىرعان، ءوزىمدى جاستاي جەتىم قالدىرىپ، ارالاتقان جاۋىممەن كەزدەسۋدى ارمان ەتتىم. سول ون بەس جىل ىزدەگەن جاۋىم، مەنىڭ دۇشپاندىق ەمەس، تازا دوستىق قۇشاعىمدا كۇلىپ ءولدى. نەعىپ ەرتەرەك سەزبەدىم. قانداي وكىنىش. كەش كەزدەسكەن جاۋىمنىڭ ءولىپ بارا جاتقاندا بولسا دا كەڭىردەگىن سىعىپ جىبەرگىم كەلدى دە ءوزىمدى-وزىم شاق ۇستادىم... «كەشىردىم...» دەدىم-اۋ. اكە قانىن كەشىرۋگە قانداي قاقىم بار ەدى؟! نەگە ايتتىم وسىنى؟! بۇل جەتپەسە ارتىندا قالعان جەتىمىنىڭ تاعدىرىن موينىما جۇكتەي كوز جۇمدى-اۋ. نە ىستەدىم، نەگە عانا كەشىردىم؟..
— ارمان، — ميحايل يۆانوۆيچ ونىڭ باسىنان سيپاپ از ويلانىپ قالدى، — ارمان، قوي، قوي، دوستىم، جىلاما. راس، ساعان تىم اۋىر. ءبىراق، سەن سول اۋىر ماسەلەنى دۇرىس شەشتىڭ. بىرىنشىدەن، قانعا قان دەپ كەك ىزدەۋ قالىڭقى ەلدىڭ ءداستۇرى. جازىقتىنى جازالاۋ زاڭنىڭ ءىسى. راس، ءقازىر بىزدە ادىلەتتى زاڭ جوق. ال، تۇبىندە بولاتىندىعى داۋسىز. ەكىنشىدەن، ءولىپ بارا جاتقان ادامنىڭ كەڭىردەگىنە قول سالۋ، مولاداعى قۋراپ قالعان قۋ سۇيەكتەن كەك ىزدەۋمەن تەڭ بولار ەدى. ۇشىنشىدەن، اكەڭدى ولتىرگەن اكەنى ولتىرسەڭ ونىڭ قانى عانا ەمەس، اناۋ جاس جەتىمنىڭ كوز جاسىن دا قوسا ارقالاعان بولار ەدىڭ. سەنىڭ اكەڭدى ءولتىرۋشى اتامان بولعانمەن، ءولتىرتۋشى وزگە. سوناۋ ءبىر ءتۇنى ءوزىن ايتقانداي اتامان ءولتىرتۋشىنىڭ قول شوقپارى عانا. راس، اتامان ول باستا جۇمىسشى بولعانمەن، كەيىن داۋلەت يەسى بولۋعا بوي ۇرعان ادام. قارادان شىققان اقسۇيەك بولعىسى كەلگەن قاتەلەرى ءۇشىن اناۋ كۇنى ءوزىن-وزى جازعىرىپ بىزگە جۇرەك سىرىن اشقان ەدى. ونى تەرىس باعىتقا سالۋشى دا، قىلمىسقا ايداۋشى دا قالىڭ بۇقارا الدىندا ايىپتى از عانا توپ. كەكتى ءولىم شوقپارىن ۇستاۋشىدان عانا ەمەس، الدىمەن سول شوقپاردى ۇستاتۋشىدان ىزدەۋ كەرەك. قايشىلىعى كوگى بولا تۇرسا دا ول تاماشا ادام ەدى. شىن ماعىناسىندا تەڭىز ارىستانى ەدى. ۇقتىڭ با، دوستىم؟!!
— سولاي دەيسىز بە، ميحايل يۆانوۆيچ. دوسىم كۇلىپ، دۇشپانىم تابالاماي ما؟
— جوق، جوق، دۇرىس ىستەدىڭ، دوستىم. سەنىڭ بۇل شەشىمىنە نە اقماق، نە دۇشپان عانا كۇلەدى. جاۋ جاۋلىعىن ىستەيدى. اقماقتان ودان وزگەنى كۇتۋدىڭ ءوزى اداسقانىڭ بولار ەدى. تۇر ەندى، باسىندى كەتەر!
ارمان ءبىراز وكسىگەننەن كەيىن، اۋىر كۇرسىنىپ، باسىن كوتەرگەن ەدى، ماناعى ءبىر تۇتەگەن كەك جالىنىن سەل بوپ اققان كوز جاسى ءبىرجولا شايىپ اكەتتى مە، الدە اقىلشى قۇشاقتىڭ مەيىرىمدى تولقىن سەزىمى توعىتىپ جىبەردى مە، ونىڭ ءجۇزى ادەتتەگى قالپىنا كەلىپ، دوڭگەلەك قاراشىقتارىنا بۇلت اراسىنا« جارىپ شىققان جۇلدىزداي، جايدارى نۇر پايدا بولا باستاعان ەكەن. راس، كوزىنىڭ اعى ءسال قىزارىپ، كىرپىك ۇشتارىندا جاس مونشاعىنىڭ سارقىندىسى عانا مولدىرەيدى.
— ميحايل يۆانوۆيچ، ارمان، — قازانعاپ تا جىلاپ العان بولسا كەرەك، داۋسى تىم قالتىراپ ەستىلدى، — مەن سىزدەرگە وتىنەمىن. «كەمەدەگىنىڭ جانى ءبىر» دەيدى عوي. بۇل كىسى جەزدەم ەدى. اپام قايتىس بولدى. ارتىندا جالعىز قىز جيەن قالدى. جاقسى كەرەتىن اكەسىن. اكەسى دە ارمانعا ايتتى عوي «تاپسىردىم» دەپ. ءجۇزىن كورسىن، ءا؟ تەڭىزگە تاستامايىقشى. وتىنەمىن، مەن. سۇرايمىن، الىپ بارايىقشى. وبالدى. جاقسى ەدى ءوزى. كەدەي ەدى، جەتىم ەدى، اۋەلدە. وسىنىڭ اعاسىنىڭ كەمەسىنە ءمىندى. ال، جەزدەم سوندا تاياۋشى . مەن اپامنان وزگە تۋمام جوق، جەتىم. وسىلاردىڭ قولىندا ءوستىم. الدەنە باستادى. ات الدى. ول دەگەنى قۇرسىن، وعان قاسىرەت پايدا بولدى. كەيدە دومبىرا تارتادى. جىلايدى. شەشەسى ەكەۋى بىرگە جىلايدى. نەگە جىلايدى؟ مەن قايدان بىلەيىن. قايىرشى كەلسە كوپ اقشا، كيىم بەرەدى. قۇران وقىپ تا جىلايدى. مەن قايدان بىلەيىن. اپايمەن تاتۋ تۇراتىن. مەنى دە جاقسى كورەتىن. ءومىر بويى تارتقانى ازاپ، بۇل سورلىنىڭ. قاسقىربايدىڭ ەسىگىندە ءوسىپتى ءوزى. جاز ۇنەمى راسپوردا، قىس يتبالىق پەن اقبالىقتا جۇرەدى. تالاي اعىسقا ۇشىرادى. اقشانى كوپ تاباتىن. اپاي ءولدى. جىلانداي ىسقىرعان مىناۋ ءبىر پالەگە ۇيلەندى. قاسقىربايدىڭ جەسىر قارىنداسى. ءقازىر ول ساۋداگەر. راۋشان ەكەۋمىزدىڭ كۇنىمىز قۇرسىن. اناۋ كەمپىردىڭ ءوزىن دە زەكىپ بىتەدى. جاستايىنان ءبىر ايۋ. مەنىڭ اپام قانداي جاقسى ەدى. ادەمى ەدى. راۋشان اپايعا تارتقان. اكەسىنەن وزگە كىمى بار ەدى. الىپ بارايىقشى. كەمپىر سورلى دا بالاسىن كورسىن...
— ارمان اعا، — مەن ورنىمنان اتىپ تۇردىم دا ارمان اعايدى قۇشاقتاي الدىم، — اعا، ءسىزدىڭ اكەڭىزدى ۇرىپ ولتىرگەن قازاق قايداۋىل ەكەن. اتامان كەمەنىڭ قۇيرىعىن ۇستاپ وتىرعاندا قالعىپ كەتىپتى. كەمەنىڭ تۇمسىعىندا تۇرعان جىگىت كورمەي قالىپتى. اتامان ءسىزدى شاقىرتقان ەدى. وسىنى ايتپاق بولعان شىعار. مەن ۇلگىرە المادىم. ءسىز بارلاۋعا كەتىپسىز...
— اقماق بالا، — ارمان مەنى قۇشاقتاپ، بەتىمنەن ءسۇيدى، — مانادان بەرى نەگە ايتپاعانسىڭ؟
— ۇلكەن كىسىلەردىڭ سوزىنە ارالاسپايىن دەپ، — مەن كۇرسىندىم، — «ءبارىبىر سول كەمەدە بولعاندىقتان كۇناعا مەن دە ورتاقپىن» دەگەن اتامان...
— ۋھ، كەش ايتساڭ دا راحمەت ءىنىم. ايتپەسە مەنىڭ جۇرەكتەن بۇگىن سوندىرگەن شوعىم، ەرتەڭ قايتادان لاپىلدار ەدى. دەمەك، مەنىڭ كەگىم اتاماندا ەمەس، قاسقىرباي تۇقىمىندا. — ارمان ەندى ءوز پىكىرىن بيلەي الارلىق ادامنىڭ دارەجەسىنە جەتكەندەي ورنىنان كوتەرىلدى. — كەشىرىڭدەر دوستار، مەن قاتەلىك ىستەي جازداپپىن. اتامان كىنادان تازا. دۇرىس ايتاسىز، ميحايل يۆانوۆيچ، ول شىن ارىستان ەدى. اناۋ جالعىز قىزى مەن اناسى ءوز قولدارىنان جەرلەسىن، ءوزىمىز جەتەر كۇن بولسا، سۇيەگىن الىپ بارالىق. ميحايل يۆانوۆيچ، سولاي ما؟
— تەڭىزشىلەر ءداستۇرىن بۇزامىز با، جارايدى، بولسىن.
— اينالايىندار، — قازانعاپ جاس پەن كۇلكى ارالاس،. ارمان مەن ميحايل يۆانوۆيچ كەزەك ءسۇيدى، — ومىرلەرىن ۇزاق بولسىن. كەمپىر دە العىس ايتادى...
— اعا، — دەدىم مەن ارمانعا، — كۋزما دەگەن كىم؟ اتامان ساندىراق ۇستىندە وسى كىسىنىڭ اتىن اتاپ، سول كىسىدەن كەشىرىم سۇرادى.
— كۋزما، — ارمان وسى ءبىر اتتى ماقتانىش ەتكەندەي جايراڭداپ كۇلدى، — ول كىسى مەنىڭ ەكىنشى اكەم. استراحاندا كەمە رەمونت بازاسىنىڭ ماستەرى. كۋزما سول جىلى كۇز گوردەيەۆ شالانداسىنىڭ كەم-كەتىگىن وڭداۋعا كەلگەن ەكەن. قايتار ساپارىنا كەزدەيسوق ءبىر كەمەگە ءمىنىپتى. دەمەك، ول قاسقىربايدىڭ كەمەسى بولعان عوي. ءبىراق، كۋزما دانيلوۆيچ ولاردىڭ كىم ەكەنىن بىلمەيدى ەكەن. كەمە يەسى سول ءتۇنى دانيلوۆيچ ەكەۋمىزدى تەڭىز تاماعىنداعى ءبىر ارالعا ءتۇسىرىپ كەتتى. مەن وندا اتامانعا ۇقساس ادامدى كەمە ىشىنەن كورە الماعان ەدىم. مۇمكىن، بايقاماعان شىعارمىن... كۋزما دانيلوۆيچ تا ءوز اكەم سياقتى بالا كەرمەي، زار جىلاعان ادام ەكەن. مەنى بالا ەتىپ الدى. حات تانىتتى وي-پىكىرىمدى جانا ارناعا سالدى. بۇدان ەكى جىل بۇرىن مەنى ون جاسىمنان بالاسىنداي باۋلىعان شەشەم — ماريا سەمەنوۆنا قايتىس بولدى. كەلەر جىلى كۋزما دانيلوۆيچ تۇتقىنعا الىندى. تۇرمەدە سوڭعى جولىققانىمدا «سەن بۇل جەردەن كەت، ايتپەسە ۇستالاسىڭ» دەدى ول كىسى. ءسويتىپ، مەندە ەكى شەشە، ەكى اكە بولعان ەدى. شەنەلەرىمنىڭ ەكەۋى دە قايتىس بولدى. اكەلەرىمنىڭ ءبىرى جاۋ قولىندا ءولدى. ەكىنشىسى پاتشا تۇرمەسىندە. مەن ەندى كەكتى كىمنەن ىزدەيتىنىمدى بىلەمىن.
— كەگىڭدى كىمنەن ىزدەۋ كەرەك ەكەنىن تۇسىنسەڭ بولعانى، — ميحايل يۆانوۆيچ باسىن يزەدى، — كەك ىزدەسەڭ جاس توكپە. ەر جىگىتتىڭ كوزىنەن تامعان سوڭعى تامشى بولسىن بۇل!
— دۇرىس ايتاسىز. جاس ەمەس، جالىندى كۇرەس كەرەك بىزگە!
تەڭىز داۋىلى دا كۇرەس دەگەندەي گۋ ەتە قالدى...
XIII تاراۋ. تەڭىزدەن تۇسكەن ساۋلە...
...تەڭىز تولقىنى اشۋىن ءالى باسا الماپتى، بىتەۋ كوتەرىلىپ، بۇلقىنا تۋلايدى، سارىلى دا تىم تاياۋدان ەستىلەدى. ءبىز سەڭنەن شىعاتىن كۇنى وسى تاۋدىڭ ەتەگىمەن تۇتاسىپ جاتقان جالپاق مۇز الاڭى بولاتىن، سوڭعى داۋىل سول الاندى جۇلىپ اكەتىپتى دە، ءقازىر تەڭىز استىنان جارىپ شىققان جارتاستاي شانشىلىپ مۇز تاۋىنىڭ ءوزى عانا قالىپتى. اشۋلى ارىستانداي، اقىرا شاپشىپ، ارتىنشا دولدانا قۇلاعان كوك جويقىن ەندى وسى شاعىن شىڭنىڭ ەتەگىن ۇڭگي كەمىرىپ، ومىرا تۇسەدى. ءتۇبى كەمىرىلگەن مۇز شىنى كەيدە جوعارىدان تەمەن سۋسىپ، وپىرىلا قۇلايدى دا، تاسىر-تۇسىر دومالاپ بارىپ، تولقىن قۇشاعىنا كومىلەدى.
— تۋلا، تۋلا، قۇتىرىن، ءبارىبىر ءبىزدى ەلىم قۇشاعىنا سالۋعا شاماڭ كەلمەيدى، — دەيدى، شىعىستى قىزىل تۋداي كومكەرە، كوكجيەكتەن جانا عانا كوتەرىلىپ كەلە جاتقان كۇن كوزىنەن نازارىن اۋدارماي وتىرعان ميحايل يۆانوۆيچ، — راس، ءبىز تەڭىز ورتاسىنا قاراي ىعىپ كەلەمىز...
— يا، ىعىپ كەلەمىز، — ارمان اعاي ءبىر كۇرسىنىپ الدى. — ەش قارا كورىنبەيدى دە. تاۋ مۇجىلىپ بارادى... ەندى نەشە كۇن...
— تاۋ مۇجىلىپ بىتكەنشە ءبىر قاراعا كەزدەسەمىز، — ميحايل يۆانوۆيچ ءدۇربىسىن كوزىنە اپارىپ، تۇستىككە قارادى، — سولاي ما، داۋىل؟
— كەزدەسەمىز، — مەنىڭ جۇرەگىمدە ۇرەي بار ەدى، الايدا سۇيگەن ادامىمنىڭ سەنىمدى ۇمىتىنە قارسى شىقپاۋعا تىرىستىم، — ارينە، كەزدەسەمىز.
— ارمان، — ميحايل يۆانوۆيچتىڭ داۋسىنان قۋانىش پەن قورقىنىش بىردەي ەستىلدى، ول ءدۇربىنى دەرەۋ ارمانعا ۇسىندى، — قاراشى، عاجاپ ۇلكەن مۇز تاۋى. وندا ۇزاق ءومىر سۇرۋگە بولار ەدى. قوزعالماي ءبىر ورىندا تۇرعان تاۋ عوي دەيمىن، قاراشى!
— يا، كوردىم، — ارمان ۇزاق قارادى، — تۇرعان تاۋ.
— ەح، — ميحايل يۆانوۆيچ ءبىر كۇرسىندى دە، ەندى ءدۇربىنى ءوز قولىنا الىپ، كومپاس پەن دۇربىگە كەزەك قارادى. — ءبىز سول تاۋعا تۋرا ىعىپ كەلەمىز ەكەن، جايشىلىق كۇنى كەزدەسسەك تاماشا بولار ەدى-اۋ. جەل ەندى ارقادان سوعىپ كەتسەشى...
— اتتەڭ، — دەيدى ارمان اعاي، توبەمىزدەن قيقۋلاپ ءوتىپ جاتقان جىل قۇسىنا كوز تىگىپ، — سەن بىزگە كوكتەم لەبى ەمەس، ۋاقىتشا بولسا دا اياز الا كەلسەڭشى!
— يا، ارمانشىل دوستىم، تابيعات زاڭى ءبىزدىڭ تىلەگەنىمىزشە وزگەرە بەرمەيدى عوي...
ميحايل يۆانوۆيچ اقىرىن عانا اندەتەدى.
زاچەم يا نە پتيسا، نە ۆورون ستەپنوي،
پرولەتيەۆشيي سەيچاس نادو منوي؟
زاچەم نە موگۋ ۆ نەبەساح يا پاريت
ي ودنۋ ليش سۆوبودۋ ليۋبيت؟..
— دۇرىس ايتىلعان، — ارمان كۇرسىنەدى، — ءبىراق، مەن ۇشا الماي قالسام دا قارعا بولماس ەدىم...
— يا، دوستىم، — ميحايل يۆانوۆيچ باسىن يزەيدى، — سەن داۋىلپاز بولۋعا لايىقسىڭ... اتتەڭ، اناۋ تۇراقتى تاۋعا...
— سال بايلاساق قايتەدى؟
— تىم قاشىق قوي، — ميحايل يۆانوۆيچ ءدۇربىسىن كوزىنە اپارا بەردى، — ۋرا، دوستار، ۋرا!
— نەمەنە، نە كوردىڭىز؟
— نەمەنە؟
— جەلكەن، جىگىتتەر، جەلكەن، — ارمان اعاي ءدۇربىسىن ماعان بەردى دە، قولىنداعى قوساۋىزىن جوعارى كوتەردى، — مىلتىق اتىپ كورەيىن. مۇمكىن ەسىتەر...
مەن ۇزاق قارادىم. الىستا، كوزدىڭ ۇشىندا اق قاناتىن جازا ساپ، قالىقتاي جۇزگەن اققۋداي جالعىز جەلكەن كورىنەدى. باتىستان ەسكەن ەرتەڭگى جەلگە كەن قۇشاعىن تولتىرىپ العان ەكەن. كەيدە كەنەت جالت ەتە قالادى. «بىزگە قاراي بۇرىلعان-اق شىعار» دەگەن ويمەن ۇمىتتەنە كۇرسىنەمىن. «ميحايل يۆانوۆيچ، الاقاي، بۇرىلدى، ءسۇيىنشى، ءسۇيىنشى!» دەپ ايعايلاپ جىبەرگىم كەلەدى دە، بوگەلە تۇسەم. بوگەلەمىن دە، تاعى دا قارايمىن. ەندى وكىنىشپەن كۇرسىنەمىن. الگىدە بەرى بۇرىلعان ءتارىزدى بولعان اق جەلكەن تولقي ويناعان تەڭىز بەتىندە ىرعالا ءجۇزىپ، الىستاي بەرەدى. الدەن ۋاقىتتا تاعى دا ءدىر ەتكەندەي بولادى. «مىنە، وسى جولى شىن بۇرىلدى» دەپ ۇمىتتەنە جىميامىن. جوق. سىيقىرلى جەلكەن مەنىڭ ءۇمىتىمدى تاعى دا اداستىرادى، ماناعىدان كورى دە شالعايلاي تۇسەدى. مەن ءالى دە كۇدەر ۇزبەيمىن. قاراۋىل تۇبىندە ەكى قولىمەن كوزىن كولەگەيلەپ سوم تۇلعالى ءبىر ادام تۇرعان ءتارىزدى. ءبىزدى ىزدەپ شىققان مەنىڭ اكەم ەمەس پە ەكەن؟ ءاي، سولاي شىعار-اق! ايتپەسە، وزىنەن وزگە ەشبىر قارا ليۋك تەڭىز كەشكەن كىم دەيسىڭ؟ ءبىزدى نەعىپ كەرمەدى ەكەن. تەڭىزگە ءدۇربىسىز شىققان بولار ما، ءا؟ مىناۋ ءدۇربى بىزدە بولعانشا، وندا بولساشى! توبەمنەن ءوتىپ بارا جاتقان قۇستاردىڭ قيقۋىنان «اناۋ جۇرگەن سەنىڭ اكەڭ!» دەگەن دىبىس تىڭداعانداي بولامىن. اتتەڭ، وسى قازداردىڭ ەڭ بولماسا بىرەۋى قولىما كەلىپ قونساشى. مىناۋ قارا ءدۇربىنى قاناتىنا قىستىرىپ جونەلتەر ەدىم اكەمە. امال نە، تىڭدار ەمەس جىل قۇسى. مىنە، كەمە الىستاي-الىستاي بارىپ، بىزبەن قوشتاستى ما، الدە كەلەكە ەتتى مە، جەلكەنىن ەڭ سوڭعى رەت سىلىكتى دە، ءبىرجولا تولقىن تاساسىنا ءتۇسىپ كەتتى. نەتكەن قورلىق؟ الگىدە عانا كوزبەن كورىپ، ۇمىتىمە قانات قاقتىرعان جالعىز جەلكەن جالت ەتتى دە جوعالدى. ەندى كوز الدىمدا بىرىنە ءبىرى سىعىلىسا شۇباپ بارا جاتقان سانسىز قاراكوك قويلاردىڭ قۇيرىعىنداي بۇلاڭداپ، كوك تولقىندى تەڭىز كەڭىستىگى عانا جاتىر. مەن ىزاعا بۋلىققان ىشكى نالۋ وكسىگىمدى سىرتقا شىعارا اۋىر كۇرسىندىم دە، ءدۇربىنى ميحايل يۆانوۆيچقا ۇستاتا بەردىم.
— كەتتى، — مەن كوزىمدى سىرمالى كۇپىمنىڭ جەڭىمەن ءسۇرتتىم دە، تومەن قارادىم. — كەتتى!..
— كەتتى، يا، كەتتى!..
مانادان بەرى ۇمىتتەنە قاراپ تۇرعان ادامدار باستارىن تومەن سالعان كۇيى اۋىر-اۋىر كۇرسىنە، كەرى ورالدى. جۇزدەرىندە ۇلكەن رەنىش بار.
— كەتتى، — ميحايل يۆانوۆيچ مەنى وزىنە تارتىپ الدى. دا، باتىسقا بۇردى، — كەتتى، تاستاپ كەتتى...
ميحايل يۆانوۆيچتىڭ بۇل ءسوزىن مەن ءبىزدى تاستاپ كەتكەن الگى اق جەلكەنگە ايتىلعان شىعار دەپ ويلاعان ەدىم، اڭگىمە قۇس كەرۋەنى تۋرالى ەكەن. بىزدەن جارتى شاقىرىم شالعاي، تولقىن بەتىندە ۇزىن مويىن ءبىر اق قۇس كەن قاناتتارىمەن السىزدەۋ عانا سۋ سابالاپ، ۇشۋعا تالپىنادى. ءبىراق، تولقىن بەتىنەن ءبىر قۇلاشتاي عانا كوتەرىلەدى دە، قالىقتاپ بارىپ قايتادان قونادى. الدەنەندەي ايانىشتى سازبەن قيقۋلاپ، توپشىسىن تاعى دا ءبىر جازادى. امال نە، كوتەرىلە المايدى. بيىكتە وعان ءۇن قوسىپ، اق كەرۋەن ۇزاپ بارادى. كەنەت ولار جالت بەرىپ، كەرى ورالدى دا، تومەندەي- تومەندەي كەلىپ، ماناعى جالعىز اقتىڭ ۇستىنەن ءبىر اينالىپ، مازاسىز قيقۋلاستى دا، قايتادان جوعارى كوتەرىلىپ، اتراۋعا قاراي تارتتى. ەندى ورالمايتىن-اق شىعار، ۇزاپ بارادى. تەڭىز بەتىندەگى اق قۇس قاناتىن تاعى دا ءبىر رەت قاعىپ، ءسال كوتەرىلدى دە، قايتادان قوندى. قونعان جوق-اۋ، قۇلاپ ءتۇستى. ەندى قايتىپ ۇشۋعا دا تالاپتانبادى، تاعدىرعا باعىنعانداي ۇزىن موينىن ءيىرىپ، باسىن قانات استىنا جاسىردى. «قاتىگەز تاعدىر، قايتسەڭ دە مويىن ۇسىندىم ءبىرجولا. مازاقتاعانىڭدى كورمەيمىن، كۇرەسۋگە دارمەنىم جوق» دەيتىن ءتارىزدى. ءقازىر ونى كەلەكەلەڭ مە، الدە مۇسىركەي مە، تەك تەڭىز تولقىنى عانا كەيدە تۇرپايىلانا تەۋىپ، كەيدە تەربەپ-تەربەپ الادى. اق قۇستىڭ وسى ءبىر ءحالى ماعان ءارى ايانىشتى، ءارى دارمەنسىز كورىندى. .«كونبە تاعدىردىڭ مازاعىنا، كۇرەس! اۋرۋدى جەڭىپ العان ايدىنعالي اعايشا جىگەرلەنە قيمىلدا دا، جەڭىپ شىق! سەرمە، قاناتىڭدى!» دەگىم كەلەدى. مەن اق كەرۋەنگە قاراپ ەدىم، ۇزاپ كەتكەن ەكەن. كەرۋەننىڭ سوڭىندا تاعى دا ءبىر اق قانات تومەندەي-تومەندەي بارىپ، تەڭىز تولقىنىن توسىمەن ،سۇزە قوندى دا، توپشىسىن دەرەۋ جىيىپ الا قويدى. اق كەرۋەن مۇنىڭ دا توبەسىندە قيقۋلاپ، ءۇيىرىلىپ ءبىراز ءجۇردى دە، ماناعى باعىتىنا شۇباي جونەلدى. ءبىراق، تولقىنعا ءوز ەركىمەن قونعان سوڭعى اق قۇس ولارعا مۇڭ شاعىپ، جاۋاپ تا قايتارمادى. قايتا «كەتسەڭدەر كەتە بەرىڭدەر، مەن اناۋ جولداسىمدى تاستاپ ەشقايدا بارمايمىن» دەگەندەي بەتىن بەرى بۇرىپ الدى. ەندى ول قاناتىنان ءال كەتىپ امالسىز قۇلاپ تۇسكەن ماناعى دارمەنسىز سەرىگىنە قاراي ءجۇزىپ كەلەدى. مۇمكىن، ول اناۋ اق كەرۋەنگە مانادان بەرى «جولداسىمىزدى تاستامالىق» دەگەن توقتاۋ سالىپ، شىن قايرىلماسىن بىلگەن سوڭ ودان ءارى ىلەسپەي، ءوزى قالىپ قويعان شىعار. ءدال وسى ءبىر سەكۋندتا ماعان اناۋ ۇزاپ بارا جاتقان اق كەرۋەن الگىدە عانا ءبىزدى تاستاپ كەتكەن اق جەلكەن ءتارىزدى، مىناۋ سوڭعى قونعان اق قانات قاراۋىل تۇبىندە ەكى كوزىن بىزدەن الماي قاراعان ادام ءتارىزدى كورىندى. مەن مۇنى ءوز اكەمە ۇقساتقان ەدىم. مۇمكىن، اكەم دە اق جەلكەندى كەمەدەگىلەر توقتاۋ سالىپ، «اناۋ شىڭعا ورالايىق، جىگىتتەر!» دەپ بارا جاتقان شىعار. قايرىلىپ ءبىر سوعار-اق.
— كەتتى، — مەن تاعى دا ءبىر كۇرسىنىپ، ۇستازىما قارادىم. — كەتتى، ميحايل يۆانوۆيچ. ولار ەندى ورالماي ما؟
— يا، كەتتى، بالاقاي، — ميحايل يۆانوۆيچتىڭ ۇنىندە ءبىر مۇسىركەۋ لەبى بار ەدى. كەيىن اڭعاردىم، ول اق كەرۋەندى ايتىپ تۇر ەكەن عوي. — جوق، ەندى قايتىپ قايرىلمايدى.
— ءبىزدى تاستاپ...
بۇل جولى كوزىمدە جاس جوق ەدى، ءبىراق جان وكسىگى داۋىسىمدى دىرىلدەتىپ جىبەردى دە، سەزىمدى اياقتاي المادىم.
— مەن جولداستارىن تاستاپ كەتكەن اققۋلار كەرۋەنىن سۇراعان ەكەن دەسەم، — ميحايل يۆانوۆيچ ەڭكەيىپ كەلىپ مەنى ماڭدايىمنان يىسكەدى دە، كۇلدى. — اق جەلكەندى كەمەنى ايتاسىڭ با؟ كەلەدى، بالاقاي، كەلەدى. ەگەر شىن كەلمەسە ءوزىمىز-اق... بىلەسىڭ بە، مىناداي ءبىر ولەڭ بار:
وتۆياجيسيا، توسكا،
پىليۋ پورازۆەيسيا!
چتو زا گرۋست، كولي جيۆ –
ي سكۆوز سلەزى سمەيسيا!..
— ميحايل يۆانوۆيچ، — دەدى ارمان اعاي، — بايقادىڭىز با، الگى اق جەلكەن اناۋ مۇز تاۋىنان شىقتى.
— بايقادىم، — ميحايل يۆانوۆيچ باسىن يزەدى، — دەمەك، تۇندە سوندا تۇراقتايتىن بولعانى عوي.
— قالاي بولعاندا دا سوعان جەتۋىمىز كەرەك!
— ءبارىمىز جەتە الماسپىز، — ميحايل يۆانوۆيچ قوسقا سۇيەۋلى جاتقان باياعى ەسكى كەمە قابىرعاسىنا قارادى، — ەكسپەديسيا جىبەرۋ كەرەك.
— مەن مىناۋ كەمەنىڭ قابىرعاسىنان ءۇش ادام كوتەرەتىن قايىق جاساپ بەرەر ەدىم، — ايدىنعالي اعاي ميحايل يۆانوۆيچقا بۇرىلدى، — اتتەڭ، فاكەل جوق-اۋ، ءا؟
— فاكەلدى ارقاننان ءتۇتىپ الامىز عوي، — دەدى يۆان پەتروۆيچ، — شەگە تابىلماس. اناۋ ەسكى شەگەلەرىنىڭ پايداعا اسپاۋى مۇمكىن، توتىعىپ كەتكەن.
— شەگە دەيسىز بە؟ — قازانعاپ اعاي الدەنەندەي ماقتانىش بىلدىرگەندەي جىميدى، — نەگە جەتكىلىكتى. مەن وتقا جارعان اعاشىمنىڭ بار شەگەسىن جىيىپ ءجۇرمىن.
— راحمەت، راحمەت، قولى بەرەكەلى، ۇقىپتى ستارشينا، — ميحايل يۆانوۆيچ قازانعاپتى ارقاعا قاقتى، — وندا تەزىرەك ىسكە كىرىسەلىك. ال، ودىرباي، سوگىڭدەر اناۋ كەمە قابىرعاسىن...
— كانە، جىگىتتەر، — ودىرباي سۇيمەنىن سۇيرەتىپ، قوسقا قاراي اياڭدادى، — ەڭ قايراتتىلارىڭ ەرىڭدەر ماعان.
— ميحايل يۆانوۆيچ، — قازانعاپ اعاي قوستىڭ باتىسىنا قاراي يەگىن كوتەردى، — الگىدە قۇلاپ تۇسكەن مۇز بار عوي، سول جەردەن ءبىر قايىقتىڭ تۇمسىعى كورىنەدى. سونى سۋىرىپ الساق...
— ابدەن ماقۇل، تەزىرەك الا كورىڭدەر. ەڭ بولماسا وتىن ەتەرمىز. جىگىتتەردىڭ ءۇستى ابدەن كىرلەپ كەتتى، — ميحايل يۆانوۆيچ قوس الدىندا ارقاسىن قيقاڭداتىپ، باسىن تىر-تىر قاسىپ تۇرعان اساۋبايعا قارادى، — كوردىڭ بە، ساقال-شاشتارىن الدىرتىپ، كيىمدەرىن قايناتىپ بەرۋ كەرەك ەدى. سۇزەك اۋرۋى كىردەڭ بولادى. اتتەڭ، سابىن بولساشى؟!
— كىشكەنە عانا سابىن بار. اناۋ كۇنگى يتبالىق كۇشىگىنىڭ مايىنان ساحار قايناتقام. كۇلدى دە جيناپ ءجۇرمىن، — دەدى قازانعاپ.
— جارادىڭ، بەرەكەلى ستارشينا. جەتكەنشە سابىنمەن، جەتپەگەنىن كۇلمەن جۋامىز. ايدىنعالي، وندا سەن جۇرتتىق ساقال-شاشىن الىپ بەر. بەرەكەلى ستارشينا، سەن جىگىتتەردى جۋىندىرۋدىڭ قامىنا كىرىس. تاماق جاعىڭ قالاي؟
— تاماق، — قازانعاپ اعاي كۇرسىندى، — ءبىر استىق ءتۇز ءبىر كۇندىك تاماق قالدى.
— تاماق تابىلار ەدى-اۋ، — ميحايل يۆانوۆيچ تا كۇرسىندى، — توبەمىز قۇس، استىمىز بالىق. تۇزىڭ قيىن ەكەن. سىنگا اۋرۋى تۇزسىز، كوكسىز تاماق جەگەندىكتەن بولادى. امال نە، تۇزىڭدى دا، تاماعىڭدى دا ءتورت كۇنگە جەتكىز.
— ماقۇل، ميحايل يۆانوۆيچ...
...تۇنەۋگى ءبىر سەن ۇستىنەن جونەلەر كەزدەگىدەي قىزۋ جۇمىس بۇگىن قايتادان باستالدى دا، ۇشى-قيىرسىز كوك تەڭىز قۇشاعىنداعى شاعىن عانا مۇز شىڭى ەڭبەك دابىلىمەن جاڭعىرىعىپ سالا بەردى. قوس ماڭى ءقازىر ءبىر قۇرىلىس الاڭىنا قۇسايدى. دۇڭك-دۇڭك ۇرىلعان سۇيمەننىڭ، كىرش-كىرش شابىلعان بالتانىڭ، شەگەگە سوعىلىپ، شىڭ-شىڭ ەتكەن بالعانىڭ ىزىڭداعان قول ارانىڭ داۋسى بىر-بىرىنە ۇلاسىپ، قۇلاق تۇندىرادى.
— ال، ال، تومەن باسىڭدار، بىرىگە قيمىلدايىق، — دەيدى ودىرباي، قولىنداعى سۇيمەن ۇشىن بەگەي تابانى مەن تاقتايدىڭ اراسىن قۋالاي قاداپ، — باسىڭدار تومەن. الدىق، تاعى دا الدىق.
تاقتاي ساتىر-سۇتىر ەتىپ سىنىپ كەتتى.
— ءاي، بايقاڭدار، — كەمەنىڭ ەسكى بوتەن قاناتىن قانجارىمەن سىزىپ اپ، ەندى عانا شابۋعا ىڭعايلانعان يۆان پەتروۆيچ باسىن جەردەن كوتەرىپ الدى. — سىندىرماڭدار تاقتايدى.
— ءوي، بۇلارىڭ بولمايدى، تۋمالار، — ەكىنشى ءبىر توماردى قول ارامەن كەسىپ جاتقان ارمان جىگىتتەردىڭ جانىنا كەلدى دە، باسىن شايقادى. - بۇلارىڭ بولمايدى، مىنە، الدىمەن مىناۋ شەگەنىڭ قايىرۋلى ۇشىن بىلاي ەتىپ تۇزەتىڭدەر. سودان كەيىن شەگە ۇشىن مايىستىرماي كەرى سوعىڭدار، مىنە بىلاي، كوردىڭدەر مە، سوندا تاقتاي مەن تابان اراسى ءوزى اشىلادى. تەك سودان سوڭ عانا سۇيمەندى ءدال شەگەنىڭ ءوز تۇسىنان بويلاتا سۇعىڭدار دا، تومەن باسىڭدار. سوندا وپ-وڭاي سوگىلەدى. ايتپەسە، سەندەر بۇكىل تاقتايدى قيراتىپ بىتىرەرسىڭدەر. ال، كانە، ەندى باسىڭدارشى. مىنە، كوردىڭدەر مە...
وت باسىندا قازانعاپ اعاي باستاعان ءۇش-تورت جىگىت جۋان ارقانداردىڭ ءتىنىن تارقاتىپ، فاكەل دايىنداپ وتىر.
— بۇل اناۋ كۇنگى قايىڭنىڭ ك ۇلى، دۇنيە ەدى دەپ بولەك ساقتاعان ەدىم، — اۋزى تاس تۇيىلگەن كەنەتى دوربانى قازانداعى قايناعان سۋعا تاستاي بەرىپ، قازانعاپ اعاي جىمىڭ-جىمىڭ كۇلەدى، — كوردىڭدەر مە، پايداعا استى. اششى بولادى. شىركىن، ساحار قايناتساشى. ءبارىبىر، كىردى سۋعا قايناتسا سابىن كەرەگى جوق دەپ ايتتى ميحايل يۆانوۆيچ. قانە، اكەلىڭدەر. سۋ قاينادى. مۇزدا جاتىپ سول توڭازىعانى جەتەر...
قوس الدىندا شەگە تۇزەتىپ اساۋباي ەكەۋمىز وتىرمىز. ادەتتە، ەگەسسىز ەشنارسە ىستەمەيتىن، جۇمىس ۇستىندە ءجيى كۇڭكىلدەپ، شابان قوزعالاتىن اساۋبايدا دا بۇگىن ءبىر كوڭىلدىلىك بار. بالعاسى ءارى جەدەل، ءارى ءدال سوعىلادى. ۇلكەندىگىن ىستەپ ماعان دا ۇيرەتىپ قويادى.
— داۋىلجان، اينالايىن، مىنە، بىلاي سوق. جوعارىراق كوتەرىپ، قاتتى سوك. باتىل، تەز قيمىلدا. شارشامايسىڭ. ءتۇۋ، تۇك ەتپەيدى، جاقسى بولادى. ميحايل يۆانوۆيچ ءبىر ماقتاسىن ەكەۋمىزدى. اينالايىن ميحايل يۆانوۆيچ، ارمانجاندى قاراشى! ءبىزدىڭ قامىمىز ويلاعانى. سۋعا دا شومىلدىرايىن دەپ جاتىر.
— مىنە، دوستار، ءبىرىنشى بوگەت دايىن، — يۆان پەتروۆيچ بوگەندى وڭ قولىمەن جوعارى كوتەرىپ كۇلدى. — سۇيسىنىڭدەر. تەزدەن قايىق تا بىتەدى، ميحايل ايتقانداي سەنىمدى ءۇمىت دارياسىن كەشەمىز. تەزىرەك قيمىلداڭدار. داۋىلداتپاي تۇرعاندا جۇزەلىك، تولقىن توسىندە...
ءبىر اپتاعا جۋىق اۋىرىپ، جۋىردا عانا باس كوتەرگەن ايدىنعالي اعاي بۇگىن قامىس قوستىڭ تۇستىگىندەگى شۋاقتى شاشتارازىعا اينالدىرىپ الىپتى. ول اۋەلدەن دە ءبىر وزىنەن ەكى اساۋباي جاساۋعا ۇزىنى تاپشىلىق ەتپەيتىن، تىم ەرسى بيىك، جىپ-جىڭىشكە، سەكپىل بەتتى، سارى ادام بولاتىن. ەتى قاشىپ، جۇدەگەننەن كەيىن بويى بۇرىنعىدان دا گورى سورايىپ، قاپساعايلانا ءتۇسىپتى. الايدا، ايدىنعالي اعايدىڭ جۇرەگىندە بۇگىن ءبىر قۋانىش بار. ول كەشە اياقتان شالعان اۋرۋدى ءبىرجولا جەڭىپ، ەندى اپاتپەن كۇرەسۋشىلەر قاتارىنا قوسىلعانىن ماقتانىش ەتكەندەي، جيرەن قاستارىن ءجيى-جيى قاعىپ، جىپىلىقتاپ تۇراتىن شەگىر كوزىنەن جۇرەك قۋانىشىنىڭ نۇرىن توگە كۇلەدى. كەشەگى ءبىر قۋقىل تارتقان جۇزىنە بۇگىن قىزىل شىراي ەنە باستاپتى. ءقازىر عانا الدىنا كەلىپ وتىرا قالعان جىگىتتىڭ ساقال، شاشىن جەدەل سىپىرا تاستاپ، كەزدىگىن الاقانىنا جانىپ، اسىعا سويلەيدى:
— قانە، ەندى قايسىڭ بار، ۋا، كەلىڭدەر تەزىرەك!
ايدىنعالي اعايدىڭ شاشتارازىنا جۇرت بىر-بىرلەپ بارىپ، قىرىنىپ ۇلگىرگەندەرى قايتادان جۇمىسقا كىرىسىپ جاتىر. اساۋباي ەكەۋمىزگە دە كەزەك تايانىپ قالدى. ەندى ءبىر كىسىدەن كەيىن ەكەۋمىزدىڭ ءبىرىمىز بارۋىمىز كەرەك. شاش الدىرۋ كەزەگى تايانعان سوڭ اسەكەڭ قاقىرايا باستادى:
— داۋىلجان، ەكەۋمىز الدىرتپاي-اق قويايىق. ويلارسىڭ. ول نە، ول شاش الدىردى دەگەن، وسى سۋىقتا. الدىرماۋ كەرەك. ءتۇۋ، تۇك ەتپەيدى، جاقسى بولادى.
— اساۋباي، ۋا، اساۋباي! — ايدىنعالي ەكى قولىمەن بەلىن باسىپ ءبىراز تۇردى، — وي، بەلىم-اي، بەلىم-اي. ۋا، كەل تەزىرەك، اساۋباي!
— جوق، مەن الدىرتپايمىن. ويلارسىڭ.
— ويلارسىندى قوي، كەل بەرى. كىرلەپ، ازىپ كەتەسىڭ.
— جوق، قويىڭىز. مەن الدىرتپايمىن. كۇن ىستىق ەمەس. ءتۇۋ، الدىرتپاعاندا تۇك ەتپەيدى، جاقسى بولادى، ويلارسىڭ.
— ويلاتارمىن مەن، — ودارباي اعاي اساۋبايدى سۇيرەي جونەلدى. — قىرسىق نەمە، ونەبويى قولىڭ باسىننان كەتپەيدى. استا وتىرىپ تا قاسيسىڭ ول باستى، جۇمىستا دا قاسيسىڭ. سەن ەزىڭ عانا ەمەس، وزگەنى دە قۇرتتاتاسىڭ...
... تەڭىز كەڭىستىگىنىڭ بەتى ويلى-قىرلى بوپ وزگەرىپ، قارا-قوشقىلدانا قالىپتى. ءقازىر ءبىز شىڭىراۋ قۇزدى، قاراسۇر تاۋ قوينىنا ەنىپ كەتكەن ءتارىزدىمىز. كوز الدىمدا سانسىز تاۋلار كوشىپ كەلە جاتقانداي. الگىدە عانا اسپانعا كوتەرىلگەن قاراسۇر تاۋ كەنەت جارىلىپ كەتكەندەي، ءدال ۇشارىنان اعاراڭ ەتەدى دە، سۋ بوراسىنىنا اينالىپ، جوق بولادى. ەندى ماناعى ءبىر تەرەڭ قۇز جوتالانا بارىپ، شوقتىعىن اسپانعا كوتەرەدى. تەڭىز بەتى مينۋت سايىن قۇبىلىپ. تاۋ قۇزعا، قۇز تاۋعا اينالادى. اشۋلى تولقىپ ارس-ارس ەتىپ، تەۋىپ وتكەن سايىن ءبىز قوناقتاعان شاعىن عانا مۇز شىنى ءبىرجولا توڭكەرىلىپ بارا جاتقانداي دوڭبەكشىپ -دوڭبەكشىپ الادى. ءار جەردەن ءبىر ومىرىلىپ تۇسكەن مۇز كەسەكتەر جىندانا تۋلاعان كوكجالدىڭ توبەسىندە قارعىپ-قارعىپ تۇسەدى. دولى جەل ءبىزدى شىن، ۇستىنەن لاقتىرىپ تاستاماق بولعانداي، ەتەگىمىزدى باسىمىزعا كوتەرىپ، جەلپىپ- جەلپىپ قويادى. قوس ادامدارىنىڭ ءبارى ەتىكتەرىنىڭ ۇزىن قونىشتارىن تاقىمعا دەيىن كوتەرىپ، قونىش باۋىن يىققا اسا تاستاپتى. برەزەنت شاپاندارىنىڭ تىماقتارىن دا تاماق استىنان بۇرە بايلاپ، ەتەكتەرىن بەلبەۋگە قىستىرىپتى. اۋىر-اۋىر كۇرسىنىپ ميحايل يۆانوۆيچقا قارايدى. قوساۋىزعا سۇيەنىپ ميحايل يۆانوۆيچ تۇر. سۇيەك ترۋبكاسىن قۇشىرلانا تىستەگەن كۇيى، كوگىلدىر كوزىن ءسال قىسىپ، بۇگىن ساسكە كەزىندە ارمان اعايلار كەتكەن باعىتقا قارايدى.
— ءاي، سولاردىڭ وزدەرى مۇز تاۋىنا جەتە الماي قالماسا جارار ەدى، — ايدىنعالي اعاي كۇرسىنەدى، — بەكەر-اق جىبەردىڭىز...
— قايداعى جوقتى ايتاسىڭ، — ميحايل يۆانوۆيچ باسىن شايقايدى، — ولار تاۋ تۇبىنە بارعانشا مەن قاراپ تۇردىم.
— كەمەگە كەزدەسە الماي كەيىن شىعىپ كەتىپ، داۋىلعا...
— بۇل مۇمكىن، — ميحايل يۆانوۆيچ كۇرسىنىپ باسىن يزەدى، — بۇگىن سول كەمە دە كورىنە قويعام جوق.
توبەمىزدەن قيقۋلاپ ءبىر توپ قاز ءوتىپ بارا جاتتى. ميحايل يۆانوۆيچ قوساۋىزىن جوعارى كوتەرىپ الدى.
— اينالايىن ميحايل، — جالىقپاس قاريا ەڭكىلدەپ قويا بەردى، — اشتان ولسەك تە اتپاشى. وبالىنا...
مىلتىق داۋىسى ساڭق ەتە قالدى. ۇلكەن قوقىر قاز تاۋدان لاقتىرعان تاس كەسەكتەي قۇلاپ ءتۇستى. قازەكەڭ تۇرا جۇگىردى.
— ميحايل يۆانوۆيچ، — دەدى ايدەكەڭ، — مىناۋ مۇزىمىزدىڭ تالقان بولىپ كەتۋى مۇمكىن عوي. قامىستاردى ءۇش باۋدان بايلاپ قويساق قايتەدى؟
— بۋىپ قويعاننان زيان جوق، — ميحايل يۆانوۆيچ ماعان قارادى، — سەن قازانعاپتى شاقىرشى.
— ماقۇل، ميحايل يۆانوۆيچ.
مەن جۇگىرە جونەلدىم.
— سەندە جازىق جوق، — وشاق باسىندا جۇرەسىنەن وتىرعان قازەكەڭ قوڭىر قازدى تاماقتان شالىپ جىبەردى دە، باسا ءتۇستى. ۇرلەي سوققان جەل قازدىڭ تاماعىنان ىرشىعان قان تۇيىرشىكتەرىن قىزىل مونشاقتاي شاشا سالدى. — سەندە جازىق جوق، مەندە ازىق جوق.
قازانعاپتىڭ داۋسىنان ەستىلگەن الگى ءبىر مۇسىركەۋ لەبى جۇرەگىمدى ءجىبىتىپ-اق جىبەرسە كەرەك، مەن كۇرسىنىپ الدىم. قاز بۇكىل دەنەسىن اقىرعى رەت بۇلك ەتكىزدى دە، قايتىپ قوزعالمادى. الگىدە عانا جاۋدىراپ جاتقان قاراشىقتارى ەندى بوزاڭ تارتىپ، سولىپ بارادى.
— اعا، ءسىزدى شاقىرىپ جاتىر. ارقان بەرسىن دەيدى.
— ارقاندى قايتەدى، — قازانعاپ پىشاعىن ءسۇرتىپ، قىنىنا سالدى دا، ورنىنان كوتەرىلدى. — سال بايلاماق قوي. ءبارىبىر تاماق كەرەك. سەن جۇلا بەر ءجۇنىن. ءقازىر اساۋبايدى جىبەرەيىن. ەكەۋلەپ جۇلىڭدار. تەز.
قازانعاپ جۇگىرە جونەلدى. اساۋباي ماعان بۇكىل ۇرەيدى الا كەلگەن ەكەن. كوزىندە جاس، كىشكەنتاي مۇرنىن ءجيى-جيى تارتىپ، ۇشكىلدەنە بىتكەن ەرىندەرىن كەمسەڭدەتىپ الىپتى.
— اسەكە، بۇگىن دە كوزىڭىز اۋىرىپ ءجۇر مە؟ الدە جىلاپ...
— جىلاماعاندا، ويلارسىڭ. باتىر بولساڭ شىداپ كور. ءقازىر مىناۋ مۇز قيراپ بىتەدى. اينالايىن ءۇمىتجان. ءبىز ەندى ولدىك. قوش، جاقسى كەرەتىن ەدىڭ مەنى. بارما تەڭىزگە. مىسىق مۇرتقا بارىپ ايت دەپ ەدىڭ-اۋ. مىسىق مۇرتتىڭ ءوزى دە بار دەپ. مەن دە ۇمىتكە بولماي. بارامىن تەڭىزگە، بارعان جاقسى، تۇك ەتپەيدى دەپ. ال، ءوندى تۇك ەتپەدى مە، ليۋك پا؟ مۇندا اشىلماعاندا، ويلارسىڭ... سەنىڭ جانىڭ جوق پا؟ جىلاۋ كەرەك، داۋىلجان، ەكەۋمىز وڭاشا جىلاپ الايىق. جىلاعان جاقسى بولادى، ءتۇۋ، تۇك ەتپەيدى. الگى ايۋ كورىپ قالماسىن. ول تەڭىزگە لاقتىرادى. لاقتىرسىن، ءبارىبىر، ويلارسىڭ. مىناۋ جەلدە سالعا مىنسەڭ دە ءولىم. قان ءىشىپ وتىرعاندا قاز جەيمىز دەيدى. نە كەرەگى بار. وبالى قايدا؟ بالاپان باساتىن قاز عوي. جەسە وزدەرى جەتە، مەن جەمەيمىن. جەمەگەندە نە قىلادى، ءتۇۋ، تۇك تە ەتپەيدى. مەنىڭ اكەم قارەكەس ون كۇن اس ىشپەگەن...
اساۋباي قانشا cap ۋايىمعا سالسا دا ەرەگىسىپ، جىلاماۋعا تىرىسىپ ەدىم. ءبىراق، اكە تۋرالى اڭگىمە بولعاندا ءبىر كۇرسىنىپ قويدىم. اساۋباي جىلاپ وتىر. جىلاپ وتىرىپ قازدىڭ ءجۇنىن جۇلىپ وتىر. كوز جاسى قوڭىر قازدىڭ جۇنىنە مونشاقتاپ توگىلەدى. مەن اۋىرىپ وتىرسام كەرەك، لوقسى -لوقسىپ الامىن. مەن عانا ەمەس، اساۋباي دا لوقسىپ قويادى. اۋزىما تولىپ كەتكەن اششى سۋدى ءبىر توگىپ، قوسقا قاراپ ەدىم، شوعىرلانا قالعان توپ ادام، ءبىرى كەسەك-كەسەك مۇزداردى باگورمەن سۇيرەپ اكەلىپ، ەكىنشىسى ءۇيىپ، ءۇشىنشىسى قوستىڭ قامىسىن سۋىرىپ، ابىگەرلەنە قالعان ەكەن. اسىعا باسىپ قازانعاپ كەلەدى.
— داۋىلجان، اينالايىن، — اساۋباي ەكى جەڭىن كوزىنە كەزەك-كەزەك جانىپ الدى، — ءسۇرت جاسىندى. اناۋ ايۋ كەلەدى. ول تۋرا تەڭىزگە لاقتىرادى.
مەن جىلاماسام دا كوزىمدى جەڭىممەن ءسۇرتتىم دە، لوقسىپ الدىم. بۇل جولى اۋزىمنان ساپ-سارى زاپىران توگىلىپ ەدى، مۇرنىمنىڭ ءىشى دە ۋداي اشىپ، كوز الدىمداعى دۇنيە كەشىپ بارا جاتقانداي، شىرق ءۇيىرىلىپ قويا بەردى.
— وي، سەن ءوزىڭ قۇسقانسىڭ عوي. باسىڭ اينالعان بولسا تۇك ەمەس. شىن اۋىرىپ قالما. — ءتۇسىن كەتىپ قالعان ەكەن.
قازانعاپ مەنى كوتەرىپ اپاردى دا، اتاماننىڭ تونىمەن جابا سالدى. ودان ارىگە بولعانىن بىلمەيمىن. تۇلابويىم ورتەنىپ، باس-اياعى جوق ءبىر ساندىراق دۇلەيمەن ارپالىستىم دا جاتتىم.
— قىزۋىم ءسال باياۋلاپ، ۇيقتاپ كەتكەن ەكەم.
— وت، وت! كەمە، كەمە! — دەگەن قۋانىشتى ايعايمەن كوزىمدى اشتىم. جۇرەگىمنىڭ اينىعانى دا باسىلىپ، باسىم دا جازىلىپ قالعان ەكەن. اتامان تونىنىڭ استىنان اتىپ شىقتىم. بۇلت ىدىراپ، سەلدىر جۇلدىزدار دا جىلت-جىلت ەتە قالىپتى. جۇرتتىق ءبارى باتىسقا كوز تىگىپتى. كوز ۇشىندا جارقىراعان قىزىل ساۋلە كورىنەدى. ميحايل يۆانوۆيچ لاۋلاپ جانعان ءبىر باۋ قامىستى جوعارى كوتەرىپ، تەڭىزشىلەر تىلىندە «قۇتقار، قۇتقار!» دەگەن بەلگى بەرىپ تۇر. الدەن ۋاقىتتا كەمەدەگىلەر دە وت كوتەرىپ، بەلگى بەردى.
— مىنە، بالاقاي، ەندى اجالدان قۇتىلدىق، — ميحايل يۆانوۆيچ مەنى قۇشاعىنا قىستى. — ءولىمدى جەڭىپ شىقتىق. ءقازىر كەمە كەلەدى. ەسەن-ساۋ ەلگە ورالامىز. ارماندار دا وسىندا كەلە جاتقان شىعار...
— الاقاي، الاقاي، — قوستاعىلار دۋ-دۋ كۇلىپ، ميحايل يۆانوۆيچ سوناۋ ءبىر سەڭنەن شىققان كۇندەگىدەي توبەلەرىنە كوتەرە، شايقاپ-شايقاپ الدى. — ۇزاق بولسىن ءومىرىڭ!
بىرەر ساعاتتان كەيىن جەلكەنىن جەل كەرنەگەن ۇلكەن كەمە تولقىن توسىندە ويناقشىپ، ءبىزدىڭ مۇز شىعامىزعا كەلىپ توقتادى. كەمە ىشىنەن ەن الدىمەن اكەمدى ىزدەگەن ەدىم، كوزىمە تۇسە قويمادى! ءبىراق، ءدال وسى ءبىر سەكۋندتا ماعان داۋىل كەشكەن كەمەنىڭ ەزى الىپ دەنەلى اكەم ءتارىزدى كورىندى. كەمە تۇمسىعىنداعى تاقتايدان مەن ۇزاق ەجىكتەي وتىرىپ: «روسسيا ۆەليكايا» دەگەن جازۋدى وقىدىم. رۋلدە التىن مۇرتتى ءبىر زور ادام تۇر. اۋزىندا سۇيەك ساپتى ترۋبكا. جانىندا ارمان. مۇمكىن، ارمان اعايدى اجالدان قۇتقارعان دا وسى ادام شىعار. قاراۋىل تۇبىندە يۆان پەتروۆيچ پەن ودىرباي اعاي.
قانداي باقىت! ءبىز ءولىم قورشاۋىن بۇزىپ شىقتىق. ەندى ەلگە ورالامىز. اڭساعان اكەمنىڭ قۇشاعىنا ەنەمىن...
XIV تاراۋ. اتراۋعا ورالعان العاشقى كۇن
...ءبىز اتراۋعا كەرى ورالعاندا كوڭىلدى كوكتەم ءوز پراۆوسىنا تولىق ەنىپ تە بولعان ەدى. «روسسيا ۆەليكايا» كەمەسى جەلكەنىن جەلگە تەپتىرىپ زاۋلاپ كەلەدى. كەمە تۇمسىعىندا الىسقا قاراپ ميحايل يۆانوۆيچ تۇر. كوگىلدىر كەڭىستىكتى كوز ۇشىندا قالدىرىپ، تەڭىز تاماعىنا دا كىرە باستادىق. توڭىرەك كوكپەڭبەك. جايقالىپ وسكەن جاسىل شەپ جازعى جەلمەن تەڭىز تولقىنىنداي توڭكەرىلىپ، كوك ماقپالداي قۇبىلادى. جاس جاپىراقتارىن سۋدىرلاتىپ، سانمەن عانا تەرەكتەر تەربەلەدى. وسىمدىك تولقىنىن جەل اۋدارىپ وتكەن سايىن الدەنەندەي سۇيكىمدى ءبىر سەزىلەدى. وسى ءبىر تازا اۋانى كەۋدەڭدى تولتىرا جۇتا بەرگىن كەلەدى. كولبەڭدەپ ۇشقان كوبەلەك كوگىلدىر اسپانعا ءسال كوتەرىلىپ بارىپ، اق قاناتتارىن كەڭ جازا جاپىراققا قونادى. دۇنيەنى تۇگەل جاۋىپ جاتقان الگى ءبىر جاسىل كىلەم بەتىنە ەندى قاراساق، ادەمى اق بەدەرلەر پايدا بولادى. كوكتەمنىڭ تۇڭعىش گۇلىنەن قۇمارتا شىرىن بال سورىپ، ىزىڭداپ ارا ۇشادى. جازعى كۇن وسى ءبىر تاماشا كورىنىستىڭ جاساۋشىسى ءبىر ءوزىم دەگەندەي كوگىلدىر اسپان كۇمبەزىنەن كۇلە قارايدى. كۇن ساۋلەسى استىندا كۇمىس تەڭگەدەي جارقىلداپ شاباق وينايدى. قاماداي قارا قارلىعاش اق باۋىرىن جالت ەتكىزىپ، الدىندى ورايدى. جاز سالتاناتىن قوشامەتتەگەندەي، قاناتىمەن سۋ سابالاپ، كوتەرىلگەن ۇيرەك-قاز قيقۋلاسا اندەتىپ، ايدىنعا قايتادان قونادى. الدەقايدان سىزىلىپ، ءانشى قۇستار سايرايدى. بۇكىل دۇنيە تۇگەل جىرلاپ، اسپان استىن ءبىر ادەمى ءان كوتەرىپ تۇرعانداي. سەن دە جىرلاعىڭ كەلەدى:
رازگۋليالاس پوگودۋشكا
نە مالەنكايا،
راسكاچالاس بەرەزۋشكا
كۋدرياۆايا.
راسۆەلا ۆ سادۋ كالينۋشكا
س مالينۋشكويۋ،
تام سليۋبيلاس سيروتينۋشكا
س دەتينۋشكويۋ.
تيحو مولۆيلا سولوۆۋشكا
زامانچيۆوە،
رازوجگلا ونا سەردەچۋشكو
رازگوۆورچيۆوە .
كوكتەم باستالعاننان بەرى بۇل ولەڭدى ميحايل يۆانوۆيچ كوپ ايتاتىن ەدى. ءقازىر مەن دە ۇيرەنىپ الدىم. جەكە سوزدەرى عانا بولماسا جالپى سارىنى تۇسىنىكتى. ارمان اعاي ونى وزىنشە قازاقشاعا اۋدارعان بولاتىن. انگە كەلمەگەنمەن ءسوزى جاتىق شىققان ءتارىزدى:
تولقىدى اۋا تامىلجىپ،
تەربەلدى جاسىل جاس قايىڭ.
گۇل اتىپ، باقشا ميۋاسى
مولدىرەپ ءوستى كۇن سايىن.
باۋ ىشىندە جەتىم قىز،
جەتىم ۇلمەن سىرلاستى،
بۇتاقتا سايراپ ساندۋعاش
جۇرەكتە نازىك سىر اشتى.
تابيعاتتىڭ قازىرگى تامىلجىعان قۇبىلىسىن سۋرەتتەيتىن تاماشا ولەڭدى مەن ىشتەي جىرلان كەلەمىن. جىرداعى جەتىم بالانى ءدال وزىمە ۇقساتامىن. ال، مەنىمەن تەرەك تۇبىندە سىرلاساتىن ەكىنشى جەتىم كىم؟ الدە جاسىل لەنتالى قىز با؟ ەكەۋمىزگە ورتاق قانداي سىر بار؟ الدە اكەسىنىڭ ولەردە ايتقان اماناتىن سۇراماق پا وسى؟ الدە وگەي شەشەدەن قىسىم كورگەن بيشارا، وڭاشا جەردە جاس توگىپ، مۇڭ ايتار ما ەكەن ەگىلىپ؟..
«روسسيا ۆەليكايا» كەمەسى اتراۋعا كەلىپ جاققاندا جازعى كۇن دە قانتالاپ بارىپ، ۇياسىنا باتتى. مانا، تەڭىز تاماعىنان وزەنگە كىرىپ، جايناعان جاسىل دۇنيەگە كەزدەسكەندە مەن ءبىر تاماشا ءومىردىڭ قۇشاعىنا ەنگەندەي، سول. ءومىردى ءوزىمىز الىپ كەلە جاتقانداي بولعان ەدىم، قاتەلەسكەن ەكەنمىن. بار راقات باتار كۇنمەن ىلەسىپ كەتكەندەي. اتراۋ ماڭى باياعى ءبىر قالپىندا مۇنارتا قالىپتى. بۇزىلعان بالىقتىڭ ساسىق ءيىسى بىردەن- اق اتىپ جىبەردى. سۋىنىڭ ءتۇسى دە تىم كەلىسسىز، بورسىعان ىشەك-قارىن مايىنان پايدا بولعان جاعىمسىز جاسىل دوڭگەلەك بەدەرلەر مەن قارنى كەپكەن ساسىق بالىقتار ايدىن بەتىندە قالقىپ ءجۇر. جۇككە تولى قايىق-كەمەلەر پلوت جيەگىنە شوعىرلانا قالىپتى. توپ-توپ جۇمىسشى ۇزىن ساپتى، ۇلكەن سۇزگىلەرىن باستارىنان اسىرا كوتەرىپ، بالىق شىعارىپ جاتىر. ءۇستى-باستارىنا بالىق قابىرشاقتارى باتتاسا قاعىپ، اششى تۇزدىقتىڭ اپپاق سورى ساۋىستانا تۇرىپتى. تەك كوزدەرى عانا جىلتىرايدى. اركىمدەردىڭ ورىسشا، قازاقشانى ارالاستىرا ايقايلاسقان شاڭ-شۇڭ داۋىستارى كەلەدى قۇلاققا.
— قارعىس اتقان، نەگە كەم ەسەپتەيسىڭ؟ تورتەۋ ەمەس. بەس نوسيلكا.
— جوق، بەسەۋ ەمەس، ءتورت نوسيلكا!
— جۋليك، مۇرنىڭدى بەت ەتەيىن بە وسى؟ قايتادان ولشە، مەنىڭ بالىعىم اناۋ.
— ولشەتپەيمىن، ۇقتىڭ با؟
— جوق، ولشەيسىڭ، ولشەتەمىن. جەگىزبەيمىن ادال ەڭبەگىمدى. تالاتپايمىن، ءبىلدىڭ بە؟!
— مۇمكىن، وسى باتاعاداعى بالىقتىڭ بارلىعى دا سەنىكى شىعار؟!
— مەن سەندەي ارام جەپ اۋىزدانعانىم جوق. ءوز بالىعىمنىڭ قايىرىن كورسەم دە جەتەدى.
ءبىز جەلكەنىمىزدى جىعا باستاعاندا شاڭ-شۇڭ داۋىستار اياقتالىپ، پلوتتاعىلار «روسسيا ۆەليكايا» كەمەسىنە قاراي لاپ قويعان-دى، توپ الدىندا ليۋبا اپاي، ول التىن شاشى جەلكىلدەپ، جاس بالاشا جۇگىرىپ كەلەدى، جاسىل جۇزىمدەي مولدىرەگەن قاراشىقتارىنان جايدارى كۇلىپ ارمان اعايعا قارايدى، تەك جاسىل قاراشىقتارى عانا ەمەس، بەت ۇشىنان گورى جوعارى، سول كوزىنىڭ الدىنداعى شۇقىرىندا دا وزگەشە ءبىر جايناقىلىق بار، جان قۋانىشىن ۇيالاتقانداي دوڭگەلەنە قالىپتى. سۇيكىمدى قىزدىڭ سوڭىندا اننا يۆانوۆنا، كوگىلدىر كوزدەرىندە جاس پەن كۇلكى ارالاس، وڭ قولىنىڭ ءۇش ساۋساعىن ماڭدايى مەن جۇرەگىنە كەزەك اپارىپ:
— ميشكا، ميشۋتكا، ۇلىم مەنىڭ! — دەپ ميحايل يۆانوۆيچقا قۇشاعىن جازادى.
بەت-اۋزىن كۇرەڭ بۇيرا ساقال جاۋىپ كەتكەن ەگدە ادامدى اننا يۆانوۆنانىڭ مۇنشاما كىشىرتىپ ايتۋى ماعان تىم ەرسى كورىندى، ءبىراق ميحايل يۆانوۆيچ ولاي ويلاماسا كەرەك. جاس سابيدەي ارسالاڭداپ كۇلدى دە، اق شاشتى اناسىنىڭ قۇشاعىنا ەندى. وسى توپتىڭ ىشىندە، ەكى جۇدىرىعىن جانباسىنا ءسۇرتىپ، اكەم دە كەلەدى ەكەن، جۇگىرىپ باردىم دا، موينىنا اسىلا كەتتىم.
— اينالايىن، داۋىلىم، امان با ەدىڭ، قۇلىنىم...
اكەمنىڭ داۋىسىندا ءبىر ءدىرىل بار ەدى، قيىقتاۋ قارا كوزدەرىنىڭ كەمەرىندەگى ىستىق جاس بەتىمە تامىپ-تامىپ كەتتى. سەلدىرلەۋ ساقالىنىڭ استىنا مۇرنىمدى تىعىپ، كۇرسىنەم دە، دەم الامىن. تۇزدىق پەن تەر ارالاس باياعى ءبىر تانىس ءيىس بۇل جولى ماعان سونشالىق سۇيكىمدى سەزىلەدى. اڭساعان اتا جۇرەگىنىڭ الىپ كەۋدەگە سىيماي، قاتتى سوققان ءدۇرسىلى ارىندى اساۋ ءبىر كۇيدەي ەستىلەدى قۇلاققا. تىڭداي بەرگىم كەلەدى سول كۇيدى. اكەم مەنىڭ جەلقاقتى بولعان ءجۇزىمدى قالىڭ ەرنىنىڭ قاينار جالىنىمەن قايتا-قايتا ءسۇيىپ، تاماعىمنان يىسكەيدى. مۇمكىن، وتە كىشكەنتاي كەزىمدەگى نارەستەگە ءتان اشقىلتىم ءيىستى ىزدەيتىن شىعار ول، مەنى اكەمنىڭ قۇشاعىنان ەكىنشى بىرەۋ ءىلىپ اكەتكەن ەدى. بۇل جانقيا اپاي ەكەن:
— وي، تەنتەك اي، كەلدىڭ بە؟ قورقىتتىڭ عوي ءتىپتى. مىنانىڭ ءوسىپ كەتكەنىن قاراي گور، ءتىل-اۋزىم تاسقا. ايتپاي كەتكەنىڭ نە، قاراعىم-اۋ؟!
— تەڭىز جاندى تەنتەگىم، — اكەم مەنى جەردەن جوعارى كوتەرىپ الدى، — رۇقساتسىز كەتكەندىگىن، ءۇشىن جونىڭنان قالىڭ تاسپا الىپ، الاقانىمنىڭ ايىزىن ءبىر قاندىرارمىن دەپ ءجۇر ەدىم. قاپ، ۇمىتىپ كەتكەنىمدى قاراشى. جارايدى، ءبىر جولعا كەشىردىم. كانە، كۇلشى، داۋىلىم.
مەن اقىرىن عانا جىميامىن. اكەم ەكى بەتىمە كەزەك ءۇڭىلىپ، ماساتتانا كۇلەدى. مۇمكىن، ءبىز اكە مەن بالا وسى قالپىمىزدا ءالى دە ۇزاق تۇرا بەرەر ەدىك، بىرەۋ اياعىمنان تارتىپ جىبەردى. جالت قاراسام سەرەجا ەكەن. اكەمنىڭ قولىنان قارعىپ ءتۇستىم دە، ساعىنىشتى دوستىمدى قۇشاعىما قاۋسىردىم.
— ءتىرى مە ەدىڭ، باۋىرىم؟ — مەن سەرەجانى ەرنىنەن ءبىر ءسۇيدىم دە، ەكى يىقتان شاپ بەرىپ، سىلكىپ-سىلكىپ الدىم. سودان كەيىن، وزىمە تارتىپ، قايتادان قۇشاقتادىم دا، قۇشىرلانا ءسۇيىپ، قولىن قىستىم، — ءتىرىمىن دە، باۋىرىم!
بۇل مەنىڭ ميحايل يۆانوۆيچتان ۇيرەنگەن ەنەرىم. ول كىسى ۇزاق ۋاقىت كورمەي ءجۇرىپ، تەڭىز ۇستىندە كەزدەستىرگەن اعاسى يۆان فەدوروۆيچپەن وسىلاي امانداسقان-دى. ءقازىر مەن تەك سالەمدەسۋدە عانا ەمەس، ءجۇرىس-تۇرىسىمدا دا، سويلەگەن سوزىمدە دە ميحايل يۆانوۆيچقا ەلىكتەيمىن. بۇرىنعىداي جۇرتتىڭ سوزىنە داۋرىعا ارالاسپاي، الدىمەن اڭگىمەنىڭ مانىسىنە ابدەن تۇسىنە تىڭداپ، سودان كەيىن، كەزەگىم كەلگەندە عانا سويلەيمىن. ءتىپتى كۇلگەندە دە تىم ەرسى قارقىلداماي، كوبىنە جىميىپ قانا قويامىن. اڭگىمەنىڭ اسا ءبىر قىزىقتى جەرىندە تاعى دا ميحايل يۆانوۆيچقا كوزىمنەن جاس شىققانشا كۇلەمىن. بۇل عانا ەمەس، ميحايل يۆانوۆيچقا ەلىكتەگەنىم سونشا، كەيىنگى كۇندەرى مەن دە ون اياعىمدى سىلتىپ باساتىن بولىپ الدىم. مەنىڭشە «ۆارياگ» ماتروسىنىڭ بۇل اياق باسۋىندا مۇگەدەكتىك ەمەس، وزگەشە ءبىر ماڭعازدىق جاتقان ءتارىزدى. جۇرت مەنىڭ بۇنىمدى كەلەمەج ەتسە، مەن ونى ماقتانىش ەتەمىن.
— يا، قاشقىن، — سەرەجا دا مەنى يىعىمنان شاپ بەرىپ، وزىنە تارتىپ الدى، — امان كەلدىڭ بە؟ قورقىتتىڭ عوي. ءتىپتى.
— امان كەلگەنىمدى كورىپ تۇرسىڭ عوي، ساعان بازارلىق تا اكەلدىم.
مەن ومىراۋىما قولىمدى سالدىم دا، اقتان گورى سارعىلت-جاسىلداۋ تەرىنى سەرەجاعا ۇسىندىم. بۇل باياعى يۆان فەدوروۆيچ ماعان تىرىلەي سىيلاپ، كەيىن اساۋباي جىندى سوعىپ ولتىرەتىن يتبالىق كۇشىگىنىڭ تەرىسى.
— اۋ، سەنى اقبالىق اۋلاپ ءجۇر دەسەك، يتبالىق سوعۋعا كەتىپ پە ەدىڭ؟
— ەكەۋىندە دە بولىپ ۇلگەردىم...
مەن، سوڭعى ەكى اي ىشىندە باسىمنان كەشكەن ۋاقيعالاردى ءدال وسى جەردە-اق بايانداي باستاۋعا ىڭعايلانعان ەدىم. جوقتاۋ ايتقان ايەل داۋىسىن ەسىتتىم دە، بوگەلىپ قالدىم.
جالت قاراسام ميحايل يۆانوۆيچ پەن ارمان، ايدىنعالي مەن قازانعاپ بۇعان دەيىن مۇز اراسىندا ساقتاۋلى كەلگەن اتاماننىڭ سۇيەگىن كوتەرىپ كەلەدى ەكەن. وتكەن قىستا ءوزىم، كورەتىن كارى انا اق شاشىن جايىپ جىبەرىپ، ۇلىنىڭ كەۋدەسىنە ماندايىن سۇيەپ الىپتى. قاراقات كوزى جاسقا تولعان جاسىل لەنتالى قىز بىرەسە اكەسىنىڭ ولىگىنە، بىرەسە ماعان قارايدى. «جولىڭ نەتكەن جامان ەدى، مۇمكىن، مەن سوندا وتىنبەسەم سەنى تەڭىزگە اكەتپەس ەدى دە، سەن تەڭىزگە شىقپاساڭ، اكەم دە امان قايتقان بولار ەدى!»دەيتىن ءتارىزدى. قىز اكەسىنىڭ ارمان الدىنداعى ايىبىن ايتقىم كەلەدى دە، «قاسىرەت ۇستىندە نالىتپايىنشى» دەگەن ويمەن كومەيىمدەگى ءسوزدى كوكىرەگىمە جۇتىپ الامىن. كۇناسىز جاس جەتىمنىڭ قاسىرەتىن بولە ارقالاپ، باسىمدى تومەن يەمىن. «بۇل قازاعا وزگە ەمەس، دوڭىز اتتاس — كابانوۆسكيي ايىپتى. سونىڭ امىرىنە باعىنباعاندا ءبىز اپاتقا دا ۇشىرامايتىن ەدىك. كوردىڭ بە، ول ءقازىر اكەڭنىڭ ولىگىنە ورىس ادەتىنشە باسىنان بوركىن الۋعا دا جارامادى. اكەسىنىڭ ولىمىنە سەبەپشى بولعان ادامنىڭ سۇيەگىن كوتەرىپ ارمان اعاي بارادى. مىنە، ورىنسىز جەردە كەك ىزدەمەيتىن، اق جۇرەك ازامات دەپ وسى كىسىنى ايتۋ كەرەك، ۇقتىڭ با، قارىنداس!» دەيمىن ىشتەي.
يا، كابانوۆسكيي مىرزانىڭ جۇرەگىندە مۇز جاتسا كەرەك قاباعىندا دا قاڭتاردىڭ ىزعارى بار. ماڭداي تەرىسىن ءبىر ەلىدەي اشىپ، جاۋار كۇندەي تۇنەرە قالىپتى. قارا قۇستىڭ تۇمسىعىنداي قارماقتانا بىتكەن زور مۇرنى اۋزىن جاۋىپ كەتىپتى: وڭ ەزۋىنە پاپيروس تىستەگەن ەكەن، سول ەزۋىنەن سويديا شىققان ازۋ ءتىس كابانوۆسكيي مىرزاعا ءوزى اتتاس ءبىر اڭنىڭ دا كەيبىر كەسكىنىن بەرەتىن ءتارىزدى. ءقازىر ول وسى ءبىر سويداق اۋزىمەن جۇرتتى جارىپ سالاتىنداي، اركىمگە سۇستانا قارايدى. بىزگە كەلىپ امانداسقان دا جوق. ءتىپتى وزگەنى بىلاي قويعاندا، وسىدان ەكى اي بۇرىن ءوز قولىنان اتتاندىرعان اتاماننىڭ ولىگىنە دە باس يمەدى. تەڭىز اپاتىنىڭ قاھارىنان ۇرەيلەنىپ، تىلىنەن ايىرىلعان «جەر ساندۋعاشى» حۆاستۋنوۆ مىرزانىڭ باس يزەگەن سالەمىن دە قابىلدامادى. سۋعا كەتكەن ون بەس ات شاناسى عانا ەمەس، قوس ماڭىندا ءۇيىلىپ قالعان اقبالىق پەن ايلار بويى تارتساق سارقىلماستىق سوناۋ ءبىر التىن سازان الاڭىن دا بىزدەن داۋلاعالى تۇرعانداي.
— جەتەر ەندى، — دەدى ول، اتامان سۇيەگىن كوتەرگەندەر قاقپادان شىعا بەرگەندە. كابانوۆسكييدىڭ ۇرلەپ قويعان كۇرەڭ شارداي بەتىنە ەشبىر سايكەستىگى جوق ءسۇيىر يەگىندەگى ۇشكىر قارا ساقالى شوشاڭ ەتە قالىپ ەدى، كەڭسىرىك شەمىرشەگىن تىستەتىپ قويعان جاسىل كوزىلدىرىگى قۇلاپ ءتۇستى دە، تەبىنگىدەي قۇلاعىنا ىلىنگەن التىن شىنجىرعا اسىلدى دا قالدى، — جەتەر ەندى، جۇمىسقا كىرىسىڭدەر. مانادان بەرى ءبىر ساعات ۋاقىتتى بوسقا ولتىردىڭدەر. ەندى سونىڭ ورنىن تولتىرماي قايتپاڭدار.
— قاراڭعى ءتۇسىپ كەتكەن جوق پا؟
— قاراڭعى بولسا فونارمەن ىستەڭدەر. مىناۋ بالىقتى شىرىتەر جاي جوق...
— مەن بۇلاردىڭ مانادان بەرگەسىن شترافقا جازدىم، — اعانياز ءامىرشى قويىن داپتەرىنە ۇڭىلەدى، — جانتاس بۇزاۋباقوۆ، جانقيا قويباعاروۆا، اننا سوكولوۆا، ليۋبا ساحاروۆا...
— ءما، ساعان شتراف، — انشەيىندە جايراڭداپ تۇراتىن سۇپ-سۇيكىمدى ليۋبا بۇل جولى اشۋ كورسەتىپ، اعانيازدىڭ جانىنا ءتونىپ باردى. — ەكى اي بويى سەن كەشىپ، اڭساپ كورىسكەن تۋمالارىمىزبەن امانداسساق تا شتراف، تۇزگە شىقساق تا شتراف. بۇل نە ءوزى. ءاي، ايەلدەر، تاستاڭدار جۇمىستى، ىستەمەيمىز. مەيلى، شىرىمەس تۇگىل، ورتەنسىن!
— ءاي، ءاي، دولى قىز، نەنى ورتەيسىڭ؟
— سەنى، ءبىلدىڭ بە؟
— ءجۇر كەتتىك، — ايەل بىتكەن دۋىلداسا سويلەپ ەسىككە قاراي بۇرىلدى، — ىستەسىن ءوزى.
— ءاي، تۋمالار، — كابانوۆسكيي كۇلە سويلەپ قولىن كوتەردى، — شتراف سالدىرتپايمىن. قۇداي اقى. ءاي، اعانياز، كەتشى ءوزىڭ. بار، بالىعىڭدى ال.
— الدامايسىڭ با؟
— قۇداي اقى دەدىم عوي، تۋمالار.
كابانوۆسكيي ۇلكەن ءبىر «قاسىرەت ارقالاعان» ادامداي كۇرسىنىپ قويدى. ءار جەردەن فونار جاعىلىپ، جۇرت جۇمىسقا قايتادان كىرىستى. اكەم دە، سەرەجا دا ءوز ورىندارىنا باردى. مەن اتراۋ باتاعاسىن ابدەن ساعىنىپ-اق قالعيدى ەكەنمىن. ءقۋىس-مۇيىسىن قويماي ارالاپ ءجۇرمىن. اركىمدەر- اق مەنى جانىنا شاقىرىپ، ىعىس حيكاياسىن سۇراماق بولادى. ءبىراق، كەنەت كابانوۆسكيي كەلىپ قالادى دا، اڭگىمەمىز پىشاق كەسكەندەي تىيىلادى. كەيبىرىنىڭ قولى ءتىلىم-تىلىم جارىلىپ، كەيبىرىنىڭ قولى كۇپ بوپ ءىسىپ كەتكەن ايەلدەر قارا كولەڭكە جەردە بالىق جارا وتىرىپ، كەشكى اۋانى كۇڭىرەنتە، مۇڭ مەن ىزا ارالاس الدەنەندەي انگە باسادى.
ۋا، سىباعا، سىباعا،
سىباعاسى كەدەيدىڭ!
قۋانىش جوق، اششى زار،
سىباعا نەتكەن ءزىل ەدىڭ!..
اكەمدەر جۇرگەن قۋىستان ايقايلاپ ءان سالعان ەر ادامنىڭ جۋان داۋىسى باتاعا ءىشىن جاڭعىرتىپ جىبەرىپ ەدى، ەندى بايقاسام بوندار ماتۆەي ستەپانوۆيچ ەكەن. جەلكىلدەگەن ءارى ۇزىن، ءارى قويۋ قاستى قاباعىن تاس ءتۇيىپ، ارا-كوك بوياۋمەن سال تاتتى باتىر سۋرەتى سالىنعان جۇندەس كەۋدەسىن اشا تاستاپتى. تەك جاعىن عانا ەمەس، بۇكىل بەت-اۋزىن تۇگەل جاپقان قالىڭ بۋىرىل ساقال اراسىنان ۇلكەن قارا كوزدەرى جالت-جۇلت ەتەدى. سول قولىندا، ايدىنعالي اعايدىڭ ەتىككە شەگە قاعاتىن بالعاسىنداي، ۇلكەن اعاش ترۋبكا، ون، قولىنىڭ باتپان جۇدىرىعىنا بيىك ماڭدايىن سۇيەگەن كۇيى اندەتىپ وتىر.
ۆولگا، ۆولگا، كوكتەمدە سۋىڭ تاسىپ،
جار جيەكتەن كەتسە دە جوعارى اسىپ،
حالقىمىزدىڭ ولشەۋسىز قايعىسىنداي
جەرىمىزدى كورمەدىڭ تۇگەل باسىپ...
ماتۆەي ستەپانوۆيچ اندا-ساندا ترۋبكاسىن قۇشىرلانا ءبىر سورىپ، كۇرسىنىپ الادى. ول ءاربىر كۇرسىنگەن سايىن اشىنعان جاننىڭ ىشتەگى جالىنى سىرتقا شىققانداي، ماحوركا شوعى ۇشقىنداپ، ۇشى سۇيىرلەنبەي، تىك بىتكەن، ەتەگى ءسال قىر مۇرنىنان قويۋ ءتۇتىن تۇيدەكتەرى دە بۇرق ەتە قالادى. ەكى باسىندا ەكى پۇتتىق گيردەي دومالاق تەمىرى بار جوم تۇتقاسىن اينالدىرىپ تۇرعان جالپاق بەتتى، قوشقار مۇرىندى، قالىڭ ەرىندى زور قارا جىگىت ماتۆەي ستەپانوۆيچتىڭ انىنە قوسىلماق بولادى. ءبىراق، ونىڭ داۋىسى دىرىلدەپ بارىپ ۇيرەنشىكتى «زاۋرەشكە» كوشەدى. بۇل، باياعى ءبىز تەڭىزگە اتتاناتىن ءتۇن كازارماعا ماس بولىپ كەلگەن يسقالي اعاي...
پلوتتىڭ ايدىن جاق جيەگىنەن تاعى دا شاڭ-شۇڭ ەتە قالعان داۋىسقا تۇرا جۇگىردىم. مەن بارسام، تالاسوۆتىڭ ءىنىسى اعانياز بەن ءبىر بالىقشى ەگەسىپ تۇر ەكەن.
— ساندالما، ءيتتىڭ كۇشىگى. ءۇشىنشى سورتقا بەرسەڭ-بەردىڭ، — اعاىنياز بەزەۋىن سىعا-سىعا قاندى ءىرىڭدى جاراعا اينالعان قوتىر ماڭدايىن جيىرا، ونسىز دا تاڭقيا بىتكەن كەڭ تاناۋىن شۇيىرە، وكتەم ۇنمەن سويلەيدى، — بەرمەسەڭ تايىپ تۇر. بوگەمە قولىمدى، مەندە وزگە دە جۇمىس جەتىپ جاتىر. بۇدان ءارى ساۋدالاسۋعا ۋاقىتىم جوق.
— ءۇشىنشى سورت تۇگىل، ەكىنشى سورتقا دا بەرمەيمىن، — دەيدى جەڭىن شىنتاعىنا، قالىڭ شالباردىڭ بالاعىن بالتىرىنا دەيىن ءتۇرىپ، جالاڭ اياقتانىپ العان زور سارى جىگىت، — تالاماق پا ەدىڭ؟
— ەكىنشى سورت تۇگىل ءۇشىنشى سورتقا دا المايمىن.
— الماساڭ، الدىرامىن. مەن قوجايىنعا بارامىن.
— بار، بار، شاۋىپ ال مەنى. اپاتقا ۇشىراپ تۇرعان قوجايىن ساعان ۇستاتا بەرەر. تەرىسىنىڭ ابدەن ءبىر كەڭىگەن كەزىنە تاپ بولدىڭ.
— تەرىسى تارىلعاندا شىعىنىن ماعان تولەتپەك پە ول؟
— انە، ءوزى دە كەلەدى، بار، ارىز ەت مەنىڭ ۇستىمنەن.
بۇل كەزدە كابانوۆسكيي دە وسى تۇسقا كەلىپ قالعان ەدى.
— ۋا، بۇل نە ەگەس، — دەدى ول.
— مىناۋ ءيتىڭىز بالىعىمدى ءۇشىنشى سورتقا الامىن دەيدى.
— ءبىر جانجالشىل نەمە ەكەن، — دەدى اعانياز ءامىرشى، — بار باقىتى وسى ءبىر بەس-التى نوسيلكا بالىقتا تۇرعانداي، اسپانداعى ايعا قول سوزىپ كەردەڭدەيدى.
— تەز بايىماق شىعار، — دوڭىز اتتاس ازۋ ءتىسىن اقسيتىپ، كەكەسىنمەن كۇلدى، — سەنىڭ اتىڭ كىم؟
— مەنىڭ اتىم ءابىل — دەدى سارى جىگىت، — بايىمايتىنىم دا بەلگىلى، ءبىراق تالانعىم كەلمەيتىنى دە راس.
— كانە، كورەيىك، — كابانوۆسكيي مەس قارنىن سول قولىمەن سۇيەپ، زورعا ءيىلىپ باردى دا، ساۋساعىنا ىلىنگەن ءبىر قارا كوزدىڭ جەلبەزەگىن ۇلكەن مۇرنىنىڭ تۇسىنا اپارىپ تىجىرىنا قالدى، — ءۇشىنشى سورتقا عانا الۋعا بولادى.
— سەبەبىن ايتىڭىزشى، مىرزا؟
— بۇزىلا باستاعان، ءما، يىسكەپ كور.
— بۇگىن تاڭ الدىندا عانا سۋىرعان اۋدىق بالىعى بۇزىلۋشى ما ەدى؟ بالىقتىڭ ەزىنە ءتان ءيىس قوي، مىرزا.
— قابىرشاعى دا كەبە باستاعان. بۇگىن بۇزىلماسا، ەرتەڭ بۇزىلادى.
— توقتاڭىز، ەرتەڭگىسىنە دە مەن جاۋاپتىمىن با؟
— ءاي، جىگىت، — كابانوۆسكيي جاسىل كوزىلدىرىگىنىڭ استىنان سۇستانا قارادى دا، بالىقتى ۇلكەن ەتىگىمەن ىسىرا تەۋىپ، تەرىس اينالدى. پلوت كەمەرىندە ءۇيۋلى جاتقان بالىق سۋسىپ بارىپ ايدىنعا توگىلە بەردى، — ءۇشىنشى سورتقا بەرسەڭ بەر، بەرمەسەڭ بوسات پلوتتى!
— مىرزا! — ابدەن كۇيىنگەن بالىقشى كابانوۆسكييدى جاعادان شاپ بەرىپ ۇستاي الدى. — الماساڭ الما، ۇزاق ءتۇن بويى مىناۋ كۇستى قولىمدى سۋىق سۋدان شىعارماي اۋلاعان ادال ەڭبەگىمدى اياعىڭمەن تەۋىپ نەگە توگەسىڭ؟ قايتۋ كۇنى ءوزىڭ وتىنەر ەدىڭ-اۋ، بۇگىن تەڭىز جەلىمەن سۋ تاسىپ، بالىقشىلار كوبىرەك كەلگەنگە كەكىرىك اتقان ەكەنسىڭ، ءا؟!
— تارت قولىڭدى، قارساق!
— مەن قارساق بولسام، سەن قابانسىڭ. نەگە توگەسىڭ بالىعىمدى؟
— ۋا، قۋ كەدەي، تارت قولىڭدى مىرزادان!
قوجاسىن قورعاعان اعانياز، جانىندا جاتقان كۇرەكتى الا ۇمتىلدى. بالىقشى جىگىتتەن اۋماعان كىشكەنە سارى بالا شىر ەتە قالدى.
— ءما ساعان قۋ كەدەي.
سارى جىگىتتىڭ دەنەسى دە ەڭگەزەردەي ەدى، ءوزى ايتقانداي «كۇستى قولىنىڭ» كۇشى دە وسال بولماسا كەرەك. اعانياز ءامىرشىنى قاۋسىرا قۇشاقتاپ، پلوتتان لاقتىرىپ جىبەردى. سالقىن سۋعا سۇنگىپ شىققان اعانياز جانتالاسىپ، جاراعا قاراي تالماپ كەلە جاتىر.
— ۋا، باتتى، ۇستاڭدار!
بىرەۋلەر مازاقتاپ، بىرەۋلەر كومەككە ۇمتىلدى.
— باتسىن ءيتتىڭ كۇشىگى...
ءبىزدىڭ اتراۋعا ورالعان العاشقى كۇنىمىز وسىلاي اياقتالعان ەدى.
XV تاراۋ. ايىپتىڭ كىم، اپاجان؟
بالىق كوبەيىپ، مايشاباق پەن بوزانكالار دا كورىنە باستاعاننان بەرى كابانوۆسكييدىڭ ءامىرى بويىنشا جۇمىستى كۇنى-تۇنى بىردەي ىستەيتىن بولعانبىز. بۇگىن دە سول كۇندەگى ادەت بويىنشا كەشكى جۇمىسقا كىرىستىك. ءار جەردەن جاعىلعان اسپالى فونارلاردىڭ تۇسىنان وزگە توڭىرەك كۇڭگىرت تارتىپ، باتاعا ءىشى بۋالدىر تۇمان ءتارىزدى.
— ءايت، بايقا، الدىڭدا شاڭ بار!
— تاچكاڭدى بەرى ايدا، اناۋ جەردىڭ ەدەن تاقتايى سىنىپ تۇسكەن.
— ابايلا، تارت سۇزگىڭدى!
وسىنداي ەسكەرتۋشى ايعايلار ءجيى-جيى ەستىلىپ تۇر ەدى.
— كوزىم-اي، ويباي-اي، كوزىم-اي.
ەگدەلەۋ ايەلدىڭ اششى داۋسى باتاعا ءىشىن جاڭعىرتىپ جىبەردى.
باسىمدى كوتەرىپ السام ۇزىن بويلى ءبىر ادام كوزىن قوس الاقانىمەن باسىپ شەگىنىشەكتەپ بارادى ەكەن، سول شەگىنشەكتەگەن. بەتى ارتىنداعى شانعا شالقالاي قۇلاپ، جوق بولدى.
— ۇستاڭدار، ويباي، ۇستاڭدار، — ۇرەيلى ايەل داۋىستارى بىرىنە ءبىرى ۇلاستى، — انا شانداعى تۇزدىققا تۇنشىقتى-اۋ!
جۇرت تۇگەل دۇرلىگىپ، داۋىس شىققان باعىتقا ۇمتىلدى. مەن دە تۇرا جۇگىردىم. شانعا قارعىپ بارا جاتقان ەسقالي اعايدى.ءبىر كورىپ قالعان ەدىم، ەندى قاراسام بەلۋاردان تۇزدىق كەشىپ، جانقيا اپايدى كوتەرىپ تۇر ەكەن.
— ۋا، تەزىرەك ارقان اكەلىڭدەر.
— تاستا جىلدام.
— توقتاڭدار، — ارمان اعاي الدەقايدان ۇلكەن باسپا سۇيرەپ اكەلدى دە، — باسپانىڭ ءبىر باسىن شانعا تۇسىرۋگە ىڭعايلانا بەردى، — جول بەرىڭدەر، باسپا سالايىق.
ابىرجىعان جۇرتتىڭ ايعاي-شۋى شانداعى ەكەۋدى شىعارىپ العاننان كەيىن دە باسىلا قويمادى. بىرەۋلەر جالاڭ ۋايىمعا سالىنىپ، بىرەۋلەر ەسقاليعا ۇرىندى.
— مىناۋ مۇز ارالاس تۇزدىقتا نە جانى قالدى دەيسىڭ.
— البىرتتانعان قاراقاسقا-اۋ، ابايلاساق بولماي ما، ەزىن تاعى دا ماستىقتان امان با ەدىڭ؟
— «قاسقىردىڭ اۋزى جەسە دە قان، جەمەسە دە قان»، — ەسقالي جۇرتقا ءارى اشۋلى، ءارى ايىپتى پىشىنمەن قارادى. — مەنىڭ جەلكەمدە كوزىم بار دەيسىڭ بە؟ — نە بولدى ءوزى؟
— جومنىڭ تۇتقاسى ءيىلىپ ماڭدايىنا سوعىلدى.
— ويپىرماي، كوزىن اعىزىپ جىبەرمەسە جارار ەدى.
— ءبىر باسقا ءبىر كوز جەتىپ جاتىر عوي. باسى جارىلماپ پا؟
مەن ۋاقيعانىڭ مانىنە ەندى-ەندى عانا ءتۇسىندىم. ەسقالي اعاي جوم تۇتقاسىن، شەلەكتەگى. بالىق ابدەن ورتا تۇسكەنگە دەيىن، وننان سولعا قاراي بۇراپ-بۇراپ كەلىپ، ەندى ءوزى تومەن بۇعىپتى دا، تۇتقانى كەرى اينالدىرىپ جىبەرىپتى. قايراتتى قولدىڭ ىرقىنا باعىنعان اۋىر تۇتقا، ودان ءارى ءوز سالماعىمەن زىرقىراي جونەلىپتى. ورتالانعان شەلەكتەردى بالىققا تولتىرىپ جۇرگەن جانقيا اپاي، ءدال وسى كەزدە ىلگەرى ۇمتىلا بەرىپتى. قانىكە كەمپىردىڭ تىلىمەن ايتقاندا، «سور ايداعان بيشارا» سول ۇمتىلعان بەتىندە، زىرقىراپ اينالىپ تۇرعان جوم تۇتقاسىنا سوعىلىپتى. قارا كولەڭكەدە بايقاماي قالسا كەرەك. تەگى مۇكى تيگەن بولۋعا ءتيىستى، ايتپەسە، پۇتتىق دومالاق تەمىر شەكەسىن ويىپ جىبەرگەن بولار ەدى. باس سۇيەگى امان ءتارىزدى. وڭ جاق بەتى شەكەسىنە دەيىن كۇپتەي بولىپ ءىسىپ كەتىپتى. كوزى ساۋ ما، الدە اعىپ كەتتى مە، ول جەرى ءازىر بەلگىسىز. اپاسىن قۇشاعىنا قىسىپ، اكەم دە تۇنەرە قالىپتى.
— جانقيا، جانقيا، — دەيدى اننا يۆانوۆنا جارالىنىڭ جۇزىنە ءۇڭىلىپ. جارالى جاننان جاۋاپ قايتپادى.
— كانە، نە تۇرىس بار. تەزىرەك مونشاعا الىپ جۇرەيىك، — اننا يۆانوۆنا قاۋمالاعان توپقا ءبىر قاراپ الدى، — الدىمەن جۋىندىرايىق. اششى تۇزدىققا تۇنشىعۋى دا مۇمكىن. قۇستىرۋ كەرەك. بىرەۋىڭ تەزىرەك دارىگەرگە جۇگىرىڭدەر.
— مونشادا ىستىق سۋ بار دەيسىز بە، — ەسقالي كۋرانت الدى. — بۇگىن جاعىلمايتىن كۇن عوي.
— بولماسا جاعىڭدار تەزىرەك.
— وتىن بەرەدى دەيمىسىڭ؟
— ءتىپتى سۇراپ تا جاتپاڭدار، — ماتۆەي ستەپانوۆيچ سول اياعىنداعى قازىعىمەن ەدەندى تەۋىپ جىبەردى. — سۇيرەپ اپارىڭدار دا، جاعا بەرىڭدەر. جاۋابىن ءوزىم بەرەمىن.
— ال، كانە، كوتەرەلىك، كەلىڭدەر!
— تارت قولىڭدى!
كومەككە ۇمتىلعان ەسقاليدىڭ قولىن قاعىپ تاستادى دا، اكەم جانقيا اپايدى قۇشاقتاپ ورنىنان كوتەرىلدى. جۇرت تۇگەل دۇرلىگىپ ەسىككە قاراي ويىستى. ەسقالي مۇڭايىپ ورنىندا تۇرىپ قالدى.
— مەندە قانداي ايىپ بار؟ — ەسقاليدىڭ ۇنىنەن جازىقسىز جازعىرىلعان ادامنىڭ نالىسى ەستىلەدى. — جازىقتى بولسام جازالاڭدار. اراق ىشەتىنىم راس، ءبىراق، مەن نە ءبۇلدىردىم ىشكەندە؟
— يا، دوستىم، — ماتۆەي ستەپانوۆيچ تا كۇرسىنىپ قويدى. — ءبىز ەكەۋمىزدى ماسكۇنەم دەيدى جۇرت. كەيدە اراق قانا ەمەس، اقىلىمىزدى قوسا ءىشىپ، ءوز ءۇيىشىمىز عانا ەمەس، وزگەنىڭ دە مازاسىن الاتىنىمىز راس. ءبىراق، ءبىز ماس بولۋ ءۇشىن ىشپەيمىز، قاسىرەتىمىزدى جۋۋ ءۇشىن ىشەمىز.
— ەح، ىشەمىز بە، كانە، تۋمام،
قاسىرەتتى بويدان قۋارعا.
ءبىراق، كەدەي سورلىنىڭ
قايعىسىن اراق جۋار ما؟
يا دوستىم، ابدەن دۇرىس ايتىلعان ءسوز. ءبىر كولدىڭ اراعىن تۇتاس ىشسەڭ دە قاسىرەتىڭ جۋىلمايدى.
ءبىرى ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگىزەردەي ءارى يىقتى، ءارى جاۋىرىندى كەلگەنمەن، ۇزىنى مەن كولدەنەڭى بىردەي — ءتورتباق، ەكىنشىسى ءارى بيىك، ءارى وسى بويىنا لايىقتى زور تۇلعالى ەكى دوس، ءالى دە ۇزاق مۇڭداسا بەرمەك ەدى، ولاردىڭ اڭگىمەسىن اعانياز ءامىرشىنىڭ ايعايى بۇزىپ جىبەردى...
— ۋا، بۇل نە، قايدا كەتتىڭدەر؟
— قۇمارتىپ تۇرساڭ كەل بەرى، — ءتورتباق بويلى ماتۆەي ستەپانوۆيچ قازىق اياعىن تاق-تۇق ەتكىزىپ ىلگەرى ۇمتىلدى. — كەل بەرى، تۇنەكتە ىستەتكەن جۇمىسىڭنىڭ جەمىسىن كور!
— قايتا بەرىڭدەر، — باستىقتىڭ ىزعارلى داۋسىنان ىركىلىپ قالعان جۇرتقا ميحايل يۆانوۆيچ يەگىن كوتەرىپ، ەسىكتى مەڭزەدى دە، ەكى ءبۇيىرىن تايانىپ، ورنىندا تۇرىپ قالدى. — مىناۋ تۇنەكتە نە جۇمىس بولۋشى ەدى.
— ۋا، نە بولدى؟ بۇل جۇرتتى تاراتقان كىم؟ اناۋ كوتەرىپ بارا جاتقاندارى كىم؟ — دەدى اعانياز ءارى تاڭدانعان، ءارى ىزالانعان پىشىنمەن.
— كوتەرىپ بارا جاتقاندارى جانقيا.
— وعان نە بولدى؟
— جومنىڭ تۇتقاسى سوققان. باسى cay كورىنەدى، كوزى شىعىپ كەتسە كەرەك.
— جومدا تۇرعان سەن بە ەدىڭ؟ — اعانياز كوزىنىڭ نالەتىمەن ەسقاليعا قارادى. — نەگە ۇندەمەيسىڭ؟
— بىلە تۇرىپ نەگە سۇرايسىڭ؟ جومدا مەنەن باسقا كىم بار ەدى؟
— وڭباعان، تاعى دا ماس بولعان شىعارسىڭ. ولتىرەسىڭ سەن يت بىرەۋدى.
— اعانياز مىرزا، — ميحايل يۆانوۆيچ باسىن شايقادى، — ورىنسىز جازعىرماڭىز.
— ءاي، مىرزا، — ميحايل يۆانوۆيچتىڭ ءسوزىن سۇيەۋ كورگەن ەسقالي جۋان جۇدىرىعىن ءتۇيىپ ءتونىپ-اق قالدى. — مەن سەنىڭ داۋلەتىڭدى ءىشتىم بە؟..
— ەسقالي، — ميحايل يۆانوۆيچ اشۋلى جىگىتتى قۇشاقتاپ الدى، — تارت قولىڭدى.
— نە تارتاتىنى بار، — ەندى جۇندەس جۇدىرىعىن قۇشىرلانا ءتۇيىپ، ماتۆەي ستەپانوۆيچ ۇمتىلدى، — ءوز كىنالارىن وزگەگە جاپپاقشى، دوڭىزدار. مىناۋ تۇنەكتە جۇمىس ىستە دەيسىڭ...
مۇگەدەكتىڭ جۇدىرىعىنان جاسقانعان ءامىرشى شەگىنە بەرىپ ەدى، بالىقتىڭ مايلى شىرىشىمەن باتتاسقان ەدەننەن اياعى تايىپ كەتتى دە، ماناعى شانعا شەكەسىن سوعا قۇلادى.
— مىرزا، بايقاڭىز، — الدەقايدان جۇگىرىپ ارمان اعاي كەلىپ قالعان ەكەن، شانعا سۇڭگىپ بارا جاتقان اعانيازدى سيراعىنان سۇيرەپ الدى. — مىناۋ شانداعى تۇزدىققا ەندى ءوزىڭىز تۇنشىعارسىز.
— نەگە ۇستادىڭ، — ماتۆەي ستەپانوۆيچ ەندى ارمانعا زەكىپ تاستادى، — قۇلاسا ەدى، ءيتتىڭ كۇشىگى! ءبىز سياقتى اقىلىڭدى ىشەتىن «جالاڭاياق» ەمەسسىڭ، نەگە قۇلايسىڭ، ءا؟
— ءجا، ءجا، جەتتى، — اعانياز جەلكەسىن سيپاپ قويدى. — جارالانار كىسى جارالاندى. ال، ءجۇمىسشىلاردى تاراتقان كىم؟
— تاراڭدار دەگەنمەن، — ميحايل يۆانوۆيچ مىرس ەتىپ كۇلدى دە اعانيازدىڭ جانىنا كەلدى. — باسىڭىزدى تىم قاتتى سوقتىڭىز-اۋ دەيمىن. تەزىرەك دارىگەرگە بارىڭىز، زاقىم بولىپ جۇرمەسىن.
— ءسىزدىڭ جۇرتتى تاراتقانىڭىز نە، باس كوتەرۋ مە؟
— قالاي باعالاۋعا دا ەركىڭىز بار. بىزدىكى ازىرگە زاڭدى تالاپ قانا.
— قانداي تالاپ ول؟
— كورىپ تۇرسىز عوي، مىناداي تۇنەكتە جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىك جوق. وسى ەكى-ۇش ساعاتتىڭ ىشىندە ەكى ادام جارالاندى. مانا ءبىر ادام تايىپ جىعىلىپ اياعىن سىندىرعان ەدى. تۇندە جۇمىس ىستەتۋ ءۇشىن الدىمەن جاعداي جاساۋ كەرەك.
— جاعداي، جاعداي، مۇمكىن، لەكتر كەرەك شىعار؟
— نەسى بار، — ميحايل يۆانوۆيچ كۇلدى، — ەلەكتر بولسا قارسىلىق جوق. كابانوۆسكيي مىرزاعا ايتىڭىز، اقشاسى جەتپەسە اقبالىقشىلار قوسىنداعى وتىز كىسىنىڭ ەكى ايلىق ەڭبەكاقىسىن قوسسىن. ءبارىبىر «ۋادەنى ءۇش جىل كۇتەدىنىڭ» كەرى بولىپ بارادى عوي. ەڭ بولماسا ەلەكتر ساۋلەسىن كورىپ ءبىر راقاتتانايىق. كەشىرەرسىز، ايتقاندايىن، ءسىز تەزىرەك دارىگەرگە بارىڭىز.
— يا، يا، ءسويتىڭىز مىرزا، — ماتۆەي ستەپانوۆيچ تە مىسقىلداپ قويدى. — الدە سۇيەپ اپارامىز با؟
— جارايدى، كەتتىك جىگىتتەر.
— پوليسيا شاقىرتامىن مەن.
— شاقىرت، — ماتۆەي ستەپانوۆيچ قولىن ءبىر-اق سىلتەدى، — پوليسيا دا ادام عوي. تىلدەسىپ كورەرمىز.
قارا كولەڭكە باتاعا ىشىندە اعانياز ءامىرشى جەلكەسىن سول قولىمەن باسقان كۇيى جالعىز قالدى دا، ءبىز دالاعا شىقتىق. اتراۋ ءۇستىن رەڭسىز قارا بۇلتتار جاۋىپ العان ەكەن. جۇلدىزسىز، ايسىز تاس تۇنەك. اقىسى از دا، ازابى كوپ اۋىر جۇمىستان شىققان جۇمىسشىنىڭ اشۋلى تۇرىندەي اسپان قاباعى دا تۇنجىراي قالىپتى. سول تۇنەككە كوز تىگىپ، ويلانىپ كەلەمىن، ىشىمنەن، وي ارتىنان وي كەلەدى. العاشقىدا ويلانعانىم قۇلاعىما ءتۇڭعىش رەت شالىنعان الگى ءبىر «ەلەكتر» دەگەن ءسوز ەدى. ول نە نارسە بولعانى؟ «ەلەكتر ساۋلەسى» دەدى-اۋ ميحايل يۆانوۆيچ. اسىلى، ءبىر دۇنيەنى جارىق ەتەتىن نارسە شىعار. ۇلكەندىگى قانداي ەكەن ءوزىنىڭ؟ كۇن كوزىندەي بولار-اق. اتتەڭ، مىناۋ اتراۋ اسپانىنا ءىلىپ قويار ما ەدى؟ مۇمكىن، قازانعاپ اعايدىڭ ەرتەگىلەرىندە كەزدەسە بەرەتىن شار اينا شىعار. ەح، سونداي ءبىر اينانى قولىما ءتۇسىرىپ، مىناۋ قاراڭعى ءتۇندى جارق ەتكىزىپ جىبەرسەم!.. مەنىڭ ويىما ەندى «كىم ايىپتى؟» دەگەن سۇراۋ كەلىپ ءتۇستى. يا، باسە كىم ايىپتى؟ سۇراق بار دا، جاۋاپ جوق. مەنىڭ قۇلاعىمدا بۇرىن ميحايل يۆانوۆيچتان ەستىگەن ءبىر «كىم. ايىپتى؟» بار ەدى. ەندى ەكىنشى «كىم ايىپتى؟» پايدا بولدى. بۇل ءوز «كىم ايىپتىم». ميحايل يۆانوۆيچتىڭ «كىم ايىپتىسى» قۇلاشىن كەڭ سەرمەپ پەتروگرادتان بارىپ ءبىر-اق توقتايتىن ەدى. مەنىڭ ءوز «كىم ايىپتىمنىڭ» ءورىسى تىم قىسقا بولسا كەرەك. ەن بولماسا اتراۋدى دا تۇگەل ارالاماي بالىق باتاعاسىنداعى ماناعى ءبىر شان مەن جومنىڭ ماڭىنان كىبىرتىكتەپ ەشبىر شىعا الماي-اق قويدى.
— ميحايل سوكولوۆ! ارمان تەڭىزبايەۆ!
ارت جاعىمىزدا بىرەۋ ەنتىگە جۇگىرىپ كەلەدى ەكەن. اينالىپ تۇرا قالدىق.
— نەمەنە، نە ايتاسىز؟
— سىزدەردى كونتورعا شاقىرادى.
— ەكەۋمىزدى دە شاقىرا ما؟
— يا، ەكەۋىڭىزدى دە.
— ال، ءجۇر وندا، بارايىق.
سەرەجا ەكەۋمىز تۋرا مونشاعا تارتقان ەدىك، بىزدەن وزگەلەر دە جەتكىلىكتى ەكەن. جانقيا اپايدىڭ حال-جايىن سىرتتاعىلاردان سۇراستىرىپ بىلدىك تە، سەرەجانىڭ ۇيىنە قاراي بۇرىلدىق. وسى ءبىر كەشكى ۋاقيعاعا ءوزىمىز ايىپتى ادامداي ءۇنسىز كەلەمىز. مەنىڭ ارمانشىل قيالىمدى ماناعى ءبىر جاڭا سوزدىك جەتەلەپ اكەتتى. ءقازىر اتىن دا ۇمىتا باستاعان ەكەنمىن.
— لەكتر، لەكتر، — دەيمىن كۇبىرلەپ.
— داۋىل، نە ايتىپ كەلەسىن؟
— جاي اشەيىن، — مەن جاڭادان كۇبىرلەيمىن. — لەكتر، لەكتر، لەكتر...
— ءاي، لەكترىڭ نە سەنىڭ؟
— يا، باسە، ايتشى، لەكتر دەگەن نە؟
— لەكتر، — سەرەجا ويلانىپ قالدى، — بىلمەيمىن. ءبىرىنشى رەت ەستىپ تۇرمىن. كانى، بىلسەڭ ايتا عوي.
— لەكتر دەگەن شىراعىم...
مەن تاماعىمدى ۇزاق كەنەپ الىپ، ەندى عانا بوسۋگە ىڭعايلانىپ ەدىم، ەگەۋدەي تۇرپىلەنگەن شاعىن الاقان كوزىمدى باسا قويدى.
— ساش، جىبەر!
رەمونت بازاسىندا جۇمىس ىستەيتىن ساشانى الاقانىنىڭ جارىعىنان تانىدىم دا، بىلەگىنەن شاپ بەرىپ وزىمە تارتىپ الدىم.
— ءتىرىمىن دە، تۋمام!
— ءتىرى بولماعاندا شە، ءوزىڭ ءتىرىمىسىڭ؟
— ارينە ءتىرىمىن.
— سەرەجانىڭ كوزىن باسىپ تۇرعان اسقار دا قولىن قويا بەردى. ەندى شۇرقىراي امانداسىپ، قۇشاقتاسا باستادىق.
— ءتۇۋ، ۇستەرىڭ قاراماي ساسيدى.
— سەندەر بالىق ساسيسىڭدار.
— ءجا، جەتەر، داۋىلدىق تاعى ءبىر قىزىق اڭگىمەسى بار، سونى تىڭدايىقشى، — سەرەجا ماعان قارادى. — كانە ايتشى، دوستىم!
— نەنى ايت دەيسىڭ؟
— الگى لەكتورىڭدى ايتشى!
— ءا، لەكتوردى ما، — لەكتور تۋرالى ماناعى ءبىر قيالىمنىڭ جەلىسىن جوعالتىپ العان ەكەنمىن. ويلانىپ قالدىم. ءبىراق، قازانعاپ اعايدىڭ كوپ ەرتەگىسى بۇل جولى دا ماعان كومەكشى قولىن سوزا بەردى. — ميحايل يۆانوۆيچتىڭ كۇن كوزىنەن وت تارتاتىن ەكى بەتى تومپاقتاۋ كەلگەن سوناۋ ءبىر دوڭگەلەك شىنىسى دا وسى لەكتوردىڭ كىشكەنە عانا بولشەگى بولىپ جۇرمەسىن دەگەن وي كەلدى. — لەكتور دەگەنىن شىراعىم، ول ءبىر سونداي ۇلكەن شار اينا، ءوزى كۇن سياقتى دوڭگەلەك بولادى. ۇلكەندىگى كۇننەن دە زور. ەگەر اتراۋدىڭ ۇستىنە ءىلىپ قويساڭ بار عوي، ساۋلەسى وسى توڭىرەكتى تۇگەل جارقىراتىپ جىبەرەدى.
— سەن ونى قايدان بىلەسىڭ؟ — سەرەجا مىرس ەتىپ كۇلدى. — ءوزىڭ كوردىڭ بە؟
— مەن بە، — قيال قازانعاپتىكى بولعانمەن ءسوزىم ءوتىمدى بولسىن دەگەن ويمەن تىرەۋدى ميحايل يۆانوۆيچتان ىزدەدىم. — ءوزىم كورگەنىم جوق، ميحايل يۆانوۆيچتان ەستىدىم.
— اتتەڭ، سونىڭ بىرەۋىن الىپ كەلەر مە ەدى، — دەدى اقكوڭىل، اڭقاۋ ساشا، مەنىڭ سوزىمە شىن-اق نانىپ قالسا كەرەك. — اتى نە دەيسىڭ؟
— اتى ما، اتى لەكتور ونىڭ!
— لەكتور، لەكتور، — سەرەجا ءبىراز كۇبىرلەپ الدى دا ماعان بۇرىلدى. — ساۋلەلى نارسە دەيسىڭ بە-اي، وسى سەنىڭ ايتىپ كەلە جاتقانىڭ ەلەكتر بولماسىن.
— جوق، لەكتور، — مەن التى ارىپتەن تۇراتىن ءبىر سوزدەن ەكى قاتە جىبەرىپ العانىمدى ول كەزدە ءوزىم دە اڭعارعان جوق ەدىم، تۇزەتۋشىگە كونگىم دە كەلمەدى. — جوق، جوق، لەكتور.
— جوق، دوستىم، قاتەلەسىپ كەلەسىڭ، ۇلكەن قالالاردا «ەلەكتر» دەگەن شام بولادى دەيدى.
— ونى كىم ايتتى ساعان؟
— نادەجدا پەتروۆنا ايتتى.
— ماعان ميحايل يۆانوۆيچ ايتتى. نادەجدا پەتروۆناڭ كىم؟
— ورىس مەكتەبىنىڭ وقىتۋشىسى.
— سوندا ول ميحايل يۆانوۆيچتان دا كوپ بىلە مە؟
— ارينە كوپ بىلەدى. ميحايل يۆانوۆيچ ءجۇمىسشى، ال نادەجدا پەتروۆنا گيمنازيا بىتىرگەن وقىتۋشى.
— گيمنازيا، گيمنازيا، — ءاربىر جاڭا سوزدىكتى ۇيرەنۋگە تىرىساتىن ادەتىم بويىنشا «گيمنازيانى دا» ەسىمدە قالاتىنداي ەتىپ بىرنەشە رەت قايتالاپ الدىم. ونىڭ نە ەكەنىن دە بىلۋگە قۇمارلانعان ەدىم، ءبىراق، ءداپ ەگەس ۇستىندە سۇراپ بىلمەيتىندىگىمدى سەزدىرمەيىن دەگەن ويمەن بوگەلىپ قالدىم. — ءبارىبىر ميحايل يۆانوۆيچتان ارتىق بىلمەيدى ول، شىراعىم.
— ءما، ساعان. بىرەۋ جەتى جىل بويى وقىسىن دا، جۇمىسشىدان از ءبىلسىن.
— ءتىپتى ول ون جىل وقىسا دا ميحايل يۆانوۆيچتان كوپ بىلمەيتىن شىعار.
— جارايدى، ميحايل يۆانوۆيچ-اق كوپ ءبىلسىنشى، — دەدى سەرەجا ءبىراز ەگەسكەننەن كەيىن.
— ول كىسىنىڭ كوپ بىلگەنىنەن بىزگە كەلەر زيان جوق.
ميحايل يۆانوۆيچپەن تەڭىزدە ەتكىزگەن ەكى اي ىشىندە كوپ نارسە ۇيرەنىپ قالعان ەكەنمىن. مەن مۇنى كەيىن اڭعارا باستادىم. ءقازىر كەيبىر ماسەلەلەر جونىندە ءوزىمنىڭ بۇرىنعى ۇستازىم سەرەجامەن تالاسىپ قالاتىندى شىعارىپ الدىم. ءوز تۇسىنىگىمشە مەن سەرەجادان كوپ بىلەتىن ءتارىزدىمىن. ونىڭ ايتقانىنا بۇرىنعىداي سوقىر سەزىممەن جەتەلەنە بەرمەي، ويلانىپ تا قالامىن. ءتىپتى سەرەجانىڭ ءوزىن ۇيرەتپەك بولامىن. تەڭىزدەن العان كەلگەن كەزدە بالالار اراسىندا سەرەجادان گورى مەنىڭ بەدەلىم باسىمىراق ەدى. بۇل مەنىڭ وزىممەن بىرگە الا كەلگەن «تەڭىزدىك حيكاياما» بايلانىستى ەكەن. مەنىڭ بوستىرىڭكىرەپ ايتقان اڭگىمەمدى ولار اۋىزدارىنىڭ سۋى قۇرىپ تىڭدايتىن. «ويپىرماي، ويپىرماي!» دەپ قوياتىن تاڭدانىپ. مەن رومانتيكا قاناتىن ودان ءارى قاعا تۇسەتىنمىن. Top بيەنى كەيدە كورىنىم جەردەن قارعىتىپ، كەيدە اسپانمەن تىلدەسكەن مۇز تاۋىنىڭ باسىنا ءبىر-اق قوندىراتىنمىن. تەڭىزگە تۇسە جونەلگەن يت بالىقپەن بىرگە سۇڭگىپ، مۇز ۇستىنە دە سۇيرەپ شىعاراتىنمىن.
— وسىنىڭ تورتتەن ءبىرى راس بولعاندا دا قايدا جاتىر؟ — دەيتىن سەرەجا جىميىپ.
سەرەجانىڭ كەكەسىنىنە مەن كۇيىپ-پىسىپ، اشۋلانىپ قالاتىنمىن. ويتكەنى، ايتىپ وتىرعان سابيلىك رومانتيكام وزىمە دە شىن كورىنەتىن. «تەڭىزدىك قورىم» ءبىر جۇماعا بارماي سارقىلىپ قالدى دا، ەندى سەرەجانىڭ مەنەن كورى ءالى دە بولسا كوبىرەك بىلەتىندىگى قايتادان اڭعارىلا باستادى. الايدا مۇنى مويىنداعىم دا، سەزدىرگىم دە كەلمەيدى. «ءوزىم بىلەمگە» سالىنىپ، وڭەش كورسەتەمىن. مۇندايدا مەنەن گورى ءارى ەستيارلاۋ، ءارى سالقىن قاندىلاۋ سەرەجا ەگەستى ناسىرعا شاپتىرماي ىڭعايعا كوشەدى. ءبىراق، اينالعاندا البىرت مەنىڭ ايتقانىم ەمەس، سالماقتى سەرەجانىڭ دەگەنى بولىپ شىعادى. سەرەجا ءقازىر دە سول سالماقتىلىعىن ىستەدى.
— جارايدى، ميحايل يۆانوۆيچ كوپ بىلەدى...
ەندى «كىم كوپ بىلەدىنى؟» وسىمەن اياقتادىق تا، «كىم ايىپتىعا؟» كوشتىك.
— ارينە، كابانوۆسكيي ايىپتى، — دەدى سەرەجا.
— جوق، تەك كابانوۆسكيي عانا ەمەس، ەسقالي دا ايىپتى، — دەدىم مەن. — ول ماسكۇنەم. جانقيا اپايدىڭ كوزىن شىعارعان جومنىڭ تۇتقاسى. ال، جومدى بۇراپ تۇرعان ەسقالي. كابانوۆسكيي جولاعان دا جوق ول جەرگە.
— سوندا ەسقالي قاستىقپەنەن ىستەدى دەپ ويلايسىڭ با؟
— قاستىقپەن ىستەمەسە، ماستىقپەن ىستەدى.
— تۇسىنبەيسىڭ، دوستىم!
سەرەجا قاتەلەسەدى. مەن وزگەنى بىلاي قويعاندا، ءدال بۇگىنگى ۋاقيعاعا كابانوۆسكييدىڭ قارا تۇنەگى ايىپتى ەكەنىن دە ءتۇسىنىپ كەلەمىن. ءبىراق، تىم ءجيى ماس بولىپ، ءوز سەمياسىنا عانا ەمەس، كورشىلەرىنە دە مازا بەرمەيتىن ەسقاليدى دا اقتاعىم كەلمەيدى. سوندىقتان دا ونى قوسا ايىپتايمىن. ءبىز سەن ۇستىندە جۇرگەندە ميحايل يۆانوۆيچ وسى ءبىر «كىم ايىپتىنى؟» سان رەت قايتالاپ، ۇزاق اڭگىمە ايتقان-دى. سول ۇزاق اڭگىمەدەن «بايلار ايىپتى!» دەگەن ەكى-اق ءسوز قالعان ەكەن ەسىمدە. سەرەجانىڭ پىكىرى ءدال وسى جەردە ميحايل يۆانوۆيچتىڭ ويىمەن قابىسىپ جاتقاندىقتان امالسىز مويىنداۋعا تۋرا كەلدى.
— دۇرىس ايتاسىڭ دوستىم، تۇپتەپ كەلگەندە كابانوۆسكيي ايىپتى.
— عاجاپ، — سەرەجا كۇلىپ الدى. — سەن دە ءبىر نارسەمەن مويىندايدى ەكەنسىڭ، ءا؟
— جوق، «بايلار ايىپتى» دەپ ميحايل يۆانوۆيچتىڭ ءوزى ايتقان.
— ءا، باسە، مويىنداپ كەلە جاتقانىڭ دا سوندىقتان ەكەن عوي. ايتپەسە، وپ-وڭاي ناعىپ كەلىسە قويدى دەپ ەدىم-اۋ. تەڭىزدەن كەلگەننەن بەرى «ءوزىم بىلەم» دەپ تالاساتىن ءبىر ونەر شىعارىپ الدىن، عوي. بۇرىن ول مىنەز جوق ەدى سەندە.
— سولاي ما؟ — مەن ءوزىمنىڭ قىزبالاۋ مىنەزدەرىمدى ەسكە ءتۇسىرىپ، ۇيالىپ قالدىم. ەگەسۋ دەگەن ميحايل يۆانوۆيچتا دا بولاتىن. مۇمكىن، مەن «ءوزىم بىلەم»، دەپ ەگەسكەندە دە سول كىسىگە ەلىكتەيتىن شىعارمىن. ءبىراق، ميحايل يۆانوۆيچ ءارقاشان ءوزى ايقىن بىلەتىن ماسەلە توڭىرەگىندە ەگەسىپ، ءوز پىكىرىنىڭ دۇرىس ەكەندىگىن دالەلدەيتىن دە، ءىس جۇزىندە كورسەتە دە بىلەتىن. ال مەن بىلمەيتىنىمدى دە بىلەمىن دەپ ەگەسەدى ەكەنمىن عوي، — جارايدى، سەنىڭ ايتقانىڭ دۇرىس دەدىم عوي. ال، ەندى بىلەسىڭ بە، نە ىستەيمىز؟
— نەنى ايتاسىڭ؟
— كابانوۆسكييدەن ءوش الۋ كەرەك.
— قالاي الامىز؟
— باتاعاسىنا ءورت سالۋ كەرەك!
— نە ءۇشىن ءورت سالاسىڭ؟
— ءبىزدىڭ ەكى اي بويى سەڭ كەشكەن قاتەرلى كۇندەرىمىزگە ەڭبەكاقى تولەمەي، ىشكەن جەگەنىمىزدى ۇستاپ قالعاندىعى ءۇشىن. جانقيا اپايدىڭ كوزىن شىعارعانى ءۇشىن...
وزگە «ۇشىندەر» اۋزىما تۇسپەدى دە ازىرگە وسى ەكى «ۇشىنمەن» عانا توقتادىم.
— ودان تۇك پايدا جوق. باتاعانى ورتەپ جىبەرگەندە نە كۇن كورەسىڭ؟ — دەدى سەرەجا. كەيىننەن ويلاسام ءوز ويىنىڭ جەمىسى ەمەس، ميحايل يۆانوۆيچ پىكىرىنىڭ جاڭعىرىعى ەكەن.
— بالىق اۋلايمىز.
— قۇرالدى قايدان الاسىن؟
قۇرالسىز بالىق اۋلانبايتىنى ەسىمە ەندى عانا ءتۇستى دە، مەن داعدارىپ قالدىم. ءبىراق، بۇل جولى دا ءوز پىكىرىمنەن قايتقىم كەلمەدى.
— ءبارىبىر ورتەۋ كەرەك.
— جوق، ول بولمايدى دوستىم!
— سەن ورتەمەسەڭ، مەن ءوزىم ورتەيمىن!
ءبىز بۇل جولى كەلىسىمگە كەلە الماي، ءتىپتى، قوشتاسپاي اجىراستىق. كەلەسى كوشەلەردىڭ بىرىندە سەرەجا مەن اسقار وڭعا بۇرىلدى دا، ساشا ەكەۋمىز سولعا بۇرىلدىق...
«كىم ايىپتىنىڭ؟» داۋىلىمەن الىسىپ جاتىرمىن. سۇراققا كومەسكىلەۋ جاۋاپ تاپقانمەن، نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن ايقىن بىلمەي دوڭبەكشۋدەمىن. كورشى بولمەدەن جانقيا اپايدىڭ ىڭقىلداعان، اكەمنىڭ اۋىر كۇرسىنگەن داۋىستارى ەستىلدى. «اپاجان، كەشىر، كەشىر!» دەيدى، الدەكىم جىلامسىراپ. بۇل ەسقالي بولۋعا ءتيىستى. مەن دە اۋىر كۇرسىنەمىن، كۇرسىنەمىن دە، «ايىپتىڭ كىم، اپاجان؟ كەگىڭدى كىمنەن ىزدەيىن؟» دەيمىن كۇبىرلەپ. مەنىڭ وسى سۇراعىما جاۋاپ بەرگەندەي: «قوي، ەسقالي، سەندە ەشبىر ايىپ جوق. ءوزىڭ ايتقانداي جەلكەندە كوزىڭ بار ما؟ تاس تۇنەكتە جۇمىس ىستەتكەن اناۋ دوڭىز اتتاستى جازعىرۋ كەرەك!» دەيدى اننا يۆانوۆنا. مەنىڭ ىرگە جاعىمدا ەكپەتىنەن ءتۇسىپ ءشارىپقالي جاتىر. جىلاپ- جىلاپ ۇيىقتاسا كەرەك. وكسىگىن ءالى باسا الماي، مەزگىل-مەزگىل، سولقىلداپ قويادى. اندا-ساندا قولىن سوزادى. كەيدە الدەنەدەن شوشىنىپ سەلك ەتە قالادى. شوشىنعان سايىن شىنتاعىمەن بۇيىرىمە ءتۇرتىپ، «بار، بار، ورتە!» دەگەندەي بولادى. اناۋ كەزدەگىدەي ايقايعا باسپاي، اقىرىن عانا اندەتكەن ماتۆەي ستەپانوۆيچ داۋسى ەستىلەدى.
ەح، ىشەمىز بە، كانە، تۋمام،
قاسىرەتتى بويدان قۋارعا.
ءبىراق، كەدەي سورلىنىڭ
قايعىسىن اراق جۋار ما؟
بۇنىڭ ۇلى ورىس حالقىنىڭ ريەۆوليۋسيونەر-دەموكرات اقىنى وگاريەۆتىڭ ولەڭى ەكەنىن كەيىن نادەجدا پەتروۆنادان بىلگەن ەدىم. قانداي تاماشا پىكىر؟ كەدەيدىڭ قاسىرەتىن اراق جۋا المايتىندىعىن ماتۆەي ستەپانوۆيچ تە شىن مويىنداي باستاعان ءتارىزدى. سوڭعى كۇندەرى اراق ءىشۋىن دە ازايتا باستادى. تۇسىمداعى تەرەزەنى بىرەۋ اقىرىن عانا تىقىلداتادى. بۇل ساشا. بىلاي دا ىڭعايعا كونگىش ىمىراشىل بالا، تەڭىزدەن كەلگەننەن بەرى ماعان ءبىرجولا باعىنىپ العان ەدى. مانا ەكەۋمىز جۇرت اياعى باسىلا باتاعاعا ءورت سالماق بولىپ، انتتاسىپ ايرىلعانبىز-دى. ول ءبىر شولمەك كەروسين دە الا كەلۋگە ءتيىستى. مەن اكەمنىڭ جاستىق استىنداعى سپيچكاسىن قالتاما سالدىم دا، كازارمادان جۇگىرىپ شىقتىم.
— ال كەتتىك!..
...ەكەۋمىز ءتورت باۋ قامىستى باتاعانىڭ شىعىس جاق قابىرعاسىنا سۇيەي سالىپ، سپيچكانى ەندى عانا شاعا بەرىپ ەدىك، بىرەۋ بىلەگىمنەن شاپ بەرىپ ۇستاي الدى. قۇلاعىم شۋىلداپ، جۇرەگىم زۋ ەتە قالدى. جالت قاراسام ميحايل يۆانوۆيچ ەكەن. جانىندا سەرەجا. ساشانى قۇشاقتاپ ارمان اعاي تۇر. ونىڭ جانىندا اسقار.
— اقماق، نە ىستەپ جاتىرسىڭ؟
مەن جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا سەرەجانى جاعادان الا ءتۇستىم.
— سەن عوي ايتقان، سەڭسەڭ باس!
— ت-س! داۋىستاما، — ميحايل يۆانوۆيچ ەكەۋمىزدى قۇشاعىنا قىستى دا، باسىمىزدى سوعىستىرىپ الدى، — بار، مىنا قامىستاردى ورنىنا اپارىپ تاستاڭدار!
ءبىز تورتەۋمىز قامىستى ورنىنا اپارىپ، كەرى ورالدىق. جول بويى سەرەجا مەنى قۇشاقتاماق بولىپ ەدى، قولىن قاعىپ جىبەردىم.
— اقماق بالا، سەن باتاعانى نە ءۇشىن ورتەمەك بولدىڭ؟
— ءسىز بايلار جامان دەپ ءوزىڭىز ايتقانسىز، — مەن مۇرنىمدى ءجيى-جيى تارتىپ، كوزىمدى جۇدىرىعىممەن سۇرتە باستادىم. — ول ءبىزدىڭ ەڭبەكاقىمىزدى نەگە بەرمەيدى. جانقيا اپايدىڭ كوزىن شىعارتتى. ءوش الايىن دەپ ەدىم.
— اقماق، نيەتىڭ دۇرىس. ءبىراق، باتاعا ورتەۋمەن كەك بىتپەيدى. باتاعا بايعا عانا ەمەس، ءبىزدىڭ وزىمىزگە دە كەرەك. ول ءوز مۇلكىمىز. ۇقتىڭ با؟
— ۇقتىم، — دەدىم اقىرىن. ءبىراق، بايدىڭ مۇلكى قالايشا بىزدىكى بولاتىندىعى باسىما سىيماي-اق جاتىر.
— ۇقساق جارايدى. ال، ەندى تاتۋلاسىڭدار.
— ءجا، كەل، اشۋلانبا دوستىم، تاتۋلاسايىق.
سەرەجا قولىن سوزدى، مەن تاعى دا قاعىپ تاستادىم.
— داۋىل! — ميحايل يۆانوۆيچتىڭ داۋسىنان بۇل جولى ءبىر ىزعار ەستىلدى، سەلك ەتە قالدىم. — سەنەن كۇتپەگەن ەدىم، بۇنى!..
— سىنىقتان وزگە جۇعادى دەيدى قازاق، — ارمان اعاي دا ىزالى داۋىسپەن كۇلدى، — اساۋباي اعاسىنان ۇيرەنگەن عوي.
مەن ءوزىمدى كەيىنگى كەزدە ميحايل يۆانوۆيچقا ەلىكتەيمىن، سول كىسىدەن ۇيرەنەمىن دەپ ويلاۋشى ەدىم. شىنىندا دا ءدال وسى جەردەگى مىنەزىمنىڭ اساۋبايعا ۇقساعانىنا ءوزىم دە نالىپ قالدىم.
— كەشىرىڭىز، ميحايل يۆانوۆيچ.
— كەشىرىمدى مەنەن عانا ەمەس، الدىمەن سەرەجادان سۇرا دا، كىناڭدى مويىنداپ، قولىن ال!
— كەشىر، سەرەجا، ايىپتىمىن، — دەدىم مەن، باسىمدى جەردەن كوتەرمەي، قولىمدى سوزىپ.
— جارايدى، كەشىردىم، كەل تاتۋلاسايىق!
ارازداسىپ تابىسقان دوستىمنىڭ قولىڭ تازا جۇرەگىممەن كۇلە، قاتتى قىستىم دا، باسىمدى جەردەن كوتەردىم. تەگى بۇدان بۇلاي جانجالداسپايتىن دا شىعارمىز. بۇلت تا تارالا باستاعان ەكەن. اكەمدى ىزدەگەندە ماعان باعىتشى بولعان باياعى ءبىر جارىق جۇلدىز ەگەسىپ تابىسقان ەكى دوستى مازاقتادى ما، الدە قوشەمەتتەدى مە، بۇل جولى دا ءبىر جالت ەتە قالدى.
— جارايدى، جەتتى ەندى، — ميحايل يۆانوۆيچ ەكەۋمىزدى قۇشاعىنا قىستى. — بۇدان بىلاي بۇل سياقتى ۇنامسىز ءىستى قايتالاۋشى بولماڭدار. ۇقتىڭدار ما؟
— ۇقتىق. ميحايل يۆانوۆيچ، سىزدەردى نەگە شاقىرعان ەكەن؟
— ءبىزدى مە؟ — ميحايل يۆانوۆيچ ويلانىپ قالدى، — جۇمىسشىلارعا بارىپ حابارلاڭدار. ەرتەڭ جەكسەمبى كۇنى جۇمىس جوق. جاز سالتاناتىن سايرانداۋعا «قۇستى ارالعا» باراتىن بولدىق. قايىق دايىندالدى. بارامىز دەگەندەرى كۇن شىقپاي «بالىقشى اۋىلىنا» جينالسىن. ازىق-تۇلىكتەرىن الا ءجۇرسىن. كەشكە ءبىر-اق قايتامىز. ءتىپتى، قونىپ قالۋىمىز دا مۇمكىن. قالعان اڭگىمەنى سول جەردە ەستيسىڭدەر. سەندەر پاتەردە تۇراتىندارعا حابارلاڭدار. كازارمانى ءوزىمىز ارالاپ شىعامىز.
— ماقۇل، ميحايل يۆانوۆيچ.
تەڭىز تاماعىنداعى «قۇستى ارالعا» شىعۋ كوپتەن بەرگى ارمانىمىز بولاتىن-دى. قۋانىشىمىز قويىنىمىزعا سيماي جۇگىرە جونەلدىك. قالىڭ بالىقتى وڭدەپ ۇلگەرە الماي جاتقان قاۋىرت ماۋسىم كەزىندە جەكسەنبى كۇنى دەم الۋعا كابانوۆسكييدىڭ قالاي كونگەنىنە تاڭبىز. ءبىراق، سۇراپ جاتۋعا مۇرشا جوق. ارتىمىزدا ايانداي باسىپ، ميحايل يۆانوۆيچ پەن ارمان اعاي كەلەدى.
— وتى بار بالا، — دەيدى ميحايل يۆانوۆيچ. — ادام بولايىن دەپ-اق تۇر.
— ءبىراق، تىم البىرت، — دەيدى ارمان اعاي.
اڭگىمە مەن تۋرالى بولۋعا ءتيىس.
XVI تاراۋ. «قۇستى ارالداعى» سايران
... ماۋجىراپ اتقان ماي ايىنىڭ شاپاعى القىزىل تۋداي شايقالا قالعان ەكەن. قىزىل شاپاق استىنان كۇن توبەسى كورىنە باستادى. ءمولدىر ايدىن بەتىندە قۇبىلىپ كۇرەڭ ساۋلە وينايدى. جيىرمالاعان قايىققا تولا مىنگەن ادامدار تەڭىز تاماعىنا قاراي ەسىپ كەلەمىز. بۇكىل اتراۋ تۇگەل كوشىپ كەلە جاتقانداي وزەن بەتى تولعان قايىق. ەسكەكتەن ۇشقان سۋ تامشىلارى بەينەبىر جاسىل مونشاقتاي جالت-جۇلت ەتەدى. كەيدە ءبىر جاسىل — الا جولاقتار دا پايدا بولادى. ارتىمىزدا مۇنارتىپ بالىق باتاعاسى قالىپ بارادى. يەسىز قالعان ەسكى جۇرت سياقتى. توپ قايىقتىڭ الدىندا ميحايل يۆانوۆيچ، ارتىندا ارمان اعاي. باياعى تەڭىزدەن قايتاردا ءوزىم كورگەن تاماشا سۋرەتكە جاڭادان كەزدەستىك. توڭىرەك تۇگەل جاپ-جاسىل. ءبىر دۇنيە. قىزىقتى ءومىر ءبىزدى ءوزىنىڭ سالتاناتتى قۇشاعىنا العان ءتارىزدى. سىزىلعان گارمون، تولقىعان ءان. ورىسشا ءاندى ميحايل يۆانوۆيچ باستاسا، قازاق ءانىن ارمان باستاپ كەلەدى. ءتىلى وزگە بولعانمەن تىلەگى ءبىر ەكى ۇلت ەڭبەكشىلەرىنىڭ كەزەكتەسە ايتىلعان اندەرىندە جارقىنشاقتالىپ، دارا جايىلۋ جوق، ءبىرىن-بىرى تولىقتىرىپ كەلە جاتقانداي. ەڭبەك ادامدارىنىڭ ويىن-كۇلكىسىنەن دە انىنەن دە ءبىر تۇتاستىق لەبى سەزىلەدى.
يز-زا وستروۆا نا سترەجەن
نا پروستور رەچنوي ۆولنى
ۆىبەگايۋت راسپيسنىە،
ستەنكي رازينا چەلنى...
بۇل وتكەن قىس مۇز ۇستىندە مەنىڭ قۇلاعىما تۇڭعىش رەت شالىنعان باتىر اتامان تۋرالى ءان. كۇرەڭ بۇيرا شاشىن ەرتەڭگى جەلگە جەلپىتە، كوگىلدىر كوزىندە ءۇمىت كۇلكىسى ويناپ، اندەتىپ بارا جاتقان ميحايل يۆانوۆيچتى مەن سول اتامانعا ۇساتامىن. ميحايل يۆانوۆيچ باستاعان بۇل ءاندى ارتقى توپ تۇگەل كوتەرمەلەدى. تىمىق اۋا جاڭعىرىعا تولقىپ، وزەن بەتى دە ولەڭ ىرعاعىنا بيلەگەندەي تەربەلە ءتۇستى. مىنە، تەڭىز تاماعىنا دا تاياندىق. قىستى كۇنى مەن كورگەن مۇز كەڭىستىگى ەندى كوگىلدىر تەڭىز كەڭىستىگىنە اينالىپ، اقىرىن عانا تولقىپ جاتىر. كوز ۇشىندا شاعالاداي شاڭقاي اق جەلكەندەر كورىنەدى. الگى ءبىر ازىردە ءسال عانا قالعان ءان قاناتى قايتادان اسپاندادى. بۇل جىردى ماناعىداي كەزەكتەسپەي، ورىس-قازاق بىردەن قوسىلا جىرلاعان ەدى. لەرمونتوۆ پەن اباي جۇرەگىنىڭ وسى ولەڭگە بىرگە سوعىپ تۇرعاندىعىن دا مەن كوپ اڭعاردىم.
جالعىز جەلكەن جالتىلداپ
تۇماندى تەڭىز ەرىندە
جات جەردە ءجۇر نە ىزدەپ،
نەسى بار تۋعان ەلىندە.
ويناقتاپ، تولقىن جەل گۋلەپ،
مايىسار دىڭگەك سىقىرلاپ.
ول جۇرگەن جوق ب ا ق ىزدەپ،
قاشپايدى باقتان بوي ۇرلاپ.
استىندا داريا كوك مايدان،
ۇستىندە ساۋلە، التىن كۇن.
مازاسىز جانى ءبىر ويران
ىزدەيدى داۋىل كۇندىز-تۇن!
«اتتەڭ، ەرتەرەك ۇيرەنسەمشى.
قىستى كۇنى سەڭ ۇستىندە، كوك دۇلەيمەن الىسىپ جۇرگەن كەزدە ايتاتىن ولەڭ ەكەن عوي!» دەيمىن ىشىمنەن. ول كۇنى ماعان بۇل ەلەڭ تابيعاتتىڭ ماۋجىراپ تۇرعان قۇبىلىسىنا ۇيلەسپەي تۇرعانداي كورىنگەن بولاتىن. كەيىن، ەسەيە كەلە ويلاسام دانىشپان اقىننىڭ بۇل جىرىندا تابيعات داۋىلى ەمەس، ادام جانىنىڭ داۋىلى جاتىر ەكەن عوي.
ءدال ساسكەنىڭ كەزىندە، «قۇستى ارالدىڭ» وڭتۇستىگىندەگى كۇنشۋاققا كەلىپ توقتادىق. شىنىندا «قۇستى ارال» دەپ اتىن دا تاۋىپ-اق قويعان ەكەن. توپ-توبىمەن سامپىلداپ ۇشقان ۇيرەك-قاز سۋ بەتىنە ءبىر جارق ەتىپ، ارتىنشا كەرى سۇڭگىگەن شاباققا شاڭقىلداپ شۇيىلگەن شاعالا. ارالدىڭ ورتاسى قالىڭ وسكەن جاسىل قۇراق، قالىڭ تال، جيەگىندە ادەيى قولدان توسەپ سالعانداي قالىق سالىندى. سالىندى ءارى، كەندىگى 60-70 مەتردەي كوگىلدىر ايدىن جاتىر. ايدىننىڭ ارعى جيەگىندە قالىڭ قامىستى ارال پايدا بولىپتى. ول وسى ءبىر «قۇستى ارالدى» تەڭىز داۋىلىنان ساقتاۋ ءۇشىن ادەيى سوعىپ قويعان قورعان ءتارىزدى. باسىن قورعاپ تاعى دا جاسىل قۇراقتى ۇزىن ارال تۇر، ودان بەرى جالاڭاش اق قايران كورىنەدى. اق قايراڭ ءۇستىن تۇگەل جاۋىپ اپپاق قۇستار وتىر. قۇسى جوق جەردىڭ وزىنە دە اق مامىق توسەپ تاستاعانداي. بۇل قۇس جۇندەرى. ۇزىن تۇمسىقتى قاراقودىر قۇستار كوگىلدىر ايدىننىڭ ءبىر كورىنىمدەي اۋماعىن شەبەرلەي قورشاپ، الگى اق قايرانعا قاراي قيقۋلاپ ءجۇزىپ كەلەدى. ءجۇزىپ كەلە جاتقان جوق-اۋ، شۋماقتى قاناتتارىمەن سۋ سابالاپ، ۇشىپ كەلەدى. كەيبىرەۋلەرى مويىندارىن سۋعا تەرەڭ سۇعىپ جىبەرىپ، زور باقىت الىپ شىعادى دا، قىلق ەتكىزىپ جۇتا سالادى.
ودان ءارى ارشىن مويىندارىن قۇرىقتاي ءيىرىپ، جۇپ-جۇبىمەن اققۋلار ءجۇر. كەيبىرەۋلەرى مويىندارىن ارقاسىنا قايىرا سالىپتى. تەڭىز تولقىنى ولاردى اقىرىن عانا تەربەپ قويادى. كەيبىرەۋلەرى مويىندارىن سوزىپ بارىپ، ايدىننىڭ اق تۇڭعيىعىن تۇبىنەن ءۇزىپ الادى. بەينە ءبىر گۇل تەرىپ جۇرگەن ءتارىزدى. كوگىلدىر كەڭىستىكتە شورشىپ سارى سازاندار وينايدى.
— كوردىڭدەر مە، قانداي تاماشا سۋرەت! — ميحايل يۆانوۆيچ مىناۋ عاجاپ كورىنىستى كەسكىندەگەلى تۇرعان سۋرەتشى ءتارىزدى ەكى قولىن كوكىرەگىنە قويىپ، ۇلكەن ويعا شومىپتى. جۇزىندە ادام جۇرەگىن جىبىتەرلىك ءبىر جىلى كۇلكى. الدەن ۋاقىتتا ول قولىن باتىسقا سوزىپ، اڭگىمەگە كىرىستى. - اناۋ قاناتىمەن سۋ سابالاپ قيقۋلاپ كەلە جاتقاندار باعىلاندار. ولار بالىق ۇركىتىپ كەلەدى. ءقازىر مىناۋ اق قايراڭعا ايداپ اكەلەدى دە، جەيدى. مىناۋ اپپاق توپ شاعالا. اناۋ ءبىر قاۋعا تاماق ءداۋدى كوردىڭ بە، ول ءبىرقازان. مىناۋ سۋ بەتىندە اپپاق بولىپ ۇلبىرەپ جاتقاندار ايدىن گ ۇلى. قۇرعاققا وسەتىن گۇلدەن الدەقايدا ادەمى. تەك ءيىسى جوق. مۇنىڭ تامىرى تەرەڭ سۋ استىندا.
— قازاق تۇڭعيىق دەيدى بۇل گۇلدى، — دەدى ارمان اعاي.
— يا، يا، تۇڭعيىق دەيدى، — ميحايل يۆانوۆيچ اڭگىمەسىن جاڭادان جالعادى. — سول تۇڭعيىق گۇلدى تەرىپ جۇرگەندەر اققۋ قۇس. قۇرىقتاي موينىن ءيىرىپ. قيقۋلاعانى قانداي سۇيكىمدى.
...تيشينە ي سولنسۋ رادو
پو واۆنينە ۆود،
لەبەدەي رۋچنوە ستادو
مەدلەننو پلىۆەت.
ۆوت ودين ۆزماحنۋل لەنيۆو
كرىليامي، — ي ۆدرۋگ
ۆلاگا برىزنۋلا يگريۆو
جەمچۋگوم ۆوكرۋگ...
— تاماشا، تاماشا. ال، ەندى بەرى قاراڭدار.
ميحايل يۆانوۆيچ قول سوزعان باعىتقا قاراپ ەدىك، بۇكىل سالىندى ءۇستىن تۇگەل الىپ كۇس ۇيالارى جاتىر ەكەن. بەتتەرىن جاسىل شوپپەن جابا سالىپتى. ءشوپ اراسىنان اق جۇمىرتقالار كورىنەدى. بۇكىل اتراۋ تۇگەل تەرسە تاۋسىلار ەمەس. الدەن ۋاقىتتا قۇس بىتكەن تۇگەل ءان قوسقانداي شۋ ەتە قالدى. باسىمدى كوتەرىپ الدىم، ۇلكەن ءبىر قاراقۇس اسپاننان تومەن ءشۇيىلىپ كەلەدى. ۇيالارىن قورعاعان كىپ-كىشكەنە شاعالالار، قالىڭ كيىزدەي قاباتتالا ۇشىپ، جىرتقىشتىڭ جولىن توسىپ الىپتى. قايراتى قانشا كوپ بولا تۇرسا دا، قالىن شاعالالاردىڭ جانقيارلىق قيمىلىنان جاسقانعان جىرتقىش توبەدە ءبىراز قالىقتاپ ءجۇردى دە، تايىپ وتىردى. قۇس الەمىندە قايتادان تىنىشتىق ورنادى...
— ەح، وتان، وتان! — دەدى ميحايل يۆانوۆيچ — وتان، نەتكەن باي، نەتكەن تاماشا ەدىڭ؟! سەنى قورعاۋعا بارمىز. ولىمنەن جاسقانباي ۇياسىن قورعاعان الگى شاعالالارداي، ساعان تونگەن نايزاعا كوكىرەگىمىزدى توسامىز. سولاي بولا تۇرسا دا مەيىرىمىڭە ورتاقتاسا الماي كەلەمىز ازىرگە. مىناۋ كورىنىسىڭ مەن بايلىعىڭنىڭ قۇرۋشىسى مەن قورعاۋشىسى ءبىز دە، قوجالانۋشى وزگەلەر. ەح، وتان، وتان. ۇلى وتان، بىزگە دەگەن قۇشاعىڭ كەڭ اشىلار كۇن قاشان!..
اركىمدەر-اق اۋىر-اۋىر كۇرسىنىپ الدى. سەرەجا ەكەۋمىز دە كۇرسىندىك.
— يا، ءوندىرۋشى دە ءبىز، سول ءوزىمىز ەندىرگەن بايلىققا ەگەي بالاداي قولىمىزدى جەتكىزە المايتىن دا ءبىز، — دەدى ماتۆەي ستەپانوۆيچ، — ءبىز ءبىرىمىز اياعىمىزدى سىندىرامىز، ءبىرىمىز كوزىمىزدى شىعارامىز...
— كوز شىعارۋشى ءوزىمىز بولىپ ايىپتالعالى تۇرعانىمىزدى ەستىدىڭدەر مە؟ تۇندە كابانوۆسكيي مىرزا ارمان مەن مەنى، ەسقالي مەن ءسىزدى جۇمىستان شىعارىپتى. سوندىقتان مەن وسى جۇرتتىڭ اتىنان جۇمىس ىستەمەيمىز دەپ سەرتتەسىپ كەتتىم دە، سەندەردى وسىندا الىپ كەلدىم. مۇمكىن، قاتە ىستەپ العان شىعارمىن. تەرىس بولسا، كەشىرىڭىزدەر.
ميحايل يۆانوۆيچ ءسوزىن اياقتاپ، توڭىرەككە قاراپ ەدى:
— دۇرىس ىستەگەنسىز، يۆانوۆيچ، ابدەن دۇرىس! — جۇرت شۋ ەتە قالدى. — باسە، قايناعان جۇمىس ۇستىندە نەعىپ دەمالىس بەردى دەپ ەدىك-اۋ، تارتىپ العان ەكەنبىز عوي.
— دۇرىس ىستەگەنسىز، ىستەمەۋ كەرەك جۇمىسىن. بالىعى شىرۋگە قالعاندا ءوزى-اق قۇرىققا كەلەدى.
— دۇرىس بولسا، كانە، اڭگىمەلەسەيىك، — ميحايل يۆانوۆيچ ەندى بىزگە قارادى. — بالالار، سەندەر بارىپ ءبىر توبىن جۇمىرتقا تەرىڭدەر، ەكىنشى توبىن بالىق اۋلاڭدار. بۇگىنگى تاماق سەندەردىڭ مويىندارىڭدا. باستىقتارىڭ اساۋباي. ەستىدىڭدەر مە، بارىڭدار.
— جۇرىڭدەر، — باسشىلىق قولىنا تيگەن اساۋباي ءارقايسىمىزدى ءبىر سۇيرەيدى. — جۇرىڭدەر، بارىڭە ءوزىم ۇيرەتەم...
قانشا قيقاڭداساق تا كەتۋگە تۋرا كەلدى. ءبىز ۇزاي باستاعاندا ميحايل يۆانوۆيچتىڭ «ءبىرىنشى ماي!» دەگەن ءسوزىن قۇلاعىمىز ءبىر شالىپ ەدى، ارجاعىن ەسىتە المادىق. جۇمىرتقا جيناپ ءجۇرىپ ەندى ءبىر قاراسام توپ ورتاسىنا قىزىل تۋ تىگىلىپ قالعان ەكەن. ميحايل يۆانوۆيچ ءالى سويلەپ تۇر. ەكى قولىن كەزەك-كەزەك سەرمەيدى.
— سەرەجا، — دەدىم دوستىمدى شىنتاعىممەن ءتۇرتىپ، — كوردىڭ بە؟ ءجۇر بارالىق. نە ايتىپ تۇر ەكەن.
— بىزدەن قۇپيا اڭگىمە شىعار، بالا دەپ سەنبەگەن عوي، بارساق ۇرسىپ جۇرەر.
— بالا دەيدى، ءا، — تەڭىزگە شىعىپ كەلگەننەن بەرى مەن ءوزىمدى ەرەسەكپىن دەپ ويلاۋشى ەدىم. جابىرلەنىپ قالدىم، — ءبىزدى بالا دەيدى، ءا؟ بالا بولساق اسىق ويناپ جۇرمەس پە ەدىك. وزدەرىمەن بىردەي جۇمىس اتقارىپ جۇرسەك تە بالا بولعانىمىز، ءا؟ ال، اساۋبايدى شە؟
— دەمەك، اساۋبايدان دا قۇپيا. سوندىقتان دا ونى بالىق اۋلاۋعا، الىسقا جىبەردى.
ءسوز كەزەگى ارمان اعايعا بەرىلىپتى. ول اڭگىمەسىن تىم قىزۋ باستاسا كەرەك. داۋسى ساڭق-ساڭق ەتەدى. الايدا الىسىراق جۇرگەن بىزگە قازاق سويلەمدەرىنىڭ كەيبىر سوزدەرى تالىپ قانا جەتەدى. «... اۋىز بىرىكتىرسەك بولعانى. بىرگە قورعانىپ، الگى ۇساق شاعالالار دا جىرتقىش قارا قۇستى قۋىپ شىقتى عوي... كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى...» دەيدى ول.
الىپ بارعان ىدىسىمىز تولدى دا، قايتۋعا تۋرا كەلدى. ءبىز كەرى ورالعاندا ميحايل يۆانوۆيچ ءبىر نارسەنى وقىپ تۇر ەكەن.
— ءبىرىنشى شارت، — ميحايل يۆانوۆيچ قولىنداعى قاعازىنا ءۇڭىلدى، — شتراف مۇلدە جويىلسىن. ەكىنشى شارت — جۇمىس ۋاقىتى سەگىز ساعات بولىپ بەلگىلەنسىن دە، ارتىق ساعاتىنا ۇستەمەلى ەڭبەكاقى تولەنسىن، ءۇشىنشى — جۇمىسشىلارعا سۋ وتپەيتىن اياقكيىم، تۇزدىق جىبەرمەيتىن رەزينكا قولعاپ بەرىلسىن. ءتورتىنشى — ەڭبەك ادامدارىنىڭ جۇمىس ۇستىندە ءومىرىن قاۋىپسىزدەندىرۋ شاراسى قولدانىلسىن. بەسىنشى — جۇمىس ۇستىندە جاراقاتتانعان جانقيا قويباعاروۆانى ەمدەتۋ شىعىنىن باتاعا قوجاسى ءوز ۇستىنە السىن. التىنشى — جۇمىستان زاڭسىز شىعارىلعاندار قايتادان ءوز ورىندارىنا الىنسىن... كانە، تاعى دا قانداي قوسىمشا بار؟
— مەندە بار، — دەدى ماتۆەي ستەپانوۆيچ. — اقبالىقشىلاردىڭ ەڭبەكاقىسى كۇنى ەرتەڭ تولەنسىن.
— قارسىلىق جوق پا؟
— جوق، جوق.
— مەندە بار، — ايەلدەر توبىنان ليۋبا قولىن كوتەرىپ الدى، — باتاعانىڭ ءوز جانىنان جەكە مەديسينالىق پۋنكت اشىلسىن.
— قارسىلىق جوق پا؟
— جوق، جوق.
— وسى شارتتار ورىندالماي تۇرعاندا جۇمىسقا شىقپايمىز عوي؟
— شىقپايمىز. نە بالىعىن ءشىرىتسىن، نە ورىنداسىن. ەكىنىڭ ءبىرى.
— وندا وسىعان مىناۋ تۋ استىندا انت ەتەلىك!
— انت ەتەمىز وسىعان!
— ال، ەندى قىزىق دۋماندارىڭدى باستاڭدار.
...بەس-التى جەردەن قازان اسىلىپ، وت تا مازداي جونەلدى. گارمون قايتادان وينالىپ، ءان شارىقتاپ اسپانعا كوتەرىلدى. بۇل جولعى جىر ەڭبەك تۋرالى. باستاۋشى ميحايل يۆانوۆيچ:
سلاۆسيا سۆوبودا ي چەستنىي ترۋد
پۋست ناس زا پراۆدۋ ۆ تەمنيسۋ زاپرۋت.
پۋست ناس پىتايۋت ي جگۋت ناس وگنەم –
پەسنيۋ سۆوبودى ي ۆ پىتكە سپوەم..
ەڭبەك داڭقى تۋرالى ءان اياقتالدى دا، ەندى پاتشانى مازاقتاعان سىقاق جىر باستالدى:
سار ناش — نەمەس پرۋسسكيي
نوسيت مۋندير ۋزكيي.
اي دا سار، اي دا سار،
پراۆوسلاۆنىي گوسۋدار
سارستۆۋەت ون گدە جە؟
سەلىي دەن ۆ مانەجە.
اي دا سار، اي دا سار
پراۆوسلاۆنىي گوسۋدار!..
سۋدي ۆسە — جاندارمى،
شكولى ۆسە — كازارمى.
اي دا سار، اي دا سار
پراۆوسلاۆنىي گوسۋدار!..
ءان اياقتالىپ، ەندىگى كەزەك وزگە ساۋىققا بەرىلدى. ارال ورتالىعىندا بيلەپ جۇرگەن جاستار توبىنا ارمان اعاي دا بارىپ قوسىلدى. قولتىعىندا باياعى ەزىمەن بىرگە استراحاننان ەرە كەلگەن ليۋبا اپاي. ارمان اعاي ونى قازاقشالاپ «سۇيكىمدى» دەپ قويىپتى. شىنىندا دا سۇيكىمدى.
قانشا قيقاڭداساق تا كەتۋگە تۋرا كەلدى. ءبىز ۇزاي باستاعاندا ميحايل يۆانوۆيچتىق «ءبىرىنشى ماي!» دەگەن ءسوزىن قۇلاعىمىز ءبىر شالىپ ەدى، ارجاعىن ەسىتە المادىق. جۇمىرتقا جيناپ ءجۇرىپ ەندى ءبىر قاراسام توپ ورتاسىنا قىزىل تۋ تىگىلىپ قالعان ەكەن. ميحايل يۆانوۆيچ ءالى سويلەپ تۇر. ەكى قولىن كەزەك-كەزەك سەرمەيدى.
— سەرەجا، — دەدىم دوستىمدى شىنتاعىممەن ءتۇرتىپ، — كوردىڭ بە؟ ءجۇر بارالىق. نە ايتىپ تۇر ەكەن.
— بىزدەن قۇپيا اڭگىمە شىعار، بالا دەپ سەنبەگەن عوي، بارساق ۇرسىپ جۇرەر.
— بالا دەيدى، ءا، — تەڭىزگە شىعىپ كەلگەننەن بەرى مەن ءوزىمدى ەرەسەكپىن دەپ ويلاۋشى ەدىم. جابىرلەنىپ قالدىم، — ءبىزدى بالا دەيدى، ءا؟ بالا بولساق اسىق ويناپ جۇرمەس پە ەدىك. وزدەرىمەن بىردەي جۇمىس اتقارىپ جۇرسەك تە بالا بولعانىمىز، ءا؟ ال، اساۋبايدى شە؟
— دەمەك، اساۋبايدان دا قۇپيا. سوندىقتان دا ونى بالىق اۋلاۋعا، الىسقا جىبەردى.
ءسوز كەزەگى ارمان اعايعا بەرىلىپتى. ول اڭگىمەسىن تىم قىزۋ باستاسا كەرەك. داۋسى ساڭق-ساڭق ەتەدى. الايدا الىسىراق جۇرگەن بىزگە قازاق سويلەمدەرىنىڭ كەيبىر سوزدەرى تالىپ قانا جەتەدى. «... اۋىز بىرىكتىرسەك بولعانى. بىرگە قورعانىپ، الگى ۇساق شاعالالار دا جىرتقىش قارا قۇستى قۋىپ شىقتى عوي... كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى...» دەيدى ول.
الىپ بارعان ىدىسىمىز تولدى دا، قايتۋعا تۋرا كەلدى. ءبىز كەرى ورالعاندا ميحايل يۆانوۆيچ ءبىر نارسەنى وقىپ تۇر ەكەن.
— ءبىرىنشى شارت، — ميحايل يۆانوۆيچ قولىنداعى قاعازىنا ءۇڭىلدى، — شتراف مۇلدە جويىلسىن. ەكىنشى شارت — جۇمىس ۋاقىتى سەگىز ساعات بولىپ بەلگىلەنسىن دە، ارتىق ساعاتىنا ۇستەمەلى ەڭبەكاقى تولەنسىن، ءۇشىنشى — جۇمىسشىلارعا سۋ وتپەيتىن اياقكيىم، تۇزدىق جىبەرمەيتىن رەزينكا قولعاپ بەرىلسىن. ءتورتىنشى — ەڭبەك ادامدارىنىڭ جۇمىس ۇستىندە ءومىرىن قاۋىپسىزدەندىرۋ شاراسى قولدانىلسىن. بەسىنشى — جۇمىس ۇستىندە جاراقاتتانعان جانقيا قويباعاروۆانى ەمدەتۋ شىعىنىن باتاعا قوجاسى ءوز ۇستىنە السىن. التىنشى — جۇمىستان زاڭسىز شىعارىلعاندار قايتادان ءوز ورىندارىنا الىنسىن... كانە، تاعى دا قانداي قوسىمشا بار؟
— مەندە بار، — دەدى ماتۆەي ستەپانوۆيچ. — اقبالىقشىلاردىڭ ەڭبەكاقىسى كۇنى ەرتەڭ تولەنسىن.
— قارسىلىق جوق پا؟
— جوق، جوق.
— مەندە بار، — ايەلدەر توبىنان ليۋبا قولىن كوتەرىپ الدى، — باتاعانىڭ ءوز جانىنان جەكە مەديسينالىق پۋنكت اشىلسىن.
— قارسىلىق جوق پا؟
— جوق، جوق.
— وسى شارتتار ورىندالماي تۇرعاندا جۇمىسقا شىقپايمىز عوي؟
— شىقپايمىز. نە بالىعىن ءشىرىتسىن، نە ورىنداسىن. ەكىنىڭ ءبىرى.
— وندا وسىعان مىناۋ تۋ استىندا انت ەتەلىك!
— انت ەتەمىز وسىعان!
— ال، ەندى قىزىق دۋماندارىڭدى باستاڭدار.
...بەس-التى جەردەن قازان اسىلىپ، وت تا مازداي جونەلدى. گارمون قايتادان وينالىپ، ءان شارىقتاپ اسپانعا كوتەرىلدى. بۇل جولعى جىر ەڭبەك تۋرالى. باستاۋشى ميحايل يۆانوۆيچ:
سلاۆسيا سۆوبودا ي چەستنىي ترۋد
پۋست ناس زا پراۆدۋ ۆ تەمنيسۋ زاپرۋت.
پۋست ناس پىتايۋت ي جگۋت ناس وگنەم –
پەسنيۋ سۆوبودى ي ۆ پىتكە سپوەم...
ەڭبەك داڭقى تۋرالى ءان اياقتالدى دا، ەندى پاتشانى مازاقتاعان سىقاق جىر باستالدى:
سار ناش — نەمەس پرۋسسكيي
نوسيت مۋندير ۋزكيي.
اي دا سار، اي دا سار،
پراۆوسلاۆنىي گوسۋدار!
سارستۆۋەت ون گدە جە؟
سەلىي دەن ۆ مانەجە.
اي دا سار، اي دا سار
پراۆوسلاۆنىي گوسۋدار!..
سۋدي ۆسە — جاندارمى،
شكولى ۆسە — كازارمى.
اي دا سار، اي دا سار
پراۆوسلاۆنىي گوسۋدار!..
ءان اياقتالىپ، ەندىگى كەزەك وزگە ساۋىققا بەرىلدى. ارال ورتالىعىندا بيلەپ جۇرگەن جاستار توبىنا ارمان اعاي دا بارىپ قوسىلدى. قولتىعىندا باياعى وزىمەن بىرگە استراحاننان ەرە كەلگەن ليۋبا اپاي. ارمان اعاي ونى قازاقشالاپ «سۇيكىمدى» دەپ قويىپتى. شىنىندا دا سۇيكىمدى، مۇرنى سۇيىرلەنگەن تىم ۇشكىر دە ەمەس، تاڭقيعان شولاق تا ەمەس، جەلبەزەگى دە دەلديمەي تىك ءبىتىپتى. ويماقتاي بۇرىلگەن ەرنىنە قاراسان، اۋزىن جاڭا عانا جارا باستاعان دالا گۇلىن كورگەندەي بولاسىڭ. دوڭگەلەك اق بەتىنىڭ ۇشىندا دالاپتاي قىزىل قان ويناپ، ارمان اعايعا كۇلە قارايدى. قىز كۇلگەن سايىن دوڭگەلەك قاراشىعى جۇزىمدەي مولدىرەپ، سول جاق بەتىنىڭ كوز الدىنا تامان ءبىر شۇقىر پايدا بولادى. مۋزىكا ىرعاعىنا ۇيىرىلە جونەلگەندە بۇيرالانعان التىن شاشى جارق-جۇرق ەتەدى. سۇيكىمدى قىزدى باۋىرىنا تارتىپ ارمان اعاي دا كۇلەدى. كۇلگەن كەزدە جارق ەتە قالعان اپپاق تىستەرى قارا تورى جىگىتتىڭ سىرتقى بوياۋىنا ەرسىلەۋ ءتارىزدى كورىنەدى. قازاق جىگىتتەرى بيگە ءۇيىر بولماعاندىقتان و باستا مەن «ارمان اعاي دا قانشا ءبىر ۇقساتىپ بيلەي قويار ەكەن؟» دەپ شەكتەنگەن ەدىم. ەندى ونىڭ اياق الىسىنا سۇيسىنۋدەمىن. ءتۇرى دە كەلىسىپ قالعان ادام ەكەن. قازانعاپ سياقتى ەڭكىش تە، اساۋباي سياقتى تالتاق تا ەمەس. جاۋىرىنى جاپ-جازىق يىقتى كەلىپتى دە، تۇلعاسى سىرىقتاي تىك ءبىتىپتى. «اتتەڭ، ەكى شىقشىتىنداعى اناۋ تومپاقتى ءسال جونسا، مىناۋ دوڭگەلەك، وتتى كوز بەن قىر مۇرىنعا جاراسىپ-اق قالار ەدى-اۋ» دەپ ويلايسىڭ. قىسقارتا قيىلعان قارا شاشىنىڭ ءار تالى جالىندى جىگىتتىڭ ءوز بويىنداعى قايراتىنىڭ حابارشىسىنداي تىك تۇرا قالىپتى. بىرىنە ءبىرى لايىق جىگىت پەن قىز جەر باسپاي، ۇشىپ جۇرگەن ءتارىزدى...
سالىندى ۇستىندە كۇرەسىپ، ءبىر توپ قازاق جىگىتتەرى ءجۇر ەكەن. جۇگىرىپ جاندارىنا بارلىق. ءبىز جاقىنداعاندا ءبىرى تىم ەرسى بيىك تە، قىلدىرىقتاي جىپ-جىڭىشكە، ەكىنشىسى ءارى بيىك، ءارى كەسەك تۇلعالى ەكى ادام تىكتەسىپ العان ەدى. ەسقالي مەن ايدىنعالي اعايلار ەكەن. قىزىقتاپ تۇرعان قىزبا جۇرت ايقايلاسىپ الدى.
— ۋا، شال، ايدەكە، شال اياقتان. بۇنىڭ بار كۇشى اياعىندا عوي، ءبىر ءىلىپ وتسە-اق لاقتىرادى.
— تاۋداي ەسقاليمەن كۇرەسىپ جۇرگەن بۇل كىسىنىڭ جۇرەگى دە جۇندەس شىعار. سىعىپ تاستاماي ما ەسەكەڭ.
— ۋا كوتەر، كوتەر ەسقالي.
ايدىنعالي اعاي تىكتەسىپ قالعان بويدا-اق ىشتەن وراماق بوپ شاپ بەرگەن ەدى، ۇلگەرە دە المادى، كەسەك دەنە كەسەكتىگىن دە ىستەدى-اۋ دەيمىن، ەسقالي «اپ!» دەپ تىك كوتەرىپ اكەتتى دە، ءۇيىرىپ-ۇيىرىپ بارىپ، لاقتىرىپ جىبەردى. ەكى ايلىق ارپالىستى بىرگە وتكىزگەن باتىر تەڭىزشىنىڭ بۇل ساتسىزدىگىنە مەن نامىستانىپ قالدىم.
— مايتالمان، شالىپ ۇلگەرە المادى. ايتپەگەندە ەسقاليدى قۇلاپ تۇسكەن تاۋداي ۇشىراتىن ەدى عوي.
— ءاي، بىلمەيمىن. اناۋ كەسەك تۇلعانى قوزعاۋدىڭ وزىنە تالاي كۇش كەرەك شىعار.
— جوق، جوق، شىن ايتامىن. شالدىرتقاندا بار عوي... انا جىلى ەسقاليدىڭ اكەسىندەي ءبىر ءداۋدى جانباسقا مىنگىزىپ، جالعىز-اق تارتقان. ايدەكە، ەرەگىسكەندە تاعى دا ءبىر ۇستاسىپ كورەسىز بە، ءا؟!
— ءاي، جىگىتتەر، — ايدىنعالي جىعۋشىنىڭ كۇشتىلىگىن مويىنداعانداي قولىن قىستى، — قويىڭدار. مەن بۇل جولى جىعامىن دەپ كۇرەسكەنىم جوق. ءالىمنىڭ كىرگەن-كىرمەگەندىگىن ءبىر بايقايىن دەپ ەدىم. ولقى جاتىر ەكەن.
— باسە، ايتتىم عوي، — اساۋباي تەنتەك ايدىنعاليدىڭ ءۇستىن قاعىپ، جىمىڭ-جىمىڭ كۇلدى، — ءبىزدىڭ ايدىنعالي اعاي كۇشى تولعان سول قايتادان كۇرەسەدى. ال، بۇل جولى جىعىلدى. وندا نە قىلادى. ءتۇۋ، تۇك ەتپەيدى، ويلارسىڭ...
— ءاي، اسەكە، ءوزىڭ كۇرەسەسىڭ بە، مىناۋ داۋىلمەن.
— قوي دەيمىن، اسەكەڭدى الىپ ۇرادى مىناۋ داۋىل.
ءازىلشىل جىگىتتەردىڭ ءبىرى مەنى، ەكىنشىسى اساۋبايدى سۇيرەپ، ورتاعا شىعاردى. مەن باستا ابىرجىپ تا قالعان ەدىم. اسەكەننىڭ كۇرەسپەيتىندىگىن ءبىلدىم دە تۇرىپ الدىم. اساۋباي جۇلقىنىپ اشۋلانا باستادى.
— سەندەر نە، مازاق ەتكىلەرىڭ كەلەدى. ويلارسىڭ، — اساۋباي ءوزىن قۇشاقتاپ جۇرگەن جىگىتكە جۇدىرىعىن ءتۇيدى، — جىبەر، ايتپەسە...
— ايتتىم عوي، اسەكەڭ كۇرەسپەيدى.
— كۇرەسپەيمىن، وندا نە عىلادى. ءتۇۋ، تۇك تە ەتپەيدى. ويلارسىڭ.
— كەل، ەكەۋمىز كۇرەسەلىك، — قىزىپ كەتسە كەرەك، سەرەجا مەنىڭ بەلىمدى ۇستاي الدى، — تەك اياقتان شالما.
— جارايدى، شالمايىن.
ەكى دوس ەشكىمنىڭ قايراۋىنسىز-اق ۇستاسا كەتكەن ەدىك. قىزىقشىل جۇرت دۋ ەتە قالدى.
— مىنە، ەندى بالالار كۇرەسى باستالدى.
— ۋا، كەلىڭدەر، جەتكىنشەكتەر، دايىندالا بەرىڭدەر.
— كوتەر، كوتەر، سەرەجا. وزىڭنەن جاسى كىشى بالانى بىردەن-اق الىپ ۇرمايسىڭ با؟
باستا كۇشىمىز قاتار ما دەپ قالىپ ەدىم، كوتەرمەشىلەردىڭ سوزىنە نامىستاندى ما، الدە كۇش الدى ما، سەرەجا مەنى ەندى دەندەپ بارادى. مەن قاشا قيمىلدايمىن. ول بەلىمدى قىسىپ، وزىنە تارتادى. الدەن ۋاقىتتا «اپ» دەپ كوتەرە باستادى.
— ۋا، داۋىل، بولما، بولما — كوتەرمەشىلەر ەندى مەنى قوستاپ، دۋ ەتە قالدى. — شال، شال اياقتان.
— ۋا، تارت جانباسقا.
كوتەرمەشىلەردىڭ وسى ءبىر دۋىلى سەبەپ بولدى ما، مەن ماناعى ۋاعىدامدى ۇمىتىپ كەتتىم، سەرەجا ەكىنشى رەت كوتەرمەك بولعاندا، وڭ اياقپەن شالىپ اپ، جانباسقا تارتىپ جىبەرىپ ەدىم، شالقالاپ بارىپ قۇلادى. جۇرت مەنى ماداقتاپ دۋ ەتە قالدى. سەرەجا ورنىنان اتىپ تۇردى دا، جاعىما تارتىپ جىبەردى.
— ۋاعىداسىز. الدايسىق.
— كەشىرە گور، دوستىم، ۇمىتىپ كەتىپپىن.
— ۇياتسىز. جىعىلىپ بارا جاتقان سوڭ نامىستاندىم دە. ۋاعىدانى بۇزعاندىعىڭا نامىستانبايسىڭ، ءا؟
سەرەجا وزگە سوزگە كەلمەدى. قولىن ءبىر سىلتەدى دە، جۇگىرە جونەلدى. مەن مۇڭايىپ وتىرىپ قالدىم، وزگە بالالاردىڭ كۇرەسىنە دە كوز سالمادىم. كوڭىلىمدە سەرەجانىڭ الگى ءبىر اۋىر سوزدەرى — «ۇياتسىز... ۋاعىداسىز» دەگەن ىزىڭ قۇلاقتان كەتەر ءتۇرى جوق. «نە ىستەدىم. ۋاعىدامدى نە عىپ ۇمىتتىم؟» دەيمىن ىشتەي ەگىلىپ. اساۋباي ايتقانداي مۇندايدا جىلاعان جاقسى بولار ما ەدى. جىلاماق بولىپ كەمسەڭدەيمىن. ءبىراق، كوزىمە جاس كەلمەيدى.
— ۋا، كانە، ەسقاليمەن كىم كۇرەسەدى، — دەپ ەكى-ۇش جىگىت جارىسا ايقايلاپ جىبەردى.
باسىمدى كوتەرىپ السام ەسقالي كۇرەس الاڭىندا تۇر ەكەن. مەنىڭ جىنىم ەندى ەسقاليعا ءتۇستى. جانقيا اپايدىڭ كوزى شىققاندىعى ءۇشىن ەسقالي ايىپتى ەمەس دەگەندى كەشە ءبىر مويىنداعان ەدىم. ال، ءقازىر «وسى ايىپتى» دەپ سوعادى جۇرەگىم. مىقتى بىرەۋ الىپ-اق ۇرسا ەدى دەپ تىلەيمىن. ءبىراق، ەشكىم شىقپايدى. قاپ، مەنىڭ اكەم عوي الىپ سوعار ەدى مىنانى. امال نە، بۇندا جوق. اننا يۆانوۆنا ەكەۋى جانقيا اپايدىڭ جانىندا قالدى. ەندى قازانعاپتى ەسكە ءتۇسىردىم. ول ەسقاليدى قولىنا دا ۇستاماس ەدى. قازانعاپ اعاي قيالىمدى اتىراۋدىڭ شىعىسىنا جەتەلەدى دە، جاسىل لەنتالى قىز قاراشىعى جاۋدىراپ كوز الدىما تۇرا قالدى. «پاناسىز قالعان جەتىمنىڭ حال-جايىن نەگە بىلمەيسىڭ؟!» دەگەن وكپە ايتىپ، مۇڭاياتىن ءتارىزدى، مەن بۇل جولى ءوزىمدى تاعى دا جازعىردىم. يا، باسە، بۇنىم نە، نەگە بارىپ بىلمەيمىن. اتامانعا بەرگەن ۋاعىدام قايدا، ءا؟ اسىلى، سەرەجانىڭ ايتقانى دۇرىس. مەن شىن ۋاعىداسىزبىن...» باسىمدى جەردەن الماستان اۋىر-اۋىر كۇرسىنىپ، ورنىمنان زورعا تۇردىم دا، قىزىل تۋلى الاڭعا قاراي اياڭدادىم. تۋ تۇبىندە ميحايل يۆانوۆيچ كىتاپ وقىپ وتىر ەكەن. توڭىرەگىن قورشاعان ءبىر توپ جان بار نازارمەن تىڭداپتى. سەرەجا ماعان كوز قىرىن دا سالمادى. ميحايل يۆانوۆيچتىڭ وقۋىندا شاپشاڭدىق بولماعانمەن جۇرتتى وزىنە تارتارلىق ءبىر كۇش جاتقان ءتارىزدى.
مۇمكىن، بۇل وقۋشىنىڭ ءوز كۇشى عانا ەمەس، وقىپ وتىرعان كىتابىنداعى قاسيەت شىعار-اق. ءبىراق مەن سول كىتاپتىڭ ءوزىن دە ميحايل يۆانوۆيچتىڭ ونەرى شىعار-اق دەپ قالعان ەدىم ول كۇنى. ميحايل يۆانوۆيچتىق ءار جەردە مۇدىرە ءتۇسىپ، ۇزاق وقىعان قيساسىنان مەنىڭ ەسىمدە ۇستاپ قالعانىم «تۇردى ول...» دەگەن جالعىز-اق سويلەم بولدى. ال، ول تۇرعان كىم؟ قايدا تۇردى؟ بۇنى دا اڭعارىپ جەتكەن جوق ەدىم.
— ەح، پەتر، پەتر! — دەپ ماتۆەي ستەپانوۆيچ ءبىر كۇرسىنىپ قويدى، — مىنە، سەن ورىستىڭ شىن ۇلىسىڭ. ۇلى پەتر دەسە، شىنىندا دا ۇلى پەترسىن. قالاي دەگەن الگى جەرىندە، «ەۆروپاعا تەرەزە اشتى» دەگەن بە؟ كانە، ەندى «پولتاۆاسىن» وقىشى.
ميحايل يۆانوۆيچ كىتاپتىڭ بىرنەشە بەتىن اۋدارىپ تاستاپ، ەكىنشى ءبىر ۇزاق ولەڭدى وقىپ كەتتى. «رۋس... شۆەد... پەتر... كارل...» دەگەن سوزدەر ءجيى-جيى كەزدەسە بەرەدى. ايتەۋىر پەتر دەگەن بىرەۋدى ماداقتاپ... كارل دەگەن بىرەۋدى مازاقتاپ جاتىر. مەنىڭ ءوي-ورىسىم جەتەر دە ەمەس، ويلاپ وتىرعانىم دا ول ەمەس، ماتۆەي ستەپانوۆيچتىڭ الگى ءبىر سۇراعىنىڭ توڭىرەگىندە. «ەۆروپاعا تەرەزە اشتى دەيسىڭ بە؟» دەمەي، «اشتى دەگەن بە؟»، «پولتاۆاڭدى وقىشى» دەمەي «پولتاۆاسىن وقىشى» دەپ، وزگە بىرەۋدىڭ ونەرى سياقتى سۇراعانى نەسى دەپ ويلايمىن. ويتكەنى، مەن ول كەزدە دۇنيە جۇزىندەگى ونەردى ميحايل يۆانوۆيچتان وزگەدەن قىزعانامىن. ەڭ كوپ بىلەتىن تەك ميحايل يۆانوۆيچ دەپ قانا تۇسىنەمىن...
— ەح، پەتر، پەتر! — ماتۆەي ستەپانوۆيچ از ويلانىپ وتىردى دا جىرلاپ كەتتى:
بىلو دەلو پود پولتاۆوي
دەلو سلاۆنوە، درۋزيا!
مى دراليس تام سو شۆەدوم
پود زنامەنەم پەترا...
مىنە، بىزگە سول پەتر سياقتى پاتشا كەرەك.
— ەح، ماتۆەي ستەپانوۆيچ، — ميحايل يۆانوۆيچ نارازىلىق بىلدىرە باسىن شايقادى، — جاقسى، ادال ادامسىڭ. ءبىراق، قاتەلەسەسىڭ. بىزگە كەرەگى پاتشا ەمەس، پاتشالىق قۇرىلىستىڭ قۇلدىعىنان ازات بولۋ.
— پەتردەي پاتشا بولساشى، — ماتۆەي ستەپانوۆيچ ءوز توسىندەگى سالت اتتى باتىر سۋرەتىنە قاراپ از تۇردى، — روسسيانىڭ داڭقى اسپانعا كوتەرىلەدى...
— روسسيا داڭقى، — ميحايل يۆانوۆيچ كۇلدى، — پەتر ۇلى ادام. ءبىراق جارىماعانداردى جارىلقاعان جوق.
— ا، نە دەيسىڭ، — ماتۆەي ستەپانوۆيچ قاباعىن تۇيە قارادى دا، قولىن ءبىر سىلتەپ، ورنىنان كوتەرىلدى، — قورلاما ونىڭ رۋحىن...
— ميحايل يۆانوۆيچ، — ميحايل يۆانوۆيچ تا وقىپ وتىرعان كىتابىن جيىستىرىپ ورنىنان تۇردى. مەن مۇڭىمدى دا شاعا، ايىبىمدى دا مويىنداپ، ۇستازىمدى قۇشاقتاي الدىم، — كەشىرىڭىز، ميحايل يۆانوۆيچ، مەنى ۋاعىدانى بۇزدىم، ۇياتسىزدىق ىستەدىم...
— ەي، نە بولدى، — ميحايل يۆانوۆيچ ابىرجىپ قالدى، — قانداي ۋاعىدانى، قالايشا بۇزدىڭ؟
— اياقتان شالمايمىن دەپ ەدىم. جۇرت ايقايلاعاندا ۇمىتىپ كەتتىم. اياقتان شالىپ... ول مەنى جاقتان تارتىپ جىبەردى.
— تۇسىنبەيمىن. سەرەجا، سەن بىلەسىڭ بە؟
سەرەجا ءبىر جاعىنان مەنى مۇسىركەي، ەكىنشى جاقتا ءوز نامىسىن دا ۇمىت قالدىرماي، ءمان-جايدى تولىق ءتۇسىندىردى.
— Aha، سولاي دە، — ميحايل يۆانوۆيچ باسىن شايقادى، — ۋاعىدا دەگەن انت. انتتى بۇزۋ قىلمىس. ال، سەرەجا، سەنىكى دە تەرىس، جاعىنان نەگە تارتاسىڭ. كۇشىڭ جەتسە كۇرەسىپ جىق. ورىنسىز نامىستانبا.
— كەشىرىڭىز، ميحايل يۆانوۆيچ، — دەستىك، ەكەۋمىز دە.
— ەكىنشىلەي انتتى بۇزبايسىزدار عوي.
— جوق، بۇزبايمىن.
— مەن دە ورىنسىز نامىستانبايمىن.
— جارايدى، وندا تاتۋلاسىڭدار!..
مەن سەرەجانى قۇشاقتاپ سۇيە بەردىم. توبەمىزدە سۋدىرلاپ، قىزىل جىبەك تۋ تۇردى. ەندى ويلاسام مەن سول كۇنى كۇرەس تۋى استىندا انت ەتكەن ەكەم عوي...
...ۇزاققا سوزىلعان ءان مەن بي، ساۋىق-سايراننان كەيىن، — ءبىز تاماققا وتىرعاندا كۇن دە كەشكە اينالعان ەدى. اتراۋ جاقتان ۇزدىك-ۇزدىك دۇڭك-دۇڭك ەتكەن موتور داۋىسى ەستىلە قالدى.
— ارمان، اناۋ تۋدى قوينىڭا تىعىپ الشى، — ميحايل يۆانوۆيچ ورنىنان كوتەرىلدى دە، كوزىن قولىمەن كەلەگەيلەپ، جاعا جاققا قارادى. — ە، تۋمالار، «نيكولاي ۆتورويدىڭ» دەمىكپەسى تىم ءجيى ۇستاپ كەتكەن ەكەن، كابانوۆسكيي مىرزانىڭ ءوزى كەلە جاتقان شىعار. قانشا شالقايعانمەن جارتى كۇنگى ءۇزىلىستىڭ ءوزى ارقاسىنا ايازداي باتقان ەكەن. كەل، كەل، مىرزا، داستارقان ۇستىندە دە ءبىر تىلدەسىپ كورەلىك!..
— مىناۋ ىستىقتا بالىعى ءشىرىپ بارا جاتقان سوڭ قۇرداي جورعالار ول، — دەدى ارمان، كەشكى سامالمەن اقىرىن عانا جايقالعان قىزىل تۋدى بەلىنە بۋىنىپ جاتىپ.
— ال، تۋمالار، ماناعى ۋاعىدانى بەرىك ۇستايتىن بولايىق، — ميحايل يۆانوۆيچ بۇل جولى ارمانعا تاعى دا ءبىر قاراپ الدى، — اسىرەسە قازاق جولداستار، سەندەر الداۋعا اينالىپ تۇسە قالاتىن اڭقاۋلىققا سالىنباڭدار. ورىس جۇمىسشىلارىنىڭ كوپشىلىگى سوعىسقا كەتتى. ءقازىر باتاعادا شەشۋشى كۇش سەندەرسىڭدەر. «التاۋ الا بولسا اۋىزداعى كەتەدى» دەگەن قازاق ماقالىن ەسكە الىڭدار. ورىس، قازاق جۇمىسشىلارى اۋىز بىرىكتىرىپ قيمىلدايتىن بولساق، ءارقاشان ماقساتقا جەتەمىز.
— دۇرىس ايتاسىز، ميحايل يۆانوۆيچ، — اركىمدەر-اق ورىندارىنان ءبىر قوزعالىپ الدى. — سىزدەر باستاعان جۇمىستى ءبىز ءارقاشان قولدايمىز. ماناعى تالاپتى كابانوۆسكيي مىرزاعا جەتكىزۋشى دە ءوزىڭىز بولىڭىز.
— جارايدى وندا. كابانوۆسكييگە ەشقايسىڭ كوڭىل بولمەڭدەر، ول كەلگەندە ويىن-ساۋىقتى قىزدىرا تۇسىڭدەر. «نيكولاي ۆتورويدىڭ» ارتىندا تاعى دا ءبىر باركاس كەلەدى. سۋ قاراۋشىسى بولۋعا ءتيىستى. مۇمكىن، تابيعاتتىڭ مىناۋ عاجاپ كورىنىسىن بىزدەن قىزعانىپ-اق كەلە جاتقان شىعار ول. كەلسىن، كەلسىن!
— دۇرىس ايتادى ميحايل يۆانوۆيچ، — اساۋباي اسا ءبىر سالماقتى ادامداي مالداس قۇرىپ، نىقتالا وتىردى، — تۇرماۋ كەرەك. سالەم دە بەرمەۋ كەرەك، مەس قارىنعا، ويلارسىڭ، — ءبىزدى شاۋىپ الار دەيمىسىڭ، تىلدەسپەلىك، وعان. سوندا نەعىلادى؟ ءتۇۋ، تۇك تە ەتپەيدى. جاقسى بولادى. ول كەلگەندە ءىشىپ وتىرۋ كەرەك. ءوز اراعىمىز، ويلارسىڭ. ىشكەن جاقسى. ءتۇۋ، تۇك ەتپەيدى. جاقسى بولادى. باتىل سويلەسەمىز. جاسقانساڭدار ماعان بەرىڭدەر. ويلارسىڭ...
ويىن-كۇلكىمەن دۋىلداي وتىرىپ تاماققا كىرىستىك. ءوز مايىنا قۋىرىلعان جاس بالىقتار مەن جۇمىرتقالار اراسىندا ىشىمدىككە تولعان ستاكاندار دا كورىنىپ قالدى. «نيكولاي ۆتوروي» كوكساۋ ادامداي بۋلىعا جوتەلىپ، بەنزين ساسىعان قويۋ قارا ءتۇتىندى قۇيرىعىنان بۋداقتاتا كەلىپ، ءبىزدىڭ قايىقتاردىڭ جانىنا توقتادى.
— ويبوي، يمپەراتوردىڭ كەكىرىگى ازعان بولسا كەرەك، — ارمان كۇلىپ الدى، — لەبى قانداي ساسىق ەدى.
بۋاز مەگەجىندەي قارنى شەرمەڭدەپ، كابانوۆسكيي بىزگە قاراي اياندادى. كەشەگى ءبىر قاھارىن جوعالتىپ العانداي، قاباعىندا اشۋ جوق، جانىنداعىلارعا كۇلە سويلەيدى. ءتىپتى ءبىزدى «قايىرىمدى» قانات استىنا الىپ، بىرەۋدەن قورعاپ كەلە جاتقان ءتارىزدى.
— مىرزا، ءبىر جولعا كەشىرىڭىز. اۋىر جۇمىستان تىم شارشاپ كەتتىڭدەر عوي، «قۇستى ارالعا» بارىپ ءبىر كۇن تىنىعىڭدار دەگەن مەن ەدىم. ال شترافىڭىز بولسا مەن ءوزىم تولەيمىن عوي، — دەيدى جانىنداعىعا.
— جارايدى، تەك ءسىزدىڭ ءۇشىن عانا، — دەيدى جانىنداعىسى.
— جادىگويسۋىن قاراشى، قارا بەتتىڭ، ىلەستىرە كەلگەن پوليسەيسكيىن دە بىزدەن جاسىرماق بولىپ سۋ قاراۋشىسى فورماسىندا كيىندىرىپتى: كوردىڭدەر مە، جانىنداعىسىن. — ميحايل يۆانوۆيچ الدىنداعى ستاكاندى قولىنا الدى دا. ماتۆەي ستەپانوۆيچقا يەگىن قاقتى، — كانە تۋمام، «مەيىرلى ەنبەكتى» وينا!
ماتۆەي ستەپانوۆيچ بۋىرىل شاشىن جەلكەسىنە قاراي ءبىر سىلكىپ تاستادى دا، گارموندى سىزىلتا جونەلدى. ون اياعىنداعى قازىعىن لاقتىرىپ تاستاعان ەكەن، شولاق تىزەسى اندا-ساندا ءبىر سەلتەڭ ەتە قالادى. گارمون سازىنا جان-جۇرەگى بالقىعانداي، قۇلاشى كەڭ جازىلىپ، كوزىندە ءبىر وت وينايدى. ءبىرازدان كەيىن «ال، كانە!» دەگەندەي شاشىن تاعى دا جەلكەسىنە سىلكىپ تاستاعان ەدى، ميحايل يۆانوۆيچ ستاكان ۇستاعان قولىن باسىنا اسىرا كوتەردى دە، كۇشتى ءبىر انگە باستى. وزگەلەر دە ستاكاندارىن قولدارىنا الىپ، انگە ارالاستى:
يز سترانى، سترانى دالەكوي
س ۆولگي-ماتۋشكي شيروكوي،
رادي سلاۆنوگو ترۋدا،
رادي ۆولنوستي ۆەسەلوي
سوبراليس مى سيۋدا...
— سالەم، تۋمالار!
كابانوۆسكييدىڭ سالەمىن ەشكىم ەلەمەدى دە، ورىندارىنان دا قوزعالا قويمادى. ەندى ورىس، قازاعى سوزىنە بولماعانمەن، سازىنا تۇگەل قوسىلىپ، ءان قۇلاشى بىردەن-بىرگە سوزىلا بەردى.
پەم نادەجدويۋ چۋدەسنوي
يز ستاكانوۆ پولنوۆەسنىح:
پەرۆىي توست زا ناش نارود
زا سۆياتوي ديەۆيز «ۆپەرەد!..»
ءان اياقتالدى دا، ستاكانداردىڭ كەمەرى بىر-بىرىنە سوعىلىپ شىق ەتە قالدى. ماتۆەي ستەپانوۆيچ ىشىمدىگىن جۇتا سالدى دا، گارموندى ەسقاليعا ۇسىندى:
— ءما، ەندى سەن «زاۋرەشىڭدى» وينارسىڭ، كەيىن كانە، تاماقتانايىق الدىمەن.
جۇرت تۇگەل اسقا جۇمىلدى.
— سالەم، سىزگە تۋمالار، — دوڭىز اتتاس ۇلكەن تۇمسىعىنىڭ جەلبەزەگىن جەلپىلدەتە، جانىن جاسىرا كۇلدى دە، وڭ قولىن ميحايل يۆانوۆيچتىڭ يىعىنا سالدى. — اۋ، ءوزىڭ ءتىپتى ءارتيسسىڭ عوي. موسكۆانىڭ ۇلكەن تەاترىنا اپارىپ جىرلاتار ما ەدى. Ac ءتاتتى بولسىن!
— كەشىرەرسىز، ءسىز قاشان كەلىپ قالعان ەدىڭىز، — ميحايل يۆانوۆيچ مىسقىل ارالاس ءبىر كۇلىپ قويدى، — ىسقا پىسكەن اۋقاتتى سىزگە ۇسىنۋدىڭ ءوزى دە ۇيات. جيرەنبەسەڭىز اسقا وتىرىڭىز.
— نەگە جيرەنەمىن. دالادا پىسىرىلگەن تاماق مەيلىنشە ءدامدى بولادى، — دوڭىز اتتاس ماتۆەي ستەپانوۆيچتىڭ وڭ تىزەسىنە كورشى قوندى. — دەمەك، ماتۆەي ستەپانوۆيچ، ەڭبەك دانقى ءۇشىن ىشەمىز دەڭىز. كانە، قۇيىپ جىبەر.
— ءسىز ەڭبەك ادامى ەمەسسىز عوي، — ماتۆەي ستەپانوۆيچ دوڭىز اتتاسقا تەسىلە ءبىر قارادى، — ايلانىڭ ادامىسىز. اقىلىڭىزدى ءىشىپ قويىپ، داۋلەتىڭىزدەن ايرىلىپ جۇرەرسىز.
— ويبوي، باۋىرىم، كەكەمەي-اق قويساڭشى. كانە قۇي!
— جۇمىسشى حالىق مىرزا كەلەدى، — ماتۆەي ستەپانوۆيچ شولمەك تۇبىندەگىنى سارقا قۇيدى، — قاپ، تىم از قالعان ەكەن عوي، بارىن ءىشىڭىز. ەرتەڭ جۇمىستان شىعىپ، ەسەپ الاردا ءبىر شولمەگىن تۇتاس ىشكىزەمىن.
— جۇمىستان نەگە شىعاسىز؟ — دوڭىز اتتاس ەشنارسەگە تۇسىنبەگەندەي يىعىن كوتەرىپ قويدى،— قىزعان ماۋسىم ۇستىندە جۇمىستان شىققانىڭىز قالاي؟
— ونى ءسىز اۋەلدە ويلاماپ پا ەدىڭىز؟
— مەن ەشنارسەگە تۇسىنبەيمىن، — كابانوۆسكيي الدىنداعى ستاكانعا قارادى، — بۇدان باسقا جوق پا؟ مىناۋ ءۇشىن اۋىز بىلعاۋعا تۇرمايدى.
— بىزدە بايلىق جوق. بارىنا رازى بولاسىز.
— ءاي، بالا، — دوڭىز اتتاس بۇكىل دەنەسىمەن موتورىنا بۇرىلدى، — اناۋ كونياكتاردى الىپ كەلشى. — يا، ميحايل يۆانوۆيچ، بۇگىنگى جەكسەنبىنى «قۇستى ارالدا» وتكىزىپ، سايراڭداپ ءجۇرمىز دەڭىز. تاماشا ەتكەنسىز.
— «مىسىققا كۇندە توي بولا بەرمەس»، ۇتىرى كەلىپ تۇرعاندا ءبىر بوي جازىپ قالالىق دەدى مىناۋ جۇرت.
— وتە ماقۇل. ەرتەڭى جۇمىسقا جاڭا كۇشپەن كىرىسەتىن بولدىق. كانە، ءىشىڭىز، — كابانوۆسكيي موتوردان كەلگەن ون شولمەكتىڭ بىرىنەن كۇرەڭنەن گورى سارعىلتتاۋ ءبىر نارسەنى ستاكانعا تولتىردى دا، ميحايل يۆانوۆيچقا ۇسىندى، — الىپ قويىڭىز. الگى ءبىر ولەڭدەگى سياقتى ەڭبەكتىڭ داڭقتى بولۋى ءۇشىن.
— راحمەت، — ميحايل يۆانوۆيچ باسىن شايقادى — مەن كونياك ىشپەۋشى ەدىم، مىرزا. ەڭبەگىنەن ابروي تابا الماعان سوڭ مىناۋ جۇرت، جۇمىستان دا ءبىرجولا بەزدىك دەپ وتىرعان ءتارىزدى. شىقپايمىز دەيدى جۇمىسقا.
— سەبەپ، ءتۇسىندىرىڭىزشى، ميحايل يۆانوۆيچ!
— ونى ايىپتاۋ اكتى مەن بۇيرىققا قول قويعان ءسىز بىلەتىن شىعارسىز، مىرزا. جالتاقتاۋدىڭ نە كەرەگى بار. شىندىققا كوشەيىك تە!
تۇك تۇسىنسەم بۇيىرماسىن. قانداي اكت، قانداي بۇيرىق؟!
— مىرزا، مىنەزىڭىز تۇلكىگە، دەنەڭىز ودان زورعا ۇقسايدى. جانقيانىڭ جارالانۋىن بىزگە جاپقان اكتكە دە، وسى وتىرعان تورتەۋمىزدى جۇمىستان شىعارۋ تۋرالى بۇيرىققا دا قول قويعان ەكەنسىز. كەشە اتانياز مىرزانىڭ ءامىرشى ءىنىسى وقىپ بەردى عوي.
— ءاي، ءبۇلدىردى-اۋ سول ءبىر جىگىتتەر. ال، ەندى مەن شىنىمدى ايتايىن. كەشە ولار ماعان ايتپاي وسىنى ىستەپتى. مەن بولىپ وزدەرى قول قويىپتى. بۇگىن تاڭەرتەڭ ءبىر-اق ءبىلدىم. سوندىقتان دا ءوز اۋزىمنان تۇسىندىرەيىن دەپ وسىندا كەلدىم. ەشكىم جۇمىستان شىعارىلمايدى، ەشكىم ايىپتالمايدى دا، اكتى دا، بۇيرىعى دا مىناۋ، ءوز كوزدەرىنشە جىرتايىن، — دوڭىز اتتاس قالتاسىنان ەكى باراق قاعازدى شىعارىپ جىرتتى دا، ميحايل يۆانوۆيچقا ۇسىندى، — ال، ەندى قانداي تالاپتارىڭ بار؟
— ءبىزدىڭ تالابىمىز بەن شارتىمىز مىناۋ، — ميحايل يۆانوۆيچ ماناعى شارتتاردى بىر-بىرلەپ ايتىپ شىقتى، — وسىلار تۇگەل ورىندالماي تۇرعاندا جۇمىس ىستەمەيمىز دەيدى مىناۋ جۇرت.
— سولاي دەڭىز، — دوڭىز اتتاس از ويلانىپ «التى، — وزگەسى تۋرالى تالاس جوق. اقشاڭىزدى ەرتەڭ تاڭەرتەڭ تولەتەمىن. شترافقا مەن تىيىم سالعالى قاشان. ال. اناۋ تالاسوۆ ىنىلەرى مەن جوقتا وندىرەتىن شىعار. جانقيانى ەمدەتۋدى دە الايىنشى. سەگىز ساعاتتان ارتىققا قوسىمشا اقى تولەۋ ماسەلەسى اشۋ ۇستىندە قويىلىپ وتىرعان تالاپ ەمەس پە، تۋمالار؟ دارىگەرلىك پۋنكىتى، ءا؟
— ءبىزدىڭ شارتىمىزدىڭ ەڭ نەگىزدىلەرىنىڭ ءوزى وسىلار. بۇلار ورىندالماي تۇرعاندا جۇمىس تۋرالى انگىمە ەتۋدىڭ دە كەرەگى جوق، — دەدى ليۋبا اپاي ورنىنان اتىپ تۇردى دا، بىلعارى ەتىك پەن رەزين قولعاپ بەرىلمەي تۇرعاندا جۇمىسقا شىقپايمىز. مىناۋ جارالى قولدى اششى تۇزدىققا قالاي مالامىز، — كورىكتى قىزدىڭ سۇيرىكتەي ساۋساقتارى بۋىندارىنان تىلىمدەلىپ كەتكەن ەكەن، جاراسىنان قان كورىنىپ تۇردى، — ءبىز اڭ ەمەسپىز سەندەرگە. ايۋانعا دا ايانىش ەتەسىڭدەر. حوزيايكاڭىز اناۋ ءبىر اق كۇشىكتى كۇن سايىن شومىلدىرىپ، قۇشاقتاپ جۇرەدى. ال، ءبىز مونشاعا دا ايىنا ءبىر رەت تۇسەمىز.
ۋىلجىعان ادەمى قىزدان مەن بۇنداي وتكىر ءسوزدى كۇتپەگەن ەدىم. بۇكىل ايەل بىتكەن كۇس قولدارىن جوعارى كوتەرىپ الدى.
— دۇرىس ايتادى. قالاي ىستەيمىز مىناۋ قولمەن؟
— اينالايىن قىزىم-اي،- كابانوۆسكيي باسىن شايقاپ كۇلدى، — تۇرىڭە قاراسام سۇيكىمدى-اقسىڭ. ءسوزىن تىم اساۋ جاتادى. كەيدە ءتىپتى الدى-ارتىڭدى اڭدىماي جاۋاپسىز سويلەيسىڭ. وتكەن ايدا باتاعانى ورتەيمىن دەگەن ءسوز دە شىعىپتى اۋزىڭنان. تالاسوۆتىڭ تەنتەك ىنىلەرى وسى تۋرالى ۇستىڭنەن اكت جاساپ پوليسياعا بەرگەن ەكەن. ءوتىنىپ ءجۇرىپ ازار توقتاتتىم. مەن قاشانعى جامان اتتى بولا بەرەمىن. ءتىپتى ماعان سەزدىرمەي ىستەۋى دە مۇمكىن...
— باتاعانى، — ليۋبا ءارى ۇرەيلەنىپ، ءارى ىزالانىپ كەتسە كەرەك، ءجۇزى كەنەت سۇرلانا، ەرىندەرى دىرىلدەپ، ورنىنان اتىپ تۇردى، — جالالارىڭ بولسا جابا بەرىڭدەر. «شىرىمەس تۇگىل ورتەنسىن بالىعى» دەگەنىم راس. جۇرت ەسىتتى عوي. — دەمەك، ماعان كىسەن دايىنداۋدا ەكەنسىڭدەر عوي!
— ويبوي، اينالايىن-اي، مەن ساعان جانىم اشىپ، اناۋ تەنتەكتەردەن ساقتان دەسەم. جارايدى، مەنىڭ كوزىم تىرىسىندە ولاردىڭ بۇزىقتىعىنا جول بەرمەن. ال، ەندى شارتقا كەلەيىكشى، — كابانوۆسكيي كۇرسىنىپ الدى، — امال نە، كونۋگە تۋرا كەلەدى. ءبىر كۇندە ورىنداۋدى تالاپ ەتەسىڭدەر. كانە، كەلىڭدەر، تۋمالار، ۋاعىدانىڭ بەرىك بولۋى ءۇشىن، مىنانى الىپ قويالىق، تۋعاندار.
— راحمەت، — جۇرت تۇگەل باسىن شايقادى، — ىشپەي بەرگەن ۋاعىداڭىزعا سەنە المايتىن بولساڭىز ءوزىڭىز-اق ءىشىڭىز.
— جارايدى، كەل اساۋباي، — كابانوۆسكيي تولى ستاكاندى اساۋبايعا ۇسىندى، — وسى جۇرتتىڭ ءبارى ءۇشىن ەكەۋمىز ءىشىپ قويالىق.
— اكەلىڭىز، — اساۋباي ستاكاندى قولىنا الىپ، جىرتىڭداپ كۇلدى، — كەلىڭىز مىرزا، ىشەمىز. ىشپەگەندە شە، ويلارسىڭ! ءىشۋ كەرەك، تۇك ەتپەيدى. جاقسى بولادى. اينالايىن، ءبىزدىڭ قوجايىنىمىز قانداي جاقسى. ءبىزدىڭ قامىمىزدى ويلايدى. اكت جاساتپادىم دەيسىز بە؟ اينالايىن. ءوزى مەيىرىمدى. تىلەگىمىزدى بەرىپ، ادال نيەتىمەن شارابىن ۇسىنىپ وتىرسا، تاعى نە كەرەك. ويلارسىڭ، ءىشۋ كەرەك بۇندايدا ىشكەن جاقسى. ءتۇۋ، تۇك ەتپەيدى.
— كەرەڭدى ءىش، — اساۋباي اراتى اۋزىنا اپارا بەرگەندە ايدىنعالي اعاي ءوز دەنەسىنە عانا لايىق ۇزىن قولىن سوزدى دا ستاكاندى قاعىپ تاستادى، — كەرەڭدى ءىش، اساۋباي.
كابانوۆسكيي ءوز ستاكانىنداعىنى قاعىپ جىبەردى دە، ايدىنعاليعا كوزىنىڭ استىمەن ءبىر قاراپ، ورنىنان كوتەرىلدى.
— جارايدى. كەلىستىك قوي. ەندى قايتالىق، — ول قالتاسىنان ءبىر قاعاز شىعارىپ ميحايل يۆانوۆيچقا ۇسىندى،— ايتقانداي، ءسىزدى اسكەرگە شاقىرعان قاعاز بار ەكەن-اۋ، الا كەلگەن ەدىم. ءماڭىز.
— راحمەت، مىرزا،— ميحايل يۆانوۆيچ شاقىرۋ قاعازدى قولىنا الىپ، وقىدى دا، تەڭىز قۇشاعىنا ەنىپ بارا جاتقان جازعى كۇنگە ۇزاق قاراپ الدى، — دەمەك، تاعى دا وتان قورعاۋعا بارامىز. قورعاۋشىڭ دا ءبىز... قورلارىڭ دا ءبىز، ۇلى روسسيا!
ليۋبليۋ وچيزنۋ يا، نو ستراننويۋ ليۋبوۆيۋ...
...نو يا ليۋبليۋ — زا چتو نە زنايۋ سام؟ –
ەە ستەپەي حولودنوە مولچانە،
ەە لەسوۆ بەزبرەجنىح كولىحانە،
رازليۆى رەك ەە پودوبنىە موريام...
يا، قورعايمىز سەنى، قورعايمىز!.. سەنىڭ ءۇشىن زەڭبىرەككە ازىق بولامىز!..
ساۋىعىمىز وسىمەن اياقتالىپ، ءبىز قايتۋعا دايىندالدىق...
XVII تاراۋ. «ءبىز قۇل ەمەسپىز!»
«قۇستى ارال» ساياقاتى مەنىڭ سول كۇنگە دەيىنگى ومىرىمدە جاز سالتاناتىن ءبىرىنشى رەت تويلاعان ەڭ ەلەۋلى ءبىر بەلەسىم ەدى. جوق، ءتىپتى ءوزىمنىڭ بالالىق ومىرىمدە العاشقى كورگەن قىزىعىمنىڭ ءوزى وسى بولاتىن. دوڭىز اتتاستىڭ ارتيست، تەاتر دەگەن سوزدەرىن دە تۇسىنگەن جوق ەدىم. ەس بىلە كەلە ويلاسام، ول كۇنى ءبىز «قۇستى ارالدى» ساحناسى كەڭ ۇلكەن ءبىر تەاترعا اينالدىرىپ جىبەرگەن ەكەنبىز عوي. اتتەن، نە پايدا، «قۇستى ارال» تەاترىنىڭ ساۋىعى سول جەكسەنبىمەن عانا اياقتالدى دا، جاز قىزىعىن قايتىپ كورە المادىق. ميحايل يۆانوۆيچ ەرتەڭىنە-اق اسكەرگە اتتاندى. جايدارى جاز دا سول كىسىمەن ىلەسە كەتكەندەي، كوك مايساسى سولعىنداي-سولعىنداي بارىپ، ءشوپ باسىن اق قىراۋ جاۋىپ العان-دى، سالقىن كۇز بولىپ قالعانىن ءبىر-اق بىلدىك. كوپ ۇزاماي «قىلىشىن سۇيرەپ» قىس تا جەتتى.
«قۇستى ارالداعى» جەكسەنبى بىزگە تەك ساۋىق كورسەتىپ قانا قويماي، ءبىر ۇيىمشىلدىق كۇش تە بەرگەن ءتارىزدى. سول كۇشتى باعىتتاۋشىلاردى جۇمىسشىلار «بەستىك» دەپ اتادى. ولار ارمان اعاي، ماتۆەي ستەپانوۆيچ، اننا يۆانوۆنا، ەسقالي اعاي، جانقيا اپايلاردان قۇرالعان ەدى. مۇمكىن، سانى بەسەۋ بولعاندىقتان دا «بەستىك» دەپ اتالعان شىعار. بۇل «بەستىككە» ءبىز سۇيسىنسەك، قوجامىز كۇيىنەدى. كۇيىنە تۇرسا دا ولاردىڭ پىكىرىمەن كوبىنە-اق لاجسىز ساناسادى. ويتكەنى، ولاردىڭ پىكىرى جۇمىسشىلار جۇرتشىلىعىنىڭ پىكىر-تالابى. مەن سول «بەستىكتىڭ» نە ەكەنىن دە اڭعارا المايمىن. مۇمكىن، جۇمىسشىلار وداعىنىڭ كوميتەتى شىعار. ايتەۋىر ءبىر باستىق. باستىق بولۋمەن بىرگە ماتۆەي ستەپانوۆيچ پەن ەسقالي اعاي دا بۇرىنعىداي «اقىلدارىن ءىشۋدى» ازايتىپ كەلەدى. راس، ارا-تۇرا ءبىرى «كانە، تۋمام، ىشەمىزبەنى!»، ەكىنشىسى «زاۋرەشتى» جىرلاۋدان ءالى دە قۇر ەمەس. دەگەنمەن، بۇرىنعىعا قاراعاندا ەكەۋىنە دە ءبىر بايسالدىلىق پايدا بولا باستاعان سياقتى. ال، اساۋبايدىڭ بەتى سول ءبىر تەرىس باعىتىنان ورالار ەمەس. ول كەيىنگى كەزدەرى تالاسوۆ تۋمالارىمەن ىشەتىندى شىعاردى. كەيدە كابانوۆسكيي مىرزانىڭ ۇيىنەن شىعىپ كەلە جاتقانىن دا كورىپ قالاتىن بولدىق.
تۇلعاسى قابانعا، مىنەزى تۇلكىگە ۇقساعان قوجامىز جانقيا اپايدى ەمدەتۋگە اراق ءىشىپ انت بەرسە دە، دارىگەرگە جونەلتۋدى بۇگىن-ەرتەڭمەن ءجۇرىپ، ۇزارتىپ العان ەدى. كەشەۋىلدەپ بارعان سوڭ ەم دە قونباسا كەرەك. سول كوزدەن ءبىرجولا ايرىلعانىن ەلگە ورالعاندا ءبىر-اق بىلدىك. كوز ورنىنا قارا شۇبەرەك بايلاپ تاستاپتى. كوز الدىنداعى شىقشىت سۇيەگى دە ومىرىلىپ كەتكەن ەكەن، شورلانا بارىپ ءبىتىپتى دە، سول توڭىرەكتىڭ تەرىسى دە قوسقاباتتانا قالىپتى. جانقيا اپايدىڭ بەتىنە قاراساڭ جۇرەگىڭە ءبىر ۇرەي پايدا بولادى. ءتىپتى كۇلىپ تۇرعاننىڭ وزىندە ونىڭ جۇزىنەن بۇرىنعىداي جىلىلىق تابا المايسىڭ. بۇرىنعى ەكى كوزدىڭ جۇمىسىن ءقازىر ءبىر ءوزى اتقاراتىن جالقى جانارىندا وزگەشە ءبىر وتكىرلىك بار. كىرپىگىن ەشبىر قاقپاستان تەسىلە قارايدى دا، وڭمەنىڭنەن اتىپ جىبەرە جازدايدى.
ميحايل يۆانوۆيچ اتراۋ باتاعاسىنا وتكەن جىلدىڭ كۇزىندە عانا كەلگەن بولاتىن. اقبالىققا اتتانعانعا دەيىن مەن ول كىسىنى ءجوندى تانىمايتىنمىن دا. ال، سەن ۇستىندەگى ەكى ايدان بەرى تىم-اق باۋىر باسىپ قالسام كەرەك. ول مايدانعا جونەلەردە ءوز اكەم كەتىپ بارا جاتقانداي ەگىلە جىلاعانمىن. ءقازىر قاتتى ساعىنىپ-اق ءجۇرمىن. ارمان اعاي ول كىسىنىڭ ورنىن تولتىرا الماي جاتقان ءتارىزدى. جازعى ىستىق پەن كۇزگى قالىڭ بالىق كەزىندە بىرگە امالسىز ەڭكەيىپ، كەيبىر «كەنشىلىكتەر» بەرەتىن قوجامىز، قىس ءتۇسىپ، بالىق شىرىمەيتىن بولعاننان بەرى قايتادان شالقايا باستايتىندى شىعاردى. مەن مۇنى دا ميحايل يۆانوۆيچتىڭ جوقتىعىنان كورەمىن. «اتتەڭ، ول كىسى بولسا عوي، مىناۋ دوڭىز اتتاستى «قۇستى ارالداعىداي» اياعىنا جىعار ەدى-اۋ»، — دەپ ويلايمىن ىشتەي. راس، ارمان اعاي باستاعان «بەستىك» تە ايانىپ جۇرمەگەن سياقتى. ءبىراق ايلالى قوجا الداپ كەتەدى. امالسىز جۇگىنۋ كەرەك بولسا بار كىنانى باتاعا ماڭىندا جۇرگەن اتانياز مىرزانىڭ تەنتەك ىنىلەرىنە جابا سالادى دا، ءوزى اقتالىپ شىعا كەلەدى. ءبىر جۇمادان بەرى ارمان اعاي دا يتبالىقشىلار قوسىمەن تەڭىزگە ءجۇرىپ كەتكەن ەدى. ەندىگى اقىلشىمىز ماتۆەي ستەپانوۆيچ پەن ليۋبوۆ ساحاروۆا. مىنەزگە ىسسى جاس ادام كوبىنە البىرتتىق ىستەگى الادى. وتكەن جازدا ول اعانياز امىرشىمەن تاعى دا ءبىر شايقاسىپ قالدى. ءتورت سكامەيكادا بالىق جارىپ وتىرعان سەگىز ايەل تۇزگە شىعۋ ءۇشىن ورىندارىنان بىردەن كوتەرىلىپ كەتكەن-دى. ءدال وسى كەزدە پلوتقا كەلىپ كىرگەن اعانياز قويىن داپتەرىن شىعارىپ الدى دا، جازۋعا ىڭعايلاندى. ءبىراق، دالاعا شىعىپ كەتكەندەردىڭ ءاتى-جونىن تۇگەل بىلمەسە كەرەك. اڭىرىپ از تۇردى دا، كورشى سكامەيكاداعىلاردان سۇراپ ەدى، مەڭىرەۋ ادامداي ەشكىم جاۋاپ قاتپادى. اعانياز اقىرىپ الدى.
— تىلدەرىڭ جوق پا، نەگە ۇندەمەيسىڭدەر؟ كىم دەيمىن، مىناۋ كەتىپ قالعاندار، ءا؟
جۇرت بۇل جولى دا ءتىل قاتپادى. اعانياز يەسىز سكامەيكالارداعى پىشاقتار مەن قول باگورلاردى جىيا باستادى.
— ءبارىبىر، سەندەر جاسىرعانمەن، جۇمىس ىستەۋدەن دامەلەرى بولسا شتراف داپتەرىنە وزدەرى كەلىپ جازىلار.
— ءاي، مىرزا، اۋلاق ءجۇر، — ليۋبا ورنىنان اتىپ تۇردى دا، اعانيازدىڭ جانىنا جەتىپ بارياپ، — تاستا باگوردى. جۇرتتى دارەتكە دە شىعارمايسىڭ با؟
— اۋلاق ءجۇر، — تاۋداي اعانياز بويعا شاعىن سۇيكىمدى قىزدى يتەرىپ جىبەردى، — كىممەن تايتالاسپاقسىڭ؟
قىز قۇلاپ ءتۇستى دە، قايتادان جۇگىرىپ كەپ اعانيازدىڭ قولتىعىنداعى داپتەردى جۇلىپ الدى.
— ورتەرمىن.
— ءاي، دولى قىز، نەنى ورتەيسىڭ؟ بەر داپتەردى.
— بەرمەيمىن.
ليۋبا داپتەردى دال-دۇل ەتىپ جىرتتى دا، اعانيازدىڭ بەتىنە لاقتىردى.
— تاستا باگوردى.
ەندى پلوتتاعى بۇكىل ايەلدەر پىشاقتارىن باستارىنا كوتەرە باگورعا جانىپ، تۇگەل لاپ قويدى. اعانياز پىشاق، باگوردى تاستاپ پلوتتان قاشىپ شىقتى.
...دەكابر ايىنداعى قاقاعان سۋىق كۇندەردىڭ ءبىرى ەدى. سەرەجانىڭ شەشەسى كورشى سەلوداعى تۋمالارىنا كەتكەن بولاتىن. ەكى-ۇش كۇن بوگەلىپ قالدى. مەن بۇگىن اكەمنىڭ رۇقساتى بويىنشا سەرەجانىڭ جانىنا قونعالى بارام.
ءبىز جۇمىستان ورالعاندا ءۇي ءىشى تاس-تۇنەك ەدى. سەرەجا لامپا جاعىپ، جارىق ەتكەن بولدى. ءبىراق سىعىرايعان ۇشتىك شامنىڭ ساۋلەسى ءوز توڭىرەگىنەن وزگە جەردى كۇڭگىرت كورسەتەدى. كازارمانىڭ جالپى جاتاعىنان وزگەنى كوپ كورمەگەن باسىم، ءۇي ىشىندەگى ءار نارسەنى تاڭىرقاي قارايمىن. توردەگى ۇلكەن اعاش كويكانىڭ ۇستىندە بىرىنەن ءبىرى كىشى ءۇش بالا كيىمدەرىن شەشپەستەن ءبۇرىسىپ، ۇيىقتاپ جاتىر. قابىرعادا توزىعى جەتىپ، سارعايا باستاعان فوتوسۋرەتتەر. جەكەلەۋ تۇرعان بىرەۋىنىڭ توڭىرەگى قارا ماتامەن قورشالىپتى. سوڭعى كەزدەردە ۇرىس مايدانىندا اناۋ ءولىپتى، مىناۋ ءولىپتى دەگەن حاسىرەتتى حابارلار ءجيى ەستىلىپ، «اتراۋ» ايەلدەرىنىڭ جىلاۋ-سىقتاۋى دا كوبەيىپ كەتكەن-دى، مىناۋ قارا شۇبەرەكپەن كومكەرىلگەن سۋرەت تە سول جاۋ قولىنان قازالانعان تۇڭعىش قۇربانداردىڭ ءبىرى — سەرەجانىڭ ناعاشىسى يۆان سەرگەيەۆيچ. سەرەجانىڭ شەشەسى وسى ادامنىڭ ولىمىنە كوز جاسىن توگۋگە كەتكەن بولاتىن. تەرەزە جاق بۇرىشتا اتاسىز تۋعان ءسابيىن قۇشاقتاپ ماريا وتىر. اينەكتەن ىزىڭداپ سوققان جەل ماريانىڭ الدىنداعى شىراعداننىڭ ءالسىز وتىن شالقىتىپ قويادى.
— ءتۇۋ، قوڭىرسىپ كەتتى-اۋ، مىناۋ جارىقتىق، بۇنى ءبىز جاقپايتىن ەدىك، كورشى كەمپىر جاعىپ كەتكەن عوي، — دەدى سەرەجا شىراعداندى وشىرۋگە ىڭعايلانىپ.
سودان كەيىن سەرەجا ىنىلەرىنىڭ كيىمدەرىن شەشىپ، قىمتاپ جاپتى دا، مەنىڭ جانىما كەلدى.
— ال، قوناعىم، شاي قايناتايىن با، الدە بالىق پەن نان جەپ جاتا كەتەمىز بە؟
— شايدىڭ كەرەگى نە؟
— جارايدى وندا، بالىق پەن نان جەيىك.
جۇمىستان قارنىمىز اشىپ شىققانبىز، كەپكەن قاراكوز بەن قولعا جەلىمدەي جابىساتىن قارا ناندى قاپىل-قۇپىل اساپ وتىرمىز. الدىمدا وزىمە تانىس ورىس الىپپەسى جاتىر. ءبىراز تويىنىپ العان سوڭ اۋدارا باستاپ ەدىم، ماعىناسىن تولىق ۇعىنباسام دا تالاي شولىپ وتكەن بەتتەرى اشىلعان ەكەن: «تارى، بارى، مى نە رابى» دەپ جازىلىپتى ول بەتتە.
— تۇسىنەسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى سەرەجا.
— انىق تۇسىنبەيمىن.
اتراۋداعىلاردىڭ ورىسى قازاقشا، قازاعى ورىسشا جاقسى بىلەتىن. مەنىڭ «ۇستازىم» سول ءوزى بىلەتىن ەكى ءتىلدى ارالاستىرا ءار ءسوزدىڭ ماعىناسىن ۇقتىرماق بولدى. ءبىراق «مى نە رابى!» دەگەن سويلەمدى ءتۇسىندىرۋ «ۇستازعا» وڭاي سوقپادى-اۋ دەيمىن. ول وتە ۇزاق سويلەگەننەن كەيىن عانا مەن بۇل سويلەمدە «ءبىز قۇل ەمەسپىز!» دەگەن تەرەڭ ماعىنا جاتقاندىعىن اڭعاردىم.
— قۇل مەن جۇمىسشىنىڭ ايىرماسى قانداي، ەكەۋى دە بايدىڭ جۇمىسىن ىستەيدى عوي؟
— سەن كەشىر، دوستىم، ونى تۇسىندىرە المايمىن. ەرتەڭ نادەجدا پەتروۆنادان سۇرايىق، — دەدى سەرەجا وزىنە دە تۇسىنىكسىز سۇراققا جالعان جاۋاپ قايتارماي، — ال، جاتايىق...
بۇل باياعى «ميحايل يۆانوۆيچتان دا كوپ بىلەدى» دەپ ماداقتايتىن وقىتۋشىسى بولۋعا ءتيىستى. «قاپ، ميحايل يۆانوۆيچتىڭ وزىنەن نەگە سۇراماعانمىن؟» دەپ وكىنەمىن. «ءوزىن تۇك بىلمەيسىڭ ەكەن عوي» دەپ سەرەجاعا دا ءبىر بايلانىسپاق بولىپ ەدىم. ميحايل يۆانوۆيچ ۇرىساتىن باياعى ءبىر ەگەس ەسىمە ءتۇستى دە، ۇندەمەدىم. سودان بەرى يەن سەرەجامەن ەگەسۋدى دە سيرەتكەن بولاتىنمىن. ەندى وعان ءبىرجولا باعىنا باستاسام كەرەك.
ۇلكەن ساندىق ۇستىنە قۇشاقتاسا قۇلاعاننان كەيىندە، بىرەسە مايداندى شارلاپ، بىرەسە ەلگە ورالىپ، ۇزاق اڭگىمەلەسكەن ەدىك. ويانا كەتسەك ءۇي-ىشى جاپ-جارىق بولىپ قالىپتى. تاماق ىشۋگە دە شامامىز كەلگەن جوق. كوزىمىزدى تىرناپ اشتىق تا، تۋرا كيىندىك. سەرەجا كورشى كەمپىرگە كىرىپ شىقتى. كوپ ۇيىقتاپ قالعاندىقتان تۋمالارىن تاماقتاندىرا الماي بارا جاتقاندىعىن ايتىپ، ولارعا ىستىق شاي بەرۋ تۋرالى ءوتىنىش جاسادى. سودان كەيىن ۇيدەن شىعا جۇگىردىك.
دالادا قار بورانداتا جاۋىپ تۇر ەكەن. ەكى وكپەمىزدى قولىمىزعا الىپ جۇگىرىپ كەلەمىز. مەنىڭ اۋزىمدا تۇندەگى ءبىر ءوز كوڭىلىمە ابدەن ۇناعان «مى نە رابى!». وسىنى اندەتە ايتىپ جۇگىرىپ كەلە جاتىر ەدىم، وزىمدەي ءبىر بالانى ابايسىزدا قاعىپ ءوتتىم.
— ءما، ساعان، «مى نە رابى!»، — دەپ تۇمسىعىمنان قونىپ-اق جىبەردى الگى بالا.
مۇرنىمنان قان ساۋلاپ، وتىرا كەتتىم. شاڭ-شۇڭ داۋىس شىققانعا جالت قاراسام، سەرەجا بىرەۋدى ەزگىلەپ جاتىر ەكەن. ەكى-ۇش بالانىڭ جۇدىرىعى سەرەجاعا ءتونىپ قالىپتى. بارا ارالاسا كەتتىم. وزىمنەن ءسال ۇساقتاۋ بالالاردىڭ ءبىرىن ولاي، ءبىرىن بىلاي لاقتىرىپ ءجۇرمىن. مەكتەپ جاقتان تاعى دا ءبىر توپ ءىرى بالالار ءتونىپ قالدى. ەندى شامامىز كەلەر ەمەس.
— ءجۇر، تەزىرەك قاشالىق، — دەدىم، سەرەجانى قولىنان سۇيرەپ.
سويتكەنشە بولعان جوق، العاشقىدا مەنى تۇمسىقتان سوعىپ، الگىدە عانا سەرەجانىڭ استىنان بوسانعان بالا، كەيىنگىلەرگە ارقا تۇتسا كەرەك، قايتادان تاپ بەردى. مەن بۇنىڭ وتكەن قىس ءبىز ىعىسقا ۇشىرار الدىندا كۇيمەلى شانامەن ساياحاتقا بارىپ، ءوزىمىزدى مازاقتايتىن ءۇش بالانىڭ ءبىرى — كابانوۆسكييدىڭ يۋريگى ەكەنىن ەندى عانا بايقادىم. سول اپاتتا كورگەن قورلىعىمىز دا، اتاماننىڭ ءولىمى دە ەسىمە ءتۇسىپ، ىزاعا ابدەن بۋلىقتىم. جۇدىرىعىمدى ءتۇيىپ الدىم دا، ەكى كوزدىڭ اراسىن الا، كەڭسىرىكتەن قويىپ كەپ جىبەردىم. شالقالاپ قۇلاعان قوجا بالاسىن تۇمسىقتان جانە ءبىر تەپتىم. وسى كەزدە ءوز سىرتىمنان دا جۇدىرىق جاۋىپ كەتتى، قورعانا سوعىسىپ ءجۇرمىن.
— قاراشىقتارىم، قويىڭدار. ءبارىڭ بىردەي ەكى بالاعا جابىلىپ، ۇياتتارىڭ قايدا؟! — دەگەن جاس ايەلدىڭ ءارى ءوتىنىشتى، ءارى مەيىرىمدى داۋىسى ەستىلگەن ەدى، مەنى توپەلەپ جۇرگەن جۇدىرىقتارى دا ەندى قايتىپ كوتەرىلمەدى.
جالت قاراسام كىرشىكسىز اقشا قاردان جارالعانداي، ءوزى دە، ۇستىنە مالىندىرا جامىلعان ءتۇبىت ءشالىسى دە اپپاق اجارلى اق كەلىنشەك تۇر ەكەن.
— سەرەجا، ساعان نە بولعان؟ — دەدى اق كەلىنشەك نارازىلىق ارالاس، تاڭىرقاعان پىشىنمەن.
— نادەجدا پەتروۆنا، كەشىرىڭىز. مەن ەمەس. بۇلىكتى باستاعان اناۋ كابانوۆسكييدىڭ بالاسى. كوردىڭىز بە، مىناۋ جولداسىمنىڭ مۇرنىن بۇزعانىن.
— وقاسى جوق، — دەدىم مەن، السىزدىگىمدى ءبىلدىرىپ، ارىز ايتپايىنشى دەگەن ويمەن، — ونىڭ دا مۇرنىن بەت ەتىپ سالدىم. ءبىز ق ۇلى ەمەسپىز ونىڭ...
— بار، قايتىڭدار، — دەدى اق كەلىنشەك مەكتەپ بالالارىنا.
وقۋشىلار تىلگە كەلمەستەن مەكتەپتەرىنە قاراي جۇگىردى. تۇمسىعىن قوس الاقانىمەن جۇمىپ، سىلتىي باسقان كۇيى كابانوۆسكييدىڭ بالاسى دا زىتىپ بەردى.
— سەرەجا، سەن وقىپ الماي قالاسىڭ-اy، قاراعىم، — دەدى اق كەلىنشەك بالالار ءبىراز ۇزاعاننان كەيىن.
— نادەجدا پەتروۆنا، قالاي وقيمىن؟ مەنىڭ ىنىلەرىمدى كىم اسىرايدى؟ — دەدى سەرەجا مۇڭايىپ.
— راس، ساعان ىنىلەرىڭدى اسىراۋ كەرەك. ءبىراق سەن جۇمىستان كەيىن مەنىڭ ۇيىمە كەلىپ، ەڭ بولماعاندا كۇنگە ءبىر ساعات وقىساڭ قايتەر ەدى. اقى سۇرامايمىن.
— ماقۇل، نادەجدا پەتروۆنا. مەنىڭ مىناۋ جولداسىم دا كەلسىن بە؟
— بۇل كىم ەدى؟
— داۋىل جانتاسوۆ.
— يا، يا، ەستۋىم بار، كەلسىن. ءوزى وندى بالا ەكەن.
— اناي، شىن وقىتاسىز با؟
— ارينە، وقىتامىن، كەل ەرتەڭ.
— راحمەت، اپا، راحمەت!..
مەن اق كەلىنشەكتىڭ قولىن الدىم. شىن قۋانعاننان كوزىمە جاس كەلىپ، داۋسىم ءوز قۇلاعىما دا دىرىلدەپ ەستىلدى. كەلىنشەك ءارى مەيىرىمدى، ءارى سۇيكىمدى كورىندى كوزىمە. ميحايل يۆانوۆيچتان دا كوپ بىلەتىندىگىنە شەك كەلتىرگەن وتكەن جىلعى ەگەسىمدى ەسىمە ءتۇسىرىپ، ۇيالىپ تا تۇرمىن.
— كەلەسىڭدەر عوي؟ كۇتەمىن.
— كەلەمىز.
ۋاعىدانى وسىعان بايلادىق تا قۋانىشىمىز قويىنىمىزعا سىيماي، باتاعاعا قاراي جۇگىردىك.
— قاراقتارىم-اۋ، نەعىپ كەشىكتىڭدەر، ۇيىقتاپ قالدىڭدار-اۋ، ءا؟ كورشىڭدەگى ماريا پەتروۆناعا ەرتە ويات دەپ ايتىپ قويساڭ ەدى؟ — دەدى ءبىز كىرىپ بارعاندا اننا يۆانوۆنا.
— ۇيىقتاڭقىراپ تا قالىپپىز. ءبىراق، ۇلگىرەتىن ەدىك، جولدا كابانوۆسكييدىڭ بالاسى يۋريك ۇرىنىپ، ازار قۇتىلعانىمىز، — دەدى سەرەجا مەنىڭ وڭىرىمدەگى قاندى كورسەتىپ، — داۋىلدىڭ ءۇستىن قاراڭىزشى.
— دوڭىزدىڭ بالاسى دا دوڭىز بولادى...
— ەسەمدى جىبەرگەنىم جوق. ونىڭ دا مۇرنىن بەت ەتتىم — دەدىم مەن.
— جارايدى، اۋەلى ۇرىنعان ول ءوزى عوي، وندا وقاسى جوق. ال، جۇمىستارىڭا كىرىسىڭدەر. ازىرگە اعانياز سەزگەن جوق. تابەلشىنى تۇسىندىرەرمىز. انە، جابدىقتارىڭدى الدىرىپ قويدىم، — دەدى اننا يۆانوۆنا.
تابىرالارىمىزدى تارى شەلەكتىڭ قاقپاعىنا توسەي تاستاپ، بوياۋعا كىرىستىك. كۇندەگىدەن دە قىزا قيمىلداۋدامىز. ءبىر جاعىنان جەڭىسىمىزگە سۇيسىنگەندىكتەن قىزا قىيمىلداساق، ەكىنشىدەن دوڭىز اتتاس پەن اعانياز ءامىرشىنىڭ ءبىرى كەلگەندە تابىرالاعان شەلەگىمىز از بولىپ، سەزىكتەنىپ جۇرمەسىن دەگەن ويمەن جەدەلدەتە ىستەيمىز.
تابىرالانعان شەلەكتەرىمىز كوبەيىپ، ءبىر قاتەردەن ءوتىپ كەتكەندەي بولىپ ەدىك، ءتۇس اۋا كونتورعا كىرىپ بارا جاتقان يۋرانى كوردىك تە قايتادان ۇرەيلەندىك، كوزىنىڭ الدى كوكپەڭبەك بولىپ، ءىسىپ كەتىپتى.
— پالە باستالاتىن بولدى، دوستىم، — دەدى سەرەجا.
— جارايدى، ۇرەيلەنبەي ىستەي بەرىڭدەر. ءبىز ءبارىمىز سەندەردى قولدايمىز، وسى كوپكە توپىراق شاشار ما ەكەن، — دەپ جانقيا اپاي اننا يۆانوۆناعا قارادى.
— تۇك ىستەي المايدى. بۇكىل ەر ازاماتىن سوعىسقا اتتاندىرىپ، تۇتەپ جۇرگەن مىناۋ جەسىرلەر ءتۇتىپ جەيدى ونى، — دەدى اننا يۆانوۆنا.
كوپ ۇزاماي ءبىر ورىس، ءبىر قازاق بالاسىن ىلەستىرىپ اعانياز ءامىرشى كەلىپ كىردى.
— كانە باتىرلار، كونتورعا بارىپ ەسەپ الۋلارىڭا بولادى. قولدارىڭداعىنى مىنا ەكەۋىنە تاپسىرىڭدار. سەندەر جۇمىستان شىعارىلدىڭدار، — دەپ جاريالادى ول.
— ءاي، مىرزا، سەبەبى نە؟ — اننا يۆانوۆنا قولىن الجاپقىشىنا سۇرتە تاستاپ، امىرشىگە قارسى ءجۇردى، — ايت، مىناۋ جۇرت ءبىلسىن تۇگەل.
— سەبەبى: جۇمىس كەزىندە سوعىسىپ جۇرگەنىن كوردىڭدەر مە، مەندال يوسيفوۆيچتىڭ بالاسى يۋريكتىڭ كوزىن شىعارىپ جىبەرە جازداپتى.
— مىرزا، — دەدى ءدال وسى كەزدە دالادان جۇگىرىپ كىرگەن باياعى اق كەلىنشەك، — توبەلەسكە بۇل ەكى بالا ايىپتى ەمەس، شىنىنا كوشسەك يۋرانىڭ ءوزىن جازعىرۋ كەرەك. جانجالدى باستاۋشى دا يۋرا، مىناۋ بالانىن مۇرنىن بۇزعان دا، بۇل ەكەۋىن جۇمىستان كەشىكتىرگەن دە سول كابانوۆسكييدىڭ ءوز بالاسى. ادىلەت كەرەك قوي. مەن ءوز كوزىممەن كوردىم. نانباساڭدار — سۇراڭدار مىنالاردان.
— نادەجدا پەتروۆنا دۇرىس ايتادى. ايىپتى يۋرانىڭ ءوزى، — دەپ شۋلاپ قويا بەردى، اق كەلىنشەكپەن ىلەسە كەلگەن وقۋشىلار.
— ءاي، مىرزا، — پلوتتاعىلاردىڭ ءبارى اۋىز بىرىكتىرگەندەي، جۇمىستارىن تۇگەل دوعارا قويعان ەدى. جانقيا اپاي ەكى ءبۇيىرىن تايانىپ الدى دا، جالعىز كوزىنىڭ جالىنىمەن اتا، امىرشىگە ءتونىپ-اق قالدى، — بار، اتى تەرىسىڭنىڭ ءوزىن شاقىر. كەلسىن بەرى، ءومىرىن ءوز اۋزىمەن ەستىرتسىن. كوردىڭ بە، مىناۋ جۇرتشىلىق وسىنى تالاپ ەتەدى.
— ول كىسى كەلمەيدى بۇندا، — دەپ اعانياز شەگىنە بەردى.
— كەلمەسە بارىپ ايت، مىناۋ جۇرتشىلىق ءبارىن تۇگەلىمەن جۇمىستان شىعارۋدى تالاپ ەتەدى، — اڭگىمەگە ەندى ليۋبا كىرىسىپ كەتتى. ىستەمەيمىز.
ءدال وسى كەز پلوتقا كەلىپ كىرگەن ەكى پوليسەيسكيي كابانوۆسكيي وتىرعان كونتورعا قاراي جالتارعان ەدى، اننا يۆانوۆنا الدارىن وراي بەردى.
— ءاي بالالار، از بوگەلە تۇرىڭدار، ايتاتىن ءسوزىمىز بار. سەندەر مەملەكەت ادامدارىسىڭدار عوي. سول ورىس مەملەكەتىن قورعاۋ ءۇشىن ەرىمىز بەن بالالارىمىزدى سوعىسقا اتتاندىرعانىمىز كۇنى كەشە ەمەس پە ەدى. بۇگىن سول سولداتتاردىڭ ارتتا قالعان جەسىر ايەلى مەن جەتىم بالاسىنا ءجابىر كورسەتىپ جاتىر مىناۋ قوجالارىمىز، قىرا ما ءبىزدى. جازىقسىزداردى جازعىرۋعا جول بەرۋلەرىن ادىلەتتىك پە؟ اناۋ قوجامىزدىڭ جولسىزدىعىنا تىيىم سالىڭدار. ايتپەسە جۇمىستى تۇگەل تاستايمىز دەيدى مىناۋ شۋلاعان جەسىرلەر.
— جەسىرلەر عانا ەمەس، مىناۋ مۇگەدەك مەن دە، الداعى شاقىرىلۋدا سوعىسقا باراتىن كەلەشەك سولداتتار دا، مىناۋ قازاق جىگىتتەرى دە وسىنى تالاپ ەتەمىز، — دەپ ماتۆەي ستەپانوۆيچ قولىنداعى ۇلكەن بالعاسىن لاقتىرىپ جىبەرىپ ەدى، تەرەڭ شاننان بالىق قۇيىپ جاتقان ورىس، قازاعى ارالاس ەر جۇمىسشىلاردىڭ ءبارى دە سۇزگىلەرىن سىلكىپ تاستادى. — انە، كوردىڭدەر مە، مىناۋ جۇرتتى.
— ءبىز بىلمەيمىز...
پوليسەيلەر يىقتارىن سەكەڭ ەتكىزدى دە، وتە بەردى.
— بىلمەسە، جۇرىڭدەر، كەتتىك، — دەدى ليۋبا. ايەل بىتكەن دۇرلىگى ەسىككە قاراي ويىستى، — نە تۇرىس بار؟
— ءسال بوگەلىڭدەر، — جانقيا اپاي جۇرتقا ءبىر قاراپ الدى، — اناۋ اتى تەرىسكە تىلدەسپەي كەتكەننىڭ ءوزى جاسقانعاندىققا تەڭ. كۇتىڭدەر، الگى ءامىرىن ءوز اۋزىنان ەسىتەلىك.
جانقيا اپايدىڭ ماناعى ءبىر كوز قاراسىنان ۇرەيلەنگەن اعانياز شەگىنشەكتەي-شەگىنشەكتەي بارىپ كونتورعا كىرىپ كەتتى دە، كوپ ۇزاماي كابانوۆسكيي ءوزى دە شىقتى.
— كانە، مىرزا، — جانقيا اپاي كابانوۆسكييگە جالتارۋعا جول بەرمەي، جالعىز كوزىمەن اتا قارادى، — ءامىرىڭدى مىناۋ جۇرتقا ءوز اۋزىڭنان ەسىتتىر. ەكەۋ بولعانمەن مەنىڭ مىناۋ جالعىز كوزىمنىڭ جارتى جالىنى جوق، ولىمتىك كوزىڭدى ۇرلاپ، قاشا بەرمە. قورقاسىڭ با، مەنىڭ جالقىمنان، قورقارسىڭ، قورقارسىڭ. مەنىڭ كوزىمدە شىندىق پەن ادىلەتتىڭ جالىنى جاتىر. سوندىقتان دا وتكىر بۇل جالقى. اناۋ جەسىرلەردىڭ مىڭداعان ەگىز كوزدەرى دە ساعان ىشتەگى ىزا نايزاسىن تۇيرەگەلى تۇر. كوردىڭ بە؟ جاسقانساڭ اياعىڭنىڭ باسىنا قارا دا، سويلەي بەر. مەنىڭ كوزىمدى اعىزساڭ جالاسىن جۇرتقا جاۋىپ، جۇمىستان قۋاسىڭ. ءوز تەنتەگىن جۇمىسشى بالاسىنىن، مۇرنىن بۇزسا، جابىرلەۋشىنى قورعاپ، جابىرلەنۋشىنى جازالايسىڭ، سەبەبى نە، ايتىپ بەرشى وسىنى؟..
شىنىندا دا كابانوۆسكيي كوزىن قاشىرىپ-اق كورىپ ەدى، جانقيا اپايدىڭ جالقىسىنان قۇتىلعانمەن وزگە جەسىرلەردىڭ كوزدەرىنەن جالتارا المادى. «شانشىلعالى تۇرعان نايزاداي» كوپ كوزدەردىڭ قورشاۋىندا قالىپ قويعان كابانوۆسكييدى ۇرەي بيلەدى، ىشتە بىقسىپ جاتقان جالىنىن دا سەزدىرمەۋگە تىرىسىپ، زور تۇمسىعىنىڭ جەلبەزەگىمەن وتىرىك كۇلىپ الدى.
— ۋا، تۋمالار، — الدىمەن ءتۇسىنىسىپ الايىقشى. ەشكىم جۇمىستان شىعارىلمايدى. مەن ونداي بۇيرىققا قول قويعانىم جوق. مىناۋ ءبىر ۇرىنشاق يت جىلاپ مازامدى العان سوڭ جۇباتۋ ءۇشىن ايتا سالعان ەدىم، — كابانوۆسكيي جۇرتقا كوز ەتىپ، ەركە بالاسىن ەكى-ۇش رەت شاپالاقتاپ تا الدى، — قۇداي ۇرعان. سول ويىن ءسوزدى الا شاۋىپ، مىناۋ كوپكە مەنىڭ ءومىرىم ەتىپ جەتكىزىپ جۇرگەنىڭ قايسىڭ ءاي؟
— مەن ەدىم، ءسىزدىڭ ءازىلىڭىزدى تۇسىنبەي قالىپپىن، كەشىرىڭىز، — دەدى اعانياز، ساتسىزدىككە ۇشىراعان قوجاسىن قورعاۋ ءۇشىن، بار كىنانى وپ-وتىرىك ءوز ۇستىنە الىپ.
— ەسالاڭ اقىماق! كەشىرىمدى مىناۋ جۇرتتان سۇرا.
— قۋلىعىڭ تۇسىنىكتى، كۇرەڭ دوڭىز. امالىڭ قۇرىعان سوڭ ءمۇلايىمسىرسىڭ، — دەدى اننا يۆانوۆنا.
— ال، ەندى تۇسىنىكتى بولدى عوي. جۇمىسقا كىرىسەلىك.
«اھا، سولاي ما ەكەن، ءبىز سەنىن قۇلىڭ ەمەسپىز!» دەدىم مەن ىشىمنەن، جەڭىلىس تاپقان زامانداس جاۋىمدى مازاقتاپ.
XVIII تاراۋ. AHA سۋرەتى الدىندا
...1916 جىلدىڭ جازى. جەكسەنبى كۇن. بۇل جولى مەشىت پەن شىركەۋ ابدەن تۋمالاسىپ كەتكەندەي بىر-بىرىنە ءۇن قوسا، ءبىرى جاندى، ەكىنشىسى جانسىز قوڭىراۋى ارقىلى، ۇزاق كۇڭىرەنگەن ەدى، «قازاق جىگىتتەرىن مايداننىڭ قارا جۇمىسىنا الۋ تۋرالى» اق پاتشانىڭ جارلىعىن جاريالاپ جاتىر ەكەن. ەنتىگە جينالعان جۇرت ەڭسەسى تومەن تۇسكەندەي، تۇنەرە تىڭداستى دا، تۇنجىراپ تاراستى. ارادا تالاي اپتا ءوتتى. اۋىلنايلاردىڭ كوپتەپ بەرى قولعا الىنباي جاتقان ۇلكەم قارا كنيجكالارىنىڭ قالىڭ شاڭى وسى جولى ءبىر ءسۇرتىلدى دە، «كۇرەكتى سولداتتاردىڭ» ءتىزىمى قايتادان جاسالدى. و باستا «قۇرال بەرۋگە سەنبەگەن، ادىلەتسىز پاتشانىڭ وگەي قورعاۋشىسى بولىپ قارا جۇمىسىنا بارمايمىز» دەسىپ، دۇرلىككەن اساۋ ەل امالسىز «جۋاسىپ» قالىپتى. تىزىمگە ىلىنگەندەر الا قورجىندارىن ازىققا تولتىرا، ءبۋىنىپ-تۇيىنىپ جۇرگەلى جاتىر. سونىڭ ءبىرى مەنىڭ اكەم. بۇعان اكەمنىڭ ءوزى سەبەپشى بولدى.
اتراۋ ايدىنىنداعى باتاعانىڭ ەندىگى باس قوجايىنى تالاسوۆ اتانياز مىرزا قابا ساقالدى، تاڭقاق مۇرنىنىڭ كەڭسىرىگى ومىرىلىپ كەتكەن، بىرجىق بەتىن بەزەۋ باسقان زور قارا كىسى ەكەن. ول زابۋرىن قولتىعىنداعى جاڭا باتاعاسىن مەكەندەگەن جاس توقالىندا تالاي قىستار وتكىزىپ، اتراۋداعى ءوز باتاعاسىنا وسى جىلدىڭ جازىندا ءبىر-اق كەلىپ ەدى. اكەم ەكەۋى ءبىرىن-بىرى كوزبەن اتىپ، ءبىراز ۋاقىت ۇندەسپەي تۇردى.
— يا، كەلدىڭىز بە مىرزا؟ نەگە توسىلەسىڭ تاعى دا كىمدى جالماماق ەدىڭ؟ — دەدى اكەم.
— سەن ءالى دە مەنىڭ باتاعامدا ىستەۋشى مە ەدىڭ، — اتانياز ىشكى كەگىن سەزدىرەتىن مىسقىلمەن كۇلدى، — ءوزىڭ ءالى اشۋلىسىڭ عوي، ءا؟
— اشۋلىمىن دا، سەنىڭ باتاعاڭدا ىستەگەن دە ەدىم، ەندى ىستەمەيمىن، — اكەم قولىنداعى گيردى لاقتىرىپ تاستادى دا، شىعىپ جۇرە بەردى، — قوش، مىرزا!
— ءبىز ءالى كەزدەسەتىن شىعارمىز؟
— مۇمكىن، ءتىپتى بەلدەسەتىن دە شىعارمىز...
— الدىما كەلەر كۇن تۋىپ، وكىنىپ جۇرەرسىڭ...
— سەنىڭ الدىنا بارىپ جالبارىنباي-اق قويدىم، كۇرەككە تەزەك كوپ، مىرزا.
— بار، بار، — اتانياز كۇمىستەگەن جۋان تاياعىن جوعارى كوتەرىپ، كۇلدى، — ەرتەڭ اياعىما جىعىلاسىڭ...
قوجايىن مەن جۇمىسشى ول كۇنى وسىلاي اجىراسقان-دى. ەرتەڭىنە يۋن جارلىعى جاريالاندى دا، اكەم ەكىنشى جۇمىسقا ورنالاسىپ ۇلگىرمەي، «وگەي سولداتتار» تىزىمىنە ءىلىندى. ەرتەڭ وسى كازارمادان جۇرمەك بولىپ، كويكا ساتىسىنىڭ استىمداعى اعاش ساندىققا كونەتوز كيىمدەرىن سالىپ جاتىر. ەكەۋمىزگە قاراعان بار مۇلكىمىز دە وسى ءبىر كىشكەنە عانا اعاش ساندىق بولاتىن. وتىرعان ادامنىڭ توبەسى تيەر-تيمەستەي ەتىلىپ جاسالعان ەكى قابات ساتىنىڭ ۇستىندەگىسىندە مەن، استىڭعىسىندا اكەم جاتاتىن.
ەندى ازدان كەيىن اكەمنىڭ ورنى اڭىرايىپ قالعالى تۇر. قالايشا، مۇمكىن بە بۇل؟ مەن ءبىر ايدان بەرى وسى ويدىڭ اۋىر سالماعىن ارقالاۋدامىن. سودان بەرى باسىما قونباي-اق قويدى. راس، العاشقى كەزدەردە بۇل ويعا سونشا تەرەڭ ۇڭىلگەنىم دە جوق. «وزگەلەردى السا دا، مەنىڭ اكەمدى قالدىرار» دەپ ۇمىتتەندىم. مەنىڭ بۇل ءۇمىتىمنىڭ ءورىسى قازاق مەدرەسەسىنىڭ جاڭاشىل وقىتۋشىسى جارقىن اعايدان تاراعان ەدى. ول كىسى وقىعان ادام بولعانمەن قارا بۇقارامەن ارالاسىپ جۇرەتىن. ءبىزدىڭ كازارماعا دا سان رەت كەلىپ، كەمپىر-شالدارعا قىزىقتى قيسسالاردى، ماحامبەت، اباي ولەڭدەرىن وقىپ بەرەتىن. ورىس گازەتىندەگى سوعىس حابارلارىن قازاقشاعا اۋدارىپ، تۇسىندىرەتىن. بىزدەن شالعاي جاتقان جەتىسۋ، تورعاي ايماعىنداعى جاعدايلاردى دا ءبىز وسى كىسىنىڭ اۋزىنان ەستيتىنبىز. جۇرتتى وقۋعا، تازالىققا ۇگىتتەيتىن. «اقشانىڭ كەرەگى جوق، تەگىن وقىتامىن. تەك وقىڭدار. ءتىپتى ءوز ۇيىمە كەلىپ وقىڭدار. بالالارىڭ عانا ەمەس، وزدەرىندە كەشكە وقىڭدار»، — دەپ وتىنەتىن. ءبىز تەڭىزدەن قايتقاننان بەرى بۇل كىسىنىڭ كەيدە ميحايل يۆانوۆيچپەن، كەيدە نادەجدا پەتروۆنامەن اڭگىمەلەسىپ تۇراتىنىن دا ءجيى كورەتىنبىز.
جارقىننىڭ قاي جەرلىك، قانداي ادامنىڭ بالاسى ەكەنى ماعان بەلگىسىز. بىرەۋ ماڭعىستاۋدان دەسە، ەكىنشى بىرەۋ ارقادان دەيدى. بىرەۋ باي بالاسى ەكەن دەسە، ەندى بىرەۋ «كەدەي بولعاندا دا ناعىز قارا سيراقتىڭ بالاسى ەكەن، باي مىرزاسى سەنىڭ ساسىق كازارماڭدى ارالايتىن با ەدى» دەپ ەگەسەدى. جۇرتتىڭ ايتۋى راس بولسا، ءتىپتى وسى مەدرەسەنى اشۋدىڭ وزىنە جارقىننىڭ كوپ ەڭبەگى سىڭگەن ءتارىزدى. ال، مەدرەسەدە قۇران وقىتپاي، وقۋ، جازۋ ۇيرەتكەنى وزىمە ايان. ارا-تۇرا وقىپ ءجۇرىپ، مەن ءوزىم دە وسى كىسىدەن قارا تانىدىم. اكەم دە، اكەم عانا ەمەس، وسىنداعى قازاق جۇمىسشىلارىنىڭ ءبىرازى-اق قارىنداش ۇشىن جالاي وتىرىپ جازاتىن شيمايدى جارقىننان ۇيرەندى.
ءبىر كۇنى مەن جۇمىستان قايتسام، اكەم ماڭدايىن ەكى الاقانىمەن باسىپ، كويكا ۇستىندە تۇنەرە قالعان ەكەن. جانىنا كەلگەنىمدى دە سەزگەن جوق. كوزىن تاس قىپ جۇمىپ الىپتى. اۋىر-اۋىر كۇرسىنىپ قويادى. نە قاتتى اۋىرىپ، نە اۋىر جابىرلەنىپ وتىرعان ادامنىڭ ءتۇرى بار. شوشىپ كەتتىم.
— اكە، اكە، — مەن قۇشاقتاي الدىم. — باسىڭىز اۋىرا ما؟
— جوق، قاراعىم، — اكەم مەنى كەۋدەسىنە قىستى دا، مەندەگى مەندىك ءيىستى ءوز كوكىرەگىنە تولتىرىپ الماق بولعانداي، توبەمنەن ۇزاق يىسكەپ، تىنىسىن ىشىنە تارتتى. — كەتەتىن بولدىم، قۇلىنىم.
— اكە، قايدا كەتەسىز؟ ەشقايدا كەتپەڭىز. مەن ساعىنامىن، اكە.
— جانىم، جانىم، — اكەم ەندى ماڭدايىمنان يىسكەدى. داۋىسى دا قالتىراپ ەستىلگەن ەدى، جان ەكەۋى ەكەن عوي.- سەنى كوزىمنەن ءبىر ەلى تاسا ەتەر مە ەدىم. امالىم قانشا، قۇلىنىم! كەتەسىڭ دەيدى. ماعان ەرىك بەرە مە، ولار.
— اكە، كىم، قايدا باراسىڭ دەيدى؟
— وكوپ قازۋعا، مايدانعا باراسىڭ دەيدى.
— وندا سىزبەن ەرە كەتەمىن، اكە.
— سەنى جىبەرە مە، قۇلىنىم-اۋ؟!
— نەگە، كىم جىبەرمەيدى؟
— بىرىنشىدەن — ول جەر قاتەرلى، وق استى. جىبەرسە دە ەرتپەس ەدىم سەنى. ەكىنشىدەن — جىبەرمەيدى دە سەنى.
— مەن قورىقپايمىن اكە، ول تەڭىزدەگى ىعىستان قورقىنىشتى بولماس.
— سول تەڭىزگە شىققانىن دا اقىماقتىق بولعان سەنىڭ.
— اكە، ءبارىبىر قالمايمىن سىزدەن، — مەن اقىرىن وكسىپ اكەمدى قۇشاقتادىم. — نە مەنى الا كەتەسىز، نە بارمايسىز.
ءدال وسى كەزدە كازارما ەسىگى سىقىر ەتە قالدى.
— ۋا، كەش جارىق. — ءاي، تەڭىز باتىرى، سەن نەمەنە، جىلاپ تۇرمىسىڭ؟ — دەدى بىرەۋ.
باسىمدى كوتەرىپ السام جارقىن اعاي ەكەن.
— جوعارى شىق، قوش كەلدىڭ، — اكەم ورنىنان كوتەرىلدى، — مەنى وكوپ قازۋعا جىبەرمەيمىن دەپ الەك سالىپ جاتقانى مىناۋ باتىردىڭ!
— ول بالانىكى زاڭدى، — جارقىن كۇرسىنىپ الدى. كۇرسىنۋىندە دارمەنسىز وكسۋ ەمەس، «اتتەڭ» دەگەن جىگەر بار ءتارىزدى. — ءبىر ۇيدەگى ءبىر ازاماتتى الماۋعا ءتيىستى. ءبىراق ادىلەت قايدا، ادىلەت! ونى ورىس جولداستار ايتقانداي جارىق كۇندە شاممەن ىزدەپ تابارسىز با، بۇل زاماندا!
— جارقىن اعا، — مەن ەندى جارقىندى قۇشاقتادىم. — ءسىز ايتىڭىزشى. مەنىڭ اكەمدى الماسىن. ءبىر ۇيدە جالعىز عوي. مەن كىممەن قالامىن. وزگە بالالارداي شەشەم دە جوق. — مەن وسىدان ءۇش جىل بۇرىن قايتىس بولعان شەشەمدى ءدال وسى سەكۋندتا تاعى دا ەسكە ءتۇسىردىم. — قايران اپاتايىم-اي، سەن دە تاستاپ كەتتىڭ، اكەم دە تاستاپ كەتەدى. مەن كىممەن قالامىن؟ جارقىن اعا، ءسىز ايتساڭىزشى، اكەمدى جىبەرمەسىن مەنىڭ. شىن جىبەرەتىن بولسا مەنى الا كەتۋگە رۇقسات ەتسىن.
— مىنە، تاۋىپ ايتتىڭ، — جارقىن مەنى ارقاعا قاقتى دا، ەكى قولىمەن ءىشىن باسىپ، ۇزاق كۇلدى، تىم قاستى كۇلگەندىكتەن كوزىنەن جاس تا شىعىپ كەتىپتى. — جىگىتسىڭ، تەڭىز باتىرى! ءدال وسىلاي دەپ ارىز جازالىق. ەرتەڭ ءوزىن اۋىلنايعا اپارىپ بەر. اۋىلناي عانا ەمەس-اۋ، ءبىر كوشىرمەسىن گۋبەرناتورعا جىبەرەلىك. بۇل جاۋىزداردى سولاي ەتىپ ءبىر مازاقتالىق.
— مۇمكىن بوساتار، — دەستى جينالىپ قالعان توپ.
— جوق، جوق. بوساۋ ءۇشىن ءوزىڭدى ءوزىڭ ساتىپ الاتىن بايلىعىڭ بولۋ كەرەك. اۋىلناي كەڭسەسىنىڭ ماڭى ءقازىر بازار. ول بازاردا ادام مال ساتىپ المايدى، مال بەرىپ ءوزىن-وزى ساتىپ الادى. قورا تولى مالى، قوينى تولى اقشاسى جوق جانتاس اعاي ەكەۋمىز سەكىلدىلەر ءبىر ۇيدە جالعىز بالا تۇرسا دا، باي مىرزالارىنىڭ ورنىنا وكوپ قازۋعا كەتەدى. اتتەڭ، ەڭ بولماسا قولىمىزعا قارۋ بەرىپ، زاڭدى سولدات ەتىپ الساشى. نەتكەن قورلىق! پاتشا ۇكىمەتى ءبىزدى «بۇراتانا حالىقتار» دەپ ەسەپتەيدى. قولىمىزعا قۇرال بەرۋگە سەنبەيدى.
— سەنبەيدى، ءا؟ — مەن بۇدان ەكى جىل بۇرىن سەرەجاعا بەرگەن سۇراعىمنىڭ جاۋابىن بۇگىن جارقىن اعايدىڭ اۋزىنان ەستىپ وتىرمىن. ءبىراق سەبەبىنە تۇسىنە المادىم، — نەگە سەنبەيدى، اعا؟
— ول ورىس ەمەس ۇلتتارعا سەنبەيدى.
— پاتشانىڭ ءوزى ورىس پا؟ — مەن قۇستى ارالداعى سايراندا پاتشانى مازاقتاعان تاقپاقتى دا ەسكە ءتۇسىردىم، — پرۋس دەگەن نە؟
— پرۋس دەپ نەمىس ۇلتىن ايتادى، — ءمۇعالىم ويلانىپ قالدى، — ءبىراق ءبىزدىڭ پاتشامىز ءوزىن تازا قاندى ورىس ناسىلىنەنمىن دەپ ەسەپتەيدى. ورىس ەمەس ۇلتتاردى كەم تۇتادى...
— ميحايل يۆانوۆيچ تا، نادەجدا پەتروۆنا دا ورىس پا، اعا؟
— يا، ورىس، ءىنىم، ورىس...
— وندا ولار نەگە بىزگە سەنەدى، ال، پاتشا نەگە سەنبەيدى؟
— ميحايل يۆانوۆيچتار جۇمىسشى، وزات ويلى ادامدار. ولار ءوز ۇلتىن دا سۇيەدى، وزگەلەردى دە باۋىرىنا تارتادى. ال، پاتشا وكىمەتى ءبىز عانا ەمەس، ورىستىڭ جۇمىسشىلارىنا دا، وزات ويلى وقىمىستىلارىنا دا سەنبەيدى. بۇلار بىرىنە-بىرى جاۋ. ۇقتىڭ با؟
— ۇقتىم، — دەدىم مەن. شىنىندا تۇسىنىكسىز ماسەلەلەرىم بۇرىنعىدان دا كوبەيە ءتۇستى.
— يە، سولاي ءىنىم. ال، مەن تۇندە ارىزىڭدى جازىپ قويايىن، ەرتەڭ اپارىپ بەر. اكەسى وكوپ قازۋعا كەتكەن پاناسىز بالانىڭ ارىزى ارحيۆتەرىندە ساقتالسىن. كەيىن وزدەرىن مازاقتايتىن دوكۋمەنت بويادى. ۇقتىڭ با؟
— ۇقتىم، اعا، — مەن كۇرسىنىپ الدىم. دەگەنمەن، ءبىر ءۇيدىڭ باس كوتەرگەن جالعىز ازاماتى عوي، اكەمدى بوساتار دەگەن ۇمىتتەن ءالى قول ۇزبەيمىن، — اياماي ما مەنى، قورعانسىزبىن عوي...
جارقىن اعاي بۇدان كەيىن دە ۇزاق اڭگىمەلەستى.
ەرتەڭىنە كۇن جەكسەنبى ەدى. ءبىز اكەم ەكەۋمىز مەنىڭ اتىمنان جازىلعان ارىزدىڭ ءبىرىن گۋبەرناتورعا جونەلتىپ، ەكىنشىسىن اۋىلنايعا الىپ باردىق. اۋىلناي كەڭسەسىنىڭ ماڭى شىنىندا دا بازار ءتارىزدى ەكەن. توپ-توپ ادام، شوعىرلانعان ات. وسى ماڭنان اتانياز مىرزا مەن قاسقىربايدى دا كەرىپ قالدىم، باستارىندا اق قالپاق، ۇستەرىندە كەڭ اق كامزول. كۇمىستەلگەن جۋان تاياقتارىنا سۇيەنىپ، اۋىر دەنەلەرىن زورعا قوزعايدى. ول ەكەۋىن ەكى ادام وقشاۋلاۋ شىعارىپ ۇزاق كۇبىرلەستى دە، اق شۇبەرەككە ورالعان، قوماقتىلاۋ ءبىر نارسەنى ءوز قويىندارىنان الىپ، انالاردىڭ قالتالارىنا تىقتى. اتانياز بەن قاسقىرباي تەڭسەلە باسىپ، ۇيگە كىردى دە، ءبىراز بوگەلىپ، كەرى شىقتى. سىرتتا قالعان ەكەۋى سەنىمسىزدەۋ ادىمداپ قارسى ءجۇردى. تورتەۋى توعىستى دا، قول ۇستاسىپ كۇلىستى.
— راحمەت، راحمەت!
— قولدان كەلگەنىن سىزدەن نەگە ايايىق.
ماناعى ەكەۋى اتانيازداردىڭ قالتالارىنا تاعى دا بىر-بىردەن اق وراندىنى تىعىپ جىبەردى.
— ورامال تون ەمەس، جول. راحمەت. جاقسىلىعىڭىز ۇمىتىلماس.
— قۇرعاق قاسىق اۋىز جىرتادى. قۇداي جارىلعاسىن.
قوينى جەڭىلدەگەندەر اتتارىنا مىنە شاپتى. اتانياز بەن قاسقىرباي ەندى كەزەكتەگىلەردى قابىلداپ، ماناعى ءجۇرىس-تۇرىستارىن قايتالاي بەردى. بۇلار بەينە ءبىر ۇلكەن بازاردىڭ الىپساتارلارى ءتارىزدى.
«جانتاس، بەكەرگە باراسىڭ. اۋرە بولماعانىن-اق دۇرىس ەدى. مىناۋ بالانىڭ كوڭىلىن قيماي تۇرعان شىعارسىڭ. بارساڭ بار. ءبىراق، جالبارىنۋشى بولما. مىناۋ نەمە جاس توگىپ، جاۋ الدىندا جاسىقتىق ەتىپ جۇرمەسىن! جارايدى، كىرە الساڭ كىرىپ قايت. ءاي، كىرگىزبەس...» دەگەن ەدى جانقيا اپاي ءبىز جۇرەردە. شىنىندا دا جانقيا اپايدىڭ سول ايتقانى بولدى. ءبىز اۋىلنايدىڭ كەڭسەسىنە كىرە الماي-اق قويدىق. ول ۇيدەگى جۇمىستى تەك اناۋ مىرزالار ارقىلى عانا ورىنداۋعا بولاتىندىعىن اڭعارعاننان كەيىن، اكەم قاسقىربايعا جاقىندادى.
— اسسالاۋمالەيكوم، قاسەكە!
— نە ايتايىن دەپ ەدىڭ، — قاسقىرباي سالەمدەسىپ جاتپاي-اق، بىردەن اڭگىمەگە كوشتى. ونىڭ تۇرىندە «اناۋ جۇرت كۇتىپ تۇر، بوگەمە» دەگەن اسىعىستىق بار. — سويلە، كانە!..
— قاسەكە، مەن مىناۋ پاناسىز جەتىمدى كىمگە قالدىرامىن؟ كومەكتەسسەڭىزشى. جاقسىلىعىڭىزدى ۇمىتپان. قالدىرتىڭىز، جالعىزبىن عوي.
— قالعىڭ كەلسە، — قاسقىرباي اقشا ساناعان ادامداي ساۋساقتارىن جىبىرلاتتى، — مايلا، قۇرعاق قاسىق اۋىز جىرتادى.
مەن قوينىمداعى ارىزىمدى ۇسىنا بەرىپ ەدىم، قاسقىرباي قولىمدى قاعىپ تاستادى دا، ءجۇرىپ كەتتى. قاسقىربايدان كۇدەر ۇزگەن سوق مەن اتانياز مىرزاعا جۇگىردىم.
— داۋىل! قايت كەرى! — اكەم ەتەگىمنەن ۇستاماق، بولىپ ۇمتىلا بەردى. — ەستيمىسىڭ!
— اعا، مەنىڭ مىناۋ ارىزىمدى اۋىلنايعا بەرە سالىڭىزشى،- اكەم ەتەگىمنەن ۇستاعانشا، مەن ارىزىمدى تالاسوۆقا تاپسىرىپ تا ۇلگىردىم.- اكەمدى قالدىرماسا مەنى قوسا جىبەرسىن.
قالىڭ مايدان تىنىسى دا تارىلا باستاسا كەرەك، اتانياز مىرزا ىرس-ىرس ەتىپ ەنتىگە زورعا عانا دەم الىپ، ارىزىمدى وقىپ شىقتى دا، بۇكىل دەنەسىن ىركىلدەتە، قارقىلداپ، ۇزاق كۇلدى.
— ءا، قاتىر، كەزدەسەرمىز-اق دەپ ەدىم. ايتقانىم اقىرى بولدى ما؟! — اتانياز قولىنداعى ارىزدى جۇمارلاپ ۋىسىنا قىسقان كۇيى، قاسى ىلگەرى شىعىپ، ءدال ورتاسى ىشىنە باتىڭقى بىتكەن ويىق ماڭدايىنىڭ تەرىسىن جىيىرا، قالىڭ قاباعىن تاس ءتۇيىپ، الا كوزدەرىن باجىرايتا قارادى. ماي باسقاندىقتان ءوز ءپىشىنىن جوعالتا باستاعان، شاراداي بەتىندەگى قاندى بەزەۋلەر ءارى جيىلەنە، ءارى بۇدىر-بۇدىر بولىپ ىرىلەنە تۇسكەن ەكەن: زور تۇمسىعى، دەنەدەگى بار قاندى ءدال وسى ءبىر ساتتە تۇگەلىمەن وزىنە تارتىپ العانداي، قارا كۇرەڭدەنە قالىپتى. كەڭسىرىك شەمىرشەگى بۇرىنعىدان دا گورى وپىرىلا تۇسكەن ءتارىزدى. قالتاسىنا سىيماعانداي اۋزىنا ءتىزىپ تاستاعان التىندارىن كورسەتپەك بولا ما، قالىڭ ەرىندەرىن كەيدە تۇرە اشىپ، كەيدە جىيىرا تىستەنەدى. ەرنىن قوزعاعان سايىن، جاڭادان عانا بۋىرىل تارتقان قابا ساقالى سەكەڭ-سەكەڭ ەتە قالادى. مۇرتىن دا تىكىرەيتىپ الىپتى.
— دۇرىس ايتاسىڭ، — اكەم كەشەگى قوجاسىنا بۇگىن سوناۋ ءبىر كەزدەسۋدەن گورى دە وجەت قاراپ، تايانا ءتۇستى. ەكى قولىن ارتىنا ۇستاعان ەكەن، جەتكەن بويدا-اق بىردەن سالىپ جىبەرەتىن ادامداي، ءبىر-بىرى جارتى پۇتتىق گيردەي، بالۋان جۇدىرىقتارىن ءتۇيىپ الىپتى. — مەن كەزدەسۋ عانا ەمەس، بەلدەسۋگە دايىنمىن.
اكەم ءوز كۇشىنە ءوزى سەنگەندەي، ءوز ىسىنە ءوزى وكىنىشسىز جاۋاپ بەرۋگە بەكىنگەن ادامداي، اسىقپاي كەڭ ادىمداپ بارادى. ادىمداعان سايىن ارالارى جاقىنداي تۇسەدى. ەندى ازدان كەيىن، ءبىرى ونسىز دا زور دەنەسىن مايعا باستىرعان؛ ەكىنشىسى ىركىلدەگەن ماي بولماعانمەن، تۇلعاسى تۇگەل زور بىتكەن؛ ەكى الىپ ۇستاسا كەتەتىن-اق شىعار دەپ ەدىم، ءبىراق، اتانياز مىرزا جاسقاندى ما، الدە ايقاسۋدى وزىنە لايىق كورمەدى مە، مەنىڭ ارىزىمدى كۇلشەلەپ، اكەمنىڭ بەتىنە لاقتىردى دا جالت بەردى.
— اينالعاندا الدىما ءوزىڭ كەلدىڭ بە، قارا تاۋ! مىنە، ساعان بەلدەسۋ!
— جوق، مىرزا! مەن سەنىڭ الدىڭا جالبارىنعالى كەلگەنىم جوق. اۋىلنايدان ادىلەت ىزدەپ كەلىپ ەدىم. قاتەلەسكەن ەكەنمىن. قاشپا، توقتا. ءبىزدىڭ بەلدەسەتىن جەرىمىز وسى-اق شىعار...
اكەم اتراۋ باتاعاسىنىڭ قوجاسىن جەلكەسىنەن بۇرە تۇسپەك بوپ، تاپ بەرىپ ەدى، جۇرت ۇستاي الدى. اتانياز مىرزا جاقسى كيىنگەن قالىڭ توپتىڭ ىشىنە كىرىپ جوق بولدى.
— جىرتىپ كەتتى-اۋ، — مەن ارىزىمنىڭ بولشەكتەرىن تەرە ءجۇرىپ، ابدەن ىزالانعاندىقتان جىلاپ جىبەردىم. — جىرتىپ كەتتى-اۋ!
— ءوشىر ءۇنىڭدى! — بۇعان دەيىن ماعان «ءاي» دەمەيتىن اكەم زەكىپ تاستادى. قورقىپ كەتسەم كەرەك، جىم بولا قالدىم. — وتىنبە، دۇشپانعا! جاۋ الدىندا كورسەتپە ماعان جاسىڭدى، جاسىق نەمە! كەك ىزدە ودان!..
اشۋدىڭ اياعى ناسىرعا شاۋىپ، اكەمدى جاپتىرىپ قوياما دەپ ۇرەيلەنگەن ەدىم. سول سىيىمىزبەن ۇيگە ورالدىق. سودان بەرى كۇندىز-تۇنى ويلانۋدامىن بۇل جايدى. قانشا ويلاسام دا اقىلىم ەشبىر جەتپەيدى. اكەسىز قالاي قالماقپىن؟ اكەم دە، انام دا تەك ءبىر ءوزى. ءبىر ايعا كەتكەننىڭ وزىندە توزە الماي تەڭىزگە ىزدەپ شىقتىم. اكەمدى تابام دەپ، ءتۇن ىشىندە ءبىر ءوزىم تەڭىزدىڭ كوكشە مۇزىنا شالقالاپ تالاي قۇلادىم. شالعايدان ءبىر جارق ەتكەن وتقا دا تالاي قارادىم. «اكەم قايدا، ايتشى؟»دەپ جۇلدىزدان دا سۇرادىم. سەڭ ۇستىندەگى سەرگەلدەڭدە دە ەستەن كەتپەدى اكەم. قامىس سالعا ءمىنىپ، دۇلەي كەشكەندە دە، ول كوز الدىمدا تۇردى. مىنە، سول اكەنى وق استىنداعى، ءارى قاتەرلى، ءارى ۇزاق ساپارعا قالاي جىبەرمەكپىن! كىممەن قالماقپىن. ءوزىم نەگە ەرە كەتپەيمىن سول اكەممەن. مەنى جالعىز اكەمنەن قايىرۋعا كىمنىڭ قاقى بار؟ نەتكەن قورلىق! ءىشىمدى ءبىر ءورت جالاپ، جۇرەگىمدى ءبىر جىرتقىش تىرناپ جاتقانداي جىلاعىم كەلەدى. ءبىراق جىلاي المايمىن، جاسىمدى كورسەتۋگە اكەمنىڭ سوناۋ ءبىر زەكۋىنەن قورقامىن. ءتىپتى، ءالى دە بولسا دا قالىپ قويار دەپ ءۇمىت ەتەمىن. شىن كەتەتىنىنە ءالى دە سەنبەيمىن. قازاق تورەسىنەن ادىلەتسىزدىك كورسەم دە، ورىس تورەسىنەن ادىلەتتىك كۇتەمىن. انەۋكۇنگى ارىزىم بويىنشا «داۋىلدىڭ اكەسى قالدىرىلسىن» دەگەن گۋبەرناتوردىڭ جارلىعى جەتىپ كەلەر دەپ ويلايمىن. دالادان ەستىلگەن ءاربىر تىقىردى مەن وسىنداي ادىلەتتى ءامىر الىپ كەلە جاتقان ادامنىڭ اياق باسقام ادىمى شىعار-اق دەپ قالامىن. ەندى ميحايل يۆانوۆيچ ەسىمە تۇسەدى. اتتەڭ، ول كىسى بولسا، اكەمنىڭ قالۋىنا كومەكتەسەر ەدى دەيمىن. ارمان اعايدىڭ دا تەڭىزگە شىعىپ كەتكەنىنە وكىنەمىن. ەندىگى بار سەنگەنىم جارقىن ەدى، ونىڭ ءوزى دە كەتىپ بارادى. اپىر-اۋ، شىنىمەن-اق كەتەتىن بولعانى ما؟ الدە مەنى الداي ما؟ اكەم نەگە قارامايدى بەتىمە، كوڭىلىن بوساتپايىن دەي مە؟..
— داۋىلجان، — اكەم باسىن كوتەرمەستەن ءبىر كۇرسىنىپ الدى. — ساعان جانقيا اپايدىڭ «بولمەسىنە» ەرتەڭ بۇرسىگۇنى كوشۋگە تۋرا كەلەر. تۇندەگى جاڭبىردان پەشتەرى قۇلاپ جاتىر عوي. تەنتەك بولما، ءتىلىن الىپ ءجۇر، اپاننىڭ. انا جىلعىداي قاڭعىپ كەتپە ءبىر جاققا...
— ءتىلىن الامىن عوي، اكە...
مەن كۇرسىندىم. بۇل كۇرسىنۋىمدە ءبىر جاعىنان شىنىمەن-اق كەتەتىن بولعانى ما؟ — دەگەن شەكتەنۋ بار دا، ەكىنشىدەن، سەرەجا ەكەۋمىزدىڭ كەڭەسىمىزدى اكەمە قالاي جەتكىزۋدىڭ امالىن تابا الماي ابىرجۋ بار. «اكەم مەنى شىنىمەن-اق تاستاپ كەتەتىن بولسا، ەكەۋمىز بىرگە جاتارمىز» دەگەنمىن، مەن وعان.
— ازىرگە مەنىڭ ورنىما جاتا تۇراسىڭ عوي، — اكەم ماعان بەيتانىس ءبىر ايەل سۋرەتىن ساندىقتان شىعارىپ الدى دا، ىلۋگە ىڭعايلاندى. — باس جاعىڭا ىلەيىن. كوشەردە ۇمىتىپ كەتپە! جىرتپاي، كىرلەتپەي، كۇتىپ ساقتا، بالام!
— اكە، بۇل كىم؟
— سەنىڭ شەشەن، ماريا ۆلاديميروۆنا وسى كىسى بولاتىن، قاراعىم.
مەن تاڭدانىپ قاراي قالدىم. كوز الدىمدا نادەجدا پەتروۆنادان اۋمايتىن، مەيىرىمدى ورىس كەلىنشەگى وتىر. ءارى ۇزىن، ءارى تولىق، بۇرىمى كوكىرەگىن جاۋىپ كەتىپتى. تىزگەن مارجان ءتارىزدى ءتۇپ-تۇزۋ ۇساق تىستەرىن تۇگەل كورسەتە، كۇلىپ تۇسكەن ەكەن. كۇلكىسى دە نادەجدادان ءبىر اۋسايشى! جۇقالتىم تۇرىنە قاراعاندا اققۇبا ادام بولۋعا ءتيىستى.. مەنىڭ بۇدان ءۇش جىل بۇرىن قايتىس بولعان شەشەم مۇرنى شولاقتاۋ كەلگەن كىشكەنە عانا قارا كىسى ەدى. كەيدە مەنىڭ: «مەن ماماما تارتقانمىن با، مەنىڭ مۇرنىم دا مامامنىڭ مۇرنىنداي كىشكەنتاي ما؟» دەگەن سۇراۋىما اكەم جاۋاپ قايتارماي، اۋىر كۇرسىنەتىن دە قوياتىن. «سەن اكەڭە تارتقانسىڭ، قۇلىنىم! مۇرنىڭ دا ۇلكەن» دەپ شەشەم بەتىمنەن سۇيەتىن-دى. ەندى عانا ءتۇسىندىم. ول كىسى اكەمنىڭ ءوز شەشەم قايتىس بولعاننان كەيىن قوسىلعان جولداسى ەكەن. «وگەي انا ەكەنىن سەزبەي-اق قويسىن» دەگەن ويمەن اكەم ماعان ايتپاعان بولسا كەرەك...
مەن ومىرگە كەلگەن كۇنى ايرىلىپ، كەش تانىسقان انامنىڭ سۋرەتىنە قاراي وتىرىپ، ءوز ءپىشىنىمدى ەسكە ءتۇسىردىم. وتكەن قىس ومىرىمدە ءبىرىنشى رەت مەن ءوزىمدى ۇلكەن اينا الدىندا كورگەن ەدىم. بۇل نادەجدا پەتروۆنانىڭ ۇيىنە ەڭ العاش بارعان كۇنىمىز بولاتىن. ءبىز رۇقسات سۇراپ، ەسىكتەن كىرىپ بارعانىمىزدا ۇلكەن بولمەنىڭ قارسىداعى قابىرعاسىنان ءبىرى بۇيرا شاشتى، اقسارى، ەكىنشىسى مايلاپ قويعانداي جىلتىر قارا بالا كورىندى. سەرەجادان اۋماعان سارى بالا باس كيىمىن قولتىعىنا قىستى دا، ماعان بەيتانىس، جىلتىر قارا بالا ءوز باسىنا كەڭ، جامان قۇلاقشىنىن كوزىنە تۇسىرە، مىيلىقتاي كيىپتى. «اسىلى مەن سياقتى اكەسىنىڭ ەسكى قۇلاقشىنىن كيگەن بىرەۋ شىعار»، دەپ ويلادىم.
— قوش كەلدىڭدەر، قاراقتارىم، شەشىنىپ، بەرى شىعىڭدار، — دەدى نادەجدا پەتروۆنا ورنىنان كوتەرىلىپ.
ءبىز سىرمالى كۇرتەمىزدى ىلە سالدىق تا، تورگە وزا بەردىك. ماناعى ەكەۋى دە سىرت كيىمدەرىن شەشىپ تاستاعان ەكەن، بىزگە قارسى ءجۇرىپ كەلەدى. ءبىراق قارا بالانىڭ جامان قۇلاقشىنى باستان تۇسپەپتى.
— داۋىل، بوركىڭدى ءىل، — دەپ نادەجدا پەتروۆنا ماعان قاراپ ەدى، سەرەجا باسىما جابىسا ءتۇستى. سەرەجادان اۋماعان بۇيرا شاش تا جانىنداعى قارا بالانىڭ باس كيىمىنە وڭ قولىن اپارا بەردى. ونىڭ بوركىنىڭ دە وڭ قۇلاعى جۇلىنعالى تۇر ەكەن، كوزىنىڭ الدى كوگەرىپ كەتىپتى. «تەگى ءبىر سويقاندا بولىپ شىققان شىعارسىڭ» دەپ كۇلىپ جىبەرىپ ەدىم، مەنى مازاقتاعانداي قارسىمداعى قارا دا جىميدى. ەكى بەتىنە كىشكەنە عانا شۇقىر پايدا بولا قالىپتى. ساۋساعىممەن سيپاپ كورسەم، مەنىڭ بەتىمدە دە ءدال سونداي شۇقىر بار ەكەن. مەن بەيتانىس قارا بالانىڭ اينادا تۇرعان ءوز سۋرەتىم ەكەنىن ەندى عانا اڭعاردىم دا، ۇيالعاننان بەتىم دۋىلداپ قويا بەردى...
ماعان بۇعان دەيىن كۇنگىرت بولىپ كەلگەن كەيبىر سىرلاردىڭ ءتۇيىنى بۇگىن شەشىلگەلى تۇرعان ءتارىزدى. اكەم قولى بوس كۇندەرى مەنى كۇلدىرىپ قويىپ، قۇمارتا قارايتىن، كۇلكىمدى ءسال تىيسام بولعانى، كۇلشى، داۋىلجانىم، بەتىڭدەگى شۇقىرىڭدى كورسەتشى!» دەپ وتىنەتىن. مەن ءسابي كۇلكىمدى جاڭادان قايتالايتىنمىن. «قانداي سۇيكىمدىسىڭ، قۇلىنىم. سىرتقى بوياۋىڭ مەن ىرىلىگىڭ عانا ماعان تارتقان. بەت ءپىشىنىڭ قۇيىپ قويعانداي، ءدال ءوزى. ەكى بەتىنىڭ ورتاسى شۇقىرايىپ، كۇلگەنى ءبىر اۋساشى! اتتەڭ، ءسال اقشىلداۋ بولار ما ەدىڭ. ءبىراق ەر ادامنىڭ بوزعىلدانباي، قارا بولعانى ارتىق. قايراتتى، ءتوزىمدى كەلەدى»، دەيتىن اكەم، وزىمەن ءوزى سىرلاسىپ. اكەم مەنى كۇلدىرىپ قويىپ، قۇمارتا قاراعاندا جاستاي ايرىلعان جان جولداسىن ەسىنە تۇسىرەدى ەكەن عوي. ءبىراق مەن ءوزىمدى العاشقى رەت اينا الدىندا كورگەندە اكەمە ۇقساتقان ەدىم. ەندى بايقاسام، اتا مەن انانىڭ ەكەۋىنىڭ دە ۇلەسى بار ءتارىزدى. توبەمنەن باستاپ، ءدال كوز الدىما دەيىنگى اۋماقتىڭ ءبارى اكەمنەن اۋماعان ەكەن. ەكى شەكەم تورسيىپ، ماڭدايىم ءارى جالپاق، ءارى بيىك ءبىتىپتى دە، قويۋ قاسىمنىڭ قاناتى جوعارى كوتەرىلىپ كەتىپتى. شەشەمە تارتقان دوڭگەلەك كوزدەرىمنىڭ بوياۋىنا اكەم ءوز ۇلەسىن تاعى دا قوسىپتى. ەندى وتە سولەكەت بولماعانمەن، قالىڭداۋ كەلگەن ەرنىمنەن وزگەدە اكەمنىڭ ۇلەسى جوق ءتارىزدى. اكەمنىڭ بەتىندەگى سياقتى شوشايىپ تۇرعان شىقشىت سۇيەك مەندە كورىنبەيدى. مۇرنىمنىڭ شەمىرشەگى دە الاسارىپ بارىپ كوتەرىلمەي، ماڭدايىممەن بىردەي بولىپ تىك ءبىتىپتى.
اكەم قورقىنىشتى تۇستەر كورە مە، كوبىنەسە ءتۇن بويى سويلەپ شىعاتىن. كەيدە ەگىلە جىلاپ، كەيدە «اتتەڭ، قاراساقال، توقتاي تۇر! تۇبىندە قولىما ءبىر تۇسەرسىڭ!» دەپ جۇدىرىعىن تۇيە تۇرا كەلەتىن. قوجايىنمەن كەزدەسىپ قالعان كۇنگى تۇنەۋگى قاراسىندا دا قايناعان ءبىر كەكتى اشۋ بار ءتارىزدى ەدى. ۇزاق ۋاقىت ايتىلماي كەلگەن سول ءبىر سىرلاردى اكەم ماعان ءدال بۇگىن، ءارى ۇزاق، ءارى قاتەرلى ساپارعا اتتاناردا عانا اشتى. بۇدان ون ەكى جىل بۇرىن، مەن ومىرگە كەلەتىن داۋىلدى كۇنى شەشەمنىڭ ولىمىنە سەبەپشى بولعان قارا ساقال اتراۋ باتاعاسىنىڭ قازىرگى قوجاسى وسى اتانياز مىرزا ەكەن عوي. مەنى شەشەدەن جاستاي ايىرعان سول اتانياز بۇگىن مەنى اكەمنەن — جالعىز اكەمنەن ايىرعالى وتىر. كەشە ادىلەت ىزدەپ بارعانىمدا ارىزىمدى اكەمنىڭ بەتىنە لاقتىرىپ، قورلادى. دۇرىس ايتتى اكەم. ماعان جاسىمدى توگىپ جىلاماي، كەك ىزدەۋ كەرەك. كەكتى مەن تەك اتانياز عانا ەمەس، كەشە ارىزىمدى الىپ تۇرىپ، — «قۇرعاق قاسىق اۋىز جىرتادىنى» سوزبەن، «پاراڭدى اكەلدى» ساۋساعىمەن حابارلاعان قاسقىربايدان دا، وسى ەكى مىرزانىڭ، وتكەن قىس، مەنى مۇز ۇستىندە قورلاعان، مىسقىلشىل بولتىرىكتەرىنەن دە ىزدەۋىم كەرەك. اتاماننىڭ قانى دا وسىلاردىڭ موينىندا، اتامانعا ارماننىڭ اكەسىن ولتىرتكەن دە سول جاۋىز. «كەكتى ءولىم شوقپارىن ۇستاۋشىلار ەمەس، سول شوقپاردى قولىنا بەرىپ، كىسى ولتىرۋگە جۇمساۋشىلاردان ىزدەۋ كەرەك. شوقپار ۇستاتۋشىنىڭ ءوزى دە، سول شوقپار ءتارىزدى مىلقاۋ كۇش» دەگەن بولاتىن ميحايل يۆانوۆيچ.
انا سۋرەتىنەن كوز الماي، اكە مەن بالا ۇزاق وتىردىق. ءبىرىمىزدىڭ انامىز، ءبىرىمىزدىڭ جان جولداسىمىز، بالا قىزىعىن كورە الماي، ارماندا ولگەن جاس قۇرباننىڭ قاسيەتتى بەينەسى الدىندا ازاتتىق كۇرەسىنە بەل بايلاپ، انت ەتىپ وتىرعان ءتارىزدىمىز. سۋرەتكە ءسال قىرىنداۋ تۇسكەن جاس انا وڭ بەتىندەگى شۇقىردىڭ ورنى كولەڭكەلەنىپ، ماعان سۇيسىنە قاراپ كۇلەدى. كۇلكىسى قانداي ادەمى! مۇمكىن، ول كۇندەرى مەنى قولىنا الىپ، ماساتتانا قاراعاندا دا ءدال وسى ءبىر ءتاتتى كۇلكىمەن كۇلگەن شىعار-اۋ!..
كوريدوردا تىقىر ەستىلگەنگە «گۋبەرناتوردىڭ ءامىرىن الىپ كەلە جاتقان بىرەۋ شىعار-اق دەپ ەلەڭ ەتە قالعان ەدىم، ەسىكتەن اننا يۆانوۆنا مەن جانقيا اپاي، نادەجدا پەتروۆنا مەن سەرەجا كىرىپ كەلەدى ەكەن. ولاردىڭ جۇزدەرىنەن ءوزىم كۇتكەن قۋانىشتى حاباردىڭ بەلگىسىن كورە المادىم.
— ال، جانتاس، جۇرگەلى جاتىرمىسىڭ؟ قايتەمىز شىراعىم. بۇل سوعىس ورىس، قازاق ەڭبەكشىلەرىنە بىردەي كەلگەن باقىتسىزدىق قوي. امان بارىپ، cay قايت. داۋىل ەندى جەتىمدىك كورمەس، ءوزى دە جىگىت بولىپ قالدى. قورعانشى بولا جۇرەرمىز. مىناۋ ءبىراز عانا سۋحار مەن قانتتى جولىڭا ازىق ەت. مىناۋ حاتتى مەنىڭ ميحايلىم مەن ۆلاديميرىما سالىپ جىبەر. سەندەر سۋىت ءجۇرىپ، جاقىن باراسىڭدار عوي، ءتىپتى كەزدەسىپ تە قالارسىڭ — دەدى، ءبىراز ۇندەسپەي وتىرعاننان كەيىن اڭگىمەنى اننا يۆانوۆنا باستاپ.
— قاراعىم جانتاس، — جانقيا اپاي جالقى كوزىنىڭ جاسىن سىعىپ الدى. — مىناۋ تەرى قولعاپتى ساندىعىڭا سالشى. ول جاق سۋىق بولادى دەيدى عوي. داۋىل جايلى قام جەمە، مەن ەندى ەشقايدا جىبەرمەيمىن. بۇگىن-اق كوشىرىپ الار ەم، اناۋ پەشى تۇسكىر...
— مىنانى دا قوسا سالىڭىز، — نادەجدا پەتروۆنا شاعىن عانا قىزىل تۇيىنشەكتى ۇسىندى. — ۇستارا مەن اينا، سابىن مەن ءاتىر ساتىپ العان ەدىم. ءبىر كىتاپتى قوسا ءتۇيدىم. ءوزىڭىز شالا تانىعانمەن، بىرەۋگە وقىتىپ تىڭدارسىز. مىناۋ كىتاپتى جارقىنعا بەرىڭىزشى، مەن كەزدەستىرە الماي-اق قويدىم.
— راقمەت، — اكەم نارسەلەرىن ساندىعىنا سالىپ بولدى دا، ورنىنان كوتەرىلدى. كۇن بويى كۇيبەڭدەپ، ءجۇزىن مەنەن نەگە تاسالاي بەردى دەسەم، جىلاپ العان ەكەن عوي. — مىناۋ مەنىڭ تەنتەگىم بىرىڭە ەمەس، بارىنە امانات. باسقا نە ايتايىن. سەندەر كۇلمەڭدەر ماعان. كوزىمدەگى جاس ەمەس ىزا. ارماندامىن. اناۋ قارا دوڭىزدان كەك قايتارماي بارامىن. مەنى قويشى، كوپپەن كورگەن ۇلى توي. مىناۋ تەنتەك تىم جاس قالدى-اۋ.
— ءسىز كەلگەنشە داۋىلدى عالىم ەتىپ شىعارام، — نادەجدا پەتروۆنا مەنى قۇشاعىنا قىسىپ، كۇرسىندى. — اتانيازدان قالاي ەش الۋدىڭ شەشىمىن ءوزىڭىز مايداننان الا قايتىڭىز. حالقىم دەگەن ەر ازاماتتىڭ ورىس، قازاعىن تۇگەل مايداننان تاباتىن بولدىڭىز عوي.
— يا، دۇرىس ايتاسىز. داۋىلىمدى عالىم ەتەم دەيسىز بە؟ ءسويتىڭىزشى. عالىم بولعان سوڭ جانتاس بونداردى ۇمىتىپ كەتپە، حات جازىپ تۇر، ءاي، تەنتەك! — كوز الدىندا قازىرگى تەنتەك داۋىل ەمەس، عالىم داۋىل تۇرعانداي اكەم ماعان قۇمارتا كۇلىپ قارادى دا، ەكى بۇكتەلگەن كونۆەرتتى ۇسىندى. — داۋىلجان، مىناۋ ناعاشىلارىڭنىڭ ادرەسى ەدى، جوعالتپا. مۇمكىن عالىم بولىپ شىققان سوڭ ىزدەپ بارۋعا تۋرا كەلەر. عالىم بولدىم دەپ شالقايىپ كەتپە، بالام. نادەجدا پەتروۆنا مەن جارقىن اعاڭ سياقتى قارا بۇقارانىڭ قامىن ويلا.
— اكە، اكە، — جاسىقتىق ەمەس جان اشۋىنىڭ جاسىنا قانشا بۋلىقسام دا، سول ءبىر زەكۋدەن بىلاي جاسىمدى جانىمنان توگىپ جاپا شەگۋدە ەدىم. الگىدە اكەمنىڭ ءوز كىرپىگىنەن كورىنگەن ءىرى مونشاقتاردان كەيىن ءتوزىپ تۇرا المادىم دا اكەمنىڭ تىزەسىن قۇشاقتاپ ەڭىرەپ قويا بەردىم. — اكە، ءسىز شىن كەتەسىز بە؟ مەن شە، مەن؟ مەن قالمايمىن، پاروحودقا بىرگە مىنەمىن. الا كەتىڭىزشى، اكەجان! اكەمدى الساڭدار بىرگە بارامىن دەپ ارىز بەرگەمىن گۋبەرناتورعا. بىرگە بارامىن. ولسەم بىرگە ولەمىن.
مەنىڭ ەكەۋىمدى باستا سەرەجا عانا قوستاعان ەدى. بارا-بارا اكەمنىڭ وزىنەن وزگەلەر تۇگەل قوسىلىپ، كازارما ءىشىن ءبىراز كۇڭىرەنتىپ الدى.
— ءايت، نە سويلەپ تۇرسىڭ! — اكەم تاعى دا زەكىپ تاستادى. — قايداعى ءولىمدى شاقىرىپ. ولمەيمىن مەن. سەن بالا اقماق بولما. مەن قالامىن دەگەنمەن قالدىرمايدى دا، سەن بارامىن دەگەنمەن ىلەستىرمەيدى. ءبارىبىر ەكەۋمىزگە اجىراسۋعا تۋرا كەلەدى. جىلاساڭ وسىندا ەڭىرەپ-ەڭىرەپ ال دا، دالاعا شىققان سوڭ قايتالاۋشى بولما! پاروحود باسىندا كەشەگى اتانياز مىرزا دا جۇرگەن شىعار. دۇشپانىمنىڭ كوزىنشە جاس توگىپ، جاسىما. سەن ءوزىڭنىڭ جىگىت ەكەنىڭدى بىلەسىڭ بە؟ ءقازىردىڭ وزىندە-اق مەنىڭ كەۋدەمنەن كەلىپسىڭ. ۇقتىڭ با، جىلاما ەندى جىگىتىم!
— ۇقتىم، اكە، ۇقتىم.
مەن كوزىمدى جۇدىرىعىممەن ءسۇرتتىم دە، ەندى وكسىگىمدى باسۋعا تىرىستىم. اكەمنىڭ قالا المايتىنى دا، مەنىڭ ىلەسىپ بارا المايتىنىم دا راس. اجىراسۋعا تۋرا كەلەدى. اۋىر! ءبىراق جاۋ الدىندا جاس توگۋ ۇيات. «ەر جىگىت جىلامايدى» دەگەن بولاتىن ميحايل يۆانوۆيچ. اكەم ءقازىر ماعان «جىگىتىم» دەدى. دەمەك، بالا ەمەسپىن! بالانىڭ دا، شالدىڭ دا جىگىت بولۋعا ۇمتىلاتىن ىنتىعىنان مەن دە اۋلاق بولماسام كەرەك. اكەمنىڭ الگى ءبىر ءسوزى مەنى ون ۇشتەن جيىرماعا ءبىر-اق كوتەرىپ تاستاعانداي. «جىلاماۋىم كەرەك، جىگىتپىن، جىگىت!» دەپ كۇبىرلەي بەردىم...
XIX تاراۋ. جان اشۋىنىڭ داۋىلى
...ادام قاباعىنىڭ اشۋىن قايتالاعانداي، كوپتەن بەرى تۇنەرىپ كەلگەن اتراۋ اسپانى ءتۇن بويى كوزدەن جاس توگىپ، كەلەر تانىن تەڭىزدەن سوققان داۋىلمەن باستاعان ەدى. ايدىن بەتى اۋماعىنا سىيماعانداي، ءدال ورتاسى كۇمبەزدەنە بارىپ، جار جيەگىنەن بيىكتەپ العان ەكەن. جارى الاسالاۋ جازىقتى كول-كوسىر ەتە توعىتىپ، كوز جەتكىسىز تەلەگەي-تەڭىزگە اينالىپتى. ەندى وسى ايماقتى ءبىرجولا جاۋىپ وتەردەي، جوتالانا كوتەرىلگەن كوك-الا تولقىندار ءبىرىن-بىرى اسىقتىرا قۋىپ، ءبىرىنىڭ ۇستىنەن ءبىرى بۇرقىراي، بورانداتا قارعىپ، ۋىسىنا ىلىنگەندى جۇلا قوپارىپ، توقتاۋسىز جوڭكىپ بارادى. قۇدىرەتتى كوك جويقىن ءبىرىن-بىرى كوتەرمەلەگەندەي، كۇركىرەي شۋلاپ، اق كوبىگىن اسپانعا لاقتىرا، اقىرا تەۋىپ وتكەن سايىن، جار كەمەرىن دە وپىرىپ تۇسەدى. تالاسوۆتىڭ مونشا جاعۋعا بەرمەيتىن قامىستارى دا، قارا ماي قۇيعان بوشكەلەرى دە تولقىن تەپكىسىندە توڭبەكشىپ بارادى. تولقىن اسپانعا ەلىكتەي مە، الدە اسپان تولقىندى قايتالاي ما، بۇگىن بىر-بىرىندە ۇقساستىق بار ءتارىزدى. كۇن بەتىن كولەگەيلەگەن قاراسۇر بۇلتتار دا، كەيدە اتتانا شاپقان باتىردى، كەيدە قوس قاناتىن كەڭ جازىپ، ۇشقالى تۇرعان قىراندى، كەيدە ساپىرىلىسا قايناپ، سارقىراپ جاتقان تولقىن كەسكىنىن بەينەلەپ، دايەكسىز وزگەرىپ، جەدەل كەشەدى. اتراۋ بەتى كۇمبەزدەنىپ، جوعارى كوتەرىلسە، اسپاننىڭ، قاراسۇر بۇلتى ءوز سالماعىن كوتەرە الماعانداي، بىردەن-بىرگە تومەندەپ، شوگە تۇسەدى. اسپان مەن ايدىن تولقىنىنىڭ اراسى تىم جاقىنداپ قالىپتى. ەندى ازدان كەيىن ءبىرجولا توعىسىپ كەتەردەي. تەڭىز داۋىلى وسى ەكى تولقىندى تەز توعىستىرماق بولعانداي، تالاسوۆتىڭ توزىعى جەتكەن ەسكى باتاعاسى مەن قۇلاۋعا بەت الىپ، قيسايا باستاعان كازارمالارىنىڭ قامىس شاتىرلارىن جۇلا، بالىق قابىرشاقتارى ارالاس، قۇم ۇيىرە، اجىلداپ، ەكىلەنە سوعادى. جەل ەكپىندەگەن سايىن تولقىن جوتاسى تىك شانشىلىپ، ءدال توبەسىندە اق شۇناق بوران وينايدى. تولقىندى بوران ۇستىندە كەيدە قاناتىمەن سۋ سابالاپ، كەيدە قايقاڭ ەتىپ، قالىڭ بۇلتقا سۇڭگىپ، مازاسىز ۇشقان ءبىر قۇس ءجۇر. مۇمكىن، ميحايل يۆانوۆيچتىڭ تاقپاقتاپ ايتا بەرەتىن «داۋىلپاز جىرىنداعى» داۋىل جاندى قۇس وسى شىعار. قانداي جۇرەكتى قۇس! اتتەڭ، مەنىڭ اتىمدى داۋىلپاز نەگە قويماعان دەپ ويلايمىن ىشىمنەن.
ول كۇنى جان اياعىن باسا الماس وسىنداي ءبىر دۇلەي ەدى. الايدا «وكوپ قازۋعا باراتىن جىگىتتەردى بىرەر ساعاتتىڭ ىشىندە اتتاندىرىپ ۇلگىرىڭدەر» دەگەن اسىعىس ءامىر بولىپتى. جيناقتاۋ پۋنكتىندە ورىن جەتپەگەندىكتەن مەنىڭ اكەمدى، قولىنان قاعاز الىپ، بىرەر كۇن ءوز كازارمامىزدا تۇنەتكەن-دى. ەندى تۋرا پريستانعا كەلەمىز. ماڭدايدان سوققان تەڭىز جەلى «بارما، بارما!» دەگەندەي، قۇلاقتى قاعا ايقايلاپ، كەۋدەمىزدەن كەرى يتەرەدى. جەل ايقايىن مەن وسىلاي تۇسىنەمىن دە، باياۋ ادىمدايمىن. «مەنىڭ ارىزىما گۋبەرناتوردان جاقسى جاۋاپ كەلىپ قالار ما ەدى، اكەم دە بوگەلە تۇسسە ەكەن»، دەپ ويلايمىن. ءبىراق ول بوگەلەر ەمەس. اعاش ساندىعىن يىعىنا سالعان كۇيى، ەشكىمگە ءتىل قاتپاستان، ەڭكەيە باسىپ، كەڭ ادىمدايدى. جەل وتىنەن دابىلدى ءبىر سىر تىڭداپ، وي ۇستىندە كەلە جاتقانداي. مەن باستا اڭعارماسام كەرەك. شىنىندا دا جەلدىڭ ءدۇرىلى عانا ەمەس، اشۋلى اسقاق كۇيدىڭ ءدۇبىرى ەستىلەدى ەكەن عوي. كەشە وسى كۇيدى «جالعىز ۇلى وكوپ قازۋعا الىنعان ءبىر انانىڭ شىعارعانى ەكەن» دەپ جارقىن اعاي تارتىپ بەرگەن ەدى. كۇي شىعارعان انانىڭ اتى ەسىمدە قالماپتى. مۇمكىن، ءتىپتى دينا انامىزدىڭ «نابورى» شىعار سول ءبىر كۇي. كىم شىعارعان بولسا دا جان اشۋىنىڭ داۋىلى بار-دى بۇل كۇيدە. كۇي كەيدە ەل باسىنداعى مۇڭ-زاردى بايانداپ، ەگىلە سويلەسە، كەيدە ەلدى نالىتۋشىلارعا قارعىس ايتىپ، ەندى بىردە «ەڭسەلەرىڭ تۇسپەسىن، تۇتاسا توپتالىپ، تۇگەل قيمىلداساڭ جاۋىزدىق الەمىن تۇپكە تارتىپ تۇنشىقتىرار كۇشتى تاسقىنسىڭ!» دەپ، ەرەۋىلگە شاقىراتىن ءتارىزدى...
پريستان ماڭى قالىڭ جان ەكەن. ارتتارىنا تىركەلگەن بارجىلارى بار ءۇش پاروحود قاتارلاسا قالىپتى. كۇي ماناعىدان دا گورى كۇمبىرلەپ، انىعىراق ەستىلەدى. مەن ورىنداۋشىنى كەرمەك بوپ موينىمدى سوزامىن، ءبىراق، بايقاي المايمىن. تەگى بۇل كۇيدى تەك دومبىراشى عانا ەمەس، قاباعى تاستاي تۇيىلگەن سوناۋ قالىڭ توپ ءارقايسىسى ءوز جۇرەگىمەن ويناپ تۇرعان بولۋعا ءتيىستى. مۇمكىن، مەن دە، مەنىڭ اكەم دە اشىنعان جاننىڭ ارمانىن بايانداعان اسقاق كۇيدى جۇرەك پەرنەسىندە ويناپ كەلە جاتقان شىعارمىز. قالىڭ توپتىڭ جۇزىنەن دە جان داۋىلىنىڭ تاسقىنى بايقالادى. تىم جۇپىنى كيىنگەن جىگىتتەر جاماۋلى الاشا قورجىندارىن يىقتارىنا سالىپ، پاروحودقا ءمىنىپ جاتىر. الدەن-اق ۇرەيلەرى ۇشىپ، بىلاۋلانا قالعان ۇياڭقى، جاسىق كوزدەر دە، «اتتەڭ!» دەگەن جان اشۋىنىڭ جارقىلىنداي جالىندى كوزدەر دە، ەڭكەيۋگە تايانعان ەگدە دە، مەنەن بىرەر جاس قانا ۇلكەن ەرەسەكتەر دە، كۇركىلدەپ جوتەلگەن بۇكىر دە، شويناڭداعان اقساق تا بار بۇل توپتىڭ ىشىندە. وسىنداعى ءاربىر كوز، ءاربىر قيمىل انا كۇيىنىڭ ءاربىر ىرعاعىن قايتالاپ تۇرعانداي. جۇپىنى كيىنگەن، جىرتىق كۇپىلى وسى توپتى، جارقىن اعايدىڭ تىلىمەن ايتقاندا «اق پاتشانىڭ قۇرال بەرۋگە سەنبەيتىن وگەي سولداتتارىن» ارقانمەن قورشاپ، پوليسەيلەر ءجيى-جيى تۇرىپ العان ەكەن، مۇرتتارى دا تىم تىكىرەيە قاپتى. ارقان سىرتىندا داۋىلدى كۇنگى تەڭىز تولقىنىنداي، كەيدە لاپ بەرىپ ىلگەرى ۇمتىلسا، كەيدە، كەنەت كەيىن سەرپىلىپ كۇيىنگەن اتا-انا مەن اعايىن-تۋمالار تۇر. قورشاۋدىڭ تەك سىرتى عانا ەمەس، ءىشى دە تۋلاعان تولقىن ءتارىزدى. كۇي ىرعاعى قيمىلعا ءدال كەلىپ قالا ما، ايتەۋىر قيمىل مەن كۇي ىرعاعىندا ءبىر تۇتاستىق بار ءتارىزدى. كۇي ءبىر كەز سىڭسي سويلەپ، باياۋ ەستىلگەن ەدى، تولقىندار دا ارالارىن شالعاي سالىپ، الىستاي بەردى. «اكەجان-اۋ، اكەجان، پاناسىز قالدىم، ارتىڭدا...»، «جالعىزىم-اۋ، جالعىزىم، ەندى قاشان كورەمىن؟» دەپ زار جىلاعان نالىستار دا ەستىلىپ قالدى. ءبىراق كۇي ءتىلى كەنەت وزگەرىپ كەتتى. ەندى ەگىلە بەرمەي، ەڭسەسىن بيىك كوتەرە دۇبىرلەي باستادى. الگىدە عانا ءبىرى ىشكە، ءبىرى سىرتقا قاراي لىقسىپ، ارالارى ءبىراز قاشىقتاي تۇسكەن ادام تولقىنى كەنەت، ارقان قورشاۋدى دا، سول ارقاندى ۇستاپ تۇرعان مۇرتتى كەرەگەنى دە باسا جانشىپ، ءبىرجولا قوسىلىپ كەتەردەي، قايتادان لاپ قويدى. «يا، ءسات، قوسىلسا ەكەن ەكى تولقىن، قۇلاتسا ەكەن، مىناۋ مۇرتتىلار كەرەگەسىن!» دەپ تىلەگەن ەدىم. ءبىراق امال نە، تولقىندار تەك ءسال توعىسىپ باردى دا، قايتادان كەيىن سەرپىلدى. كۇي دە، جان داۋىلىنىڭ ەكپىنىمەن تولقىعان ادام تولقىنى دا ماناعى ءبىر ىرعاق پەن قيمىلدى ءجيى-جيى قايتالاپ، بىردە لىقسىسا، بىردە لاپ قويىپ، ۇمتىلۋمەن بولدى. الىستان قاراعاندا بۇل كورىنىس تەك قانا تولقىن ەمەس، ءوز جولىندا كەزدەسكەن تاۋدى اۋدارىپ اكەتەر ادام جانىنىڭ تاسقىنى ءتارىزدى...
ءبىز پريستاننىڭ ءدال تۇبىنە كەلىپ قالعان ەدىك. الدىمىزداعى تەرەڭ ساي سۋعا تولىپ كەتكەن ەكەن. ەندى وڭعا بۇرىلىپ، اينالىپ وتۋگە تۋرا كەلدى. سوناۋ ادام تولقىنىنىڭ ىشىنە ەنۋگە «باتىرىپ جىبەرەر» دەپ جۇرەكسىنگەندەي، جولىمىزداعى بيىكتە ورىس، قازاعى ارالاس از عانا بىرەۋلەر ۇرپيىسە قالىپتى. تاماق استىنان تانىپ تاستاعان فۋراجكالارىن ەدىرەيتە كيىپ، يىقتارىنا پوگون قاداعان جالتىر تۇيمەلىلەر دە بار كورىنەدى. جالپاقتىعى قارىستاي، كوك ماقپال بەلبەۋىن كۇمىسپەن قاپتاتىپ، موينىنا التىن دوڭگەلەك اسىنعان قارىندى ءبىر قازاق تۇر. مۇمكىن، اكەمدى قالدىرۋ تۋرالى ارىز ايتا بارعان كۇنى مەنى تابالدىرىعىنان اتتاتپاعان اۋىلناي وسى شىعار. تۇنەۋگى ادام بازارىنىڭ الىپساتارلارى - اتانياز بەن قاسقىربايدى دا وسى ماڭنان بايقاپ قالدىم. جۇزدەرىندە ابىرجۋ بار ءتارىزدى بۇلاردىڭ. جاعاداعى جاندى تولقىندار مۇرتتى كەرەگەلەردى تەۋىپ وتكەن سايىن، كۇبىر-كۇبىر سويلەسىپ، ۇرپيىسە قالادى. جالتىر تۇيمەلىلەر وسى ماڭدى تورىپ جۇرگەن اتتى پوليسەيلەرگە الدەنەندەي جارلىقتار بەرەدى. شابا جونەلگەن اتتىلار قامشىلارىن ءۇيىرىپ، قالىڭ توپقا ارالاسادى. شاڭ-شۇڭ داۋىستار ەستىلەدى.
يرەلەڭدەگەن جالعىز اياق جول ۇرەيلىلەردىڭ ءدال تۇبىمەن جۇرەدى ەكەن. جاقىنداپ بارعاندا اكەم اعاش ساندىعىن وڭ يىعىنا اۋىستىرا سالىپ، ەكپىندەي جۇگىرگەن ەدى. شودىرايىپ كەتكەن كۇرەڭ جەلكەلەرىن بىزگە توسىپ، جولدىڭ جيەگىندە تۇرعان اتانياز بەن قاسقىربايدى ساندىعىنىڭ بۇرىشىمەن قاعىپ-اق ءوتتى. جار جيەگىنەن كوز الماي، ابايسىز تۇرعان مىرزالار قۇلاپ ءتۇستى. ولار عانا ەمەس، اكەمنىڭ ءوزى دە وماقاسا جىعىلدى. يىعىنداعىسى دا ۇشىپ كەتتى. ءبىراق، قالىڭ تاقتايدان ىستەلگەن ساندىق سىنا قويماعان ەكەن. اكەم تەز كوتەرىلدى دە، ساندىعىنا قول سوزا بەردى. بىرەۋلەر جەلكەلەرىنەن قان ساۋلاعان اتانياز بەن قاسقىربايدى سۇيەمەلدەپ، ەندى بىرەۋلەر اكەمە تاپ بەردى. وسىنى سەزگەندەي اكەم اعاش ساندىقتى تىم جەدەل، باسىنان اسىرا كوتەرىپ، جالت بۇرىلدى دا، قاسقىربايلار قورعانشىسىنا قارسى ۇمتىلدى. توبەلەرىنەن تاستاپ جىبەرەتىن ءتۇرى بار. اكەم ىلگەرىلەپ بارادى. كوزىنە قان قۇيىلىپ، ابدەن تۇتەپ السا كەرەك، شەكەتامىرلارى كوگەرىپ كەتكەن ەكەن، بۇكىل دەنەسى قالش-قالش ەتەدى. الگىدە عانا بۇنى ءتۇتىپ تاستاماق بولىپ، تۇرا ۇمتىلعان مىرزالار جۇزدەرى قۋقىل تارتىپ شەگىنە باستادى. ءبىراق اكەم توقتار ەمەس، تاعى دا بىرەر ادىمداپ، ساندىعىن ەندى عانا لاقتىرۋعا ىڭعايلانعان ەدى، كەنەت، مازاسىز سىزعىرىق داۋىسى ەستىلدى دە، قىلىشتارى جارقىلداعان اتتى پوليسەيلەر ۇرەيلەنگەن توپتىڭ الدىنا قابىرعا بوپ تۇرا قالدى. اتتىلاردىڭ ءبىرى قىلىشىن كوتەرگەن بويى ىلگەرى ۇمتىلا بەردى، ءبىز دە شىر-شىر ايقايلاپ اكەمنىڭ الدىنا قورعان بوپ تىزىلە قويدىق. ءىنىسىنىڭ ءتوسىن جاۋىرىنىمەن جاۋىپ جانقيا اپاي تۇر. ەكى قولىمەن اكەمنىڭ توبەسىن قورعاپ، الاقاندارىن جازىپ العان ەكەن. قىلپىلداعان قىلىش ءجۇزىن جالاڭ الاقانىمەن ۇستاي الۋدان تايار ەمەس. داۋىسى تارعىلدانىپ، ايقايلاپ سويلەيدى.
— كوزىمىزدى اعىزعاندارىڭ جەتپەي، ەندى باسىمىزدى شاپپاق پا ەدىڭدەر. كانە، كەل، ۇمتىلىپ كور... ۋا، كەلىڭدەر بەرى. ولتىرسە بىرگە ءولتىرسىن، ءبارىمىزدى.
جانقيا اپاي جاعاداعىلارعا قولىن بۇلعادى. بۇنى ءتۇسىندى مە، جوق پا، پريستان ماڭىنداعى قالىن توپتان قىرىق-ەلۋلەگەن ادام بىزگە قاراي جۇگىردى. ءدال وسى كەزدە اتتى پوليسەيلەر «قابىرعاسىنىڭ» سىرتىنان: «توقتات، توقتات!» دەگەن وكتەم داۋىس ەستىلگەندەي بولىپ ەدى، يىعىنا شوق قاداعان، ماناعى جالتىر تۇيمەلىلەردىڭ ءبىرى ىلگەرى شىعىپ كەلەدى ەكەن. ول قىلىش ۇيىرگەن سولداتقا وڭ قولىن ءبىر سەرمەپ، بۋىرىل مۇرتىن شىيىرىپ الدى دا، كۇلە سويلەدى. اۋەلگى كەزدە داۋسىن جەل قاعىپ ەسىتتىرمەپ ەدى، مۇرتتى مىرزا ەندى ايقايعا كوشتى.
— سەنىڭ اتىڭ جانتاس قوي. تىم اشۋلى ەكەنسىڭ. ەكەۋمىز ەندى تۇتەمەي، تىلگە كەلىسەلىكشى. اناۋ مىرزالاردىڭ جەلكەسىنەن قانىن اعىزىپسىڭ. قاسقىرباي مىرزا ءتىپتى اۋىر جارالى. بايقاساڭ ەدى، مۇنىڭ نە؟
— مەن عانا ەمەس، تالاسوۆتى دا تانيتىن شىعارسىز؟
— تانىيمىن، ارينە تانىيمىن.
— تانىساڭىز بولعانى. تۇرماسىن مەنىڭ جولىمدا.
— ءا، سەن بايقاماي قاعىپ كەتكەن ەكەنسىڭ عوي؟ باي قاۋىن كەرەك ەدى...
— بايقاماعانىم دا راس، مۇكى تيگىزىپ الدىم. بايقاپ ۇرسام مىيىن اعىزار ەدىم. ەندى كەزدەسسەك بەلدەسەمىز دەگەن سەرتىمىز دە بولاتىن. ارينە، ساندىعىمنىڭ قاسقىربايعا تيگەنى قاتەلىك بولعان...
— ەسكى كەكپەن شەكتەسكەن سەرت دەيسىڭ عوي؟
— مۇمكىن. بۇل جايدان ءسىز دە حاباردار ەكەنسىز، ءا؟
— مەن كەش ەستىدىم. ءبىراق، سول ءبىر كۇنگى سوققىدان اتانياز مىرزا ءبىر جىل بويى ەمدەلىپ، زورعا ادام بولىپتى. كەڭسىرىگىنە سالعان تاڭبانىڭ ءىزى ويىلىپ، ءالى تۇر.
ەندى ەسكى كەكتى ۇمىتقان ءجون، جىگىت. ال، ەندى وسى تۇرىسىڭ نە؟ اعاش ساندىقپەن كىمدى جويماقسىڭ؟ ءومىر كۇتىپ مىناۋ تۇرعان اتتى پوليسيانى كوردىڭ بە؟
— كورىپ تۇرمىز، مىرزا، — جانقيا اپاي ەندى ەكى ءبۇيىرىن تايانىپ، ىلگەرى ۇمتىلا بەردى، — ءامىر كۇتىپ، دايىن تۇرعانى راس. سوندا ءسىزدىڭ شاپتىرتاتىنىڭىز كىم؟ اق پاتشانىڭ قىلىشتى سولداتى «كۇرەكتى سولداتىن» شاپپاق پا؟ تالاسوۆتار ءبىزدىڭ كوزىمىزدى اعىزسا دا، ادامىمىزدى ولتىرسە دە تۇك ەمەس، ال تالاسوۆتاردىڭ ساندىق قاعىپ جەلكەسى جىرىلسا ەل باسىنا قىلىش ۇيىرەسىز. بەرىڭىز ءامىرىڭىزدى. مىنا ءبىزدىڭ ءبارىمىزدى تۇگەل شاپسىن. كۇش سەنىڭ قولىڭدا، مىرزا!.. ءبىراق، سەن قىلىش كوتەرەر بولساڭ، اناۋ توپ سىرىق كوتەرمەي قالمايدى، ونى دا ەسكەر!قۇ.
— ءسىز قاتەلەسەسىز، — جالتىر تۇيمەلى ءسال شەگىنىپ بارىپ، بۇل جولى دا ىشكى ىزاسىن جاسىرا، وتىرىك كۇلە سويلەدى، — ونداي ءامىر بەرمەيمىن. ۇلى پاتشانى قورعاعالى بارا جاتقان ادامدارعا ءجابىر ەتكىم كەلمەيدى. ايتىڭىز اناۋ جىگىتكە، تەنتەكتىك ەتىپ، بۇلىك سالماسىن...
— ۇكىمەتكە قارسى بۇلىك شىعارعان ەشكىم جوق، مىرزا!..
مەن سالت اتتىلار قاتارىنا كوز تاستاپ ەدىم، ءبارىنىڭ دە قولدارى قىلىش سابىندا تۇر ەكەن. بۋىرىل مۇرتتى جالتىر تۇيمەلى «ءا» دەسە بولعانى، اسپانعا ءبىر-اق كوتەرىپ، ۇيىرە شابار ءتۇرى بار. مىنا بىزگە تاپ بەرگەن اتتىنى دا ەندى عانا اڭعاردىم. بۇل اساۋباي تەنتەكتىڭ «اراقتى سونىڭ وزىمەن بىرگە ءىشتىم» دەپ ماقتان ەتىپ جۇرەتىن دوسى — «مىسىقمۇرت» ەكەن عوي. «مىسىقمۇرت» الگى قاسقىربايدىڭ تۋماسى. شىن اتى مىڭدىباي ەكەن. وتىزعا كەلگەنشە ساقال-مۇرتى بولماعاندىقتان جۇرت ونى كەلەمەج ەتىپ «كەمپىرباي» اتاپتى. وسى مازاقتان قۇتىلماق بولعان مىڭدىباي مۇرت قويعان ەكەن. ودان دا ابروي تابا الماپتى. بار-جوعى قىرىق-وتىزدان اسپايتىن جيرەن قىلشىق بۇكىل ەلدى ءبىر شىبىقپەن ايدايتىن قاتاڭ پوليسەيدىڭ ءوز تارتىبىنە دە كونبەي، ىرگەسىن عانا ەمەس، ۇشىن دا بىر-بىرىنە جۋىتپاي، مىسىقتىڭ مۇرتىنداي تىكىرەيە قالىپتى. جۇرت ەندى «مىڭدىبايدى» دا، «كەمپىربايدى» دا ءبىرجولا ۇمىتىپ، «مىسىقمۇرت» اتايتىن بولىپتى. سول «مىسىقمۇرتتىڭ» جالپى بەت بەينەسىندە ادامعا ۇقساستىق شامالى ما دەپ قالدىم. ءومىر ەسىگىن اشپاي تۇرىپ-اق اسا ءبىر اۋىر سوققى جەگەندەي ىشكە قاراي تىم وپىرىلا بىتكەن اۋزىنىڭ ۇستىندەگى ساڭىرايعان ەكى ۇڭگىردى بىتەي سالسا، مۇرىن مەن بەتىنىڭ شەكاراسىن اجىراتىپ الۋ دا قىيىنعا سوعار ەدى. جاراتىلىسىنان ءجابىر كورگەن سول مۇرىن بەينەسىنىڭ كەمتىگىن تولتىرۋ ءۇشىن كومەككە ۇمتىلعانداي، سۇيىرلەنە بىتكەن ۇزىن يەگى جوعارى قاراي قايقايا قاپتى. دايەكسىز شەگىر كوزدەرى ءقازىر-اق شاتىناپ، سىنىپ كەتكەلى تۇرعان شىنى ءتارىزدى. ماڭداي سۇيەگى دە سالماقتى ءبىر نارسەگە سوعىلعانداي، قاباق دەڭگەيىنەن الدەقايدا كەيىن شەگىنىپ كەتىپتى.
اكەم ءتىل قاتپادى. اتتى پوليسەيلەر قاتارىن اعى قانتالاپ كەتكەن، قىيىق كوزىمەن ءبىر ءسۇزىپ ءوتتى دە، تەك «اتتەڭ!» دەگەندەي اۋىر كۇرسىنىپ، كەرى اينالدى. ءبىر جاعىنان اقىل ايتقانسىپ، ەكىنشى جاقتان كۇش كورسەتىپ تۇرعان بۋىرىل مۇرت اكەمنىڭ جاعاداعى توپتى ەرەۋىلگە شاقىرماي، — تىنىش كەتكەنىنە قۋانىپ تا قالسا كەرەك.
— ءسويتىپ جىگىت، اقىلىنا كەل. ۇلى پاتشانىڭ ۇلىلىق مارتەبەسىن كوتەرىپ قايتقان قۋانىشتار ۇستىندە كەزدەسەلىك، — دەدى سوڭىمىزدان قول بۇلعاپ.
— كەزدەسەرمىز. ءبىراق...
اكەم ارتىنا دا بۇرىلمادى، پىكىرىن دە اياقتامادى، ساندىعىن يىعىنا سالدى دا پريستانعا قاراي اياڭدادى. «ءبىراق»... دەگەن العاشقى ءسوزىن عانا ايتىپ، وزگەسىن كومەيىندە ساقتاپ قالعان سويلەمىندە ءبىر ءزىل جاتقان بولۋعa ءتيىستى. ءبىز ەندى ارقان سىرتىنداعى توپقا ارالاسا باستادىق. دۋ-دۋ سويلەپ، دايەكسىز قوزعالعان ادام تولقىنى ءبىزدى كەيدە ىلگەرى قۋسا، كەيدە شىرق ءۇيىرىپ، قايتادان سىرتقا ىسىرىپ تاستايدى. بىرەۋلەر ەگىلە جىلاپ، ەندى بىرەۋلەر ەكىلەنە سويلەپ، داۋرىعا قالىپتى. كىمنىڭ نە ايتىپ جاتقانىن دا اڭعارىپ بولار ەمەس. اكەم ەندى ساندىعىن جەرگە قويدى دا، ماڭدايىنداعى تەرىن بىلەگىمەن ءسۇرتىپ، بىزگە بۇرىلدى.
— ال ەندى قوشتاسالىق. مىناۋ كوپتىڭ اراسىندا قىسىلىپ قالارسىڭدار.
— قوش، امان بارىپ، — جانقيا اپاي جىلامادى، تۋماسىن قاپسىرا قۇشاقتاپ، كۇرسىندى. — امان بارىپ، cay قايت، قاراعىم. كورىسكەنشە كۇن جاقسى بولسىن.
— اپا، — اكەم ماناعى اشۋىن ءالى باسا الماعان ەكەن. كوزىندە جاس تا، داۋسىندا ءدىرىل دە جوق، تەك سازارا قالىپتى، ىزالانا سويلەيدى، — قوش بولىڭىز، اپا. ەلدە قالىپ باراسىز، الگى يتكە سونشا قاتتى ايتپاۋىڭىز كەرەك ەدى عوي.
— شاۋىپ السىن تىلەسە، — جانقيا اپاي جالتىر تۇيمەلىلەر توبىنا ءبىر قاراپ الدى دا، ءىنىسىنىڭ ەكى قولىن كەزەك ءسۇيىپ، جۇزىنە ءۇڭىلدى. — ال، قوش اينالايىن. حات جازىپ تۇر، مىناۋ تەنتەك وقىيدى عوي.
— ال، تەنتەكتەر، — اكەم ەندى سەرەجا ەكەۋمىزدى ەكى قولتىعىنا قىسىپ، جوعارى كوتەردى دە، جۇزىمىزگە كەزەك ءۇڭىلدى، — كانە ەكى دوس، بىرىڭە ءبىرىڭ كومەكتەسىپ، تاتۋ جۇرىڭدەر. سەرەجا، سەن ەستيارسىڭ عوي، اقىل ۇيرەتە ءجۇر، مىناۋ تەنتەككە.
— اعا، ءبىز، — سەرەجا ەكەۋمىز اكەمدى موينىنان قۇشاقتاپ، باستا قاباتتاسا سويلەگەن ەدىك، كەيىننەن ءسوز كەزەگىن ول الدى، — اعا، ءبىز تاتۋ تۇرامىز. ءسىز رۇقسات ەتسەڭىز مەن داۋىلدىق جانىنا كوشىپ، ەكەۋمىز بىرگە تۇرايىق دەپ ەدىك.
— يا، بۇل قالاي، — اكەم سەرەجاعا تاڭدانا قارادى، — شەشەڭ جىبەرە مە سەنى؟
— جىبەرەدى. سوعىستا ولگەن اعايدىڭ سەمياسىن كوشىرىپ العان ەدىك، ءۇي تارىلىپ كەتتى دە، شەشەمنىڭ ءوزى رۇقسات ەتتى. اعا، ءسىز دە رۇقسات ەتىڭىزشى.
— مەنىڭ قارسىلىعىم جوق، — اكەم ءبىزدى ماڭدايىمىزدان ءسۇيدى دە، جەرگە ءتۇسىردى. — ءبىراق ەندىگى بيلىك جانقيا اپايدا. ال، قوش بولىڭدار، كەلەشەك عالىمدار!
— قوش، اكە، قوش!
— قوش، اعا، قوش!
اكەم بىزدەن كەيىن اننا يۆانوۆنا مەن نادەجدا پەتروۆنانىڭ قولىن قىستى دا، اعاش ساندىعىن يىعىنا سالىپ، ىلگەرىلەي بەردى. جاندى تولقىن ىشىندە توبەسى عانا قىلتىلداپ، بىردەن بىرگە ۇزاپ بارادى. ەندى اينالىپ ارتىنا دا قارار ەمەس. ءبىراق مەن اكەمنىڭ كەتەتىندىگىنە ءالى دە بولسا سەنبەيمىن. بىردە قالىڭ توپ اراسىندا توبەسى قىلتىلداپ بارا جاتقان اكەمە قاراسام، بىردە قالا جاققا كوز تىگەمىن. قالا جاقتان گۋبەرناتوردىڭ حابارىن كۇتەمىن. وسىلاي جالتاقتاپ تۇرعاندا اكەمنەن كوز جازىپ قالعان ەدىم، قالىڭ توپتى ۇزاق شارلاعاننان كەيىن عانا زورعا تاپتىم. تىم ىلگەرىلەپ كەتكەن ەكەن. ەندى ارقان قورعاندى ۇستاپ تۇرعان مۇرتتىلار «قابىرعاسى» ءسال اشىلدى دا، اكەمدى قورعان ىشىنە ەنگىزە ساپ، قايتادان قاۋسىرىلدى. ءبىز دە ۇمتىلا بەردىك. جاندى تولقىن ىلگەرى قۋىپ ارقانعا تامان اپارىپ تاستادى. اكەم ارقان ىشىنە كىرسە دە توقتار ەمەس، ءبىرجولا پاروحودقا ءمىنىپ تىنايىن دەگەن ادامداي ۇزاپ بەردى. ول ۇزاعان سايىن مەنىڭ گۋبەرناتوردان كۇتكەن ءۇمىتىم دە السىرەپ بارا جاتقانداي. ەندى «نەدە بولسا اكەڭمەن بىرگە كەت!» دەپ سوعادى جۇرەگىم. «رەتىن تاپسام ارقان استىنان وتە شىعايىن. سودان سوڭ پاروحودتىڭ ءبىر جەرىنە بارىپ تىعىلارمىن. اكەم تۇسەر كەزدە ءبىر-اق ءبىلسىن» دەگەن ويمەن ەڭكەيە بەرىپ ەدىم، شاعىنداۋ ءبىر قول بىلەگىمنەن شاپ بەرىپ ۇستاي الدى. جالت قاراسام باياعى جاسىل لەنتالى قىز ەكەن. جانىندا كارى اجەسى. «جىلامايمىن» دەپ اكەمە ۋاعىدا بەرە تۇرسام دا، ءدال وسى كەزدە كوزىمە جاس كەلىپ قالعاندى، ۇيالعاننان بەتىم ءبىر دۋ ەتتى. سول ەڭكەيگەن كۇيىم، قىزعا سەزدىرمەي، كوز جاسىمدى ءسۇرتىپ تاستادىم دا، باسىمدى كوتەردىم.
— راۋشان، — داۋىسىمدى داۋىل قاعىپ اكەتپەسىن دەگەن ويمەن ايعايلاپ، اسىعا سويلەدىم. — سەن نەعىپ ءجۇرسىن بۇل جەردە؟
— ناعاشىمدى...
جاسىل لەنتالى قىز ماعان زارىن جەتكىزىپ مۇڭىن شاققانداي شاعىن دەنەسىمەن تۇگەل سولقىلداپ، قاراقاتتاي مولدىرەگەن قاراشىعىنداعى جاستى سەلدەتە توگىپ، تومەن قارادى. مەن ءوز قاسىرەتىمدى ءدال وسى ءبىر سەكۋندتا ەستەن شىعارىپ جىبەردىم دە، جەتىم قىزدىڭ ماندايىن سۇيەپ، جۇباتۋعا تىرىستىم.
— جىلاماشى، راۋشان... مەن دە اكەمدى ۇزاتىپ، — ءسوزىمدى جەل ايداپ اكەتتى مە، الدە قالىڭ توپتىڭ شۋىلى جەڭىپ كەتتى مە، قىز ەستي الماي قالسا كەرەك، قايتالاپ سۇرادى. — اكەمدى دەيمىن، اكەمدى... قوي، جىلاما، راۋشان...
«قوي» دەپ كوڭىل بىلدىرسە ەكەن تۇسەتىن ادەت بويىنشا، راۋشان ەكى ۇشى عانا نارتتانا قالعان دوڭگەلەك اق جۇزىنە لايىق جىپ-جىيناقى قىر مۇرنىن ءجيى-جيى تارتىپ ۇزاق ەگىلدى. مۇڭدى قىزدىڭ قاينار جاسى تىرس-تىرس تامىپ، الاقانىمنىڭ ۇياسىن تولتىرىپ بارادى. «تامشىسى جەرگە اقپاسىن، باستىرمايىن اياققا» دەگەندەي مەن الاقانىمدى شۇڭقىرلاي تۇسەمىن. ءبىراق قىزبەن بىرگە ەگىلمەيمىن. ول جىلاعان سايىن شىيراي، شىنىعا تۇسەمىن. «سەن قىز ەمەسسىڭ، جىگىتسىن» دەگەن ميحايل يۆانوۆيچتىڭ اقىلىن ەسىمە تۇسىرەمىن. جانقيا اپايدىڭ ءسوزىن قايتالاپ: «جاۋ الدىندا جاس توكپە!» دەگىم كەلەدى دە، بوگەلىپ قالامىن. «جەتىمى جەتىم، ول راس. ءبىراق تا مۇنىڭ جاۋى كىم؟ وگەي بولا تۇرسا دا باي شەشەنىڭ قولىندا ەمەس پە؟ وندا مۇنىڭ جاۋى جۇپىنى كيىنگەندەر بولعانى. ەندەشە، اۋقاتتى شارۋانىڭ قىزى ءبىزدىڭ الدىمىزدا جاسىن توگىپ، جاسىقتىعىن كورسەتسىن. ءتىپتى ءوز الاقانىمداعى جاسىن دا اقتارا سالىپ، تاپتاپ نەگە كەتپەيمىن؟ جوق، بولمايدى. بۇل جاسىنان جەتىم بولىپ ەسكەن ادام ءۇشىن، ميحايل يۆانوۆيچتىڭ سوزىمەن ايتقاندا ەكى كارىنداعى كۇشىنەن وزگە ەشبىر مەنشىگى جوق. قازانعاپ اعاي ءۇشىن توگىلگەن جاس. «تەگە المايمىن، تەكپەيمىن» دەيمىن وزىممەن ءوزىم كەڭەسىپ. راۋشان شەشەسىنىڭ جۇزىنە قاراپ ەدىم، ونىڭ دا ەكى كوزى بىلاۋداي ەكەن. «ناعاشىم كەتىپ بارادى» دەپ راۋشان ەگىلەدى. «ال، بۇل كىسىگە جول بولسىن؟» دەپ ويلادىم ىشىمنەن.
— اجە، ۋا اجە! — جەل جاعىندا تۇرعان كەمپىرگە ءسوزىم دۇرىس جەتسىن دەپ ايعايلاپ سويلەدىم. — ءسىز نەگە جىلايسىز؟
— قاراعىم-اي، — كەمپىر كوز جاسىن كيمەشەگىنىڭ ۇشىمەن ءسۇرتتى دە، كۇرسىنىپ الدى. — قازانعاپ راۋشاننىڭ ناعاشىسى بولعاندا، مەنىڭ جاتىم با؟ تۋعان وزگە انا بولعانمەن، كۇتكەن انا ءوزىممىن. شەشەسى ءولىپ قالدى دا، بەس جاسىنان باستاپ ءوز باۋىرىمدا ءوستى. راۋشان ەكەۋمىزدە وسى قازانعاپتان وزگە كىم بار ەدى؟ بۇعان جىلاماعاندا كىمگە جىلايمىن، قاراعىم...
— اجە، اناۋ قاسقىرباي قۇداڭىزعا ايتساڭىزشى، قازانعاپ اعايدى الىپ قالسىن. بارىڭىزشى، اجە!
— بارمادى دەيسىڭ بە، قاراعىم. قاسقىرباي ەندى ءبىزدى نەعىلسىن. ءتىپتى امانداسپاي دا قويدى.
— اجە، مال بەرىپ نەگە ساتىپ المايسىڭ؟
— ءبىز سورلىدا مال بار ما، قاراعىم. مال يەسى قاسقىربايدىڭ قارىنداسى عوي. كەشەگى مەنىڭ جالعىزىم مىناۋ قاسقىرباي جاۋىزعا باقىتسىزدىققا بولا...
كەمپىر ءسوزىن اياقتاپ ۇلگىرمەي كيمەشەكتىڭ ۇشىن تىستەپ العان ەدى، جىلاپ جىبەرگەن ەكەن. انا مەن راۋشان ەندى تەك قازانعاپ اعاي ءۇشىن عانا ەمەس، ءبىرى بالاسىن، ءبىرى اكەسىن ەسكە ءتۇسىرىپ ۇزاق ەگىلىپ الدى. قاسقىرباي تۇقىمىنان كورگەن ءزابىرىن ايتىپ، الدەكىمگە مۇڭ شاققانداي. «سەن انا كەگىن تالاسوۆتان ىزدەسەڭ، ارمان اكەسى ءۇشىن اتاماندى جازعىرسا، ءبىز ارماننىڭ اكەسىنىڭ دە، اتاماننىڭ دا كەگىن قاسقىربايدان ىزدەيمىز. كۇش بىرىكتىرىپ بىرگە اتتانالىق»، دەگەندەي. ءوز اڭعارۋىمشا ءجابىرلى جاسقا تولعان بۇل كەزدەردە مۇڭ عانا ەمەس، تالاپ تا بار ءتارىزدى. مەن سول تالاپتىڭ سالماعىن سەزگەندەي اۋىر كۇرسىنىپ الدىم. «بۇلاردىڭ جاۋى مىناۋ جۇپىنى كيىنگەندەر ەمەس، وسى توپقا كىرۋگە باتا الماي، وڭاشالانىپ تۇرعان اناۋ تالاسوۆتار ەكەن عوي» دەگەن ءوز قورىتىندىمدى شىعاردىم دا، اكەمنىڭ ول كۇنگى ماعان ايتقان اقىل-تالابىن ەندى ءوز اقىلىمنىڭ جەمىسىندەي بۇلارعا جەتكىزىپ، جۇباتا باستادىم:
— اجە، راۋشان، جىلاماڭىزشى! جاۋ الدىندا جاس توگىپ، جاسىقتىق بىلدىرمەڭىزشى...
— دۇرىس ايتاسىڭ، ۇلىم، — كەمپىر جاسىن قۇرعاتتى دا، راۋشانعا بۇرىلدى، — يا، ەندى جىلاما قىزىم. كوزىمىز قىزارىپ بارسا، الگى كوكجال تاعى دا مازاقتار. جىلامايىق...
— جارايدى، قويدىم، اجە...
قىز اۋىر كۇرسىندى دە باسىن كوتەردى. كوز كەمەرىندەگى جاس سارقىلعانمەن جان وكسىگىن باسا الماعان ەكەن. ادەمىلىك ءۇشىن ادەيى قولدان ءتىزىپ قويعانداي، تىپ-تىك بىتكەن تىم ءجيى، ۇزىن كىرپىكتەرىنىڭ ۇشىندا مولتىلدەگەن ۇساق مونشاقتار عانا قالىپ قويىپتى. الاقانىمداعى جاستى توگىپ تاستاۋعا قىيماي، قىينالىپ تۇر ەدىم، ءتۇنىن جاڭبىرمەن وتكىزىپ، تاقىن داۋىلمەن باستاعان اتراۋ اۋاسى تىم سالقىن بولعاندىقتان كۇرتەمدى كيىپ شىققاندىعىم ەسىمە ءتۇستى دە، قۋانىپ كەتتىم. مۇڭدى قىزدىڭ كوز جاسىن باياعىدا ءوزى سىيلاعان كونفەت قاعازدارىنا ارالاستىرا سالدىم دا، اكەمدى ىزدەدىم. كوز جازىپ-اق قالعان ەكەنمىن، كەپ ادامنىڭ اراسىنان وڭايلىقپەن تاپتىرار ەمەس.
— ءسويت، شىراعىم، جىلاما، — كەمپىر ەندى ماعان بۇرىلىپ، ءسۇيسىنۋ مەن مۇسىركەۋ ارالاس، ماڭدايىمنان سىيپادى. — سەنىڭ دە اكەڭ كەتىپ بارادى عوي، بالام، قايتەسىڭ. تاعدىردىڭ سالعانىنا كونۋ كەرەك. ءوزىڭ اقىل توقتاتىپ، ادام بولىپ قالىپسىڭ. ءتۇپۋ-تۇپۋ، ءتىل-اۋزىم تاسقا دەيىنشى، شەشەن ەكەنسىڭ، بالام...
جالپى جاستارعا ءتان ماداق ءسۇيۋ جاعى مەندە وزگەدەن كورى دە باسىمىراق بولاتىن-دى. مەن كوبىنە ءوزىمدى ءوزىم اڭدىپ، ۇلكەندەرگە ۇقساۋعا، سولاردان ۇيرەنىپ العان قاناتتى سوزدەرمەن سويلەۋگە تىرىساتىنمىن-دى. مەنىڭ سوزىمدە دە، پىكىرىمدە دە وزىمدىكىنەن گورى وزگەنىڭ مەنشىگى مولىراق جاتادى. مۇنىم كەيدە وزىمدىك ويمەن قابىسىپ، جاراسىمدى بولا تۇرسا دا، كەيدە ءسابي دەنەمە شاقتىعى جوق اكەمنىڭ كيىمىن كيگەنىم ءتارىزدى، تىم ەرسى، لايىقسىز بولىپ شىعادى. راۋشاننىڭ اجەسىمەن سىرلاسۋ ۇستىندە مەن ءوز سوزىمدەگى ەرسىلىكتى ايقىنىراق اڭعارىپ قالدىم-اۋ دەيمىن. كەمپىردىڭ الگى ءبىر ماقتاۋى مەنىڭ ماداققۇمار سەزىمىمدى تىم-اق اسپانداتىپ جىبەرسە كەرەك، «ەندى شەشەندىگىمدى ودان دا گورى اسىرىپ، ابدەن تاڭداندىرايىنشى»، دەگەن ويمەن تەڭىزدىك قورىما ۇڭىلگەن ەدىم، ميحايل يۆانوۆيچتىڭ «تاعدىردى ادام جەڭۋگە ءتيىستى» دەگەن ءسوزى قاناتىن قومداپ، ەڭ وڭايدا تۇر ەكەن. قۋانىپ كەتتىم دە كەمپىرگە بۇرىلدىم:
— اجە، تاعدىر دەگەن ءسوز ەمەس، تاعدىرعا مويىن ۇسىنباي، قايتا وعان قارسى كۇرەسۋ كەرەك. ادام تاعدىردى جەڭۋگە ءتيىستى.
— استاپىرالدا، — الگىدە عانا مەنى ماقتاپ، ورىندى سوزدەرىمە ءسۇيسىنىپ تۇرعان كەمپىر، ەندى شوشىنىپ كەتكەندەي، جاعاسىڭ ۇستاي الدى.- كۇپىر بولاسىڭ، شىراعىم. ولاي دەمەشى. مىناۋىڭ بالا-شاعانىڭ اۋزىنا تۇسە بەرمەيتىن ءسوز ەكەن. تەگى ۇلكەندەردىڭ بىرىنەن قۇلاعىنا شالىنعان-اۋ!..
— راۋشان، — شىن ۇيالعاندىقتان ەكى بەتىم دۋ ەتە قالعان ەدى، وسىنى سەزدىرمەي، اڭگىمە تاقىرىبىن وزگەرتپەك بولدىم دا، راۋشانعا بۇرىلدىم، — قازانعاپ اعايمەن قوشتاسىپ قالايىن، قاي جەردە تۇر، كورسەتىپ جىبەرشى.
— انە، انە ناعاشىم، — قىز پريستان جاققا قول سوزدى. — جارقىن اعايدىڭ جانىندا تۇر عوي.
مەن راۋشاننىڭ نۇسقاعان باعىتىنا قاراپ ەدىم، جارقىن مەن قازانعاپ، ءبىز اتراۋعا العاش ورالعان كۇنى اتانياز ءامىرشىنى سۋعالاقتىرىپ جىبەرەتىن باياعى سارى جىگىت ۇشەۋى پريستاننىڭ تۇمسىعىندا تۇر ەكەن. جارقىننىڭ قولىندا دومبىرا، سول قولىنىڭ ساۋساعىن پەرنە ۇستىندە جەڭىل ويناتىپ، وڭ قولدىڭ ساۋساعىن سەرمەي سوعادى. دومبىرا سازىن جەل قاعىپ، بىزگە تالىپ قانا ەستىلەدى. بۇل ماعان تانىس سارىن — اناۋكۇنگى دومبىراشى انامىز شىعارعان كۇي بولۋعا ءتيىستى.
— ءجۇر. قازانعاپ اعايعا امانداسالىق، — مەن مانادان بەرى ەشبىر اڭگىمەگە ارالاسپاي، ءۇنسىز تۇرعان سەرەجاعا بۇرىلدىم. — ءجۇر، قوشتاسالىق.
— جىبەرمەيدى عوي ءبىزدى.
— ءقازىر مىناۋ ارقاننىڭ ىشىنە ءبىر جەرىنەن سۇنگىپ كەتەمىز. سودان كەيىن كوپشىلىك اراسىندا بايقامايدى.
— ال، وندا باستا.
— ءجۇر، كەتتىك.
مەن قالىڭ توپتىڭ ءبىرىنىڭ اياق اراسىنان ەكىنشىسىنىڭ قولتىق استىنان ءوتىپ، ىلگەرىلەي بەردىم. سوڭىمدا سەرەجا. ەندى ءبىر قاراسام راۋشان دا ىلەسىپ كەلەدى ەكەن. ارقان ىشىنە وتپەك بولىپ ءار جەرلەن باسىمىزدى سۇعامىز. ءبىراق وڭايعا تۇسەر ەمەس. قورعان ارقاندى قولدارىنا ۇستاپ، ءجيى-جيى تۇرىپ العان مۇرتتىلار يتەرىپ تاستايدى. ءبىز جىلجىي-جىلجىي پريستانعا تاياندىق. بۇل ارانىڭ ارقان قورعانى جىڭىشكەرە تۇسكەن ەكەن، شوقپىت كۇپىلى ەگەي سولداتتار بىر-بىرلەپ قانا پريستانعا كوتەرىلىپ بارادى. ءدال كىرەر اۋىزداعى ەكى بوساعاسىندا تۇرعان مىلتىقتى پوليسەيسكييلەر جۇپىنى كيىمدىلەردى قولدارىنداعى تاياقتارىمەن جاۋىرىندارىنا ءبىر-بىر شۇقىپ ەتكىزىپ جاتىر. ەڭ بولماسا اتتارىن دا اتامايدى، بەينەبىر قوي ساتىپ الۋشى ءتارىزدى، ادامنىڭ باسىن عانا سانايتىن بولسا كەرەك.
ءبىز وسى ارادا بوگەلىپ قالدىق. مۇڭلى زار مەن ايعاي-شۋ ماناعىدان گورى دە كۇشەيە ءتۇستى. ارقاننىڭ سولتۇستىك سىرتىندا بىرىنە-بىرى تەتەلەس، بەت-اۋىزدارىن سارى جارا باسقان تورت-بەس بالا ەڭىرەپ كەلەدى.
— اكەجان-اۋ، اكەجان! جاسىمىز ونعا تولماستان تاستاپ كەتتىڭ ارتىڭا. ەڭ بولماسا شەشە جوق. كىمنەن پانا تابامىز! كەتەر بولساڭ الا كەت، — دەيدى بالالار زار ەڭىرەپ.
ەڭىرەپ قانا قويمايدى، مۇرتتى پوليسەيلەردىڭ يتەرگەنىنە قاراماستان، وجەتتىك كورسەتىپ، ىلگەرى ۇمتىلادى. قالىڭ توپتىڭ قولتىق اراسىنان وتە شىعىپ، ءار جەردەن ءبىر جىلت ەتە قالادى. ارقانداعى توپ ىشىندە بارا جاتقان بۋىرىل ساقالدى قاريا شىرىلداپ جىلاعان سابيلەرگە جالت-جۇلت قارايدى. كىرپىگىندە جاس. سول قاباعىنىڭ ۇستىندە جۇدىرىقتاي ۇراسى بار ەكەن، كوزىن جاۋىپ كەتىپتى.
— قاراقتارىم-اي، — شال زار ەڭىرەگەن بالالارىنا قول سوزا بەرىپ ەدى، پوليسەيلەر كەرى يتەرىپ تاستادى. ۇرالى ادام ەندى قايتىپ ۇمتىلماي، زورلىقشىلارعا قارعىس ايتتى. — وبالدارىڭ اناۋ قاسقىربايلارعا بولسىن. مىناۋ يتتەردى كوردىڭ بە، ەڭ بولماسا ماڭدايلارىڭنان ءبىر سۇيۋگە دە رۇقسات ەتپەيدى...
— ما-ما، ما-ما!..
ارقانداعى توپتىڭ ىشىندە ۇرەيلى ءبىر سارى بالا «مامادان» وزگە ءسوز ايتپاي ەڭىرەپ بارادى. تەگى وسى بالانىڭ اناسى بولسا كەرەك، اق شاشىن كوكىرەگىنە جايىپ جىبەرگەن سارى كەمپىر ارقان سىرتىنان قول سوزادى.
— قاراعىم-اۋ، قاراعىم. الدىڭدا نەگە ولمەدىم. ون بەسكە جاسىڭ تولماستان، بۇعالىق سالدى-اۋ، موينىڭا. الپىسبايدىڭ اتانداي التى بالاسى ۇيدە قالعاندا، «اق پاتشانىڭ» قۇرىعىنا مەنىڭ جالعىز جەتىمىم ءىلىندى-اۋ! ادىلەت قايدا، ادىلەت؟ جىبەرىڭدەرشى، ەڭ بولماسا ءبىر ءسۇيىپ قالايىن.
كەمپىر ارقان سىرتىنداعى توپتى بۇزا-مۇزا بالاسىنىن دەڭگەيىنە جاقىنداپ، ىشكە قاراي ۇمتىلا بەردى. بۇل جەردە مامىرباي پوليسەي تۇر ەكەن.
— قاراعىم، قازاق ەكەنسىڭ. جىبەرشى، اينالايىن، اناۋ بالامدى ءبىر ءسۇيىپ قالايىنشى!
— ءاي، كەمپىر، — مامىرباي اق شاشتى انانى يىقتان شاپ بەردى دە، كەرى يتەرىپ تاستادى. — ءارى ءجۇر. وسى جۇرتتىڭ ىشىندەگى ءقادىرلىسى جالعىز سەنىڭ بالاڭ با ەكەن، ءا؟ مىنە، ءجۇرمىز عوي ءبارىمىز دە، اق پاتشانىڭ قىزمەتىندە.
— ۋا، قانىشەر، جىبەر دەيمىن.
الگىدە وڭىردەن قاقىراپ تۇسكەن جامان شاپانىن مامىربايدىڭ باسىنا جابا تاستاپ، كەمپىر قايتادان ۇمتىلدى. ءبىراق، مۇرتتى «قابىرعا» جىبەرە قويمادى. «مامالاپ» ەڭىرەگەن ۇرەيلى ەرەسەك ەندى ازدان كەيىن پريستان: داعى قالىڭ توپتىڭ اراسىنا كىردى دە، كوزدەن تاسا بولدى جالعىزىن كوزدەن جوعالتقان اق شاشتى انا زار ەڭىرەپ الاقتاي بەردى. مەن اياپ كەتتىم كەمپىردى. اناسىنا قوشتاسا الماي كەتكەن ۇرەيلى سارى بالا ماناعى ءبىر ۇمىتىلا باستاعان ويىمدى ەسىمە قايتا ءتۇسىردى. جالت ەتىپ قالا جاققا قاراپ ەدىم، گۋبەرناتوردىڭ شاپقىنشىسىن دا كورە المادىم. «ەندى نەدە بولسا ەسەبىن تاۋىپ، اكەممەن بىرگە كەتەيىن، الگى سارى بالادان بويىم الاسا ەمەس. ونى جىبەرگەن مۇرتتىلار مەنى توقتاتا قويماس. ءاتى-جونىن دە سۇرامايدى ەكەن عوي. ءتىپتى مىناۋ انانى زارلاتپاي، سول سارى بالانىڭ ورنىنا ءوزىم بارىپ، ونى كەرى قايىرايىن. نەسى بار، ول اناسىنىڭ جانىندا قالادى، مەن اكەممەن بىرگە كەتەمىن. كەمپىر مەنى ماقتاپ، العىس ايتا جۇرەدى. مۇنىما اكەم قارسى بولعانمەن جارقىن اعاي ريزالىق بىلدىرەر. اكەمدى دە، باستىقتى دا ۇگىتتەپ، وسىعان كوندىرەر» دەپ ويلادىم دا، كەمپىردىڭ جانىنا باردىم:
— اجە، ءسىزدىڭ بالاڭىزدىڭ اتى كىم؟
— اھ، — بەتىن تەرەڭ اجىم باسقان اقسارى كەمپىر شوشىپ كەتكەندەي، جالت ەتىپ، ماعان قارادى. كوپ جىلاعان بولسا كەرەك. كوزىنىڭ اعى قىزارىپ، داۋىسى دا قار لىعىپ قالىپتى. — ونى نە قىلاسىڭ قاراعىم؟ سەن دە بارا جاتىرسىڭ با؟ بىر-بىرىنە سۇيەۋ بولا جۇرىڭدەر.
— اجە، مەن ءسىزدىڭ بالاڭىزدىڭ ورنىنا بارىپ، ونى بوساتايىن دەپ ەدىم. اتى كىم؟
— اتى دەيسىڭ بە؟ اتى قوزىباق، — كەمپىر نۇرى سەنە باستاعان قىيىقتاۋ قوي كوزىنەن العاشقىدا السىزدەۋ ءبىر ءۇمىت ساۋلەسىن جالت ەتكىزدى دە، ارتىنشا سابيلىك اڭقاۋلىعىمدى مازاق ەتكەندەي، باسىن شايقاپ كۇلدى. — نيەتىن ادال، ازامات بولعالى تۇر ەكەنسىڭ، ۇلىم. ءبىراق مۇنىڭنان ەشنارسە ونبەس. قۇر سەرەيگەن بويىن بولماسا، ءوزىڭ مەنىڭ قوزىباعىمنان دا جاس ەكەنسىڭ. قوي، اۋرەلەنبە، قۇلىنىم.
— جوق، اجە، مەن بوساتامىن، ءسىزدىڭ بالاڭىزدى. قوش بولىڭىز. سەرەجا، قوش!..
— قوش، جولىڭ بولسىن، داۋىل باتىر!
سەرەجانىڭ داۋىسىندا دا كۇلكى بار، ەرەسەكتىگىن ءبىلدىرىپ، ءارى ورەسكىل، ءارى اڭقاۋ مىنەزىمدى مازاقتاپ تۇر. بايلانىسا كەتكەلى ءبىر ويلادىم دا، ۋاقىت وتكىزبەۋگە تىرىستىم. مانادان بەرى وتەر جەردى ىزدەپ كەلىپ، مەنىڭ «بارلاۋشى» كوزىم مامىرباي پوليسەيدىڭ اياعىنا توقتاعان ەدى. ۇزىن بويلى ادامنىڭ ونسىز دا تالتاق اياعى بۇل جولى اتان تۇيە ەتەرلىكتەي، تىم الشايىپ كەتكەن ەكەن. مازاقتاۋشى دوسىما اقىرعى رەت «قوش!» دەدىم دە، ەكى سىيراقتىڭ اراسىنان جىپ ەتە ءتۇستىم. سەرەجا قولىن سوزىپ ۇلگىرگەنشە مەن ارقان ىشىنە ەنىپ تە ۇلگەردىم. قالىڭ توپتىڭ كەزەكتى تولقىنى ءبىر قاققاندا مەنى پريستانعا اپارىپ-اق تاستادى. كىرەر اۋىزدا تۇرعان مۇرتتى پوليسەي قولىنداعى تاياعىمەن «بەس ءجۇز ەلۋ» دەپ ارقاما ءبىر شۇقىدى دا، ءارى قاراي وتكىزىپ جىبەردى. ەڭ بولماسا جۇزىمە دە قاراعان جوق. تەگى ماناعى سارى بالا سىياقتى بىرەۋ دەپ ويلاسا كەرەك.
پريستانعا شىققان بويدا مەنىڭ ىزدەگەنىم قوزىباق پەن اكەم بولعان-دى، ەكەۋىن دە كورە المادىم. قوزىباققا «سەنىڭ ورنىنا مەن بارامىن، كەرى قايت!» دەمەك بولسام، اكەمنىڭ كوزىنەن تاسالانباق بولامىن. «قوزىباقتىڭ ورنىنا مەنى جىبەرىڭىز» دەگەن رۇقسات سۇراۋ ءۇشىن ەڭ ۇلكەن باستىقتى ىزدەيمىن. ءبىراق تابا المايمىن. پريستانداعىلاردى پاروحودقا قاراي ايداپ بارا جاتقان مۇرتتى پوليسەيلەردىڭ قايسىسىنا تىلدەسسەم دە، ءسوزىمدى تىڭداماستان مەنى پاروحودقا تامان يتەرەدى:
— بار، بار، تەزىرەك. تەزىرەك مىنىڭدەر.
ەندى «قوزىباقتى بوساتا الماي قالامىن با؟» دەگەن قاۋىپ تۋا باستادى. «وسى بويىممەن جۇرە بەرۋىم ءجون بە ەكەن؟» دەپ ويلايمىن. جاعادا قالىپ قويعان سەرەجا مەن راۋشاندى دا تاستاپ كەتۋگە قىيمايتىن ءتارىزدىمىن. مەن ەندى پاروحودقا ەمەس، كەرى، جاعاعا قاراي ۇمتىلامىن. مۇرتتى پوليسەيلەردەن بويىمدى تاسالاپ، ەڭكەيگەن كۇيىم، جۇرتتىڭ ارا-اراسىمەن جارقىن اعايلارعا قاراي جىلجىپ كەلەمىن. مەن تەرلەپ-تەپشىپ، وكپەم ءوشىپ، جارقىندارعا تايانعاندا مۇرتتى «كەرەگەلەر» پريستان كەمەرىنە كەلىپ قالعان ەكەن. «اق پاتشانىڭ» وگەي سولداتتارى پريستانعا تۇگەل ءمىنىپ ۇلگىرىپتى دە، ماناعى ارقان سىرتىنداعىلار ەندى مۇرتتى «كەرەگەلەرگە» لاپ قويىپتى. ارقان ۇستاعانداردى يتەرە تاستاپ، ءبارى تۇگەل مىنۋگە تىرىسادى.
— ۋا، جىبەر، اقىرعى رەت قوشتاسىپ قالايىق...
— رۇقسات جوق. تاراڭدار.
— جىبەر دەيمىن، بالامدى ءبىر سۇيەمىن دە، قايتامىن.
— مۇرتتى اعا، اقاما جىبەرىڭىزشى!
— قۇلاعى كەرەڭ بولعان عوي، حالىقتىڭ زارىن تىڭدار ما؟!
— جالىنبا ول شوشقاعا.
— بىزگە دە ءبىر كەزەك تيەر.
— جىبەر دەيمىن.
— جىبەرمەيمىن، تاراڭدار...
مەن جارقىن اعايلاردىڭ جانىنا جاقىن بارعاندا پريستان ماڭى وسىنداي ۋ-شۋ بولاتىن. ەندى پريستاننىڭ جەل جاعىنان جاستاۋ ادامداردىڭ ايقايى ەستىلگەن دەي بولدى. جالت قاراسام سەرەجا مەن راۋشان ەكەن مەن تۇرعان باعىتتى نۇسقاپ: «ناعاشى، جارقىن اعاي. داۋىل، داۋىل!» دەپ ايعايلايدى. جارقىن اعاي وتكىر قارا كوزىن اۋدارا ماعان بۇرىلدى. مىناۋ قالىڭ بۇقارىنىڭ جان اشۋىن ءبىر ءوزى ارقالاعانداي تۇنەرە قالىپتى. قاراشىقتارى نوسەر بۇلتىن بوكسەرىپ وتكەن نايزاعايداي جالت-جۇلت ەتەدى. كەڭ ماڭدايىنىڭ تەرىسى جىيىرىلعان سايىن مۋزىكا نوتاسىنا ۇقساس ورنەكتەر پايدا بولىپ، قويۋ قارا قاستارىنىڭ اراسى قوسىلىپ بارىپ، قايتادان جازىلادى. «اتتەڭ!» دەگەن ادامداي، ەرىندەرىن دە تىستەنىپ الىپتى.
— داۋىل! — جارقىن دومبىراسىن توقتاتتى دا، مەنىڭ جۇزىمە تاڭدانا قارادى. — ءىنىم-اۋ، سەن نەعىپ ءجۇرسىن مۇندا؟
— اعا، اناۋ ءبىر جىرتىق شاپاندى كەمپىردى كوردىڭىز بە؟ — مەن قوزىباقتىڭ اناسىن كورسەتتىم. — سول كىسىنىڭ جالعىز بالاسى دا الىنىپتى. بويى مەنەن الاسا.
— يا، كوردىم، قاراعىم، — جارقىن جاعاعا بۇرىلدى دا كۇرسىندى. — باي مىرزالارىنىڭ ورنىنا بارا جاتقان وندايلار از با! اناۋ ادام بازارىنىڭ ساۋداگەرلەرى ساتقان عوي بىرەۋگە!
— جارقىن اعا، — مەن جارقىنعا ءارى ءوتىنىشتى، ءارى سەنىمدى پىشىنمەن قارادىم. — سول بالانىڭ ورنىنا مەن بارايىن، ونى بوساتسىنشى، ءا، اعا؟
— ادال جاندى اقماق بالا!
جارقىن ءارى ماداقتاعان، ءارى كەلەكە ەتكەن ادامداي كوزىنەن جاس شىققانشا كۇلدى دە، مەنى قۇشاعىنا قىسىپ. ماڭدايىمنان ءسۇيدى. كوكپەڭبەك ەتىپ قىرىپ تاستاعان ايىر يەگىندەگى ساقال تۇبىرلەرى بەتىمە قادالىپ بارادى. ءبىراق مەن بەتىمدى الا قاشپاي، قايتا جابىسا ءتۇستىم. جارقىن اعايدىڭ بويىنداعى تاماشا ءبىر سۇيكىمدى ءيىس مەنى وزىنە تارتىپ بارادى. اكەمدە جوق بۇل ءبىر ءيىس نەمەنە دەن ويلاعان ەدىم، ءاتىردىڭ ءيىسى ەكەنىن دە كەيىن اڭعاردىم.
— اعا، سۇيتەيىكشى. ءسىز ايتىڭىزشى، باسشىلىقتارعا.
— اقماق بولما، ىنىشەگىم! ازعىندار توبىنان ادىلەت ىزدەمە! سەن بارامىن دەگەنمەن ول بالانى بوساتپايدى. ءتىپتى بوساتقاننىڭ وزىندە ءبىر كەمپىردىڭ قۋانىشى مىڭدار جۇرەگىندەگى قاسىرەتتى تاراتا المايدى. قايت تەزىرەك، ۇقتىڭ با؟
— اعا، — مەن ءالى اڭعارىپ جەتپەسەم كەرەك، باسىمدى شايقادىم. — اعا دەيمىن!
— اقماق بولما دەگەندى ءتۇسىندىڭ بە؟ — سۇڭقار تۇمسىعىنداي ءسال ۇشى عانا ءيىلىپ بىتكەن قىر مۇرىننىڭ ۇستىندەگى ۇساق سەكپىلدەرى بىرگە كۇلىپ ءقازىر عانا جايراڭداپ تۇرعان، ات جاقتىلاۋ اقسۇر جىگىت، ۇلكەن قاراشىعىن اۋدارا ءبىر قارادى دا، اقىرىپ تاستادى. — كەمپىردىڭ بالاسى تۇگىل سەنىڭ ءوزىڭدى كەرى شىعارۋ قىيىنعا سوقپاسىن. مىنە، ءوزى دە كەلدى... جاكە، كوردىڭىز بە، مىناۋ تەنتەك بىرەۋدىڭ بالاسىنىڭ ورنىنا بارامىن دەيدى.
— اقماق، ەس جوق وزىندە، — اكەم قىيىق كوزىنىڭ استى مەن باسىمنان باقايىما دەيىن ءبىر ءسۇزىپ ءوتتى. — ءبىزدى تويعا بارادى دەپ ويلايتىن شىعار، بۇل؟
— ويباي-اۋ، — جارقىن اعاي يەگىمنەن كوتەرىپ، جۇزىمە ءۇڭىلدى. — سەن تەنتەك وسى رومانتيكالىق قىزىق ىزدەۋدەن دە قۇر بولماسسىڭ، ءا؟
رومانتيكا! رومانتيكا! بۇل ءسوزدى مەن ەد العاش ميحايل يۆانوۆيچتان ەستىگەنمىن. ول كىسى سەڭ قۋعان اسا تولقىندارعا قاراپ تۇرىپ «تەڭىز رومانتيكاسى وسىلاي بولادى!» دەۋشى ەدى. وندا مەن «رومانتيكانى» ءبىر دۇلەي قورقىنىش دەگەن ماعىنادا عانا اڭعاراتىنمىن. ال، جارقىن اعايدىڭ «رومانتيكالىق قىزىعى» مەنىڭ العاشقى تۇسىنىگىمە قابىسپاي، قارسى كەلىپ جاتىر. سۇراماق بولىپ ەدىم، ۇلگىرە المادىم. اكەم مەن قازانعاپ اعاي قولىمنان سۇيرەي جونەلدى. ەكى الىپ مەنى سول سۇيرەگەن بويى پريستان جيەگىنە كەلگەندە جاعادا قالعان اتا-انالار ىشكە ۇمتىلىپ، ارقان ۇستاعان مۇرتتى كەرەگەلەردى كەۋدەسىنەن يتەرىپ، ايقاسۋدا ەكەن.
— ۋا، ج-ول بەر، اكەم ءبىر بيلىكشى ادامداي اقىرا سويلەدى. — بوسات، مىناۋ بالانى.
— ا، بۇل كىم؟ — جەلكەسى شودىرايىپ تۇرعان بىرەۋ ۇستەم داۋىستان ابىرجىعان ادامداي جالت بۇرىلىپ ەدى، مامىرباي ەكەن. ءبىزدى كوردى دە قايتادان قاتۋلانىپ الدى. — كەت ءارى. بار، ءمىن. ءقازىر جونەلەسىڭدەر.
— كورسەتەيىن مەن جونەلگەندى. — اكەم مەن قازانعاپ مامىربايدى دا، ونىڭ كورشىسىن دە جەلكەدەن تارتىپ قۇلاتتى دا، مەنى ارقان استىمەن سۇيرەي جونەلدى. — وڭباعاندار، ون ءۇش جاسار بالانى دا جونەلتپەك پە ەدىڭدەر؟
«ەكى الىپ وسى بەتىمەن ۇيگە قايتاتىن شىعار-اق دەپ ۇمىتتەنىپ تە قالعانمىن، قاتەلەسىپپىن. مەنى ءتۇسىرىپ جىبەردى دە، كەرى ورالدى.
— اكە، اكە! — مەن كوزىمنەن جاس پارلاپ، پريستانعا ۇمتىلا بەردىم، — قازانعاپ اعا!..
— قۇداي ۇرعان، — جانقيا اپاي جەلكەمنەن ءبىر ءتۇيىپ، مەنى ءوز قۇشاعىنا تارتىپ الدى، — ءسۇرت جاسىندى. كورسەتپە!..
XX تاراۋ. قاسقىرباي ءولىمىنىڭ ۇستىندە
جالاق ەرىن سارى بالا ەسىكتەن ەنتىگە كىردى. قولىنداعى ۇلكەن سازانىن ستولعا قويدى دا، ءتوسىن باسا كۇرسىندى. كولدىڭ كوك بالدىرىنا بويالعان دوڭگەلەك جۇزىندە ءبىر قوبالجۋ بار. تىم كىشكەنە، قىيىقتاۋ قوي كوزدەرى دە الا كەلگەن اقپارىن ايتىپ جەتكىزۋگە اسىققانداي، مازاسىز ويناقشىپ، كىرپىكتەرى ءجيى-جيى جىپىلىق قاعادى. مەن بۇنىڭ قۋانىش پەن ۇرەيدىڭ قايسىسى ەكەنىن اڭعارا الماي ابىرجۋدامىن. دۇرىسىندا ءبىز بۇنىڭ ەكەۋىن دە كۇتۋدە ەدىك. بۇل اكەم تۋرالى. ولاردىڭ كەتكەنىنە بۇگىن ەكى ايداي ۋاقىت بولدى. سودان بەرى اركىم ءارتۇرلى حابار ايتادى. بىرەۋلەر: «ۇستالىپتى جانتاس» دەيدى. ەندى بىرەۋلەر: «جارقىن ءمۇعالىم جانتاستى جاسىرىپ مايدانعا الىپ كەتىپتى» دەيدى.
— ءادىل، امان با، قاراعىم، — جانقيا اپاي دا جالاق ەرىن بالاعا تاڭدانا قارادى، — نەعىپ ەرتەلەتىپ ءجۇرسىڭ. سازانىن نە؟
— ا-ا-جەم بەرىپ جىبەردى، — ادەتتە تۇتتىعا سويلەيتىن ءادىل بۇل جولى ءاربىر ءارىپتى جەكەلەپ، تىم ابىگەرلەنە قالدى، — ءسۇ-ي-ىن-شى.
— يا، اينالايىن، قالاعانىڭدى ال... نەمەنە؟
— ءما، ءسۇيىنشىڭ، — مەن قارماعىمدى ۇسىنا بەردىم، — تەك ايت تەزىرەك.
— دا-ا-ۋىل-دىڭ پا...
— اسىقپا،- جانقيا اپاي تىزەسىن بۇگە جۇرەسىنەن وتىردى دا، بالانى وزىنە قاراتىپ، ماڭدايىنان سىيپادى، — ابىرجىماي دۇرىستاپ ايتشى ءوزىن.
— پا-ا-پا-ا-سى ا-مان ەكەن...
— الاقاي، شىن با؟
— ونى كىم ايتتى، قاراعىم؟
— ا-اي-دا-ار-حان-نان نا-ا-عا-شىم كە-ەلدى.
— يا، نە دەيدى؟ اسىقپا، جاي، ساسپاي سويلە.
ءادىل نە اسا اشۋلانسا، نە قۋانسا تىم كوپ تۇتتىعاتىن. بۇل جولى دا سول قالىپتا ەدى. بۇكىل اڭگىمەنى اياقتاپ بولعانشا تۇتتىعا بەرۋگە ءارى جالىعىپ، ءارى شارشاعان بولۋعا ءتيىستى. قىرىق جاماۋلى تۇيە ءجۇن كۇپىسىنىن قالتاسىنان ءبىر كونۆەرت الىپ ماعان ۇسىندى دا، اسا اۋىر جۇمىس اتقارعان ادامداي، ماڭداي تەرىن بىلەگىمەن ءسۇرتىپ كۇلدى.
— ءما، ءا. و-و-قى...
مەن حاتتى وقىي باستادىم. جارقىن اعايدان كەلگەن ەكەن. ادەتتە اراپشا ويمىشتاپ جازاتىن ءمۇعالىم، بۇل جولى ءار ءارپىن دارا-دارا، ءارى ءىرى، ءارى انىق جازىپتى. اسىلى ءبىزدىڭ جەڭىل وقۋىمىزدى كوزدەگەن بولار-اق. «جانقيا اپاي، قورىقپاۋىڭىزعا بولادى. ەكەۋىن دە تاسالاي ءجۇرىپ، پوەزعا ءبىر امان مىنگىزىپ اكەتتىم. ەندى ىزدەي قويماس. قارماققا ءىلىندىرىپ السام حابار بەرەرمىن. امان بارساق ەندىگى حاتتى مايداننان كۇتىڭىز» دەپتى ول.
— الدا، قاراعىم-اي، — جانقيا اپاي قاسىرەتتەنگەندىكتەن ەمەس، قۋانعاندىقتان كۇرسىنىپ الدى، — كەپ جاسا، جارقىن...
مەن كەۋدەمدى كەرنەي دەم الدىم دا، اكەمدەر كەتەر كۇنگى ۋاقىيعانىڭ جالعاسىن ەسكە ءتۇسىردىم. ول بىلاي بولعان ەدى:
...اكەم مەنى پريستاننان جەرگە تۇسىرگەن بويدا، ءبىزدىڭ جەلكە تۇسىمىزدان: «ۋا، جول اش، جول اش!» دەگەن داۋىستار جيىلەنىپ كەتتى. مەن دە، مەنى قۇشاقتاپ تۇرعان جانقيا اپاي دا جالت قاراستىق. اكەمە ءارى كۇش كورسەتىپ، ءارى اقىل ايتقان ماناعى جالتىر تۇيمەلى ەنتىگە باسىپ پريستانعا كەلىپ قالعان ەكەن. جانىندا كۇمىس تاياق ۇستاعان، كوتەلوك قالپاقتى بىرەۋ. جۇرتتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا بۇل اتانياز مىرزانىڭ عۇلاما ءىنىسى دارانياز بولسا كەرەك. پريستانعا تولا ءمىنىپ، ەندى پاروحودتاعىلار ۇمتىلعان قوشتاسۋشى توپ ەنتىككەن ەكەۋگە جول بەرە قويمادى.
— جانتاس بۇزاۋباقوۆتى كەرى قايتارىڭدار، — دەپ ايقايلادى پاروحودقا مىنە الماي ابدەن ىزالانعان جالتىر تۇيمەلى، — جانتاس بۇزاۋباقوۆتى...
— الاقاي، — مەن قاسىرەتى دە، قۋانىشى دا جەدەل اۋىساتىن سابيلىك اڭعارتتىقپەن جايراڭداپ، جانقيا اپايعا بۇرىلدىم، — اكەمدى بوساتىڭدار دەگەن ءامىر كەلگەن ەكەن...
— ۇستايىن دەپ جۇرمەسىن، — جانقيا اپاي مەنى قۇشاعىنان بوساتتى دا، جۇرتتى ومىراۋلاي ۇمتىلىپ، ايقايلاپ جىبەردى. — جارقىن، ءىنىم ساعان امانات... سەرەجا، شاقىر كازارماداعىلاردى...
— ۋا، وندا، — اق شاشى كوكىرەگىن جاپقان اق سارى كەمپىر جالتىر تۇيمەلىنىڭ الدىن بوگەي بەردى، — مەنىڭ اناۋ جاس جەتىمىمدى دە بوسات.
— ءبىزدىڭ اكەمىزدى دە، — ۇرالى شالدىڭ ەكى جەتىمى دە ۇمىتتەنە قارادى، — كىم اسىرايدى ءبىزدى؟..
— ەشكىم بوساتىلمايدى، — جالتىر تۇيمەلى ىلگەرى ۇمتىلدى، — ۇقتىڭدار ما؟!.
— وندا جانتاستى نەگە بوساتاسىڭ؟
— ول قاسقىرباي مىرزانى ۇرىپ كەتكەن ەدى. ءقازىر ءالسىن-الى تالۋدا... قىلمىستى ادام...
— سول كەرەك ەدى، قاسقىرباي يتكە...
— تۇتقىنداماق ەكەنسىڭدەر عوي، بەرمەڭدەر وندا...
پريستان باسى ماناعىدان گورى دە جاڭعىرىعا ءتۇستى.
ايقاي مەن جىلاۋ جامىراپ، داۋرىققان ءبىر داۋىستار.. كىمنىڭ نە ايتىپ جاتقانىن ادام تۇسىنەر ەمەس. پاروحود ءۇستى دە ءبىر ابىگەر. پريستانداعىلار سويىلمەن، جەردەگىلەر كىرپىشپەن قۇرالدانىپ الىپتى. كازارما جاقتان ەنتىگە جۇگىرىپ ورىس جۇمىسشىلارى دا كەلەدى. دارانياز مىرزانىڭ قالاي ءوتىپ كەتكەنىن بىلمەيمىن، بەرگى پاروحودتىڭ بيىگىنە كوتەرىلىپ العان ەكەن. ول ءبىر نارسە ايتقالى تۇرعانداي قولىنداعى قالپاعىن وڭدى-سولدى سىلتەيدى. جۇرت تىنا قالدى.
— ۋا، جۇرتىم، — دەدى دارانياز مىرزا كوتەلوك قالپاعىن جوعارى كوتەرىپ. — جىلاماڭدار، ماقتانىش ەتىڭدەر مۇنى. ءبىز اق پاتشانىڭ ءامىرى بويىنشا ەل قورعاۋعا. بارامىز... تەنتەك بولماڭدار. بەرىڭدەر، اناۋ قىلمىستى ادامدى...
— مانادان بەرى سونى ايتساڭشى.
— بەرمەڭدەر، لاقتىرىڭدار ءوزىن...
— ۋا، جۇرتىم! — دەدى دارانياز، جۇرت ايقايى باسىلعان كەزدە جاڭادان سويلەۋگە ىڭعايلانىپ.
— جالعان ايتاسىز، مىرزا! — تومەننەن جۇگىرىپ شىققان جارقىن اعاي دومبىراسىن جوعارى كوتەرگەن كۇيى دارانيازعا ءتونىپ باردى. — جۇرتىنا جانىڭ اشىسا جالتاقتاماي شىنىڭدى ايت! بۇل الدىمەن وتان قورعاۋ سوعىسى ەمەس، وتار ىزدەۋ سوعىسى. سەندەر سىياقتى مىرزالارعا جانا بازار تابۋ ءۇشىن، ەڭبەكشى ەلدى قىرعىنعا ايداعان، ادىلەتسىز سوعىس. «جۇرتىم، جۇرتىم!» قىزىل تىلدە سۇيەك جوق. جۇرتىم دەيسىڭ ۇيالماي. سەندە قانداي جۇرت بار ەدى. سەندىك جۇرت جوق بۇل جەردە. سەنىڭ «جۇرتىڭ» قىزارا ءبورتىپ، قىمىزىن ءىشىپ، ۇيلەرىندە جاتقان مىرزالار. كەشە سەندەر اۋىلناي كەڭسەسىنىڭ ماڭىنداعى ادام بازارىندا. سول مىرزالاردىڭ اقشاسىنا ساتتىڭدار بۇلاردى. اناۋ ءبىر ەڭىرەپ تۇرعان سارى بالانى، مىناۋ ءبىر كوزىن ۇرا جاۋىپ كەتكەن، كۇركىلدەگەن شالدى، اناۋ مۇگەدەكتەردى قاي مىرزانىڭ ايىرباسىنا ساتتىڭدار؟! سەن ودان دا وسىنى ايت!..
— يا، باسە، سونى ايتشى! بوسقا كوكىمەي...
— ۋا، بوسات، اناۋ جاسى تولماعان ەرەسەك بالالاردى.
— باي مىرزالارى ءوز ورنىنا ءوزى بارسىن.
پريستانداعى جۇرت ايقايلاي سويلەپ، مۇرتتى كەدەرگىلەرگە قايتادان لاپ قويدى. اسپانعا اتىلعان مىلتىق داۋسى دا ەكى-ۇش رەت ەستىلىپ قالدى. ءبىراق انتالاعان جۇرت كەيىن سەرپىلە قويماي، سويىلدارىن كوتەرىپ الدى. جاعادان تاستار جاۋا باستادى. دارانياز مىرزانى ەكى-ۇش ادام سۇيرەي جونەلدى.
— جونەل، جونەل، — جالتىر تۇيمەلى تورە كاپيتان موستيگىندەگى قارا كيىمدىگە قولىن سەرمەدى، — تەزىرەك، جونەل!
تۇربا تۇبىندەگى جۇدىرىقتاي سارى جەزدەن تۇيدەك-تۇيدەك بۋ اتا ايعايلاپ، اسىعىس جىلجىعان پاروحودتار اتراۋ ايدىنىن ءبىر اينالىپ ءوتتى دە، كەرى ولاردى. اكەم مىنگەن پاروحود قاتارىمىزعا تاياۋ قالدى. اساۋ تولقىن جولىن بوگەمەك بولعانداي توستەن تەۋىپ-تەۋىپ تاستايدى. تۋمالارىنا قوشتاسپاق بولعان «وگەي سولداتتار» پريستان جاق قابىرعاعا لاپ قويادى. پاروحود ءبىر بۇيىرلەپ، قىيسايا باستايدى. كاپيتان ۇلكەن قاڭىلتىر تۇتىگىن جوعارى كوتەرىپ ايعايلايدى. جۇرت دۇرلىگىپ، كەيىن سەرپىلەدى. اۋىتقىپ قايتادان تۇزەلگەن پاروحود ۇستىندە ماناعى ابىگەر ءالى باسىلماپتى. قازانعاپ اعاي مەن ءبىر جىگىت ۇزىن قارا كامزولدى بىرەۋدى سۇيرەپ كەلەدى ەكەن، بىرەر شايقاپ الدى دا، ايدىنعا لاقتىرىپ كەپ جىبەردى. پريستانداعىلار دۋ ەتە قالدى.
— لاقتىردى، ءيتتىڭ بالاسىن!
— كىمدى لاقتىردى؟
— دارانيازدى لاقتىردى.
— تۇنشىقسىن، ءيتتىڭ كۇشىگى!
— ۋا، مىڭ جاسا، ءابىل، مىڭ جاسا!..
— جىگىتسىڭ، قازانعاپ اعا! — دەدىم مەن ايقايلاپ.
دارانياز اساۋ تولقىنعا كومىلدى دە، جوق بولدى. باتسا ەكەن دەپ ەدىم، ءبىراق تىلەك بولمادى. پاروحودتاردى ۇزاتىپ بارا جاتقان شاعىن موتورلاردىڭ ءبىرى دارانياز مىرزا ەكىنشى رەت قىلت ەتكەندە سۋدان كوتەرىپ الدى. «اتتەڭ!» دەدىم كۇرسىنىپ. مەنىڭ وكىنىشىمدى قوستاعانداي پريستانداعىلار تۇگەل كۇرسىنىپ الدى.
— قاپ، اجالسىز ءيتتى كوردىڭ بە!؟
— كەدەي سورلىنىڭ ءبىرى بولسا تاس كەسەكتەي باتار ەدى-اۋ!
— قۇدايدىڭ ءوزى دە بۇلاردىڭ جاعىندا...
پاروحودتار ۇستى-ۇستىنە ايقايلاپ، پريستان ماڭىنان ۇزاي بەردى. بالا بىتكەن جار جاعالاپ جۇگىرىپ بارادى ەكەن، سەرەجا ەكەۋمىز دە اتا جونەلدىك.
— اقا، اقا، ءبىزدىڭ باتاعادا ىستەيتىن جالشى بالانى قاراشى، ءوزى جىلاپ بارادى، -دەگەن داۋىسقا جالت قاراپ ەدىم، وتكەن قىس مۇز ۇستىندە جۇدىرىق كوتەرىسىپ قالاتىن زامانداستارىمنىڭ ءبىرى — اتانياز مىرزانىڭ ەركەسى شىڭعىس ەكەن. اتتى قازاقتارشا كيىنىپ الىپتى. ۇستىندە جاسىل توستىكتى ۇزىن اق جىبەك كامزول، موينىندا جاسىل باشلىق، يىعىندا ويىنشىق مىلتىق سول جاعىندا قىلىش، توسىندە كىشكەنە ءدۇربى. ماعان ءقازىر بۇكىل حالىق باقىتسىزدىعىنىڭ ايىپتىسى وزگە ەمەس، تەك وسى بالا سىياقتى كورىندى. تۇمسىقتان قويىپ جىبەرمەك بولىپ قانشا كىجىنسەم دە، اكەسىنىڭ جانىندا تۇرعان سوڭ ۇرىنا المادىم. جاۋ الدىندا جاس توگىپ، جاسىقتىق جاساعاندىعىم ءۇشىن ءوزىمدى ءوزىم جازعىردىم دا، جۇگىرە بەردىم...
پاروحودتار بىردەن-بىرگە الىستاپ كەتتى دە، ءبىز اڭىراپ قالا بەردىك. راۋشاندى ىزدەمەك بولىپ ارتىما قاراسام. اتانياز مىرزالار جانىمىزدان ءوتىپ بارا جاتىر ەكەن.
— اقا، اقا، — دەدى شىڭعىس گاگار تەرىسىنەن قىرىلا باستاعان قارا قۇلاقشىن كيگەن سارى بالانى كورسەتىپ، — ءبىزدىڭ كىردى جۋاتىن زاۋزا كەمپىردىڭ بالاسىن قاراشى. شەشەسى اناۋكۇنى مەنىڭ ەسكى قۇلاقشىنىمدى سۇراپ اكەتكەن ەدى، باسىنا كيىپ الىپتى.
گاگار قۇلاقشىندىنى مەن بىردەن-اق تانىي كەتتىم. بۇل ساياعى ءبىز تەڭىزدەن ورالعان كۇنى اعاسىن قورعاپ شىر ەتە قالاتىن سارى بولا ەكەن. الگىدە دارانياز مىرزانى ايدىنعا لاقتىرعان ءابىل وسى بالانىن اعاسى بولۋعا ءتيىستى. نامىستانعان سارى بالا باجىرايىپ ءبىر قارادى دا، ءتىلىن شىعارا قويدى. شىڭعىس جۇگىرىپ كەلدى دە، يىعىنداعى اعاش مىلتىقپەن تۇمسىقتان سالىپ جىبەردى. سارى بالا مۇرنىن باسىپ، باقىرىپ قويا بەردى. ارتتاعىلار تۇرا ۇمتىلعانشا بولعان جوق، شىڭعىس قاشا جونەلدى. مەن جەردە جاتقان جارتى كىرپىشتى الا لاقتىردىم دا، شوعىرلانعان توپتىڭ ورتاسىنا ەنىپ كەتتىم. شان-شۇڭ داۋىستار ەستىلىپ، جۇرت ەكى بالانىن توڭىرەگىنە ءۇيىرىلىپ-اق قالدى. سول كوپتىڭ قولتىق اراسىنان سىعالاپ قاراعانىمدا شىڭعىستىڭ جەلكەسىن باسىپ جاتقانىن كوردىم.
— قاپ، قارا قۇسىن ويىپ جىبەردى-اۋ، بۇل قاي وڭباعان ەدى، — دەدى اتانياز مىرزا جان-جاعىنا قاراپ. — كورگەندەرىن بار ما، نەگە ايتپايسىڭدار؟
— مىرزا، وڭباعاندى ىزدەسەڭىز ول ءوز بالاڭىز. جالعىز اعاسىن ءقازىر عانا اتتاندىرىپ، جىلاپ كەلە جاتقان جەتىمگە نەگە ۇرىنادى؟! — دەسىپ جۇرت دۋ ەتە قالدى.
— ۇ-ۇر-ىن-عان ءو-وزى. ۇ-ۇر-عان مە-ەن!- دەدى جاقتاۋشى كوپشىلىككە ارقا سۇيەگەن سارى بالا، كىنانى ءوز ۇستىنە الا سويلەپ.
— ءوي، ءيتتىڭ كۇشىگى! اعىزايىن با كوزىڭدى!..
— تارت، بالادان قولىڭدى...
اتانياز مىرزا سارى بالاعا تاپ بەرگەن ەدى، جانقيا ونى كەۋدەسىمەن تىرەپ تۇرىپ الدى.
— جاس نارەستەنىڭ كىرشىكسىز دەنەسىنە جولاتپا قاندى قولىڭدى. كوز اعىزۋعا قۇمار بولساڭ، — جانقيا اپاي كوزىن تانعان قارا شۇبەرەكتى جۇلىپ تاستادى، — مەنىڭ مىناۋ قالعان كوزىمدى تاعى دا اعىز. ەرتە مە، كەش پە تۇبىندە جاۋاپ بەرەسىڭ بۇل كوز ءۇشىن. مەنىڭ كوزىم عانا ەمەس، مىناۋ داۋىلدىڭ شەشەسى ءۇشىن دە جاۋاپ بەرەرسىڭ. بۇل بالا دۇنيەگە كەلەتىن كۇن ەسىڭدە مە؟..
— جوق، جوق، بايبىشە، — اتانياز شەگىنشەكتەي بەردى. — مەن سىزبەن ەمەس. بۇزاقى بالاعا...
— وندا ءوز بۇزاقىڭدى نەگە كورمەيسىڭ، مىرزا! — دەپ جۇرت تۇس-تۇستان ايقايلاپ جىبەردى.
كوپشىلىككە توپىراق شاشا الماعان اتانياز بالاسىنىڭ جەلكەسىندەگى قاندى اق ورامالمەن ءسۇرتتى دە، جەردەن كوتەرىپ الىپ، ءوز ۇيىنە قاراي بۇرىلدى. جۇرت تاراي باستادى. ءبىز سارى بالانىڭ جانىنا كەلدىك.
— جارايسىڭ جىگىت ەكەنسىڭ ءوزىن. باي بالاسىنا ءوشىڭدى جىبەرمەدىڭ، تۇر ەندى، — دەدى جانقيا اپاي سارى بالانى ورنىنان كوتەرىپ، — سەنىڭ اتىن كىم؟
— ءا-ا-دىل. ءو-و-شىم-دى ا-الىپ بەر-گە-ەن قا-اي-سى-ىڭ؟ سارى بالا تۇتتىعۋىن ەندى سيرەتە سويلەپ، بىزگە قارادى، — سە-ەن-دەر مە؟
— جوق ءبىز ەمەسپىز، — دەدىم مەن. ءوزىم جالعىز قالعانعا جۇرتتىڭ ءبارى دە سولاي شىعار دەپ ويلاسام كەرەك. — سەن كىممەن قالدىڭ؟
— شە-شەم بار، ا-پام بار.
— ولار قايدا؟
— ا-انە، كە-لە جا-تىر...
شەشەسى مەن اپاسى كەيىنىرەك قالىپ قويعان ەكەن، ويبايلاپ جۇگىرىپ كەلەدى.
— سەنىڭ دوستارىڭ بار ما؟ كەل دوس بولايىق، — دەدىك سەرەجا ەكەۋمىز.
— دوس-تان قا-شار مەن ەمەس، — ءادىل قولىن سوزدى، — اك-ەل، بە-ەس-تى!..
ول كۇنگى ادام جانىنىڭ اشۋى وسىلاي داۋىلداتىپ بارىپ، زامان سىرىنىن بۇركەمە جامىلعىلارىن ءبىراز جالاڭاشتاپ تاستاعان-دى. سول داۋىلدىڭ اساۋ تولقىنىندا ءبىز وزىمىزگە سەنىمدى ءبىر سەرىك تاپقانبىز. ول — ءقازىر مەنىڭ الدىمدا جىمىڭداپ كۇلىپ تۇرعان وسى اق جارقىن ءادىل. كومەيىندە ءالى دە ايتىلماي قالعان ءبىر سىر بار ءتارىزدى.
— قا-اس-قىرباي ءو-ولىپتى، — دەدى اپتىعى باسىلعان ءادىل ادەتتەگى قالپىنا باسا، از تۇتىعىپ، — يا، ءول-ىپتى..
— يا، سەن ونى قايدان ءبىلدىڭ؟ — جانقيا اپاي تاڭىرقاي سۇرادى، — جانازاسىنا شاقىردى ما؟
— شا-اقىر-دى. نا-اعاشىم با-ارايىن دەپ جا-تىر.
— بارماسىن!- جانقيا اپاي ەندى قاتۋلانىپ الدى، — بار، ناعاشىڭا ايت. بارماسىن!
— ا-اپ-ا،- ءادىل بۇل جولى تاعى دا قىيقىلداپ قالدى، — قۇ-ۇ-داي-دان قو-ور-ىق-سا-ا-ڭىز-شى.
— ءاي، قوي ءارى، — جانقيا اپاي جەكىپ تاستادى، — سىڭبىرىگىن سۇرتە الماي ءجۇرىپ، قۇدايشىلىن كوردىڭ بە، بۇنىڭ!.. بالىعىنا راحمەت، قاراعىم. بار، زاۋزا اپايعا ايت. تۋماسىن جىبەرمەسىن!
ءادىل مۇڭايىپ ۇيدەن شىقتى. جانقيا اپاي ەكەۋمىز اسىعا اياڭداپ، باتاعاعا كەلىپ كىردىك. ەرتەڭگى جۇمىسقا جىينالعان ادامدار كۇبىر-كۇبىر سويلەسەدى:
— اتانياز مىرزانىڭ ءوزى كەلەدى دەيدى.
— نە ايتادى ەكەن؟
— كەلگەن سوڭ تىڭدارمىز.
باتاعاعا جاڭادان كەلگەن قىر جىگىتتەرى كەنەت ورىندارىنان دۇرلىگە كوتەرىلىپ، ەكى بۇكتەلە قالعان ەدى، ءوز توبىرلارىن سوڭىنا ەرتىپ اتانياز مىرزا كەلەدى ەكەن. اساۋباي مەن جالىقپاس اعايلار دا بەرىكتەرىن قولتىقتارىنا قىسىپ، باستارىن تومەن يە قويدى. مىرزامىزدىڭ جۇزىندە ءارى قىنجىلۋ، ءارى جاراتىلىسىنا جات مەيرىمدىلىك بار ءتارىزدى.
— ۋا، اعايىن، تۋمالار، — دەدى قالىڭ توپتىڭ ورتاسىنا كەلىپ توقتاعان اتانياز، — اتراۋدىڭ ورىس-قازاعى زور قازاعا كەزدەسىپ وتىر. مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ ادال پەرزەنتى — قاسقىرباي مىرزا ءبىر بۇزىقتىڭ قولىنان ءشايت بولدى. ەستەرىڭدە مە، اناۋ كەزدە جانتاس قاراقشى ۇرىپ كەتكەن ەدى...
— قاتە ايتاسىز، مىرزا، — كۇنى بويى ارمان اعايمەن كۇبىرلەسىپ تۇرعان جانقيا اپاي جۇلقىنىپ ىلگەرى ۇمتىلدى، — ول بۇزىق تا، قاراقشى دا ەمەس. ناعىز قاراقشىنىڭ ءبىرى سول قاسقىربايدىڭ ءوزى. قاسقىربايدى ولتىرگەن جانتاس ەمەس، حالىق قارعىسى. كەشەگى نابور كەزىندە ەل-جۇرتتان جەگەن پاراسى كەرە بولىپ، كومەيىنە كولدەنەڭ تۇرعان عوي...
— استاپىرالدا، — جالىقپاس قاريا جاعاسىن ۇستاي الدى، — ولاي دەمە قاراعىم. مۇسىلمان ادامدى ول دۇنيەگە ولاي جونەلتپەس بولار.
— جالىقپاس اعا، — جانقيا اپاي ەندى جالىقپاسقا بۇرىلدى، — زارلىق ءىنىڭىزدىڭ زار جىلاعان جەتىمدەرى اكەسىن ماڭگى ۇمىتپاس. ولارعا قاسقىرباي جاقسى ادام ەدى دەپ ايتقىزا الار ما ەكەنسىز؟
— قارىنداسىم، — جالىقپاس كۇرسىنىپ تومەن قارادى، — بىرەۋدىڭ قازاسى وتتان، بىرەۋدىڭ قازاسى سۋدان...
— وندا قاسقىربايدىڭ اجالى جانتاستان ەمەس، اعاش ساندىقتىڭ بۇرىشىنان بولعانى... اقىلسىز ساندىق اداسقان...
— بايبىشە، — اڭگىمەگە كابانوۆسكيي ارالاستى، — اناۋ بالا مەن ەكەۋىڭىزگە جانىمىزدى سالىپ ارا تۇسكەن ەدىك. تۇرمەدەن دە شىعاردىق، جۇمىسقا دا قايتىپ الدىق. جاقسىلىقتى ءبىر بىلمەيسىز بە؟
كابانوۆسكييدىڭ ايتىپ تۇرعانىندا كەيبىر شىندىقتار بار. اكەمدەر جونەلىپ كەتكەن ساعاتتان باستاپ، جانقيا اپاي ەكەۋمىزدى كۇنى بۇگىنگە دەيىن قۋدالاۋمەن كەلەدى. جانقيا اپايدى تورت-بەس كۇن جاۋىپ تا قويدى. بىزبەن قوسا بىرنەشە ادامداردى جۇمىستان دا قۋدى. وسىنداي كۇندەردىڭ بىرىندە اتانياز بەن كابانوۆسكيي مىرزالاردىڭ قاقپاسىنا «جۇمىستان شىعارىلعانداردى ءۇش كۇن ىشىندە قايتىپ الماساڭدار ولتىرىلەسىڭدەر!» دەگەن ۇرەيلى سوزدەر دە جازىلىپ قالدى. ەرتەڭىنە استراحاننان ورالعان ارمان اعايدىڭ باستاۋىمەن اتراۋدىڭ جەرگىلىكتى جۇمىسشىلارى قاتارىنان ەكى كۇن قىزمەتكە شىقپاي قويدى. اتانياز مىرزا ءوز الدىندا قۇرداي جورعالايتىن قىر جىگىتتەرىنىڭ كۇشىنە سەنىپ ءبىراز شالقايىپ تا كورگەن ەدى، اتقا مىنگەن ەلدىڭ بوزداقتارى ۇقساتىپ جۇمىس ىستەي المادى دا، قوجالارىمىز جەرگىلىكتى جۇمىسشىلار تالابىن ورىنداۋعا امالسىز ءماجبۇر بولدى. كابانوۆسكيي مىرزا ءقازىر وسىنى «ءوزى ىستەگەن جاقسىلىق» دەپ كورسەتپەك بولادى.
— راحمەت مىرزا، بىزگە ىستەمەگەن «جاقسىلىقتارىڭ» بار ما؟ داۋىلدىڭ شەشەسىن ولتىردىڭدەر. مەنىڭ كوزىمدى اعىزدىڭدار. بۇنى ەشكىم جاسىرا الماس...
— ويباي، مىناۋ اپايدىڭ ءتىلىن سۋماڭداتىپ، ىسقىرۋىن-اي، — قىر جىگىتتەرىنىڭ ءپودريادشىسى تورمۋرزين مىرزا جانقيا اپايدى دا، ارمان اعايدى دا ەشبىر مازا تاپپاي ويناقشىپ تۇراتىن سوتقارى قارا كوزىنىڭ وتىمەن اتا قارادى، — ءاي، ارمان، قويعىز انا اپاڭا، ايتپەسە...
تورمۋرزين ەتى ءتىرى، تىراش جىگىت. ءبىراق ونىڭ اتا-تەگىندە داۋلەتتى ەشكىم بولماپتى. ءوز اكەسى دە ءسۇر كەدەي ەدى دەيدى قىر جىگىتتەرى. ولاردىڭ اڭگىمەسىنە قاراعاندا اكەدەن جاستاي جەتىم قالعان ساندىگەرەي تاتار ساۋداگەرىنىڭ ۇيىندە قولبالا بولىپ ەسىپتى. سول ساۋداگەردىڭ بالالارىن باعا ءجۇرىپ تاتارشا-ورىسشا قارا تانىپتى. كەيىننەن سول تاتاردىڭ ماگازينىندە ساتۋشى بولىپ ىستەپتى. اۋىرلىقتى ارقالاماي-اق جەڭىل مال تابۋدىڭ مەكتەبىنەن ءوتىپتى. الايدا وندا وسى ءبىر كەربەز كيىنگەنىنەن وزگە داۋلەت تە شامالى. «قولى دا اشىق، قالتاسى دا تەسىك» دەيدى الدابەرگەن قاريا. ساندىگەرەي دەگەن اتىنا لايىق بويى دا سىندارى، بەت ءپىشىنى دە كورىكتى، — قىر مۇرىندى، قارا مۇرتتى، قانىكە شەشەيدىڭ تىلىمەن ايتقاندا «جۇمىرتقاداي اق جىگىت». مۋزىكالىق اسپاپتاردى دا ويناي بىلەدى. اجەپتاۋىر بيلەيدى دە، سويلەگەن سوزىنە دە، جۇرگەن جۇرىسىنە دە ءبىر ماڭعازدىق بەرۋگە تىرىسادى. ساندىگەرەي مىرزا ءيىلىپ جۇمىس ىستەمەيدى. كۇندىز قىر جىگىتتەرىنىڭ جۇمىستارىن عانا باقىلاپ، جاس قىزدارمەن قالجىڭداسىپ جۇرەدى دە، تۇنىمەن كارتا وينايدى. «ساندىگەرەي بەس ءجۇز مانەت ۇتىپتى. جىگىت ەكەن» دەگەن حاباردى ەرتەڭىنە پلوتتاعىلار بىرىنە-بىرى جەتكىزىپ تاڭدانۋمەن بولادى. ءوزى تۋرالى ماداقتى كۇلە تىڭداپ، اق قالپاعىن وڭ قولىنا ۇستاپ، كۇمىس تاياعىن يمەگىنەن قارىنا ىلگەن كۇيى، اياعىن سانمەن باسىپ ساندىگەرەي ءوتىپ بارا جاتادى. اقشانى كوپ تاپقاندىقتان با، قولى دا تىم اشىق. مىنەزگە جەڭىل بيكەشتەرگە ساندىگەرەيدىڭ ۇتىسىنان سارقىت تا ءتيىپ قالادى. سول سارقىت الۋشىلاردىڭ ءبىرى گۇلسارا توتاش وسىدان ون كۇن بۇرىن ءتۇن ىشىندە پلوتتان ايدىنعا قارعىپ، باتىپ ءولىپتى. سودان بەرى ارمان اعاي ساندىگەرەيدى «ماحاببات تاجالى» دەپ كەكەيدى. مەن تۇسىنە المايمىن. گۇلسارانى جەرلەۋگە ساندىگەرەي بارماعان ەدى. سوندىقتان ايتا ما ەكەن. ساندىگەرەي مەن ارمان اراسىندا ءبىر باقاستىق بار. جەكسەنبى كۇنى ءبىر كەشتە باتاعا جاستارى كازارما الدىنداعى الاڭعا جىينالا قالعان ەدى، كوپ ۇزاماي بي باستالدى.
— «تاماشا»، — ءدال وسى كەزدە سوڭىنان ءاتىر ءيىسى بۇرقىراپ الاڭعا كەلگەن ساندىگەرەي، بيلەپ جۇرگەن ليۋبا اپاي مەن ارمانعا قاراپ كەكەسىنمەن كۇلدى، — پا، پا، «سۇيكىمدى» بيكەش، مىناۋ جىگىتىڭ عاجاپ بيلەيدى ەكەن. بۇنداي بيلەۋ تەك ايۋدىڭ عانا قولىنان كەلەدى...
بۇل جولى ارمان اعايدىڭ قولاپايسىزداۋ قوزعالىپ جۇرگەنى راس ەدى، تەگى جاڭا بي بولۋعا ءتيىستى.
— كەشىرەرسىز، ساندىگەرەي مىرزا، — ارمان اعاي ءبيىن توقتاتپاستان، ىزالى پىشىنمەن ساندىگەرەيگە موينىن بۇرا قارادى، — ءبىز بىلمەيتىنىمىز كوپ-اق. پايدالى نارسەنى ۇيرەنۋگە قورلانبايمىز دا...
— اح، — ءدال وسى كەزدە ليۋبا اپاي اياعىن سىلكىلەپ تۇرا قالدى، — بايقاساڭ قايتەدى. شىنىندا دا...
— ايۋ قاشان دا ايۋ... حا-حا-حا-حا! — ساندىگەرەي ءوز توڭىرەگىندەگىلەرگە كوزىن قىسىپ كۇلدى، — كەل، مەنىمەن بيلەڭىز، بيكەش.
ساتسىزدىككە ۇشىراعان ارمان سۇيىكتىسىن قولتىعىنان سۇيەدى دە «بي الانىنان» شىعىپ كەتتى. مەن بۇل جولى ارمان اعايعا نارازى بولىپ قالدىم. شايقاسۋ كەرەك ەدى. سول كەشتەن بەرى ساندىگەرەي «سۇيكىمدى» قىزعا قىرىنداي بەرەدى. بۇل ارمان اعايدى ىزالاندىرا تۇسەدى. ءسويتىپ، ۇستاعان باعىتى دا، جاراتىلىسى دا باسقا ەكى جىگىتتىڭ اراسى تىم شيەلەنىسىپ بارادى. قىر جىگىتىنىڭ «سەركەسى» وسىنداي ادام بولاتىن.
— ايتپەسە! — جانقيا اپاي پودريادچيككە قارادى، — باستاۋىن باستاساڭ دا اياقتاۋعا باتىلىن بارماعان ءسوزىڭدى بىتىرمەيسىڭ بە، ءساندى مىرزا؟
ساندىگەرەي جانىنداعى جىگىتتى ءتۇرتىپ قويدى.
— ايتپەسە، — تاناۋى ساڭىرايعان، تەنتەك قۇربان باتپان جۇدىرىعىن كوتەرە ىلگەرى ۇمتىلدى، — جىلاننىڭ تىلىندەي سۋىرىپ الامىن ءتىلىڭدى. ءبىلدىڭ بە، قاتىن. ءسوز بەر مىناۋ مىرزاعا...
— سولاي ما، — جانقيا اپاي مىرس ەتىپ كۇلدى، — مەنىڭ ءتىلىمدى سۋىرۋ كوزىمدى اعىزعان مىناۋ مىرزالاردىڭ دا قولىنان كەلمەگەن...
— جاكە، — ايدىنعالي اعاي ءوتىنىشتى پىشىنمەن قارادى، — بايلانىسا بەرىپ نەعىلاسىز...
— اپا، توقتاڭىز، — جانقيا اپاي تاعى دا بىردەمە ايتۋعا ىڭعايلانعان ەدى، ارمان اعاي دا توقتاۋ سالدى، — تىڭدالىق، نە ايتار ەكەن؟ كانە، سويلەڭىز، مىرزا!
— ۋا، اعايىن تۋمالار، — اتانياز ءبىراز جوتەلىپ الىپ، العاشقى ءسوزىن جاسقانشاقتاۋ باستادى، — ءتىپتى جانتاستىڭ جاشىگى ابايسىز-اق ءتيسىن-اۋ. ايتەۋىر سودان تۇزەلە الماي، مىناۋ ءفاني دۇنيەدەن ۋافات بولدى. اتراۋ بەتىنە ۇستاعان ازاماتىنان ايرىلدى. قۇرمەتتەپ قويۋىمىز كەرەك. ەرتەڭ ءبارىمىزدىڭ دە باراتىن جەرىمىز سول. دۇنيە مالى دۇنيەدە قالادى. ارقالاپ كەتپەيمىز...
— وسىنى ەسكەرىپ، — ماتۆەي ستەپانوۆيچ كەكەي كۇلدى، — داۋلەتىڭىزدى ءبولىپ بەرمەك پە ەدىڭىز؟
— وسىنى ەسكەرىپ، — اتانياز بوندارعا تەسىلە قارادى دا ءسوزىن جالعاي بەردى، — بۇگىنگى جۇما كۇننىڭ جۇمىسىڭ سول مارقۇمنىڭ جولىنا باعىشتالىق. تەك مۇسىلماندارىن عانا ەمەس، ورىستارىن دا بارىڭدار...
— ۋا، مىرزا، — جالىقپاس شوشىنا قارادى، — مۇسىلماندى جەرلەۋگە ءدىنى باسقا ورىستار قاتىسقانى قالاي؟..
— وسىنى ءازيز ءافاندى دە، جانعابۇل حاجى دا ءبىر ءراۋاياتقا سىيعىزىپ وتىر. جاقسى ادامدى ۇزاتىپ سالعانعا ساۋاپتان وزگە ەشنارسە جوق دەسەدى.
— مەن تۇسىنبەيمىن، — ماقار قارت ارمانعا قارادى، — بۇل وسىدان نە ۇتپاق؟
— ۇتاتىنى كوپ-اق، — ارمان از ويلانىپ قالدى، — الدىمەن قاسقىرباي جاۋىزدى ەلدىڭ ەڭ سۇيىكتى ازاماتى ەدى، سوندىقتان دا بۇكىل ەل اسا قادىرلەپ، جەرلەۋىنە ورىس-قازاعى تۇگەل قاتىستى دەمەك. ولىمىنە سەبەپشى بولعان ادامنىڭ، ول ادامدى جاقتاۋشىلاردىڭ، دەمەك، زورلىققا، قورلىققا قارسى كۇرەسۋشىلەردىڭ «كۇناسىن» اۋىرلاتپاق. قاسقىرباي مولاسىنىڭ باسىندا كۇرەسۋشىلەرگە قارعىس ايتپاق. بۇكىل جۇرتتى ءيىرىپ اپارىپ، ءازيز ءافاندى مەن جاڭعابۇل حاجىنىڭ «قوجالارىڭا قارسى كۇرەسۋشى بولماڭدار، قۇدايتاعالا سەندەردى قۇل بولۋ ءۇشىن جاراتقان. قوجاعا ەشبىر تالاپ قويۋشى بولماڭدار. ايتپەسە تامۇققا ورتەنەسىڭدەر...» دەگەن ۇزاق ۋاعازدارىن تىڭداتىپ، جالىقپاس اعاي سىياقتىلاردىڭ جۇرەگىنە قۇراننىڭ ۋىن قۇيماق...
— دۇرىس ايتاسىڭ، دوستىم، — ماتۆەي ستەپانوۆيچ باسىن يزەدى، — ءدال وسىنى ويلاپ شىعارعان مىناۋ دوڭىز اتتاس شىعار.
— ارينە، بۇل اتانياز مىرزانىڭ باسىنا سىيار ايلا ەمەس. الىستان بولجايتىن ءادىستى ادامنىڭ جوباسى. ءبىز بارماۋىمىز كەرەك.
— ارمان، — ماتۆەي ستەپانوۆيچ پەن ارماننىڭ سوزىنە ۇلكەن قۇلاعىن توسىپ تۇرعان كابانوۆسكيي ولارعا تەسىلە قارادى دا، توڭىرەكتەگىلەرگە جۇمساق راي بىلدىرە سويلەدى، — ولىككە قۇرمەت كورسەتۋ ءارقايسىمىزدىڭ بورىشىمىز. كانە، جۇرىڭدەر، تۋمالار.
— مىرزا، — ارمان اعاي مىسقىل مەن ىزا ارالاس كۇلدى، — ءبىز جۇمىسشى دەگەن ءدىندار ادامدار ەمەسپىز. ءۇستىمىز بولسا بالىق شىرىشىنا بىلعانعان. مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ «ادال» پەرزەنتى قاسقىرباي مىرزانىڭ ولىگى بىزدەن ساۋاپ تابا الماس. جۇماققا ەركىن كىرۋىنە بوگەت بولارمىز. سوندىقتان بىزدەن ەشكىم بارا الماس.
— ءاي، ارمان، — «اسەر ساندۋعاشى» حۆاستۋنوۆ مىرزا جۇلقىنىپ ىلگەرى ۇمتىلدى، — مۇسىلماندى جەرلەۋگە مۇسىلماندار بارماسا، مىناۋ مەنىڭ ورىستارىم بارادى. كانە...
— ەح، ساندۋعاش، ساندۋعاش، — ماتۆەي ستەپانوۆيچ مىرس ەتىپ باسىن يزەدى، — ءتىلىڭ انىق شىعىپ قالعان ەكەن. «مەنىڭ ورىستارىم؟»، قاراي گوp. بۇندا ورىس-قازاق جوق جۇمىسشى دەگەن ءبىر عانا حالىق بار!
— ويبوي، ازامات ەمەس ەكەنسىڭ ارمان، — ساندىگەرەي قارقىلداپ كۇلدى، — باسە، ناسىلىڭنەن اسىپ قايدا بارايىق دەپ ەدىڭ. ءاي، ورىستارىڭدى بىلاي قويعاندا، ارىستاي ازاماتىڭدى جەرلەۋگە تەڭىز قازاقتارى، سەنەن ەشكىم شىقپاسا، مىناۋ مەنىڭ قىر جىگىتتەرىم تۇگەل بارادى. باراسىڭدار عوي، ازاماتتار.
— ۋا، بارامىز، — قىر جىگىتتەرى شۋلاسىپ الدى، — ۇلى ادامنىڭ جانازاسىنا قاتىسۋ ۇلكەن باقىت ەمەس پە؟
— جولدارىڭ بولسىن، سەندەر-اق باقىتتى بولىڭدار...
— ۋا، قوي تۇگى، مۇندار، — ناسىبايىن اسىعا اتىپ، قاباتىنان ەكى-ۇش رەت قاتتى تۇشكىرگەن جالىقپاس قاريا ەسقالي اعايدىڭ ءسوزىن اياقتاتپاي زەكىپ تاستادى، — قۇدايدان بەزگەندەر، بۇ نە تۇگى، شەتىنەن، سەندەر بارماساڭدار مىنا مەن بارامىن. كانە، قايسىڭ بار تاعى...
— جاكە، مىنا مەن بار، — اساۋباي كوكىرەگىن قاقتى، — بارماي، ويلارسىڭ. بارۋ كەرەك، ءبارىمىز. بارعان جاقسى. ءتۇۋ، تۇك ەتپەيدى، جاقسى بولادى.
— بار، بار، اساۋباي، — ارمان اعاي كۇرسىنىپ باسىن يزەدى. — جانازاعا قاتىسۋشىلارعا اس قانا ەمەس، اراق تا بەرەتىن بولسا كەرەك.
— ويلارسىڭ بارماي، قۇدايسىز. سەن وسى قۇدايسىزدىعىڭنان وتكەن قىس ءبىزدى اپاتقا كەزدەستىرگەنسىڭ...
— اپاتقا كەزدەستىرگەن كابانوۆسكيي مىرزا بولاتىن...
— كانە تۋمالار، — كابانوۆسكيي ارماننىڭ ءسوزىن ەسىتپەگەندىككە سالىندى، — اشۋلانىسپاي اقىلعا كەلىڭدەر. ءبارىمىز دە تۇتاس بارالىق. ءتىپتى بۇگىنگى كۇندەرىنە اقى دا تولەلىك. جەكسەنبى كۇنى دەم الارسىز. تالاسوۆ مىرزا ۇلى ادامدى جەرلەر كۇنى وسىندايدا ءبىر كەڭشىلىك ەتەلىكشى.
— جارايدى، ول ايتقانىڭ دا بولسىن، — اتانياز باسىن يزەپ ىلگەرى ۇمتىلدى، — كانە ەندى، ايەل-ەركەگىن قالماي ءبارىڭ تۇگەل جۇرىڭدەر...
— راحمەت، مىرزا، ءبىز جۇمىس ىستەي بەرەيىك، — ارمان كەسىمدى پىشىنمەن توڭىرەكتى تۇگەل شولىپ ءوتتى، — تىرىسىندە ەلدى ەڭىرەتكەن ادامنىڭ ولىمىنە جاس توگۋ ورىنسىز بولار. سولاي ەمەس پە، جىگىتتەر؟!
— دۇرىس ايتادى ارمان!
— جاۋىمىزدىڭ بىزگە كورسەتكەن ءجابىرىن كەشىر دەپ قۇدايعا جالبارىنا المايمىز...
اتراۋدىڭ جالىقپاس قاريا مەن اساۋبايدان وزگە، جەرگىلىكتى ءجۇمىسشىلارى بىرىنە-بىرى ءۇن قوسا ايقايلاپ جىبەردى.
— مەيلىلەرىڭ. — اشۋلى مىرزا كوزىن الارتا، ماي باسقان اۋىر دەنەسىن زورعا بۇرىپ، ارتىنا قارادى، — مەندال وسپيش، وندا باتاعاڭدى جاپ. الاش ازاماتىنان ايرىلىپ جاتقان بۇگىنگىدەي قارالى كۇندە جۇمىس ىستەلمەيدى. كانە، باراتىندارىڭ ەرىڭدەر مەنىڭ سوڭىمنان.
— جىلاعاندار جىلاسىن. ءبىز جاس توكپەيمىز بۇنداي ولىمگە، — دەدى جانقيا اپاي ايقايلاپ.
اتراۋ باتاعاسىنا قۇلىپ سالىندى. ازعانا قىر جىگىتتەرىن ەرتىپ، قوجالارىمىز قاسقىرباي اۋىلىنا تارتتى دا، ءبىز كازارما ماڭىندا قالىپ قويدىق. ولاردىڭ سوڭىندا «اسەر ساندۋعاشى»، جالىقپاس قاريا مەن اساۋباي تەنتەك بارادى. ولار شىنىمەن ەشكىم ەرمەس پە ەكەن دەگەن ادامداي ءالسىن-الى ارتتارىنا قارايدى.
ول كۇنى اكەم اعاش ساندىعىنىڭ بۇرىشىمەن اتانيازدى ۇرماق بولعان شىعار-اق، ءبىراق اداسىپ بارىپ قاسقىربايدىڭ شەكەسىن ومىرىپتى. قاسەكەڭنىڭ اجالى سول سوققىدان باستالىپتى دا، مىيىندا قالعان سۇيەكتى الدىرتۋ وپەراسياسىمەن اياقتالىپتى. وزبىر تورەنىڭ ولىگى اتراۋعا كىسى جاتا جەتكىزىلىپتى. ءتۇن ورتاسىندا ليۋباعا ەرىپ كەتكەن جانقيا اپاي تاڭ الدىندا عانا ورالعان ەدى، تەگى اتانياز مىرزالاردىڭ ماناعى ارمان اعاي ايتقان ايلاسىن الدىن الا سەزىپ، ءتۇن بويى سوعان قارسى شارالارعا دايىندالعان بولسا كەرەك، بۇنى مەن ەندى عانا اڭعارىپ وتىرمىن.
— سولاي دوستار، تۇسىندىڭدەر مە قۋلىقتارىن...
ارمان اعاي ماكار قارتقا ايتقان ماناعى اڭگىمەسىن ەندى تەرەڭدەتە، كەڭ سويلەپ، جەتە ءتۇسىندىردى. قاسقىرباي سىياقتى بايلارعا داۋلەتتىڭ قايدان جىيىلعانىن، ونى جەرلەسۋگە قاتىسپاۋدىڭ جۇمىسشىلار ءۇشىن جەڭىس ەكەندىگىن اڭگىمەلەدى. ارمان اعايدىڭ وسى ايتىپ وتىرعاندارى مەنىڭ ءبىر كەزدە قۇلاعىما شالىنعان پىكىرلەر سىياقتى ەدى، ەندى ويلاسام وتكەن قىس مۇز ۇستىندە ميحايل يۆانوۆيچتىڭ اۋزىنان ەسىتكەن اڭگىمەلەرىم ەكەن. مەن وتكەن ساباعىن پىسىقتاعان وقۋشىداي، ۇمىتقاندارىمدى ەسكە تۇسىرە باستادىم.
— ءبىزدىڭ وسى جالىقپاستا جىگەر جوق، — ايدىنعالي اعاي تىستەنە سويلەدى، — وتكەن قىس مۇز ۇستىندە زارلىق ءۇشىن قانشا ەگىلىپ ەدى. ەندى سونى ولتىرگەن ادامنىڭ ولىمىنە تاعى دا جاسىن توكپەك...
— يا، اساۋباي اراقتىڭ، جاكەن ءدىننىڭ ق ۇلى، — ارمان كۇرسىندى، — كانە، سوزدەن ىسكە كوشەلىك. كورشى باتاعانىڭ جۇمىسشىلارىن تۇندە ارالاپ شىققانبىز، ولاردان ەشكىم كەلمەيدى. ەندى كورشى اۋىلداردىڭ ادامدارىنا تۇسىندىرەلىك. ەشبىر جۇمىسشى، ەشبىر كەدەي قاتىسپايتىن بولسىن. باتاعالاردان، اۋىلداردان اتراۋعا كەلەتىن جول تورابىن توسالىق، جول بويىندا كەلە جاتقان ادامداردى كەرى قايتارالىق. جانقيا اپاي، ءسىز ماتۆەي ستەپانوۆيچپەن بالىقشى اۋلىنا...
ارمان اعاي ءوز سەرىكتەرىنە تاپسىرمالار بەرىپ ۇلگىردى دە، سەرەجا ەكەۋمىزگە قارادى:
— ال، جاس دوستار، سەندەر زيرات باسىنا بارىڭدار. قاسقىربايدى جەرلەسۋگە كىمدەر قاتىستى، نە ايتىلدى، ءبارىن ءبىلىپ قايتىڭدار. وزدەرىڭ ەشنارسە ايتۋشى بولماڭدار ۇقتىڭدار ما؟
— ۇقتىڭ، اعا...
— ۇقساڭدار بارىڭدار.
بۇل بىزگە جۇكتەلگەن ەڭ العاشقى تاپسىرما بولاتىن. ەكى دوس بىر-بىرىمىزگە قاراي ماساتتانا كۇلدىك تە جۇگىرە باسىپ «تورەلەر زيراتىنا» جەتتىك. جان-جاعى قالىڭ قامىستى كول جيەگىندەگى ءدوڭ ۇستىندە بەس-التى ادام ءقابىر قازىپ جاتىر. ءبىز ولاردىڭ كوزىنە شالىنباستان ءبىر كۇمبەزدىڭ ىشىنە ەندىك. جول بويىن باقىلاپ جاتىرمىز. ءار اۋىلدان شۇباپ شىققان توپ ءبىراز ءجۇرىپ كەلەدى دە، كەنەت بىتىراي باستايدى. كوپشىلىگى كەرى ورالادى، دا ءار توپتان بەس-التى ادام عانا ىلگەرى ادىمدايدى. ءتۇس اۋا قاسقىرباي ولىگى دە كورىنە باستادى. تەگى ۇزاتۋعا كوپ كىسى قاتىستىرماق بولىپ، كەشەۋلەپ قالعان بولۋعا ءتيىستى. كوپ ادام جىينالماپتى. ەكىنشى جولمەن ورالىپ بارىپ وسى توپتىڭ ارتىنا ىلەستىك. «مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ پەرزەنتىن» ساناۋلى عانا كىل ىعاي مەن سىعايلار ۇزاتىپ كەلەدى. جۇپىنى كيىنگەندەر از-اق. ءبىزدى ەلەگەن ەشكىم بولعان جوق، تاستاپ كەتكەن قاعازىمىزدى ۇستاعان بىرەۋ جانىنداعىسىنا كۇبىر-كۇبىر سويلەيدى...
كۇن كەشكە اينالدى. قاسقىرباي مىرزا وزىندەي قارا لاقاتقا تىعىلىپ، كوزدەن تاسا بولدى. اركىمدەر ۋىستاپ توپىراق تاستاپ، كۇبىر-كۇبىر ەتەدى. قىلپىلداعان كۇرەكتەر قولدان قولعا كوشەدى. ءبىز زيرات باسىنداعى توپتى ارالاپ ءجۇرمىز. اركىمگە ءبىر الاقان جايامىز. قاسقىربايداي جاۋىز تورەنىڭ زۇلىمدىققا تولى كەۋدەسىن جانىشا قارا جەر دە شوقتىعىن كوتەرىپ الدى.
— ۋا، قالايىق، — جاڭعابۇل حاجى سەلدىر اق ساقالىن وڭ قولىمەن سىيپاپ، جۇرتقا قارادى، — قاسقىرباي مىرزا جاقسى ادام با ەدى؟
— البەتتە، جاقسى...
ءازيز ءافاندى «جاقسى ادام ەدىسىن» ايتىپ ۇلگەرمەدى، قالىڭ قامىس اراسىنان ءبىر قويۋ داۋىس كەشكى اۋانى جاڭعىرتا، ساڭق ەتە قالدى. پاروحود كاپيتانىنىڭ ۇلكەن تۇتىگىمەن سويلەپ تۇرعان ءتارىزدى، ادام ۇنىنەن وزگە ءبىر داڭعىر بار:
— جوق، قاتە ايتاسىڭ، ءافاندى، — جۇرت سەلك ەتە قالدى، ءبىز دە ۇرەيلەنە قاراستىق، — ناعىز جاۋىز ادام ەدى. ونىڭ موينىندا ارماننىڭ اكەسى تەڭىزبايدىق، راۋشاننىڭ اكە-شەشەسى: قاراباس پەن ايناشتىڭ، جالىقپاستىڭ ءىنىسى — چارلىقتىڭ قانى بار. قولى قاندى، جىيعانى ارام ەدى ونىڭ، ول وبادان ولگەن مۇسىلماندار ءقابىرىنىڭ ۇستىنە ءۇي سالعان بولاتىن.
— استاپىرالدا، استاپىرالدا، — حاجى قولىمەن ءتوسىن باسىپ كۇبىرلەي بەردى، — سەنە كورمەڭىز مالعۇننىڭ سوزىنە، — قاسقىرباي ادال ادام ەدى...
— جوق، مەن مالعۇن ەمەسپىن، ۇجماق كوكەگىمىن، — قامىس اراسىنان ماناعى داۋىس قايتادان باستالدى، — سەنبەڭىز، حاجى، موللاعا. ولار الدايدى. قاسقىربايدىڭ جاۋىزدىعىن، وتكەن كۇزدە ناشارلاردى زار جىلاتىپ قوراسىن مالعا تولتىرعانىن جاسىرماق بولادى. كۇنالى ادامدى اقتايمىن دەپ وزدەرىن كۇناعا باتپاڭدار. قاشىڭدار ءقازىر بۇل جەردەن، ايتپەسە ءتاڭىرىنىڭ كارىنە ۇشىرايسىڭدار. اقىرعى رەت ەسكەرتەم. ال، مەن ۇشتىم ءقازىر، حابار بەرەم تاڭىرىگە...
ءدال وسى كەزدە قامىس اراسىنان پىر ەتىپ ۇشقان ءبىر كوكەك تۋرا اسپانعا كوتەرىلدى. «اسەر ساندۋعاشىنىڭ» ءۇش ساۋساعى ماڭدايىنا بارىپ-اق قالدى. جۇرتتىڭ كوزى اسپاندا. كۇزگى قارا سۇر بۇلت ءتۇيىلىپ، جەل دە ىشقىنا ءتۇستى. نوسەردىڭ العاشقى ءىرى تامشىلارى تىسىر-تىسىر ءۇزىلىپ بىردەن-بىرگە قويۋلانا باستادى.
— ويپىرىم-اي، بۇل نە سۇمدىق؟ بۇل كەزدە كوكەك بولماۋشى ەدى، — دەدى مولانىڭ قاباتىنان ءبىر داۋىس.
— كوكەك كيەلى قۇس دەيتىن، ءوزىنىڭ ءتۇرى دە بولەك ەكەن، — دەدى ەكىنشى داۋىس.
— تۋرا اسپانعا ۇشتى-اۋ ءوزى. قاسقىرباي مىرزانىڭ حايىرى بىزگە بۇيىرماعان شىعار. ءتاڭىرىنىڭ كارىنە ۇشىراماي تۇرعاندا كەتەلىكشى تەزىرەك. مىناۋ كەلە جاتقان نوسەر دە تەگىن ەمەس، — دەدى ءۇشىنشى داۋىس.
جالىقپاس قاريا مەن اساۋباي بىرەسە ماناعى داۋىس شىققان باعىتقا، بىرەسە توبەدەگى كوكەككە جالتاق-جالتاق قاراپ، قاشا جونەلدى. قىر جىگىتتەرىنە دە قوبالجۋ كىرىپ، جۇرت تارالا باستادى. حاجى مەن ءافاندىنىڭ ۋاعىزىن تىڭدار ءجوندى ادام قالمادى. توپ ارتىنان سىلتىي باسىپ، ءبىز دە كەرى ورالدىق. قامىس اراسىنان سويلەگەن ەشقانداي «جۇماق كوكەگى» ەمەس، ارمان اعاي ەكەنىن دە ءبىلىپ كەلەمىز. راس، مەزگىلسىز ۇشقان كوكەككە شىنىندا دا تاڭدانۋدامىز. بۇل سىردى ارمان اعايدان كەيىن سۇراپ بىلدىك. كوكەك ەمەس، ليۋبا اپايدىڭ قولىمەن اشەكەيلەنگەن وزگە ءبىر قۇس ەكەن...
XXI تاراۋ. تۇنگى ورتتەن تۇسكەن شوق...
...ۋا، ءورت، ءورت كەپ قالدى، ءورت!..
ايازدى قىستىق العاشقى ءتۇنى. تۇنگى كۇزەتتەن ءارى توڭىپ، ءارى شارشاپ قايتقانبىز، قاتتى ۇيىقتاپ كەتكەن ەكەنبىز. شوشىپ وياندىڭ. كازارما ءىشىن «ءورت، ءورت!» دەگەن ءبىر ۇرەيلى ءۇن بيلەپ الىپتى. تەك، ادام ايعايى عانا ەمەس، ءىرىلى-ۇساقتى قوڭىراۋلارىن تۇگەل قاعىپ، شىركەۋ دە كۇڭىرەنە قالىپتى. قىمتاۋسىز كازارمانىڭ قىراۋلى اينەكتەرى ءدىر-دىر ەتىپ، مازاسىز ىزىڭدايدى. شىعىستاعى تەرەزەدەن قىزعىلت ساۋلە تۇسەدى. تاسىر-تۇسىر ءبىر ءدۇبىر. اتراۋ قالاشىعى تۇتاس جانىپ بارا جاتقانداي، جان بىتكەن تۇگەل ابىگەر. سەرەجا بۇگىن مەنىڭ جانىما قونعان بولاتىن، شالا-پۇلا كيىندىك تە، جۇگىرە شىقتىق دالاعا. الاۋلاپ جانعان قىزىل ءورت ءتۇن قاراڭعىسىن جەڭىپ العان ەكەن. باتاعا جاقتا، سىلاڭداپ قاشقان تۇلكىدەي، كۇرەڭ جاسىل جالىن وينايدى. اقشا قاردىڭ بەتىندە مۇنارتىپ قىزعىلت تولقىن كوشەدى. اياز سورىپ، قۋراعان نار قامىستاردىڭ سىتىر-سىتىر جانعان ءبىر سارىندى داۋسى ەستىلەدى. جۇگىرىپ كەلەمىز. الدىمىزدا ءبىر ۇزارىپ، ءبىر قىسقارىپ، سەكۋند سايىن قۇبىلعان ادام كولەڭكەلەرى، شاتىر توبەسىندە قولدارىنا باگور ۇستاعان ادامدار كورىنەدى.
— اۋ، سۋ اكەلىڭدەر، سۋ!
— سۋدى بوركىمىزبەن تاسىيمىز با؟ شەلەك جوق.
— ۋا، ءورت سالۋشىنى ىزدەڭدەر.
— ونى قايدان تابامىز؟..
— ەشقايدا قاشىپ ۇلگىرگەن جوق. تىعىلىپ جاتىر ءبىر جەردە، — دەيدى ايدىنعالي اعاي، — بۇل ماڭدى ىڭىردەن بەرى تورىپ ءجۇرمىز. ەش ادام كەلگەن دە، كەتكەن دە جوق. ءسىرا، كۇندىزدەن ءبىر جەردە تىعىلىپ قالعان بىرەۋ شىعار.
— ۋا، قامىس اراسىن ىزدەڭدەر.
قامىسقا قاراي لاپ بەرگەن توپقا سەرەجا ەكەۋمىز دە ىلەسە جۇگىردىك. ءبىز تايانىپ بارعاندا لابازدىڭ شىعىس جاعىنداعى ۇيمەدەن ءىرىلى-ۇساقتى ەكى كولەڭكە ەربەڭ ەتە قالدى. كىشكەنەسى قاشىپ، ۇلكەنى قۋىپ بارادى.
— ۋا، ۇستاڭدار، ۇستا! ءورت سالعان اناۋ سۇمىراي، — دەپ ايعايلايدى ارتقىسى.
قاشقىن تىم قۋاياق، جەڭىلتەك نەمە ەكەن، جەتكىزەر ەمەس. بىردەن بىرگە ۇزاپ بارادى. ءبىز دە الدىن وراي جۇگىردىك. سوڭىمىزدا تاعى دا ءبىر توپ قۋعىنشى كەلەدى. ابىرجىعان قاشقىن ەندى جالت بەرىپ ونعا بۇرىلدى. ءبىراق اياعى تايىن كەتتى دە، ەكپەتىنەن قۇلادى. بۇل كەزدە قۋعىنشى تىم تاياۋ قالعان ەدى، ورنىنان ەندى عانا كوتەرىلىپ، جونەلە بەرگەن قاشقىندى جۋان شوقپارمەن قۇلاق شەكەدەن سالىپ-اق ءوتتى. شاعىن دەنەلى دارمەنسىز نەمە ەكى-ۇش رەت ءسۇرىنىپ، وماقاسا قۇلادى. كەنەت الدەقايدان مىلتىق داۋسى ساڭق ەتىپ، جاڭعىرىعا جونەلدى. توڭكەرۋلى جاتقان قايىق تۇبىنەن ءبىر كولەڭكە ەربەڭ ەتتى دە، جوق بولدى.
— بۇق، — سەرەجا مەنى قولىمنان تارتا قۇلادى، — بۇق، وققا ۇشاسىڭ...
كۇرتىك قارعا بۇعا ءتۇستىم. ابدەن-اق قورقىپ كەتسەم كەرەك، القىنعان جۇرەك كەۋدە قاعىپ، بۋىندارىمدا دىرىلدەپ بارادى.
— قارا، قارا، — سەرەجا مەنى شىنتاعىمەن ءتۇرتىپ قويدى.— قۇلاپ بارادى...
باسىمدى ءسال كوتەرىپ قاراپ ەدىم، ماناعى شوقپارلى تەڭسەلە قالعان ەكەن، شايقالىپ ءبىراز تۇردى دا، شالقالاپ بارىپ قۇلادى. قۋعىنشى توپ تۇگەل جۇگىرىپ قۇلاعان ەكەۋدىڭ جانىنا باردىق. جارىق ەتىپ قاراساق قىر مەن تەڭىز تەنتەگى: قۇربان مەنەن اساۋباي. قۇربان اقشا قاردى قىزىل قانمەن بوياپ، تالىپ كەتىپتى. تەك كەۋدەسى سىرىلداپ، ەسسىز-تۇسسىز اساۋباي جاتىر. جالتىر تۇيمەلىلەر دە كەلىپ ۇلگەرىپتى. ولار قانعا بويالعان ەكەۋدى شاناعا سالىپ، جەدەل الا جونەلدى. ارمان اعاي دا، باتاعا باقتاشىسى ماكار قارت تا وسى شاناعا ءمىندى. ءبىز اڭىرىپ ءبىراز تۇرلىق تا، ورتپەن ايقاسىپ جۇرگەن توپقا جۇگىردىك.
— سەرەجا، — دەيمىن مەن، — قالاي ويلايسىڭ، ءورت سالعان اساۋباي بولعانى ما؟
— تۇسىنبەيمىن، ءورت سالىپ قاشقان اساۋباي-اق بولسىنشى، ال قۋعىنشىنى اتىپ ولتىرگەن كىم؟
— مەن دە تۇسىنبەيمىن. مىلتىق قايدان اتىلدى؟
— اناۋ ءۇيۋلى قامىستاردىڭ تاساسىنان.
مەن ەندى عانا بايقادىم. ءورت ءشۇۋ دەگەندە بالىق ىستاۋ لابازىنىڭ جەل جاعىنا تاياۋدا عانا ۇيىلگەن قامىستان باستالعان بولسا كەرەك، ءقازىر قابىرعالارى قىيسايىپ، قۇلاعالى تۇرعان لابازدىڭ وزىنە كەشىپتى. شىعىس جەلى مەن قۇتىرىنا شالقىپ، قۇيىنداي ۇيىرىلگەن شابدار جالىن شاتىر ۇستىندە ويناقتاپ، كەيدە قالىڭ قارعا كەزدەسىپ، ءتىلىن تومەن سوعادى. الاڭداعى قار بەتى كورىكتەن جاڭا عانا شىققان تەمىردەي قىپ-قىزىل بولا قالىپتى. توبەدە، جالىن ىشىندە باۋ-باۋ قامىستاردى وڭدى-سولدى لاقتىرىپ، باگورلى ادامدار ءجۇر. تومەندە، بىرەۋلەر اعاش كۇرەكپەن، بىرەۋلەر تاقتاي كەسىندىلەرىمەن، ەندى بىرەۋلەر جالاڭ قولىمەن ورتكە قار شاشىپ ابىگەرلەنۋدە. ءبىراق، جۇمىس ىستەۋشىلەردەن گورى قۇر داۋرىعىن، بەرەكەسىز جۇگىرىپ جۇرگەندەر كوپ. قۇرال جەتپەگەندىكتەن جۇرت ءجيى-جيى اۋىسادى. ءبىر كەز توبەدە ەسقاليدى كورسەڭ، ەندى بىردە ەسقالي تومەن ءتۇسىپ، ايدىنعالي اعايدىڭ جوعارى كوتەرىلگەنىن بايقايسىڭ. اننا يۆانوۆنا مەن جانقيا اپاي دا ءبىر كۇرەكپەن كەزەكتەسىپ ءجۇر.
— ۋا، ءتۇس ەندى، شارشاعانسىڭ، باگوردى ماعان بەر، — دەيدى ماتۆەي ستەپانوۆيچ.
— ويباي، دوستىم، جولاي كورمە. اناۋ قايىق سىيراعىڭ ءورتتى وزىنە تارتىپ الار دا، وشىرە الماي پالەگە قالارمىز، — دەپ ازىلدەيدى ەسقالي.
— قايىڭ سىيراق مىناۋ سكلادتىڭ ەرتىن وزىنە تارتىپ السا جاقسى بولار ەدى-اۋ، — ماتۆەي ستەپانوۆيچ دوستىق ازىلگە ەشبىر جابىرلەنبەستەن، جايراڭداپ كۇلەدى، — سارايدى ورتەتپەي اشار ەدىك تە، ىشىندە بالىق جوقتىعىن اناۋ جالتىر تۇيمەلىلەرگە كورسەتكەن بولار ەدىك. سىيراعىم دا ءبىر جاڭارىپ قالار ەدى. روسسيادا ورمان كوپ-اق قوي سىيراقتىڭ قايىڭ تابىلار...
قالا جاقتان قۇيعىتىپ پار ات جەككەن ءبىر جەڭىل شانا كەلە جاتىر ەدى، كابانوۆسكيي ەكەن. لابازدىڭ جەل جاعىنا تاياۋ كەلىپ توقتادى دا، شاناعا تىك كوتەرىلدى. ۇستىندە كۇرەڭ جاعالى قارا ىشىك، باسىندا قارا ماقپال توبەلى دوڭگەلەك كۇرەڭ بورىك. جالىن سولاي كورسەتە مە الدە مەن سولاي ويلايمىن با، قوجامىزدىڭ تۇرىندە ءارى قۋانىشتى ءسۇيسىنۋ، ءارى ايىپتى ادامنىڭ «سەزىپ قالدى ما ەكەن؟» دەگەن ابىرجۋى بار ءتارىزدى. ۇرلەپ قويعان شارداي جيرەن بەتى كەيدە بۇرىنعىدان دا گورى نارتتانىن، جاسىل اينەكتى كوزى جالت-جۇلت ەتسە، كەيدە كوز اينەگى كومەسكىلەنىپ، ءوڭى قۋ شۇبەرەكتەي بوزارا قالادى.
— تەزىرەك، جىگىتتەر، تەزىرەك وشىرە كورىڭدەر، — كابانوۆسكيي شوقشا ساقالىن سەكەڭدەتىپ، ءورت سوندىرۋشىلەرگە ايعايلاپ قويدى، — بۇكىل ىستالعان بالىق كەتەتىن بولدى-اۋ! امال نە، ەندى وزگە لابازدارعا كوشپەي تۇرعاندا وشىرە كورىڭدەر. وڭباعان ءيتتىڭ قايسىسى ەكەن بۇل ءورتتى سالعان! بىزگە وشىككەنمەن وزدەرىن اياساشى. وسىنشاما جۇرتتى جۇمىسسىز قالدىرعاندا نە تۇسەدى ەكەن ول يتكە، ءا؟!.
— مىرزا، — اننا يۆانوۆنا مىسقىلداي سويلەپ كابانوۆسكييدىڭ جانىنا باردى. — ءسىز قۇر اھلاي بەرمەي؛ ءورتتى وشىرەتىن قۇرال بەرىڭىز، جۇرتقا. الدە وسى ءورتتى وشىرۋگە ىنتالى دا ەمەسسىز بە، ءتىپتى؟
— اھ، نە دەيسىز؟ — كابانوۆسكيي جۇرتتىڭ قۇر قول تۇرعاندىعىن ەندى عانا بايقاعان ادامداي تاڭىرقانادى. — قۇرال جوق پا جۇرتتىڭ قولىندا؟
— كورمەي تۇرسىز با؟ — دەيدى ماتۆەي ستەپانوۆيچ. — بەس-التى اعاش كۇرەك پەن ونشاقتى باگوردان وزگە قۇرال جوق. اناۋ جۇرت قاردى قولىمەن لاقتىرىپ ءجۇر. وشىرمەۋ كەرەك بولسا قايتالىق ۇيگە...
— اعانياز، — دوڭىز اتتاس ەندى امىرشىگە بۇرىلدى، — ناسوستارىن قايدا سەندەردىڭ؟
— ناسوس قاتىپ قالىپتى، ىستەمەيدى. شەلەك سكلادتا. سكلادشىعا كىسى جىبەرىپ ەدىم، تابا الماي كەلدى. قانعىباس يت قىدىرىپ كەتىپتى ءبىر جاققا.
— ىزدەتۋ كەرەك، تەزىرەك!..
— لازار باتاعاسىنا ات شاپتىرىپ جىبەردىم.
— ويپىرماۋ، — كابانوۆسكيي باسىن شايقاپ، كۇرسىنگەن بولادى، — نەتكەن بەيقامدىق! ال ەندى جىگىتتەر، سكلادشى كەلگەنشە قولدا بارمەن تەزىرەك قىيمىلداي كورىڭدەر! قاپ، يت-اي! قاي وڭباعان ەكەن، ءورت سالعان. اعانياز، الگى قاشقان مەن قۋعان كىم دەيسىڭ سەن؟
قاشقان اساۋباي، — قوجاسىنا ەلىكتەپ كيىنگەن اعانياز كوزىن ورتتەن الماستان ايعايلاي سويلەپ جاۋاپ قايتاردى، — قۋعان قىر جىگىتى. كىم ەدى سونىڭ اتى؟ اناۋ ءبىر ۇيىمە قايتار دەپ كەلە بەرەتىن داۋكەس جىگىت بار ەدى عوي...
— قۇربان با، كىم، سەنىڭ ايتىپ تۇرعانىن؟
— يە، نە، قۇربان، — دەيدى تورمۋرزين پودريادچيك.
— ەكەۋى دە ءبىر ماسكۇنەم يتتەر ەدى، — كابانوۆسكيي بۇل جولى وكىنىشىن سەزدىرگەندەي كۇرسىنىپ قويدى. — ورتەگەن سول قۇربان بولۋى مۇمكىن. ۇيىمە جىبەرمەدى دەپ ىستەگەنى عوي. سول يت بارىپ كەلسىن دەسەم ءتىل المايسىڭ، ءسىرا.
— ايتا كورمەڭىز، — ساندىگەرەي ەكى قولىمەن بەتىن كولەگەيلەي سىلتەپ بەزەك قاعادى، — ءبىزدىڭ قىر جىگىتتەرىنەن ونداي بۇلىكتىك شىقپايدى. بۇل ارمان باستاعان وي جىگىتتەرىنىڭ ءىسى. ورتەۋشىنى قۋعان قۇرباننىڭ وققا ۇشۋى دا تەگىن ەمەس. اساۋبايدى ايتىپ قويماسىن دەپ ادەيى ولتىرتكەن عوي...
— جوق، اساۋباي ەمەس، — اعانياز باسىن شايقادى. — ونىڭ قولىنان ەشتەڭە كەلمەيدى. وسىندا «ءورت سالامىن» دەپ جۇرۋشىلەر بار ەمەس پە ەدى، سولاردى پوليسياعا...
«باتاعانى ورتەيمىن» دەپ اۋرەلەنەتىن ەتكەن جىلعىم ەسىمە ءتۇستى دە، مەن سەلك ەتە قالدىم. شوشىنىپ سەرەجاعا قارادىم.
— سەرەجا، نە دەيدى مىنالار؟
— نە دەۋشى ەدى، — سەرەجا تىستەنە سويلەدى. — ءورت سالامىن دەۋشىلەردى پوليسياعا بەرىپ، جاپتىرامىن دەيدى.
— اسقار ەكەۋمىزدى مە؟
— ا، جوق، — سەرەجا «اڭگىمە توركىنى سەندەردەن گورى ىرىرەك جاتىر» دەگەندەي نارازىلىق ءبىلدىرىپ، مەنى شىنتاعىمەن قاعىپ تاستادى، — سەندەر ەمەس، ونى بىلمەيدى دە بۇلار، — ليۋبا اعايدى ايتادى.
— ليۋبا اپايدى دەيسىڭ بە؟
— توقتا، تىڭدايىق!
مەن كۇرسىنىپ الدىم دا، قوجايىنداردىڭ سوزىنە قۇلاق توستىم.
— سولاي بولۋى دا مۇمكىن-اۋ، — كابانوۆسكيي ەندى كىجىنە سويلەدى. — سول شايتانمەن سەن دە ءبىر ەگەستىڭ دە الدىڭ، ايتەۋىر. اقىل توقتاتپاعان جاس ادامنىڭ وشىگىپ ىستەۋى دە عاجاپ ەمەس. ءبىراق ساعان ەرەگەسكەنمەن مەندە نەسى بار؟ سەن جۇمىستان شىعارساڭ مەن قايتادان الىپ وتىردىم. قولىم اۋىرىپ ءجۇر دەگەن سوڭ وسى ىستاۋ لابازىنا اۋىستىردىم.
— ايتايىن دا قويايىن. ورتەگەن سول قىز. وزگەلەردىڭ ءبارى ءورت سوندىرىسۋگە كەلگەندە، تەك جالعىز سول قىز عانا جوق. قاشىپ كەتپەي تۇرعاندا ۇستاتۋ كەرەك، — دەيدى ساندىگەرەي جىمىڭداپ، — وندا، بۇل ءورتتى ۇيىمداستىرۋشى ارماننىڭ ءوزى. سونىڭ تەڭىزدەن قايتىپ كەلۋى دە تەگىن ەمەس...
— مۇنىڭىزعا جول بەرە المايمىز، مىرزا؟ — شانا جاقتان ىزالى ايەل داۋىسى ەستىلگەن ەدى، جانقيا اپاي ەكەن. ول سىپىرعىشىن يىعىنا سالعان كۇيى اعانياز بەن ساندىگەرەيگە ءتونىپ-اق باردى. — ءورتتى ءوزىن سالىپ، جالاسىڭ جالشىعا جاپپاق پا ەدىڭدەر؟..
داۋرىققان ايعايلار كوبەيىپ كەتتى دە، ءبىز جانقيا اپايدىڭ ءسوزىن ەسىتە الماي قالدىق. اتتى پوليسيالار اڭتارىلىپ تۇرعان قۇرالسىز جۇرتتى ءيىرىپ، لابازعا ايداپ كەلەدى. مامىرباي مەن بالانياز ات ۇستىندە قامشى ءۇيىرىپ، ايعايلاي سويلەيدى.
— ۋا، نەگە تۇرسىڭدار؟ تويعا كەلىپ پە ەدىڭدەر، وشىرىڭدەر تەزىرەك.
— نەمەن ءوشىر دەيسىڭدەر بىزگە، قۇر تاياققا ءورت سەنەتىن بە ەدى؟ سەندەردىڭ قىلىشتارىڭ بار عوي، ءۇيىرىپ كورىڭدەرشى، ءورتتىڭ جۇرەگى ۇشىپ، وشە قالار ما ەكەن، ءا؟
— وزدەرىڭ ورتەدىڭدەر، ەندى وزدەرىن وشىرىڭدەر. وشىرتكىزەمىن سەندەرگە!
— توقتا، سەن ءوزىڭ ءورتتى ءبىز سالدى دەپ تۇرسىڭ با، ءاي؟ ەندەشە ءبىز ءوزىمىز سالعان ءورتتى ءوزىمىز وشىرمەيمىز. جۇرىڭدەر، تارالىق.
— تاراعاندارىڭ تۇتقىنعا الىناسىڭدار، — دەيدى مامىرباي كەيىن سەرپىلگەندەردى ات ومىراۋىمەن قاقتىرىپ. — تاراپ كورىڭدەر.
— ءاي، سەندەر مىقتى بولساڭدار، — ماتۆەي ستەپانوۆيچ مازاقتاپ كۇلەدى، — ءبىزدى ەمەس، ءورتتى تۇتقىنداڭدار.
— توقتاتىڭدار مازاقتى، — بالانياز قىلىشىن سۋىرىپ، شوعىرلانعان توپقا ۇمتىلادى، — ايتپەسە شەتتەرىڭنەن ورتكە لاقتىرارمىن.
— ءاي، بالانياز مىرزا! — جانقيا اپاي كەكەي سويلەپ. بالانيازعا تاپ بەردى. — نە ءۇشىن لاقتىراسىڭ، ءا؟
— ءورت سالعاندارىڭ ءۇشىن، ءبىلدىڭ بە؟
— ءورتتى وشىرۋگە كىم كەدەرگى جاساسا، ءورتتى سالۋشى دا سول بولعانى. — جانقيا اپاي بالانيازعا بىردەن بىرگە جاقىنداي ءتۇستى. — ورتكە ەڭ الدىمەن اعانياز ەكەۋىڭدى، سودان سوڭ...
— سەن قاتىندى، — بالانياز قىلىشىن كوتەرە بەردى. — شاۋىپ-اق...
— شاۋىپ كور، قانە... — جانقيا اپاي يىعىنداعى سىپىرعىشتى كوتەرىپ-اق الدى. — مىناۋ كوپتىڭ قايسى ءبىرىنىڭ باسىن شاۋىپ ۇلگەرەسىڭ؟
— اساۋباي مەن قۇربان از بولدى ما ساعان؟! كەلىڭدەر، جىگىتتەر بەرى، تىشتالاڭداعان نەمەنى اتتان اۋدارىپ الىپ، لاقتىرىڭدار ورتكە!..
جۇرت قولدارىنداعى سويىلدارىن جوعارى كوتەرىپ، بالانيازدى قورشاپ الا قويدى.
— توقتات، توقتات!
بۇيرىقتى داۋىستار قوسقاباتتانا ەستىلىپ، ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى دە مولايىپ كەتكەن ەدى. كازارما جاقتان «مىسىقمۇرت» پەن ەكى پوليسەي شاۋىپ كەلەدى ەكەن. ولار سول اعىزعان كۇيى، كابانوۆسكييدىڭ جانىنان كەلىپ ءبىر-اق توقتادى.
— ءورت سالعان ادام انىقتالدى، — دەدى «مىسىقمۇرت» قولىن ماڭدايىنا اپارىپ. — ساحاروۆا ەكەن. اساۋبايدىڭ قالتاسىنان ساحاروۆانىڭ حاتى تابىلدى. «باتاعاعا ءورت سالساڭ سەنىڭ سۇيگەنىن بولامىن» دەپتى قىز حاتىندا. ءوزىن كەزدەستىرە المادىق. قاشىپ كەتكەن بولسا كەرەك. ساندىعىنان اساۋبايدىڭ حاتى شىقتى. ول ريزالىق بەرىپتى.
— مىنە، ايتتىم عوي، — ساندىگەرەي تاعى دا جىمىڭداپ الدى، — اساۋبايدىڭ پالەسىن قارا، ارمانعا ءمۇيىز قادا ماق ەكەن عوي. سۇيىكتىسىنىڭ ارىن توگىپ، ءورت سالدىرماق ەكەن عوي ارمان...
— جالا، جالا، — جانقيا اپاي ىشكى جان اشۋى كەۋدەسىن جارىپ شىققانداي ىزالى اششى داۋىسپەن ايقايلاپ جىبەردى دە، «مىسىقمۇرتتار» تۇرعان توپقا قاراي جۇگىردى. — قانە، كورسەت حاتىن. مىناۋ جۇرت ءوز كوزدەرىمەن وقىسىن. ءاي، ساندىگەرەي ءازازىل، سەن ارماندى بۇل وسەگىڭمەن مۇقاتا المايسىڭ. ول سەن سىياقتى الاياق ەمەس، اردىڭ ادامى... كانە، وقىڭدار حاتىن!..
ءورت سوندىرۋدەن قولى بوس قۇرالسىز ادامدار جانقيا اپايعا قاراي ويىستى. اشۋلى جانداردىڭ تولقىنى تۇنشىقتىرىپ جىبەرەر دەپ ۇرەيلەنگەندەي كابانوۆسكيي اسىعا سويلەپ شاناسىنا وتىردى دا، جۇرۋگە ىڭعايلانىپ ەدى، ءبىراق ۇلگىرە المادى. ەنتىگە جۇگىرىپ ارمان اعاي كەلىپ قالعان ەكەن، دەلبەدەن الا ءتۇستى.
— توقتاڭىز مىرزا! ءسىز ءورت سالۋشىنى كازارمادان ىزدەسەڭىز ءبىز وزگە جەردەن ىزدەر ەدىك. ءوزى قۇلاعالى تۇرعان جامان لابازدى ورتەۋدەن جۇمىسشىعا كەلەر پايدا جوق. — ورتتەن تۇسكەن ۇشقىن ءسىزدىڭ قالتاڭىزدى قاراجاتقا تولتىرادى. ال، ءبىزدى تاماقتان قاعادى. سوندىقتان دا ءورتتى بولدىرماۋعا سىزدەن گورى ءبىز ىنتالى. ورتەۋشى كىم بولسا دا ءوشىرۋشى ءبىز بولامىز. الدىمەن ءورتتى ءوشىرۋ كەرەك ەمەس پە؟!.
— تۋمام-اۋ، — كابانوۆسكيي وتىرىك ءمۇلايىمسىپ قالدى، — مەنىڭشە دە الدىمەن ءورتتى ءوشىرۋ كەرەك. ايىپتىنى انىقتاۋ ۇكىمەت ادامدارىنىڭ مىندەتى عوي. مەن مىنا كىسىنىڭ ساحاروۆا تۋرالى ايتقانىنا ازىرگە سەنىپ تە تۇرعانىم جوق...
— ۋا، وقىسىن الگى حاتتاردى، — جۇرت تاعى دا ءبىر دۋ ەتە قالدى، — نەگە وقىمايدى...
— حاتتار ىسكە تىگىلدى، — «مىسىقمۇرت» جالتاڭداپ كابانوۆسكييگە قارادى، — مەن قولىما الىپ جۇرەمىن بە ولاردى...
— ارمان، — كابانوۆسكيي بۇل جولى ءتىپتى جالبارىنا سويلەدى، — ءتۇسىندىرشى مىناۋ جۇرتقا، الدىمەن ءورتتى ءوشىرىپ الايىقشى. قالعانىن كەيىن تەكسەرەرمىز. دۇنيە مۇلىك كەتەتىن بولدى-اۋ. ەڭ بولماسا قالعاندارىن ساقتالىقشى ورتتەن...
— مىرزا، — ارمان اشۋ مەن مىسقىل ارالاس مىرس ەتىپ كۇلدى، — نە ءسىز ءوزىڭىز دە الدانعانسىز، ءبىراق تا مەن بۇعان سەنبەيمىن، نە ءبىزدى الداۋ ءۇشىن قىنجىلعان بولاسىز. اسىلى اقىرعىسى دۇرىس شىعار. بۇل لابازدىڭ ءورتسىز-اق ءوزى قۇلاعالى تۇرعانى دا، ونىڭ ىشىندە ەشقانداي بالىق جوق ەكەندىگى دە بىزگە ءمالىم. ال، ەندى ىق جاقتا وڭاشا تۇرعان ەسكى لابازدان ۇشقان شوق جەلدىڭ وتىنە قارسى ۇشىپ ءسىزدىڭ باتاعاڭىزعا تۇسپەيدى دە. راس، جەلدىڭ ىعىنداعى اناۋ كازارمالارعا ۇشۋى مۇمكىن. ءبىراق ءبىز وعان جىبەرمەيمىز...
— تۋمام-اۋ، مىناۋ اعانياز مەنى تاعى دا الداپ جۇرمەسە، — دوڭىز اتتاس تۇك تۇسىنبەگەنسىپ، تاڭدانعان پىشىنمەن اعانيازعا قارادى، — بار بالىق وسىندا دەپ تۇر عوي.
— كەشە تۇندە وسىنداعى بار بالىق تاسىلىپ الىنعان ەدى عوي. سوندا ەسكى لابازعا ءورت سالۋ ءۇشىن ادەيى ىستەلىنگەن شىعار. سول تۇنگى جۇمىستى مىناۋ ساندىگەرەي ەكەۋىڭىز باسقارعانسىز. بۇعان نە دەيسىز، تالاسوۆ مىرزا؟
— جالا، — اعانياز قىزاراقتاپ، اشۋ كورسەتكەن بولدى. — جالا، كىم ەكەن بالىق تيەسكەن؟ نە كوكيسىڭ؟
— مىرزا، اقىرماڭىز، — ارمان اعاي وزىنە-وزى سەنگەندەي بايسالدىلىقپەن سويلەيدى، — راس، ءسىز بالىق تيەسۋگە ءبىزدى شاقىرعان دا جوقسىز. كوزگە تۇسپەۋ ءۇشىن شامسىز دا ىستەدىڭىز. ءبىراق، ءوز بالىعىڭىزدى ءوزىڭىز ۇرلاعان قۇپياڭىزدى دا بىزدەن جاسىرا العان جوقسىز. تۇسىنىكتى مە؟
— ءاي، ءمۇيىزدى سەرى، مەن تۋرالى كوكىپ تۇرعانىڭ نە، — ساندىگەرەي كۇمىس تاياعىن جالت ەتكىزىپ جوعارى كوتەردى، — ءمۇيىزىڭدى قاعايىن با، ءا؟ سۇيكىمدىڭە قىزىققان اساۋبايدى ارانعا جىعىپ...
— «كوكەك ءوز اتىن ءوزى شاقىرادى» — ارمان ىزالانا تىستەندى، — سەن ىسىنبەي توقتاي تۇر، ماحاببات تاجالى. مەن ازىرگە مىناۋ مىرزالارمەن سويلەسىپ تۇرمىن. ەكەۋمىز كەيىنىرەك كەزدەسەرمىز... گۇلسارا قارىنداستىڭ دا ارىن جوقتار كۇن تۋار...
— ءاي، اعانياز، — دوڭىز اتتاس كوزىندەگى شىن قۇبىلىستى كوگىلدىر كوزىلدىرىگىنىڭ استىنا جاسىرا اعانيازعا ۇزاق قارادى دا، باسىن شايقادى، — نە دەيدى؟ سەن وڭباعان مەنى تاعى ماسقارالاپ ءجۇرسىڭ بە؟..
— ساندالىپتى، — اعانياز جۇدىرىعىن تۇيە ۇمتىلدى، — نە شاتىپ تۇرسىڭ، ءا؟..
— مىرزا، — ارمان اعاي اعانيازدىڭ بىلەگىنەن شاپ بەردى، — ءناجىستى قولىڭىزعا يە بولىپ، بەيباستاق ءسوزىڭىزدى قايتىپ العانىڭىز ماقۇل. بۇكىل سىرىڭ الاقانىمدا. ءورتتى ءوز قولىڭمەن سالىپ، جالاسىن بىزگە جاپقالى جۇرگەنىڭدى دە كوپتەن-اق سەزىپ ەدىم...
— مەن تۇسىنبەيمىن، — كابانوۆسكيي ەكى يىعىن كەزەك كەكەڭدەتىپ قويدى، — الدىمەن ءورتتى وشىرەيىكشى، قالعانىن كەيىن سويلەسەيىك.
— مەن دە تۇسىنبەيمىن، — ارمان كەكەسىنمەن كۇلدى، — «ءورتتى وشىرۋگە ءتىپتى ىنتالى ەمەس سىياقتىسىز. «بۇكىل بالىعىم ورتەندى» دەپ زار جىلاعان بولاسىز. ءوزىڭىز كەتىپ باراسىز. بۇنىڭىزدى قالاي تۇسىنۋگە بولادى، مىرزا؟
— مەنى اسىعىس شاقىرتىپ جاتقان جوق پا، — كابانوۆسكيي كومەك سۇراعانداي جاۋتاڭداپ، «مىسىقمۇرتقا» قارادى، — شىنىندا دا كەيىنىرەك بارسام قايتەر ەدى، ءا؟
— جوق، ءجۇرىڭىز تەزىرەك، — «مىسىقمۇرت» دوڭىز اتتاستى تۇسىنە قالسا كەرەك اتىن بۇيىرگە تەبىنىپ اسىقتىرا باستادى، — بوگەلمەڭىز!
— مىنە، كوردىڭىز بە، وسى ءبىر پوليسيا دەگەننەن-اق.... دۇنيە استان-كەستەن بولىپ جاتسا دا، ءالسىن-الى مازا بەرمەيدى. تۇسىنبەيمىن تۋمالار...
— مىرزا، — ارمان ىزا ارالاس اۋىر كۇرسىنىپ، باسىن شايقادى، — ءورت ءوندىرۋ ءۇشىن قۇرال بەرمەۋىڭىزگە تاڭمىن.. سونى ءتۇسىندىرىپ كەتىڭىزشى!
— ءاي، اعانياز، — كابانوۆسكيي ەندى اعانيازعا بۇرىلدى، — سەنىڭ الگى سكلادشىنى ىزدەپ كەتكەن كىسى كەلمەدى مە؟
— تابا الماي قايتىپتى.
— كابانوۆسكيي مىرزا، — ارمان ەندى دەلبەنى قويا بەردى دە، دوڭىز اتتاستىڭ قارنىنان ۇستاي الدى، — اۋرە ەتپەڭىز جۇرتتى. نە ءورت سوندىرىلمەسىن، تاراندار دەگەن ءامىر بەرىڭىز دە، نە ەرت وشىرۋگە كەرەكتى قۇرالدار تۇرعان سكلادتى بۇزۋعا رۇقسات ەتىڭىز. ەكىنىڭ ءبىرى. ونسىز ەشقايدا بارمايسىز.
— تۋمام-اۋ، سەن قىزىقسىڭ عوي ءوزىڭ، — كابانوۆسكيي تاڭدانعان ءپىشىن ءبىلدىرىپ ارمانعا قارادى، — ءورت وشىرىلمەسىن دەگەنىڭ نە؟ بۇزىڭدار دا، الىڭدار جابدىقتى. تەك، تەز وشىرە...
— بولدى، ماعان كەرەگى ازىرگە وسى-اق. بارىڭىز، مىرزا، جولىڭىز بولسىن.
— ال، كەتتىك، — كابانوۆسكيي دەلبەشىسىن جەلكەگە ءتۇرتىپ قويدى، — تەزىرەك. ارمان، مەن ساعان سەنەمىن.
— ءسىزدى الدامايتىندىعىمىزعا دا، ءوزىمىزدىڭ الدانبايتىندىعىمىزعا دا سەنىڭىز.
كابانوۆسكييدىڭ پار ات جەككەن جەڭىل شاناسى ورنىنان قوزعالا باستادى. اعانياز دا جۇگىرە باسىپ، شاناعا مىنە بەردى.
— توقتاڭىز، اعانياز مىرزا، ءسىز ەشقايدا بارمايسىز.
ارمان وسى ءسوزدى ايتىپ ۇمتىلا بەرگەن ەدى، ءبىراق ۇلگىرە المادى. ماتۆەي ستەپانوۆيچ اعانيازدى جەلكەدەن بۇرە ۇستادى دا، شانادان سۇيرەپ ءتۇسىردى.
— وزدىگىنەن قالار ما بۇل قارابەت. الىپ قالايىق، بىرگە بولسىن بىزبەنەن.
— دۇرىس ايتاسىز، ماتۆەي ستەپانوۆيچ، — ارمان اعاي بونداردىڭ كۇشىنە سۇيسىنگەندەي ءتۇپ-تۇزۋ اق تىستەرىن تۇگەل كورسەتە كۇلدى، — ءورتتى بىرگە ءوشىرىسسىن دە، ورتتەن قالعان بالىعىن دا ءوز قولىنان قابىلداپ السىن...
— يا، ءسويت مىرزا، ايتپەسە كەيىن بىزگە تاعى دا جالا جابارسىڭ، — ماتۆەي ستەپانوۆيچ بۋرىل مۇرتىن ءبىر بۇراپ، توڭىرەگىندەگىلەرگە كوزىن قىستى دا اعانيازعا بۇرىلدى، — كەشىرىڭىز، مىرزا، ادەپسىزدىك ىستەپ تىم قاتتىراق سىلكىپ جىبەردىم بە، قالاي، جەلكەڭىز اۋىرىپ كەتكەن جوق پا؟ ءۇستىڭىزدىڭ قارىن قاعىڭىزشى!..
اعانياز جاۋاپ بەرمەستەن ءۇستىنىڭ قارىن قاعا باستادى. جىينالعان جۇرت ءبىرى كۇلىپ، ءبىرى ىسقىرىپ، دۋىلداپ زورعا باسىلدى. كابانوۆسكيي الدى-ارتىنا قاراماستان: شابا جونەلدى. شانانىڭ ەكى جاق قابىرعاسىندا «مىسىقمۇرت» پەن بالانياز، ارتىندا ءۇش-تورت اتتى پوليسيا شوقىتىپ بارا جاتتى. قالىڭ كوپشىلىكتىڭ قورشاۋىندا قالعان اعانياز قوجالىعىن بىلدىرمەك بولىپ ءبىراز ايقايلاپ تا بايقاپ ەدى، تۇس-تۇستان كوتەرىلگەن سالماقتى. جۇدىرىقتار مەن سويىلداردى كوردى دە، امالسىز جۋاسىدى. ەندى ول قارسى ۇمتىلار كۇشى جوق، قۇيرىعىن قىسىپ، زاۋال سوققىسىنان تەك قانا باسىن قورعاعان قاماۋداعى قاسقىرداي تۇقىرىپ، ونسىز دا ءبىر تۇتام موينىن ىشكە تارتىپ، قازانداي باسىن ەكى يىقتىڭ قويناۋىنا قۇلاتىپ جىبەرىپتى. تەك كوز استىمەن عانا ۇرلانىپ اتتى پوليسيالاردى ىزدەيدى. جاۋتاڭداي قاراپ، ولاردان جاردەم كۇتەتىن ءتارىزدى. ءبىراق، پوليسەي مىرزالار دا ماناعى ءبىر ارۋاعىن جوعالتىپ الىپتى. مامىرباي باستاعان ەكى-ۇش-اق اتتى قالعان ەكەن. ءقازىر ولار باسقارۋشى كۇش ەمەس، باقىلاۋشى كوز رەتىندە عانا، قالىڭ توپتان ءبىر بولەك، ءۇنسىز وڭاشالانا قالىپتى. «ءويت» دەسەڭ اتا جونەلۋگە دايىن تۇرعان قويان ءتارىزدى.
— ءا، قارابەتتەر، — جانقيا اپاي بۇگىنگى ورتتەن دە وكتەم جالقى كوزىنىڭ جالىنىن جالت وتكىزىپ، بىرەسە اعانيازعا، بىرەسە ساندىگەرەيگە تەسىلە قارادى، — لاقتىرار ما ەدى، وزدەرىن، مىناۋ ورتكە!
— دۇرىس ايتاسىز، — ەسقالي مەن ايدىنعالي اعايلار جارىسا سويلەپ، ءبىرى اعانيازدى، ەكىنشىسى ساندىگەرەيدى جاعادان سۇيرەي جونەلدى، — لاقتىرۋ كەرەك، دوڭىزدى.
مەن پوليسەيلەر ەڭ بولماسا ءدال وسى ارادا وتىرىك ايلا كورسەتسە دە قىلىشتارىن ءبىر جارق ەتكىزىپ، ايقايلاپ تاستار-اق دەپ ويلاعان ەدىم، جوق. شىندىقتىڭ مىسى باسسا كەرەك. اۋىزدارىنا سۋ تولتىرىپ قويعانداي مىلقاۋلانا بەردى، ءتىپتى قولدارىن قىلىش سابىنا اپارۋعا دا جارامادى.
— توقتات، بۇل نە باسسىزدىق، — ارمان اعاي سولدات اراسىنداعى تارتىپسىزدىككە كۇيىنگەن قاتىگەز كومانديرلەرشە اسا ءبىر قويۋ، اشىق داۋىسپەن ايقايلاپ جىبەردى. — سىزدەر بۇنىمەن مىناۋ توپ الدىنداعى ءوز ايىپتارىڭىزدى ەكى ەسە اۋىرلاتىپ، جالاقورلاردىڭ قورەگىن كوبەيتە تۇسەسىڭدەر.
— ارمانجان-اۋ، — ەسەكەن مەن ايدەكەڭ بۇل جولى دا جارىسا سويلەدى، — سەن شىن لاقتىرادى دەپ ويلادىڭ با؟ ءبىز بۇلاردىڭ زارەسىن ۇشىرايىق دەپ، ويناعان ەدىك.
— ويناپ ەدىك، — ارمان اۋىر كۇرسىنىپ، باسىن شايقادى، — جاستارىڭ ۇلكەن، ىستەرىڭ شالا، تۋمالار. ءبىرىڭىزدىڭ ساقىينانىز ۇستاماي، ەكىنشىڭىز «زاۋرەشتى» زارلاتپاعاندا مىناۋ ءورت بولماس تا ەدى. بىزگە جالا دا جابىلماس ەدى. ءقازىر ءبىزدىڭ شىنىمىز دا وتىرىك، بۇلاردىڭ وتىرىگى دە شىن بولعالى تۇر. ماناعى مىلتىق اتقانداردى دا تاپپادىڭدار ما؟
— جوق، ەسەكەڭدەر ايىپتى ادامداي تومەن قارادى، — تاپپادىق.
— ايلالى تۇلكى ءىزىن تاپتىرماس، — ارمان جۇدىرىعىن ءتۇيىپ العان وڭ قولىن ءبىر سىلكىپ تاستادى. — ال ەندى جەدەل ىسكە كىرىسەلىك. ايدىنعالي اعاي، ءسىز ءبىر توپ اداممەن بارىپ شەلەك، كۇرەك، نوسيلكا جەتكىزىڭىز. مىناۋ مىرزانى، پوليسەيلەردىڭ ءبىرىن ەرتە بارىڭىز. ەسەكە، ءسىز ءبىر توپ قارۋلى جىگىتتەر الىڭىز دا، اناۋ شاتىرى جانىپ، ىرگەسى ورتەنە باستاعان لاباز قابىرعاسىن قۇلاتىڭىز. اننا يۆانوۆنا مەن جانقيا اپايلار، سىزدەر قىز-كەلىنشەككە قار تاسىتىڭىز. نوسيلكا كەلگەنگە دەيىن الجاپقىشتارىڭىزدى، كيىمدەرىڭىزدى پايدالانۋعا تۋرا كەلەر. قالعاندارىن تۇگەل ماعان ەرىڭدەر. تەز. ءارقايسىڭ ءوز ورىندارىڭا!..
ءقازىر بۇل ماڭداعى بار بيلىك ميحايل يۆانوۆيچتىڭ سۇيىكتى شاكىرتى ارمان اعايدىڭ ءوز قولىنا كوشتى. ماناعىداي داۋرىققان ايعاي-شۋ مەن بەرەكەسىز ابىرجۋلار باسىلىپ، ۇيىمشىل ءبىر ءتارتىپ ورنادى دا، ءار توپ وزدەرىنىن ارناۋلى تاپسىرمالارىن جەدەل ورىنداۋعا جۇمىلدى. اننا يۆانوۆنا مەن جانقيا اپاي باستاعان ايەلدەر ءبىرى الجاپقىشتارىن، ءبىرى ەتەكتەرىن قارعا تولتىرا، ساراي الدىنا اكەلىپ توگىپ ءجۇر. اعاش كۇرەكتەرىمەن قارۋلانعان جىگىتتەر تاسىلعان قاردى جالىن جاپقان شاتىرعا لاقتىرىپ جاتىر. ەسقالي اعايدىڭ «وۋپ، وۋپ، الدىق!» دەگەن جۋان داۋسى ەستىلەدى. «تاعى دا الدىق!» دەسەدى قوستاۋشى جىگىتتەر. شاتىرى تۇگەل جانىپ، ءورتتىڭ ەڭ اقىرعى جالماۋشى كۇشى بۇلىك سالا باستاعان قابىرعالار الگى ءبىر ۇيىمشىل «الدىقتان» ۇرەيلەنگەندەي، ەكى جاقتان قۋسىرىلىپ كەلىپ، تاسىر-تۇسىر قۇلاپ تۇسەدى. ءقازىر عانا ءبىر جەردەن ءتىلىن جالاقتاتىپ، جىن-ويناق سالىپ جۇرگەن شابدار جالىن، ەندى تۇنشىعىپ بارا جاتقانداي، باستا جەڭىلدەۋ كوكشىل جالىنعا، ارتىنشا قويۋ قارا تۇتىنگە اينالىپ، بىقسىي باستايدى... توبەدە، ءورتتىڭ الدىندا، ارمان اعايدىڭ ءوزى باستاعان باگورلى توپ. اجىلداپ سوققان جەلمەن، كەيدە قۇيىن سۋىرعان تەڭىز سۋىنداي بەينە ءبىر قىزىلدى-جاسىلدى بيىك باعانانى بەينەلەي، ۇيىرىلە شاپشىپ، تىپ-تىك اسپانعا كوتەرىلە، كەيدە ۇيتقىي سەرپىلىپ تومەن تۇسكەن جالىن تولقىنى ولاردى توعىتىپ بارا جاتقانداي. الايدا بۇل ادامدار جاسقانار ەمەس جالىننان. ءتىپتى جالىننىڭ شات تولقىنىن كەۋدەلەرىمەن قاعىپ، قارسى ۇمتىلاتىن ءتارىزدى. توبەلەرىنەن كەيدە شوعىرلانا، كەيدە شاشىراي قارعىعان قىزىل شوقتان جاسقانباستان شاتىردىڭ باۋ-باۋ قامىستارىن ىلە لاقتىرىپ، تايانىش بورەنەلەردى كۇتىر-كۇتىر قۇلاتىپ، ءورت الدىن جالاڭاشتاپ بارادى. لابازدىڭ قامىسى دا، اعاشى دا جوق سىلاۋلى جىلتىر توبەسىنە كەزدەسكەن جالىن جىلانداي يرەلەندەپ كەلەدى دە، كەيىن سەرپىلەدى. ءبىراق، ورتتەن شاشىراعان ۇشقىن شاتىردىڭ جاڭا ءبىر جەرىنە قارعىپ تۇسەدى دە، جالىن ءتىلى جارق ەتە قالادى. ارمان اعايلار ەندى ءورتتىڭ جاڭا ۇياسىن بۇزۋعا ۇمتىلادى. ءورت اپاتى مەن الىپ ادامدار ايقاسى قايتادان باستالادى. الدى جالاڭاشتانىپ قالعان ءورت تاعى دا بوگەلە تۇسەدى.
سەرەجا ەكەۋمىز كەيدە جانقيا اپايلارعا قار تاسىسىپ، كەيدە توبەدەن تۇسكەن قامىستاردى لابازدان الىسقا سۇيرەپ، جان ۇشىرىپ ءجۇرمىز. جۇگىرە ءجۇرىپ ارمان اعايدان كوز المايمىن. ونىڭ جۇزىنەن ءقازىر ميحايل يۆانوۆيچتى كورگەندەي بولامىن. الىمدى ماتروستىڭ قوي قوتانىنداي سەن ۇستىندە دۇلەي تەڭىز اپاتىنا قارسى كۇرەس ۇيىمداستىرعان كەزدەرىن كوز الدىما كەلتىرەمىن دە، ارمانعا تاعى دا قارايمىن. شىنىندا دا توبەدەگى توپتىڭ ىشىندە ارمان ەمەس، ميحايل يۆانوۆيچ جۇرگەن ءتارىزدى. جالىنمەن قۇبىلعاندىقتان با، الدە مەن سولاي ويلايمىن با، ارمان اعايدىڭ جاڭادان قويعان شالعىسىز قارا مۇرتى-كۇرەڭ، قارا كوزى كوگىلدىر ءتارىزدى كورىنەدى. كەشە تۇندە عانا تەڭىزدەن اۋىرىپ قايتقان ارمان اعاي اق ورامالمەن ماڭدايىن تاڭىپ العان ەكەن، كازىر ول ورامال ميحايل يۆانوۆيچتىڭ سەڭ ۇستىندەگى سەرگەلدەڭ كەزدەرىندە باسىن تاڭىپ العان ورامالىنداي كۇرەڭدەنە قالىپتى...
كوپ ۇزاماي شەلەكتەر مەن نوسيلكالار دا، باگورلار مەن كۇرەكتەر دە، لەيكالار مەن ۇلكەن تارى شەلەكتەر دە جەتكىزىلدى. بۇل كەزدە توبەسى مەن قابىرعاسى سىلامالى ۇزىن قامىس لاباز توبەسىنىڭ تەڭ جارتىسىن ءورت شارپىپ ۇلگىرگەن ەدى. ەندى جار جيەگى مەن لاباز ىرگەسىنە دەيىن ارالارىنا قول جەتەرلىك قانا اشىق تاستاپ بىرىنە-بىرى بەتتەسە ەكى ساپقا تۇرىپ العان ادامدار تىزبەگى قاڭىلتىر شەلەكتەردى كوز ىلەسپەستىك شاپشاڭدىقپەن قولدان قولعا كوشىرە باستادى. بەينە ءبىر جايدى كونۆەيەر ءتارىزدى، ءقازىر عانا الدىنداعى ۇكىگە سۇڭگىپ شىققان شەلەكتەردىڭ ەندى ءبىر قاراعانىندا لاباز ىرگەسىنە بارىپ قالعانىن كورەسىڭ. قىزۋ قىيمىلداعان جىگىتتەر قاڭىلتىر شەلەكتەردەگى سۋدى لاباز ىرگەسىنە قاتار-قاتار قويىلعان بوشكەلەرگە اقتارا سالادى دا، شەلەكتەردى ەكىنشى قاتارداعى ادامدارعا تاپسىرادى. بوساعان شەلەكتەر قولدان-قولعا كوشە وتىرىپ، ۇكىگە تاعى دا ءبىر سۇڭگىپ شىعادى دا، قايتادان لابازعا قاراي جىلجىيدى. بوشكەلەر مولتىلدەپ تولادى دا شىعادى. لەيكالى جىگىتتەر بوشكەلەردەگى سۋدى لاۋلاپ جانعان ورتكە شاشادى. جالىن مەن سۋ توعىسىپ، توبەدە تولقىپ شۇعىلا وينايدى. مىڭ بوياۋلى شۇعىلا اقشا قاردىڭ بەتىندە تاقتالى جولاق الاشاداي توسەلىپ، مينۋت سايىن قۇبىلادى. مەنىڭ بالالىق سەزىمىمدى وسى ءبىر قۇبىلىس مەيلىنشە قىزىقتىرادى. ءتىپتى ءورت اپاتىمەن الىسىپ جۇرگەنىمىزدى دە ەستەن شىعارىپ جىبەرەمىن. بوشكەگە ءبىر ەڭكەيىپ، ىشىندەگى سۋىن اقتارىپ شىققان بوس شەلەكتى كورشىمە بەرىپ جاتىپ شۇعىلادان كوز المايمىن. كەيدە ءتىپتى اڭىرىپ تا قالامىن. «بول، بول، بوگەمە!» دەيدى سەرەجا ونداي كەزدە قولىمداعى شەلەكتى جۇلا تارتىپ. مەن ۇيالىپ قالامىن. ازدان كەيىن كايتا قارايمىن. «ويناي بەرسە ەدى، وسى شۇعىلا. قاپ، راۋشان قايدا ءجۇر ەكەن، قۇر قالدى-اۋ مىناۋ قىزىقتان» دەپ ويلايمىن. ءبىراق ءورت الاۋى بىردەن بىرگە السىرەپ، شۇعىلا قۇبىلىسى دا سولعىنداي تۇسەدى. الگىدە عانا ۇيىرىلە شاپشىپ، اسپانعا كوتەرىلگەن شابدار جالىن ەندى باسەڭدەي-باسەڭدەي بارىپ، ءبىرجولا جوعالدى دا، بۇ ارالاس كوكشىل تۇتىنگە اينالىپ، بىقسىي باستايدى. الگى ءبىر اسەم قۇبىلىستىڭ جوعالىپ كەتكەنىنە مەن قىنجىلسام دا، كورشىلەرىمنىڭ جۇزىنەن قۋانىش كۇلكىسىن كورەمىن. قىزىقتاۋ ءۇشىن ەمەس، اپاتقا قارسى كۇرەسۋ ءۇشىن جىينالعاندىعىمىز، سول اپاتتى جەڭىپ شىققاندىعىمىز ەسىمە تۇسەدى دە كۇرسىنەمىن. كۇرسىنەمىن دە كۇلەمىن. كۇرسىنۋىمدە دە، كۇلكىمدە دە ءبىر جاعىنان ءوزىمنىڭ سابيلىگىمدى جازعىرۋ بولسا، ەكىنشىدەن كۇرەس باتىرلارىنىڭ جەڭىسىنە شاتتانۋ بار.
— مىنە، مىرزالار، كوردىڭدەر مە؟ ءبىز ەڭبەك ادامى، ورتەۋشى كۇش ەمەسپىز، ءوندىرۋشى كۇشپىز. سەندەردىڭ سالعان ورتتەرىڭدى دە جەڭىپ شىقتىق.- ارمان اعاي لاباز شاتىرىنداعى ءورتتىڭ اقىرعى ۇياسىنا ەكى شەلەك سۋدى قۇيا سالىپ، قاراۋىتقان شوعىن تابانىمەن تاپتاي سالدى دا، تالاسوۆ پەن ساندىگەرەيگە كەزەك قارادى. — ورتتەرىڭدى وشىردىك، بالىقتارىڭدى دا ساقتاپ قالدىق، ەندى نە ايتاسىڭدار بىزگە؟
— نە دەسىن، ابدەن-اق ريزا بولىپ تۇرعان ءتارىزدى، — ەسقالي مىرس ەتىپ كۇلدى. — توي ەتەمىن دەيدى. ءبارىمىزدى تۇگەل شاقىرار. باراتىن شىعارمىز، ءا؟
— ارينە بارامىز. بۇگىن ءبىر ىشەتىن-اق شىعارمىز، — ماتۆەي ستەپانوۆيچ ەسقاليدى قاعىتادى. — اراق تا ىشەمىز، ءان دە سالامىز. ەسقالي، سەن قانداي ءان سالاسىڭ، بۇگىن؟
— ارينە «زاۋرەشتى»، — ايدىنعالي قۇربىسىن ازىلدەپ كۇلەدى. — ەسقالي قاي ءاندى باستاسا دا «زاۋرەشتەن» ءبىر-اق شىعادى.
— ەح، اساۋباي، اساۋباي، — ماتۆەي ستەپانوۆيچ بۇرىل مۇرتىن ءبىر وراپ، باسىن شايقايدى. — تۇبىنە اراق جەتتى عوي سەنىڭ. وڭباۋعا بەت العانىڭدى «قۇستى ارالدا»-اق سەزگەن ەدىم.
— ماسكۇنەم سورلى، — ەسقالي اعاي اساۋبايدى جازعىرا ما، مۇسىركەي مە، اۋىر-اۋىر كۇرسىنەدى. — «مىسىقمۇرتتىڭ» وزىمەن ءىشتىم، اعانيازدىڭ ۇيىندە قوناقتا بولدىم» دەپ ماقتانۋشى ەدى. سوندا مىناۋ مىرزالار كەرەسىن ىشكىزىپ ءجۇر ەكەن عوي، وعان...
ءبىز ءورتتى وشىرۋگە كىرىسكەندە تان قاراڭعىسى ەدى، ءقازىر بوزارىپ اتا باستادى. مانا ءورت ۇشقىنىن توپ-توبىمەن لاقتىرىپ، قۇتىرىنا سوققان تاڭ جەلى بىردەن-بىرگە باياۋلاپ بارىپ تىم-تىرىس بولا قالدى. تاڭنان حابار بەردى مە، الدە ءبىزدىڭ جەڭىسىمىزدى قوشامەتتەدى مە، و باستا بىرىندەپ قانا، ەرىنشەكتەۋ شاقىرعان اتەشتەر ەندى بىرىنە-بىرى ءۇن قوسا اتراۋ اسپانىن جاڭعىرىقتىرىپ جىبەردى. كوكجيەك جەڭىس تۋىنداي القىزىل شاپاققا بولەندى. بۇدان از بۇرىن جالىن ساۋلەسى ويناعان اقشاقارلى الاڭنىڭ ۇستىندە ءقازىر تاڭ شاپاعىنىڭ قىزىل تولقىنى نارتتانا كالدى. كوگىلدىر اسپان كۇمبەزىنىڭ شىعىس جاعىنان نۇر كىرپىگىن شاشىراتا كۇن كوزى دە سىعالاي باستادى. لاباز توبەسىندە بۇگىنگى كۇرەسىمىزدىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى ارمان اعاي تۇر. ول ماڭداي تەرىن بىلەگىمەن ءسۇرتىپ، قىسقى كۇشىنىڭ كوزىنە سۇيسىنە قاراپ كۇلەدى. ارماندى مەن بۇل جولى دا ميحايل يۆانوۆيچقا ۇقساتتىم. بىردە تەك كۇرەستىڭ عانا ادامى شىعار دەپ ويلاپ قالساڭ، ەندى بىردە نە اقىنعا، نە سۋرەتشىگە ۇقساپ، تابيعاتتىڭ ءساندى قۇبىلىسىنا سۇيسىنە قاراپ تۇراتىن وسىنداي سەزىمتالدىق ادەت ميحايل يۆانوۆيچتا بولاتىن. ارمان اعاي ءوز ۇستازىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتىن عانا ەمەس، سەزىمتالدىق قاسيەتىن دە ۇيرەنۋگە تىرىساتىن ءتارىزدى. دەمەك، ميحايل يۆانوۆيچقا تەك مەن عانا ەمەس، ارمان اعاي دا ەلىكتەيدى ەكەن عوي. ءدال وسى جولى ميحايل يۆانوۆيچقا ما، ارمانعا ما،الدە ءتىپتى ەكەۋىنە دە ەلىكتەدىم بە، مەن دە ىرگەدەن ءالى تۇگەل كوتەرىلىپ ۇلگىرمەگەن ۇلكەن كۇمبەز كۇننەن كوز الماي قاراي بەردىم. «بۇگىنگى كۇن تەك دوڭگەلەك شار ەمەس، كادىمگىدەي بەت بەينەسى، اپ-ادەمى دوڭگەلەك ءجۇزى، ءموپ-مولدىر كوزى، ىپ-ىقشام مۇرنى، قابىعىنان جاڭا عانا جارىپ شىققان گۇلدەي ەرىنى بار ما، قالاي؟» دەپ تاڭدانىپ قالعان ەدىم، كۇن شارىنىڭ ءدال ورتاسىنا تۇرا كەلگەندىكتەن سولاي كورىنە قالعان راۋشاننىڭ بەتى ەكەندىگىن ەندى عانا بايقادىم دا، كۇلىپ جىبەردىم. راۋشان اسىعا باسىپ جۇگىرىپ كەلەدى، كۇن شارى كوتەرىلىپ بارادى. الگىدە كۇن كۇمبەزىنىڭ ىشىندە تەك بەتى عانا كورىنگەن قىز ەندى كۇن شارىنىڭ ىشىندە كەلە جاتقان تارىزدەنەدى. كۇن كوزى جوعارىلاي-جوعارىلاي بارىپ راۋشاننىڭ توبەسىنە ۇستالعان ۇلكەن ءبىر اق شاتىرداي دوڭگەلەنە قالدى. ۇلكەن شاتىر استىندا زىمىراپ كەلە جاتقان كىشكەنە قىزدان كوز اۋدارماي مەن تۇرمىن. «نەگە جۇگىرەدى ەكەن؟ الدە جۇمىسقا اسىعا ما، جۇمىسقا كەلە جاتسا اجەسى قايدا؟» دەپ ويلايمىن. مەن ءالى دە قاراي بەرمەك ەدىم، توبەدەن سەكىرىپ تۇسكەن جىگىتتەر ويىمدى ءبولىپ جىبەردى.
— تالاسوۆ مىرزا، — دەدى ارمان اعاي شاتىردان قارعىپ تۇسكەن بويى، — كانە، ورتتەن قالعان بالىعىڭىزدى قابىلداپ الىڭىز. ساندىگەرەي، سەن دە...
— راحمەت، — اعانياز مىڭگىرلەپ تەرىس اينالدى، — قايداعى بالىق؟
— جوق، راحمەتتى كەيىن ايتارسىز، — ارمان مەن ماتۆەي ستەپانوۆيچ ەسىكتى سۇيمەنمەن بۇزىپ اشتى دا، كەكەسىن مەن ىزا ارالاس كۇلىپ جىبەردى. — كانە، ءجۇرىڭىز تەزىرەك. ءتۇۋ، قانداي كوپ بالىق ەدى! ساندىگەرەي مىرزا، ءسىز وتكەن ءتۇن تاڭ اتقانشا نە تاسىتقانسىز، ءا؟
— ءاي، ارمان، — ساندىگەرەي تاياعىن تاعى دا كوتەرىپ الدى، — سەن وسى ماعان نەگە بايلانىسا بەرەسىڭ. باسىڭنىڭ مىلجا-مىلجاسىن شىعارارمىن، ابايلا، ايۋ، ءبىلدىڭ بە؟
— ءوشىر ءۇنىڭدى، — ارمان پودريادچيكتىڭ تاياعىن جۇلىپ الدى دا، قولىن كەڭىردەگىنە اپارا بەردى، — ايتپەسە، كەڭىردەگىڭدى سۋىرىپ الارمىن... ءبىراق، سەن ءيتتى...
ارمان ءسوزىن اياقتاماي قولىن ءبىر سىلتەدى دە، كەرى اينالدى.
— ويباي-اۋ، تۇك جوق قوي. و، قارابەت!
ەسقالي اعاي اعانيازدى جاعادان الا تۇسكەن ەدى، ارمان مەن ماتۆەي ستەپانوۆيچ قاباتتاسا سويلەپ، زەكىپ تاستادى.
— توقتات!
— تيمە، دوڭىزعا!
جۇرت ءبىرى كەكەپ، ءبىرى سوگىپ، دۋىلداسىپ، زورعا باسىلدى.
— تۇككە تۇسىنبەي تۇرىپ نەگە داۋرىعاسىڭدار؟ — اعانياز ءامىرشىنىڭ كوزى ادىرايىپ، بەزەۋ باسقان قاراقوشقىل ءجۇزى قۋارىپ كەتكەن ەكەن، داۋسىنان ۇرەي مەن ىزا ارالاس ەستىلەدى. — بار بالىق اناۋ ورتەنگەن بولىمدەردە ءۇيۋلى جاتقان بولاتىن. ەشنارسە قالماعان شىعار...
— قىنجىلماڭىز، مىرزا، — ارمان ەندى لابازدىڭ ورتەنگەن بولىمدەرىنە قاراي اياندادى. — ولاردا بارى راس بولسا ەشبىر بۇلىنگەن جوق. ءبىز قابىرعانى ەكى جاقتان بىردەي قۇلاتىپ، ءورتتى تۇنشىقتىرىپ تاستادىق قوي. از-كەم ورتەنگەنى بولسا ونى اساۋبايدان وندىرەرسىز. ءسىز وسى لابازدى ورتەۋگە قانشا تولەمەك بولعان ەدىڭىز؟
— ول يت، — ماتۆەي ستەپانوۆيچ وڭ قولىنىڭ ءتۇيۋلى تۇرعان جۇندەس جۇدىرىعىن ءبىر سىلكىپ تاستادى، — ول ءورتتىڭ اقشاسىن كۇن بۇرىن الىپ-اق قويعان شىعار. وتكەن كۇزدەن بەرى وسىلارمەن تىم اۋىز جالاسىپ، ماستىقتان ايىقپاي، جۇمىس ىستەۋدى دە قويىپ العان ەدى-اۋ.
— باسە، — ەسقالي كۇرسىنىپ، باسىن شايقادى. — اساۋبايدىڭ اۋزىنان ارىلمايتىن نەتكەن باتپان قۇيرىق دەپ ەدىم-اۋ! قاقپانعا ءتۇسىرىپ العان ەكەن عوي...
— ءاي جىگىتتەر، — اعانياز جۇرتتى ءسوز ەمەس، ىممەن كەكەپ باسىن يزەدى. — اساۋبايدىڭ كىمنىڭ قاقپانىنا تۇسكەنىن انىقتايتىن جەر بار عوي. وسىعان شارشاماساق قايتەدى؟
— جارايدى، وتكەندى ساباق ەتە جۇرەرمىز، — ارمان لابازدىڭ شالا ورتەنىپ قۇلاپ جاتقان قابىرعاسىن كورسەتتى، — اشىڭدار مىنانى. ۋاقىت وتكىزبەيىك.
ءبىرى باگور، ءبىرى كۇرەكپەن قۇرالدانعان قالىڭ توپ قۇلاپ جاتقان لاباز قابىرعاسىن قوپارا باستادى. سەرەجا ەكەۋمىز قوپارىلعان قامىستاردى سۇيرەپ ءجۇرمىز. الدەن ۋاقىتتا بىرەۋدىڭ شىر ەتە قالعان ايانىشتى داۋسى ەستىلدى. جالت قاراسام، راۋشان.
— اعا، اعا!..
مانا كۇن شاتىرى استىندا كورگەنىمدە راۋشان بىزگە ءبىر قۋانىش الىپ كەلە جاتقان شىعار دەپ ويلاعان ەدىم. قاتەلەسكەن ەكەنمىن. قۋانىش ەمەس، قاسىرەت الا كەلگەن ءتارىزدى. «اعادان» وزگە ءسوز ايتپاي، ارمان اعايدى قۇشاقتاپ اعىل-تەگىل جىلاپ تۇر.
— اۋ، نە بولدى، نە بولدى؟
— اعا، قۇتقارىڭىزشى، اعا!
— كىمدى، كىمنەن قۇتقار دەيدى؟
— اجەمدى ۇستاپ اكەتتى!
— نە دەيدى، كىم ۇستاپ اكەتتى؟
— «مىسىقمۇرت» پەن بالانياز...
— ءورت جالاسىن ەندى كەمپىرگە اۋدارماق بولعانى ما؟
— لابازىمدى ورتەدىڭ دەيدى. شانالارىنا ليۋبا اپايدى دا مىنگىزىپتى...
— اھ، نە دەيدى مىناۋ بيشارا؟
الگىدە عانا اپاتتى جەڭىپ شىققاندىعىن ماقتانىش ەتكەندەي جۇزىندە كۇرەڭ نۇر ويناپ، زەيىندى كوزدەرىنىڭ جايدارى قاراشىقتارى كۇلىمدەپ قانا تۇرعان ارمان سوناۋ ءبىر اتامان ولىگى ۇستىندەگى وكىنىشتى اۋىر كەزدەرىندەگى قالپىن قايتالاپ، كەنەت وزگەرىپ سالا بەردى. قالىڭداۋ ەرىندەرىن تىستەنىپ، قاباعىن دا تاس ءتۇيىپ العان ەكەن، ماڭداي مەن مۇرنىنىڭ شەكاراسىنداعى قارا مەڭگە كەلىپ تۇتاسقان قويۋ قاستارى كەيدە ءدىر ەتىپ جوعارى سەرپىلسە، كەيدە كەڭ جازىلا قىران قاناتتانا قالىپتى. ۇلكەن قارا كوزدەرى ىشكى جان اشۋىنىڭ بار جالىنىن وزىنە تارتىپ العانداي جارق-جۇرق ەتەدى. جۇرتتىڭ ءبارى كەنەتتەن ەستىلگەن اۋىر حاباردىڭ شەشىمىن ارمان اعايدىڭ جۇزىنەن ىزدەگەندەي، سودان ءامىر كۇتكەندەي اۋىر-اۋىر كۇرسىنىپ، ءۇنسىز قاراي قالعان ەدى، ەرتەڭگى اياز بەن قاتقان قاردى سىزا قوزعالعان شانا تابانىنىڭ شىيقىلى نازارىمىزدى اۋدارىپ جىبەردى. جالت قاراسام، اعانياز ءامىرشى شاناسىنا مىنە ساپ زىتىپ بارادى ەكەن.
— توقتا، مىرزا، قاشپا!
ارمان اعاي تىمىق اۋانى جاڭعىرىقتىرا ايعايلاپ جىبەردى. كۇشتى ايعايدىڭ جاڭعىرىعى جارعا سوعىلدى دا؛ اتراۋ ايدىنىنىڭ كوكشە مۇزى دا وكتەم ءۇننىڭ ءار ءارپىن جەكە-جەكە قابىلداپ العان تەلەگراف اپپاراتىنداي تىك-تىك، كۇتىر-كۇتىر قاعىلىپ، كۇمبىرلەي جونەلدى. ءبىزدىڭ اڭىرىپ قالعان جاعدايىمىزدى پايدالانىپ شاناعا ءمىنىپ ۇلگەرگەن اعانياز الدى-ارتىنا قارار ەمەس. «شۇۋ-شۋلەپ» دەلبەسىن ۇستى-ۇستىنە قاعىپ، يزەندەي تۇسەدى. ءبىراق ءالى ۇزاپ كەتكەن جوق.
— قاشارسىڭ، قارابەت، قاشارسىڭ!
ەسقالي اعاي ءبىر ارشىنداي كەسپەلتەك قايىڭدى وڭ قولىنا الا جۇگىردى، بۇل جولى ونى ەشكىم توقتاتىپ تا ۇلگىرمەدى. شانانىڭ الدىن وراي ءبىراز جۇگىرىپ باردى دا، قايىڭ سوققىنى لاقتىرىپ كەپ جىبەردى. اراسى تىم شالعاي بولسا دا، قايراتتى ادامنىڭ لاقتىرعان قايىڭ سوققىسى اعانيازدىڭ سول جاق شەكەسىن الا سارت ەتە قالدى. اعانياز بۇعىپ بارىپ، قايتادان باس كوتەردى. بۇل جولى دا بۇرىلۋعا باتىرلىعى جەتپەدى. شانا بىردەن بىرگە الىستاي ءتۇستى.
شانا سوڭىندا شوعىتىپ، اتتى پوليسەيلەر بارادى. ولار دا الدى-ارتىنا قارار ەمەس.
— اعا، اعا، قۇتقارىڭىزشى، اجەمدى...
— ەح، سۇمدار، — ماتۆەي ستەپانوۆيچ جۇندەس جۇدىرىعىن تاس ءتۇيىپ جوعارى كوتەردى، — قۇلاعالى تۇرعان لابازعا ءورتتى قولىڭمەن سالدىرتىپ، شوعىن بىزگە تاستاپ، قاشىپ باراسىڭ، ايلالى قۋ تۇلكى! ءبارىبىر، ءبىز ول شوعىڭدى دا وشىرەمىز!..
— يا، قاشتى ولار. شىندىقتان قورقىپ قاشتى. ءبىز جەڭدىك تە، جەڭىلدىك تە. تۇنگى ورتتەن تۇسكەن شوق ءتورت ادامدى الا كەتتى، ءورتتى وزدەرى سالدى دا، جالاسىن بىزگە جاپتى. ادىلەت قايدا، ادىلەت. نە ىستەۋ كەرەك؟..
ارمان اعاي وڭ قولىمەن ماڭدايىن سۇيەپ، سول قولىمەن راۋشاندى قۇشاقتاعان كۇيى اۋىر كۇرسىندى دە، باتىسقا قارادى. ادىلەتتى دە، نە ىستەۋدىڭ جاۋابىن دا باتىستان ىزدەيتىن ءتارىزدى. مۇمكىن، ول ءقازىر نە استراحانداعى كۋزمامەن، نە مايدانداعى ميحايل يۆانوۆيچپەن «نە ىستەۋ كەرەك؟» تۋرالى قىيال ارقىلى كەڭەسىپ تۇرعان شىعار...
XXII تاراۋ. ورتتەن سوڭعى كوپ ويلار
...ول كۇنى قوڭىراۋ دا قاعىلعان جوق ەدى، ەشكىم جۇمىسقا دا شىققان جوق. باتاعا باسى قۇلاققا ۇرعان تاناداي، ءبىر مەڭىرەۋ تىنىشتىق. ءتۇن بويى ورتپەن الىسقاندار كوز شىرىمىن الۋعا كازارماعا قايتتى دا، ارمان اعاي باستاعان بەسەۋ پوليسيا كەڭسەسىنە كەتتى.
— جىلاما، قاراعىم، ءبىز ءقازىر اجەڭدى الىپ كەلەمىز، — دەدى ارمان اعاي راۋشاندى ماڭدايىنان ءسۇيىپ.
— راۋشاندى ءبىزدىڭ ۇيگە الىپ بارىڭدار. ءشارىپقالي تورتەۋىن ءشۇيىلىم شاعىپ قويىڭدار، شايدى مەن كەلگەن سوڭ ىشەرمىز، — دەدى جانقيا اپاي.
ءبىز ۇيگە قايتىپ كەلەمىز. ءۇي دەگەنىمىز جانقيا اپايدىڭ «بولمەسى». بولمە ەمەس-اۋ، ىشكى ءۇش قابىرعاسىن توقىمالى جوكە قاپپەن ءبولىپ تاستاعان كىشكەنە عانا ءبىر قۋىس. ءتورت كىسىنىڭ توسەگى زورعا عانا سىيادى. اكەم كەتكەن كۇننىڭ ەرتەڭىندە-اق جانقيا اپاي سەرەجا ەكەۋمىزدى وسى ءوز «بولمەسىنە» كوشىرىپ العان بولاتىن. شىنىندا ەرىكسىز كوشتىك. جانقيا اپاي جالقى كوزىن ءبىر جالت ەتكىزىپ ەدى، دالەل ايتۋعا دا شامامىز كەلمەدى، بار شوقپىتىمىزدى كوتەرىپ الدىق تا، تومپاڭداي بەردىك. العاشقى ءبىر ايدا سەرەجا دا وسىندا بولعان-دى، كەيىننەن «بولمە» تىم تىعىزدىق ەتتى دە، ءوز ۇيىنە كوشتى. ءبىراق، كوبىنەسە مەنىڭ جانىمدا قونادى. بۇعان جانقيا اپاي دا، سەرەجانىڭ شەشەسى دە رەنىش بىلدىرمەيدى. ارينە، الدىمەن ەكەۋىنەن دە رۇقسات الامىز.
سەرەجا ەكەۋمىز راۋشاندى ەكى قولتىعىنان سۇيەپ كەلەمىز. راۋشان جىلاپ كەلەدى. «قوي» دەگەنمەن قويار ەمەس. دوڭگەلەك قاراشىعىنداعى جاس ۇزىن كىرپىكتەرىنىڭ ۇشىنا ءىلىپ قويعان مونشاقتاي مولتىلدەپ ءبىراز تۇرادى دا، ءۇزىلىپ تۇسەدى. ءۇزىلىپ تۇسكەن تامشى جاس ايازبەن نارتتانعان اقشا بەتتىڭ ۇشىندا از بوگەلەدى دە، تومەن قاراي سورعالاي جونەلەدى. جەتىمنىڭ جاسىن جەرگە تۇسىرمەي ءسۇرتىپ الامىن. «ەندى سارقىلعان-اق شىعار» دەپ ويلايمىن. جوق، تاۋسىلار ەمەس. كىرپىك ۇشتارىنا ءىلىنىپ ءمولت-مولت دىرىلدەگەن جاس مونشاقتارىن تاعى دا كورەمىن. الگىدە عانا دوڭگەلەنىپ تۇرعان مونشاقتار ەندى بىردەن بىرگە ۇزارىپ بارادى دا ءوز سالماعىن اۋىرسىنعانداي ساباعىنان ءۇزىلىپ تۇسەدى. مەن تاعى دا ءسۇرتىپ الامىن. جاس مونشاقتارى جاڭادان پايدا بولادى. «كىپ-كىشكەنە جاننىڭ بويىنا وسىنشا جاس نەعىپ سىيعان. بۇكىل دەنەسى جاستان قۇرىلعان با؟ ورىس ەرتەگىسىندەگى «اقشا قار» ءتارىزدى ەرىپ بارا جاتپاسىن»، دەپ ويلايمىن دا جۇزىنە ۇڭىلەمىن. جوق وزگەرمەگەن ءتارىزدى. بۇرشىگىن جاڭا جارعان بالاۋسا گۇلدەي كۇرەڭ ەرىندەرى دە، ادەمى قىر مۇرنى دا ءوز ورنىندا تۇر. راس، بەت ۇشى بۇرىنعىدان دا گورى نارتتانىپ، جاسقا بۋلانعان قاراشىقتارىندا ءسال بۋالدىرلانۋ بار ءتارىزدى، وڭ بەتىنىڭ ۇشىنان ءسال تومەنىرەك ءموپ-مولدىر ءبىر قارا مونشاق پايدا بولا قالىپتى، كىرپىكتەن سورعالاعان جاس قارا مونشاقتىڭ ۇشىندا ءسال ىركىلىپ بارىپ، ءۇزىلىپ تۇسەدى دە، مونشاق ءوز ورنىندا قالا بەرەدى.
— قوي، راۋشان، جىلاماشى...
— جىلاماي قالاي توزەمىن، — راۋشان ەگىلە وكسيدى، — جالعىز اجەمدى دە كوپسىندى ماعان. ەندى مەنىڭ پانام كىم؟...
يا، نەعىپ جىلاماسىن. اجەسى بارىندا دا باقىتتى ەكەن عوي. ءقازىر مىنە، پاناسىز قالدى. اناۋ جىلانداي ىسقىرعان «اق كەلىنشەكتىڭ» بۇعان جانى اشىر ما؟ راۋشان جىلاپ كەلەدى، مەن ەندى قوي دەپ ايتۋعا دا باتىلىم بارماي، وي دارياسىنا جۇزە جونەلدىم. قۇلاش ورگەن بۇل «داريام» دا راۋشان توڭىرەگىندە. اكەمدەر جونەلىپ كەتكەننەن كەيىن اراعا ءبىر اپتا سالىپ، جەكسەنبى كۇنى راۋشاننىڭ ۇيىنە بارعان ەدىم. قاقپاعا ماندايىن سۇيەپ، راۋشان سولقىلداپ تۇر ەكەن. شاشى ۇيپا-تۇيپا. توبەسىندە باياعى جاسىل لەنتاسى دا جوق.
— راۋشان، نەگە جىلايسىڭ؟ ناعاشىڭدى ساعىندىڭ با؟
مەن جانىنا جاقىنداپ باردىم. قىز باستا ابىرجىپ، جاسىن سۇرتە باستادى دا، مەن ەكەنىمدى بىلگەننەن كەيىن مۇڭىن شاققانداي ەڭىرەپ قويا بەردى. وڭ كوزىنىڭ الدى كوگەرىپ كەتىپتى، تەگى ءبىر اياۋسىز سوققىعا ۇشىراسا كەرەك.
— كورىپ تۇرسىڭ عوي، — راۋشان بۇكىل دەنەسىمەن سولقىلداپ وكسىپ-وكسىپ الدى. — نەسىن سۇرايسىڭ؟!.
— جىلاماشى راۋشان، — جانىم اشىپ كەتتى دە ماڭدايىن سۇيەپ، جاسىن سۇرتە باستادىم. — جىلاماشى راۋشان...
— جىلاماي، قالاي جىلامايىن. باسىمنان تاياق كەتپەيدى.
— كوزىڭنىڭ الدىنا نە بولدى؟ اق كەلىنشەك پە؟
— سول سۇر جىلان تۇرعاندا، كىم دەيسىڭ...
— اجەڭ نەگە قورعامايدى؟
— قورعاتار، اجەمە! ونىڭ كورگەنى مەنەن دە جامان: سۋىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعىپ جۇرسەك تە، جاقپايمىز. شاشىمىزدان جۇلىپ سابايدى. ساباپ قانا قويمايدى، «كەتشى، كەت!» دەپ قۋادى.
— نەگە كەتىپ قالمايسىڭدار؟
— كەتىپ قايدا بارامىز. نە كۇن كورەمىز؟
— باتاعاعا جۇمىس...
سويلەمىمدى اياقتاپ تا ۇلگىرمەدىم، ۇيدەن شاڭ-شۇڭ سويلەپ باياعى داراقى «اق كەلىنشەك» شىعا كەلدى. مەن بۇل اتتى ول كەزدە اڭعارماي قويسام كەرەك، شىنىندا دا سۇر جىلان ءتارىزدى ەكەن. شەگىر كوزى شاتىناپ، اۋزىنان بار قۇسىعىن شاشىپ كەلەدى. بۇعان دەيىن قۇلاعىما شالىنباعان ءبىر توسىن سوزدەر. ايتەۋىر بالاعات بولۋعا ءتيىستى. ۇيدەن الا قۇيىنداتا شىققان اقسۇر كەلىنشەك مەنى كەۋدەگە ءبىر ءتۇيىپ، راۋشاندى سۇيرەي جونەلدى. تەك سۇيرەپ قانا بارا جاتقان جوق، تەۋىپ بارادى. سول سۇيرەگەن بويى ەسىك الدىنا اپاردى دا، يتەرىپ كەپ جىبەردى. راۋشان قابىرعاعا سوعىلىپ، قۇلاپ ءتۇستى. «سۇر جىلان» مۇنىمەن دە قويمادى. ەندى جاۋىرىنعا تەبە باستادى. راۋشاندا ەشبىر ءۇن جوق. قارسىلىق تا ەتپەيدى، جىلامايدى دا. تالىپ كەتكەن بە، الدە «جاۋ الدىندا جاس توگىپ، جالبارىنبايمىن» دەي مە؟
— شىراعىم-اي، ەڭ بولماسا تەپپەسەڭشى! كەپ-كەشەگى ەرىڭنىڭ جالعىزى ەمەس پە ەدى!
ۇيدەن جۇگىرە شىققان كەمپىر نەمەرەسىن قورعاماق بولىپ ۇمتىلا بەرىپ ەدى، سۇر كەلىنشەك كەمپىردىڭ ءوزىن دە ءتۇيىپ جىبەردى.
— ەرىڭ! ەر مە ەدى ول ماعان. ەسىكتە جۇرگەن قۇلىمدى. مىناۋ بۇزىلعان، — داراقى سۇر كەلىنشەك تاعى دا مەن ەسىتپەگەن بالاعات سوزدەردى، ءسوز ەمەس-اۋ قۇسىقتاردى اقتارىپ-اقتارىپ الدى، — تاپا-تال تۇستە...
بۇعان دەيىن تىم ۇشقالاقتاۋ، ۇرىنشاق مىنەزىمە ەرىك بەرمەي ءوزىمدى ءوزىم زورعا ۇستاپ تۇر ەدىم. ەندى توزە المادىم. جۇدىرىعىمدى تاس ءتۇيىپ، اق سۇر كەلىنشەككە تاپ بەردىم. ءبىراق، راۋشاننىڭ اجەسى قاپسىرا قۇشاقتاپ ۇستاي الدى. كەمپىردىڭ قۇشاعىندا جۇلقىنىپ ءجۇرمىن.
— نە دەيسىڭ، نەگە قورلايسىڭ؟
— الىپ كەت دەيمىن، مىناۋ...
— قاراعىم قويشى، — كەمپىر مەنى داراقىنىڭ الدىنان ىعىستىرا بەردى، — قايتشى ءوزىڭ...
اق سۇر كەلىنشەك جاسقاندى ما، جالىقتى ما، ءسوزىن دە، قىيمىلىن دا ەندى قايتالاماي، ۇيگە كىرىپ كەتكەن ەدى. راۋشان مەن اجەسىنىڭ كيىمدەرىن لاقتىرىپ تاستادى دا، ەسىكتى تارس جاۋىپ الدى.
— ەندى قايتىپ اشۋشى بولماڭدار، بۇل ەسىكتى!..
— قاراعىم-اي، — كەمپىر كەۋدەسىمەن وكسىپ، كۇرسىندى، — قايدان كەلىپ ەدىڭ وسىندا. ەندى كەتشى بالام. الگى «مىسىقمۇرتتىڭ» كەلەتىن ۋاقىتى بولدى، ءبىر بالەگە قالارسىڭ...
كەمپىر مەنى قۇشاعىنان بوساتىپ، نەمەرەسىن سۇيەپ تۇرعىزا باستادى. مەندە كومەككە ۇمتىلدىم. راۋشان شىنىندا دا تالىقسىپ كەتكەن ەكەن. ەكەۋلەپ كوتەرىپ كەلەمىز. كارى انانىڭ كوزىنەن سورعالاپ اققان جاس بەتىندەگى شەشەك داعىنا ۇيالاپ، مولدىرەي قاپتى.
— شىراعىم، اناۋ ءبىر شولانعا اپارايىق، شولان دەيمىن-اۋ ءبىر كەزدەگى وزىمىزگە لايىق باقىتتى بوساعامىز ەدى. مەنىڭ اناۋ جالعىزىم وسى شەگەن ۇيدە دۇنيەگە كەلىپ، وسى ۇيدە ەر جەتكەن. وسى ۇيدە ۇيلەنىپ، وسى ۇيدە بالالى بولعان. وسى ءۇيدى مەنسىنبەي تاستاپ كەتكەن ەدىك، كيەسى قاققان عوي. كەيىنگى جىلدارى بۇزاۋ قوراعا اينالدىردى. قازانعاپ سول بۇزاۋلارمەن ارالاسىپ، وسىندا تۇرا بەرەتىن، — كەمپىر كوز جاسىن كيمەشەگىنىڭ ۇشىمەن ءسۇرتىپ، تاعى دا ءبىر كۇرسىنىپ الدى. — الگى «مىسىقمۇرتتىڭ» كوزىنە مىناۋ تۇرىمىزبەن كورىنبەيىك: قورلار ول سۇم تاعى دا.
راۋشاندى كوتەرىپ اپارىپ، قورا تورىندەگى شەگەن شولانعا كىرگىزدىك. سىرتى شولانعا ۇقساعانمەن ىشىندە پەشى، كىشكەنە عانا جالعىز كوزدى تەرەزەسى بار ەكەن. ەدەندە ەسكى الاشا توسەۋلى جاتىر. مۇمكىن، قازانعاپ اعايدىڭ توسەك ورنى شىعار. اق سۇر كەلىنشەكتەن ءجابىر كورگەن كۇنى راۋشانداردىڭ وسىندا تۇنەپ ءجۇرۋى دە مۇمكىن. قىزدى الاشا ۇستىنە ورنالاستىرعان بويدا، ماناعى سۇر كەلىنشەك لاقتىرعان كيىمدەردى اكەلۋ ءۇشىن دالاعا شىققان ەدىم، قالا جاقتان شابۋىلداپ «مىسىقمۇرت» تا كەلەدى ەكەن. ءبىراق مەنى بايقاعان جوق. شولانعا جۇگىرىپ كىردىم دە ەسىكتى ىشتەن بەكىتىپ الدىم.
— نەمەنە، كەلىپ قالدى ما؟ — كەمپىر ۇرەيلى كوزبەن ماعان قارادى. — كورگەن جوق پا؟
— كورگەن جوق. ءالى الىستا. اجە، ءسىز «مىسىقمۇرتتان» نەگە قورقاسىز؟ قۇداڭىز ەمەس پە؟
— قورىقپايمىن، — كەمپىر اۋىر كۇرسىندى دە، جاعاسىن ۇستاپ، باسىن شايقادى.-قورلانامىن، بالام، قورلانامىن. مىناۋ ءبىزدىڭ كەلىنى تۇسكىر سول يتكە ەرگە شىعامىن دەپ ءجۇر مە، قالاي؟..
— اجە-اۋ، ولار تۋمالاس ەمەس پە؟
— تۋما بولعاندا دا قاسقىرباي مەن «مىسىقمۇرت» نەمەرە. ءبىراق شىراعىم، بۇلار ءبىر ازعان تۇقىم. اعاسىنىڭ ۇلى ءىنىسىنىڭ قىزىنا ۇيلەنە بەرەدى. جالعىزىمنىڭ قىرقى تولماي تۇرىپ-اق وسىلاردىڭ اراسىندا ءبىر سۇمدىقتىڭ بارىن سەزگەن ەدىم، — كەمپىر تاعى دا ءبىر رەت كەۋدەسىمەن وكسىپ الدى. — توزە المادىم، قاراعىم. ءبىر كۇنى «شىراعىم كەلىن، ەڭ بولماسا ەرىننىڭ جىلى تولسىن دا» دەپ اقىل ايتپاق بولىپ ەدىم، تۋلاي جونەلدى. باستان-اق ءبىر ءبىرىمىزدى ۇناتپايتىن ەدىك، ارامىز اشىلدى دا كەتتى. سونان بەرى كورگەنىمىز كۇندىك. نە دەگەنمەن ەر ادام عوي، قازانعاپ بارىندا ءسال يمەنەتىن ەدى. قازانعاپ نابورعا كەتىپ قاسقىربايدىڭ باسى جارىلعاننان بەرگى كۇنىمىزدى يتكە بەرسىن...
كەمپىر ءالى دە ۇزاق سويلەمەك ەدى، مانادان بەرى تەك كەۋدەسى عانا قىيمىلداپ، ءۇنسىز جاتقان راۋشان ەسىن ەندى عانا جىيسا كەرەك، سولقىلداي وكسىپ دەم الدى. ازدان كەيىن كوزىن ءسال اشىپ، توبارسىعان ەرىندەرىن جالاپ، تامسانا باستادى.
— شولدەدىڭ بە، — كەمپىر وڭ قولىن سوزىپ پەش ارتىنان سۋعا تولى شىنى الدى، — سۋ ىشەسىڭ بە، قاراعىم؟
راۋشان باسىن يزەدى. بۇل كەزدە اندەتە كەلىپ اتتان تۇسكەن «مىسىقمۇرت»، شىلبىرىن قازىققا ىلە سالدى دا، ۇيگە كىرىپ جوق بولدى.
— ۇلىم، — كەمپىر ۇرەيلى پىشىنمەن ماعان بۇرىلدى، — سەن ەندى «مىسىقمۇرت» شىقپاي تۇرعاندا كازارماڭا قايت.. كورىپ قويسا پالەگە قالاسىڭ. ءتىپتى، انا كوكايىلدىڭ ايتۋى دا مۇمكىن.
— اجە، — دەدى راۋشان، — ءبىز دە كەتەيىكشى.
— قاراعىم-اۋ، قايدا بارامىز؟
— باتاعاعا. مەن بالىق تىزە بىلەمىن. ليۋبا اپاي ۇيرەتكەن-دى.
— مەن دە بالىق ىستاۋدى ۇمىتا قويماعان شىعارمىن. ءبىراق، ءبىزدى الار ما ەكەن تالاسوۆ. ول قاسقىربايدىڭ قۇداسى عوي.
— اجە، — مەن كەمپىر مەن راۋشانعا كەزەك قارادىم دا، بار بيلىك ءوز قولىمدا تۇرعانداي سەنىممەن سويلەدىم. — سەرەجانىڭ شەشەسى بالىق ىستاۋ لابازىندا ىستەيدى، مەن سول كىسىگە ايتىپ، ءسىزدى جۇمىسقا الدىرتايىن.
— ول كىسىنىڭ قولىنان كەلە مە؟ — كەمپىر ويلانىپ بارىپ ءسوزىن جالعادى، — سەن ارمان مەن جانقيا اپاڭا سالەم ايت. بىزگە ءبىر كۇنكورىس تاۋىپ بەرسىن.
— جارايدى اجە، مەن ءقازىر...
راۋشان مەن كەمپىرگە «قوش» دەۋگە دە ۇمىتىپ كەتىپپىن. شولاننان اتا جونەلدىم. «مىسىقمۇرت» ءالى سۇر كەلىنشەكتىڭ جانىندا بولسا كەرەك. اتى باياعى ورىندا بايلاۋلى تۇر. جۇگىرىپ كەلەمىن. تەڭىز اپاتىنان اتراۋعا ورالار كۇنگى جىر تۇسەدى ەسىمە:
باۋ ىشىندە جەتىم قىز،
جەتىم ۇلمەن سىرلاستى...
جول بويى ويىم وگەي انالار توڭىرەگىندە بولدى. وگەي مە، جوق پا، وزىمە ەشقانداي وگەيلىك ەتپەگەن، ءوزىم بىلەتىن انامدى ەسكە ءتۇسىردىم. قانداي تاماشا ادام ەدى، ماعان ەشبىر قاباق شىتىپ، قاتتى ءسوز ايتىپ، نالىپ كورگەن ەمەس-تى. ءتىپتى مەنىڭ كەيبىر تەرىس مىنەزىمدى سىناعاندا دا داۋىسىن كوتەرمەي، ار جاعىندا ءزارى جوق، جاي اقىل سوزدەرمەن تۇسىندىرەتىن. كەيدە مەن ەمەس، وزگە ءبىر بالالاردىڭ وعاش ارەكەتتەرىن اڭگىمەلەپ، مەنىمەن كەڭەسكەندەي: «داۋىلجان، سەن قالاي ويلايسىڭ وسى بالانىن ىستەگەنى دۇرىس پا؟» دەپ سۇرايتىن. «جوق، ول جامان بالا» دەيتىنمىن مەن. «ارينە، جامان بالا. سەن ول بالانىڭ ىستەگەنىن ىستەمە، قاراعىم» دەپ كۇلەتىن انام. مەن ونداي مىنەزدى قايتالامايتىنمىن. كەيدە دالادان بەت-اۋزىمدى لاستاپ كەلسەم، انام اينەكتىڭ سىرتىنا قارا ماتا ۇستاپ، بەتىمە توساتىن دا، «داۋىلجان، مىناۋ ءبىر بالانىڭ ءتۇرىن قاراشى!» دەيتىن. مەن اينەكتىڭ ار جاعىندا مۇرنىنان سىڭبىرىگى سالبىراپ تۇرعان بالانى كورەتىنمىن. ول ءوزىم بە، جوق پا، ونشا ۇڭىلە بەرمەي، مۇرنىمدى جەڭىممەن ءبىر جانىپ تاستايتىنمىن. «جوق، ولاي ەتپە، جۋ مۇرنىڭدى. سودان كەيىن اناۋ كەنەپ ورامالعا ءسۇرت» دەيتىن انام. بۇدان بىلاي مەن ۇيگە كىرەردە الدىمەن بەت-اۋزىمدى جۋىپ، ءسۇرتىنىپ كىرەتىنمىن. انام كەيدە ءوز كيىمىمنىڭ وزگە جەرىن قىمتاپ، تەك جەڭىن تانا كورسەتەتىن. «داۋىلجان، اناۋ كورشى بالاسىنىن جەڭىن قاراشى، "قانداي جيىركەنىش. بار سىڭبىرىگىن جەڭىنە سۇرتەدى ەكەن، قاتىپ قالىپتى، «يششا!» دەپ كىشكەنتاي مۇرنىن قۇرىستىرا قوياتىن. مەن دە «يششا!» دەيتىنمىن. «جەڭىڭ تازا بولسىن، مىناۋ ورامالدى جانقالتاڭا سالايىن. جوعالتپاي، مۇرنىڭدى وسىعان ءسۇرتىپ ءجۇرشى» دەيتىن انام، قالتاما ءبىر جاپىراق شۇبەرەك سالىپ. بۇدان كەيىن مەن مۇرنىمدى ورامالعا ءسۇرتىپ ءجۇرۋدى ادەت ەتەتىنمىن. انام ماعان سەزدىرمەي وتىرىپ، ءوزىمدى ءوزىم باقىلاپ، تازا جۇرۋگە، ءوز كيىمىمدى ءوزىم كيۋگە ادەتتەندىرەتىن. مەندە ءبىر كيەر-اق كيىم بولاتىن. ارينە، جاماۋسىز دا ەمەس. ءبىراق انام سول كيىمىمدى جاتاردا جۋىپ، تۇيمەلەرىن قاداپ، كەپتىرىپ قوياتىن. تاڭەرتەڭ مەن جاڭا كيىم كيگەندەي بولاتىنمىن.
مەنىڭ انام وسىنداي ادام بولاتىن. سول كىسى وگەي انا دەگەنگە مەن سەنبەيمىن دە. راس، ەمشەگىن ەمگەنىم ەسىمدە جوق. ءبىر انارىن تۇمسىعىممەن، ەكىنشى انارىن الاقانىممەن باسىپ، ءبىر قولىمدى موينىنا وراپ الىپ، انا باۋىرىندا ماۋجىراپ ءبىر ۇيىقتايتىنمىن. سول انام ەسكە ءتۇستى دە، كازارماعا سوقپاستان، زيرات باسىنا قاراي جۇگىرە بەردىم. جۇگىرىپ كەلە جاتىپ اتراۋ جاعاسىنداعى ەكى ءتۇپ جاس شىبىقتى تارتىپ قالىپ ەدىم، تامىرىمەن سۋىرىلىپ شىقتى. تاستامادىم، الا كەتتىم. ورىس حالقىنىڭ ولىكتى اسا قۇرمەتتەيتىن ءبىر تاماشا ادەتى بار عوي، ولار مۇمكىن بولسا-اق دەمالىس كۇنى تۋمالارىنىڭ باسىنا بارادى. ءتىپتى ازىقتارىن الا بارىپ، سول جەردە تاماقتانادى. سول ادەت اتراۋ قازاقتارىنا دا بىرتىندەپ سىڭە باستاسا كەرەك. جانقيا اپاي دا، ارمان اعاي دا زيرات باسىندا ءجۇر ەكەن. جاندارىندا ءشارىپقالي. قۋانىپ كەتتىم. ولار مەنىڭ كەلگەنىمدى دە بايقاعان جوق. ەسكىلەۋ ءبىر زيراتتىڭ باسىندا تۇر. ارمان اعاي مەن ءشارىپقالي بورىكتەرىن قولدارىنا الىپتى.
— ماما، بۇل كىم؟ — دەپ سۇرايدى ءشارىپقالي.
— سەنىڭ اكەڭ، قاراعىم، — دەيدى جانقيا اپاي كۇرسىنىپ.
— اكەم نە عىپ جاتىر بۇل جەردە؟
— جۇرەگى اۋىرىپ، ەمدەلىپ جاتىر، قاراعىم.
— جازىلعان سوڭ ۇيگە كەلە مە؟
— كەلەدى، قاراعىم، — جانقيا اپاي كۇرسىنىپ، كيمەشەگىنىڭ ۇشىن تىستەيدى. — ابدەن جازىلىپ شىققان سوڭ ۇيگە كەلەدى.
— ماعان اعانياز بالاسىنىڭ ويىنشىعىنداي ويىنشىق اكەلە مە؟
— اكەلەدى، كۇنىم!
— ماما، ا»اۋ كىم؟ — دەپ سۇرايدى ءشارىپقالي، ەكىنشى ءبىر بەيىتتى كورسەتىپ.
— ول ايسۇلۋ كەلىن عوي، قاراعىم.
— ايسۇلۋ اپاي دا ەمدەلىپ جاتىر ما؟
— يا، قاراعىم، ول جۇرەگىن ەمدەتىپ جاتىر.
— ەمدەلىپ كەلگەن سوڭ داۋىلدار بولەك شىعا ما؟
— بولەك شىعادى. بىرگە تۇرا بەرەر ەدىك، ءۇي تار عوي.
ايسۇلۋ دەپ تۇرعانى مەنىڭ شەشەم. ول پالەندەي ادەمى ادام ەمەس ەدى. ءبىراق، اڭگىمە تەك كورىكتە ەمەس قوي. مىنەز-قۇلقى، ادەتى، جۇرەگى ادەمى ەدى مەنىڭ شەشەمنىڭ. وندا شىن انالىق جۇرەك بار ەدى. ادەمى اقسۇر كەلىنشەكتىڭ ماناعى ءبىر جاۋىزدىعىنان كەيىن، مەنىڭ كورىكتى ادامدارعا ءتىپتى كوڭىلىم قالىپ قويعان ءتارىزدى. «اسىلىڭدى بەتكە جىلتىراتپاي ىشتە ساقتاعاننىڭ ءوزى-اق وڭدى» دەيتىن جانقيا اپاي سول ابدەن ورىندى ايتىلعان ءسوز-اق شىعار... مەن بوركىمدى الدىم دا، ارداقتى انامنىڭ بەيىتىنە جاقىنداي بەردىم.
— ءوي تەنتەك، قايدا كەتىپ قالعان ەدىڭ؟ — دەدى جانقيا اپاي.
— زيراتقا بىرگە بارايىق دەپ ايتۋ ءۇشىن راۋشانعا كىرگەن ەدىم، — مەندە ونداي ويدىڭ بولعانى دا راس-تى. — ءبىراق...
— نەمەنە، — ارمان اعاي مەنىڭ داۋسىمداعى نالۋدى اڭعارىپ قالدى-اۋ دەيمىن، سۇراقتى پىشىنمەن قارادى، — رەنجىپ ءجۇر مە ەكەن؟
مەن بار اڭگىمەنى تۇگەل بايانداپ بەردىم. ارمان دا،. جانقيا اپاي دا كۇرسىنىپ الدى.
— بيشارا جەتىم! — ارمان اعاي باسىن يزەپ، اتاماننىڭ بەيىتىنە بۇرىلدى. — كوپتەن بارعان جوق ەدىم. جانقيا اپاي، كەشكە ءبىر كىرىپ شىقساق قايتەدى؟
— كىرىپ شىعۋعا بولادى عوي، — جانقيا اپاي ويلانىپ قالدى. — ول قوس جەتىمدى اناۋ قاسقىردىڭ قارىنداسىنا تالاتپاي، جۇمىسقا ورنالاستىرۋ كەرەك. قازانعاپ جۇرەردە تاپسىرىپ كەتكەن ەدى.
— قايدا ورنالاستىرامىز؟
— جامال اپايدى بالىق ىستاۋ لابازىنا، راۋشاندى بالىق تىزۋگە.
— قاسقىربايدىڭ قۋعان ادامىن اعانياز الماي جۇرمەسە...
— نەگە المايدى؟ — جانقيا اپايدىڭ سوزىندە سۇراۋ عانا ەمەس، ءوز كۇشىنە ءوزى تولىق سەنگەندىك بار ءتارىزدى. — ەرتەڭ اننا يۆانوۆنا ەكەۋمىز دوڭىز اتتاستىڭ وزىنە بارامىز. العىزامىز!
— اعانيازبەن سويلەسپەي، سونىڭ وزىنە بارعانىڭىز ماقۇل. ول سىزدەن جاسقانادى.
— جاسقانار، — جانقيا اپاي سول كوزىنىڭ ورنىنداعى قارا شۇبەرەكتى الاقانىمەن باسىپ كۇرسىندى. — مەنىڭ جالقى كوزىم ازىرگە ۇرەي بولىپ تۇر عوي ولارعا...
اڭگىمە وسىمەن اياقتالدى. ءبىز اتامان زيراتىنا بارىپ شىقتىق تا، ەندى قايتۋعا ىڭعايلاندىق. مەن توپىراقتى تەرەڭ قازدىم دا، قولىمداعى جاس شىبىقتىڭ ءبىرىن ارداقتى انامنىڭ ەكىنشىسىن اتاماننىڭ زيراتىنا وتىرعىزىپ كەتتىم. ەرتەڭىنە اننا يۆانوۆنا مەن جانقيا اپاي دوڭىز اتتاسقا بارعان ەدى، قوجايىنىمىز جانقيا اپايدىڭ جالقى كوزىنەن شىن جاسقاندى ما، الدە «جەڭىل-جەلپى تىلەكتەرىن ورىنداپ، جاقسى اتتى بولايىن» دەپ ويلادى ما، راۋشاندى دا، اجەسىن دە جۇمىسقا الدى. ولار سۇر كەلىنشەكتىڭ قورلىعىنان وسىلاي ازاتتالعان ەدى...
كازارماعا دا كەلىپ جەتتىك. راۋشان تابالدىرىقتان اتتاعاندا جاسىن تىيا باستاعان ەدى، ءبىراق كورشى بولمەدە ەڭىرەگەن اساۋباي بالالارىنىڭ زارىن ەسىتتى دە، كۇرسىنىپ الدى. كورشىلەرىنىڭ قاسىرەتىن بولە كوتەرگەندەي پەش تۇبىندە مۇڭايىپ وتىرعان ءشارىپقالي، ەندى راۋشانعا دا ايانىش بىلدىرە جاۋتاڭداپ قارادى دا، مەنىڭ قۇلاعىما سىبىرلادى.
— اقا، نەگە جىلايدى؟
— اجەسىن تۇتقىنعا العان.
— «مىسىقمۇرت» پا؟
— يا، «مىسىقمۇرت».
— سابىر مەن شەگىردىڭ اكەلەرىن ولتىرگەن دە سول «مىسىقمۇرت» پا؟
مەن اساۋباي اعايدىڭ ولمەگەنىن بىلە تۇرسام دا، باسىمدى يزەدىم. راۋشان مەن ءشارىپقالي اۋىر-اۋىر كۇرسىنىپ، بىرىنە ءبىرى قارادى. اساۋباي بالالارىنىڭ زارىنا ايانىش بىلدىرۋشىلەر دە، اشۋ كورسەتۋشىلەر دە بار بولسا كەرەك.
— جىلاماڭدار، بوبەكتەر! اساۋباي ەرتەڭ جازىلىپ شىعادى.
— وبالدارىڭ اكەلەرىڭە.
— ونداي اكەنىڭ بارىنان جوعى ارتىق.
— ءوشىر ءۇنىڭدى، وڭباعاننىڭ بالاسى!
— زەكىمە جاس سابيگە. بۇلاردا قانشا جازىق بار!
— شەشەلەرى قايدا كەتكەن وزدەرىنىڭ؟
— اساۋبايعا كەتكەن عوي. جىلاماڭدارشى. ءما، ءشۇيىلىم جەيسىڭدەر مە؟
— اقا، ءا، اقا، — ءشارىپقالي ءوتىنىشتى پىشىنمەن ماعان قارادى. — وسىندا الىپ كەلەيىن بە؟
— اكەلە عوي. ءبىراق سەن كيىندىرە المايسىڭ عوي.
— ءجۇر، ەكەۋمىز الىپ كەلەيىك، — راۋشان اۋىر كۇرسىندى دە ءشارىپقاليعا بۇرىلدى. — مەن كيىندىرە الامىن.
ءشارىپقالي مەن راۋشان ءبىرى اساۋبايدان اۋماعان جالقاياق سارى، ەكىنشىسى شەشەلەرىنە تارتقان تاڭكەك مۇرىن قارا بالانى الىپ «بولمەگە» كىرگەندە، ءبىز ءشۇيىلىم شاعۋعا كىرىسكەن ەدىك. كورشىلەر دە ءشۇيىلىم جارىپ جاتسا كەرەك. كازارما ءىشىن اعاش توقپاقتىڭ پىشاققا سوعىلىپ، بىرىنە ءبىرى جالعاسقان، ءبىر سارىندى دۇڭكىلى بيلەپ الدى. ەسىكتەن وكسي كىرگەن قوس زارلى ەندى بىزگە مۇڭ شاققانداي وكىرىپ قويا بەردى. اساۋبايدىڭ ءوزىن جاراتپاعاندىقتان با، مەن پالەندەي ەلجىرەي دە قويعان جوق ەدىم، سەرەجا بالالارعا قۇشاعىن جازا بەردى.
— قوي-اي، جىلاما، ءوزى قانداي جاقسى بالا. ءبىز ءقازىر مىناۋ ءشۇيىلىمدى شاعىپ بولعان سوڭ، شوڭكەگە ءمىنىپ بارامىز دا، اكەلەرىڭدى الىپ كەلەمىز. بەرى قاراشى، مىناۋ سۋرەتتەردى كوردىڭ بە؟..
سەرەجا قارا بالانى قۇشاقتاپ الدى دا، قابىرعاداعى سۋرەتتەرگە اپاردى. مەن ءوزىمنىڭ قاتىگەزدىگىمە ۇيالىپ قالدىم دا، راۋشاننىڭ قولىنداعى جالقاياق سارى بالانى امالسىز قۇشاعىما قىستىم. شەگىرى دە وسى ەدى. اتىن دا ابدەن تاۋىپ قويىپتى. ۇياسىنان اتىپ كەتكەلى تۇرعان، توپ-تومپاق شەگىر كوزىنە جاس الماي، دولدانىپ، قۇرعاق جىلايدى. مىنەزى دە قىڭىرايعان ءدال اساۋباي. قابىرعاداعى سۋرەتتەردى كورسەتسەم، ەرەگىسىپ تەرىس اينالادى. شەگىر كوزدى سارى بالانى لاقتىرىپ جىبەرمەك بولىپ ءبىر ىڭعايلانامىن دا، وزىمە ءوزىم توقتاۋ سالام. سەرەجانىڭ قولىنداعى قارا بالانىڭ اتى سابىر بولاتىن. مىنەزىندە دە سابىرلىق بار ەكەن. ءبىراز جىلاپ الدى دا باسىلدى. ەندى اندا-ساندا عانا ءبىر وكسىپ، كىشكەنە قارا جەزدەرىن اۋدارماستان سۋرەتكە قارايدى. كەيدە كەتىك تىستەرىنىڭ اراسىنان ءتىلىن كورسەتىپ، جاس پەن كۇلكى ارالاس سۋرەتكە قول سوزادى. مۇرنى شولاق بولعانمەن سابىردىڭ جۇزىندە ءبىر سۇيكىمدىلىك بار ءتارىزدى. سارى بالا ءالى جىلاپ تۇر. شەگىر كوزى دە ەندى «مىسىقمۇرتتىڭ» كوزىنە ۇساپ، شاتناپ كەتىپتى. ابدەن جالىققان سوڭ مەن سارى بالانى راۋشانعا بەرىپ ەدىم، بۇعان دا جۇبانبادى. اعاش ساكىگە دومالانىپ، تەبىندى دە جاتتى. شىڭعىرىپ-شىڭعىرىپ قويادى. راۋشان دا شارشاسا كەرەك، شەگىرگە قايتىپ جولاماي، قابىرعاداعى سۋرەتتەرگە ءۇڭىلدى. كەيبىرىنە تاڭدانىپ ۇزاق قاراسا، كەيبىرىنە كوز توقتاتپاي وتە شىعادى.
سۋرەت دەمەكشى ءبىز سەرەجا ەكەۋمىز قولىمىزعا تۇسكەن بوياۋلى قاعازداردى دا، سۋرەتتەردى دە اكەلىپ جاپسىرا بەرەتىنبىز... ءقازىر توقىمالى جوكە قاپپەن بولىنگەن قابىرعا تۇگەلگە تاياۋ جابىلىپ، الامىشتانا قالىپتى. بۇلاردىڭ اراسىندا ورىس قولباسشىلارى دا، اق قاناتتى پەرىشتەلەر دە، شايدىڭ، كونفەتتىڭ قاعازدارى دا، تۋعان كۇنى ايرىلعان انامنىڭ سۋرەتى دە، اكەمنىڭ، ميحايل يۆانوۆيچتىڭ، جارقىن اعايدىڭ، سەرەجا اكەسىنىڭ مايداننان جىبەرىلگەن فوتولارى دا، نايزالاسىپ جاتقان اسكەرلەر دە، سەرەجا ەكەۋمىزدىڭ ءوز تۇسىنىگىمىز بويىنشا سالعان قايىق، كەمەلەر مەن پاروحودتاردىڭ سۋرەتتەرى دە بار. وسىلاردىڭ ءبارى قۇرالا كەلىپ، جانقيا اپايدىڭ «بولمەسىنە» تىم الامىشتاۋ بولسا دا، ءوز الىنشە ءسان بەرىپ تۇرعان ءتارىزدى. ءبىزدىڭ «بولمەمىز» — كولەمى تار، اۋاسى سالقىن بولعانمەن، ءىشى تاپ-تازا، جايناپ تۇرادى. كازارماداعى وزگە قازاق ۇيلەرىندەگىدەي ەسىكتەن تورگە دەيىن شاشىلىپ جاتقان قوقىستى بۇل ۇيدە كورە المايسىڭ. راس، بۇل ۇيدە اسىل جيھاز دا، ءتىپتى كروۆات تا جوق، ساكىدە جاتامىز. الايدا، كونەتوز توسەك-ورنىمىز دا، كيىم-كەشەگىمىز دە اياق استىنا باسىلماي، توسەگىمىز ءۇي قابىرعاسىنا شەگەلەنگەن بيىك اعاش ساتىعا جىيۋلى، كيىمدەرىمىز ءىلۋلى تۇرادى. ساكىنىڭ الدىنان ءتورت قازىق قاعىپ، ۇستىنە ەكى تاقتاي توسەپ، اس ىشەتىن ستول دا، وتىراتىن ۇزىن سكامەيكا دا جاساپ الدىق. قابىرعاعا ورىس ۇيلەرىندەگى سىياقتى ىدىس-اياق قوياتىن ۇلدىرىكتەر دە ورناتتىق. بىرنەشە بولمەگە ورتاق ۇلكەن پەشتىڭ اۋزى ءبىزدىڭ بولمەدە ەدى. سول پەشتىڭ ءبىر بۇيىرىنە ءار جەرى تەسىلىپ قالعان قاڭىلتىر تۇرباسىن وتكىزىپ، جەز ساماۋىر تۇر. تەگى ۇلكەن اتالارىمىزبەن جاستاس بولسا كەرەك. سىرتىنداعى پاتشا باستارىنىڭ كوبى كوشىپ تە ۇلگىرىپتى. راس، پەشكە قاراي ەتۋ ءۇشىن بىزگە ستول مەن سكامەيكالارىمىزدى ۋاقىتشا جىيناي تۇرۋعا تۋرا كەلەدى.
«بولمەمىزدىڭ» ىشكى ءتۇرى وسىنداي ەدى. وندا بايلىق بولماعانىمەن ءتارتىپ بار. جارقىن اعايدان ەسىتكەنى مە، اننا يۆانوۆنادان كورگەنى مە، الدە ءوزىنىڭ جاراتىلىسىنداعى قاسيەتى مە، جانقيا اپايدا ادام سۇيسىنەرلىك ءبىر تازالىق بار. ول ءبىزدى دە تازالىققا، تارتىپكە ۇيرەتەدى. ەسىك الدىنداعى ەسكى قوعا شيگە اياعىمىزدى ابدەن تازالاپ سۇرتپەي تۇرعاندا ۇيگە كىرگىزبەيدى، قولىمىزدى جۋماي كەلسەك تاماق بەرمەيدى. ەتىگىمىزبەن ساكىگە شىعارمايدى. ساكىگە شىعۋ كەرەك بولسا الدىمەن ەتىگىمىزدى شەشە تاستاپ، قوعادان توقىلعان بورشىنىمىزدى كيەمىز. كيىمىمىزدىڭ تۇيمەسىن وزىمىزگە قاداتادى. راس، جىرتىلعان جەرلەرى بولسا ءوزى بۇتىندەيدى، ءتىپتى ەتىگىمىزدى دە جاماپ بەرەدى. مەنىڭ انام مەن جانقيا اپايدىڭ بالا تاربيەلەۋىندە ءبىر ۇقساستىق بار. ەكەۋى دە سەنىڭ قولىڭنان كەلەتىن جۇمىسىڭدى وزدەرى ىستەمەي، وزىنە ىستەتەدى. ەكەۋىنىڭ تەك ءادىسى عانا بولەك. جانقيا اپاي سەنى ەلجىرەپ سۇيمەيدى دە، وتىنبەيدى دە، ءبىراق باج-بۇج ەتىپ ۇرىسپايدى دا، ءوزىن وتە سالقىن، سالماقتى ۇستاپ، تالاپ ەتەدى. تاپسىرعانىن ورىنداتادى دا. سىرت قاراعاندا سەنىمەن ءىسى جوق، تەك ءوز جۇمىسىمەن وتىرعان ادام ءتارىزدى. ال، ءبىراق، سەنىڭ ءاربىر وقىس قوزعالىسىڭ ول كىسىنىڭ جالقىسىنا شالىنباي وتپەيدى دە، رەتسىز ايتقان ءسوزىڭ قۇلاعىنا ىلىنبەي دە قالمايدى. قاتەلەرىڭدى ەلەۋسىز قالدىرماي، سول ساعاتىندا تۇزەتىپ وتىرادى. مەن اناسىز وسكەن كەيىنگى ءۇش جىلدىڭ ىشىندە سالاقتىق پەن تارتىپسىزدىككە ءبىراز بوي ۇيرەتىپ تە العان ەكەنمىن، جانقيا اپايدىڭ تاربيەسىنە كەلگەننەن بەرى قايتادان قالىپقا تۇسە باستادىم. ءتورت بۇرىشتى ءبىر اينەكتىڭ استىنا قارا ماتا ۇستاپ، اينا دا جاساپ، قابىرعاعا ءىلىپ قويدىم. رەتى كەلسە-اق سول «ايناعا» قاراعىم كەلەدى دە تۇرادى. «جىگىت بولىپ قالمادىم با ەكەن؟» دەگەن ويمەن ءوز بەتىمنەن جىگىتتىكتىڭ بەلگىسىن ىزدەيمىن. شاشىمدى دا قايىرىپ قويامىن. ءبىراق ەتەكتەرى سەلتيىپ، كوتەرىلە بەرەدى. سۋلاي تاراعان كەزىمدە ءبىراز تارتىپكە كەلەدى دە، ارتىنشا قايتادان شىيىرشىقتالادى. «بويىم سەرەيىپ بارادى، ءقازىردىڭ وزىندە اساۋبايدان الدەقايدا بيىكپىن، مۇرت وسسە عوي جىگىت بولار ەدىم دە شىعار ەدىم، نەگە تەزىرەك وسپەيدى ەكەن» دەپ ايناعا ۇڭىلە تۇسەمىن. ءبىراق شۇبەرەك توسەلگەن اينەك «اينا» ءجۇزىمدى كومەسكى كورسەتەدى. مۇرت بەلگىسىن دە بايقاي المايمىن. كەيدە جانقيا اپايدان جاسىرىپ، ءالى وركەن تەپپەگەن مۇرتىمنىڭ ورنىن قىرىپ تا قويامىن. ۇستارا تيسە مۇرت تەز شىعادى دەگەندى قۇلاعىم شالعان بولسا كەرەك...
ەشكىم كوڭىل بولمەگەن سوڭ، ءبىراز جىلاپ، تەبىنىپ-تەبىنىپ الدى دا شەگىر دە قابىرعاداعى سۋرەتكە ءۇڭىلدى. ەندى ءبىزدىڭ «بولمەدەگى» سۋرەتتەر كورمەسىنىن «ەكسكۋرسوۆودتىق» مىندەتى ءشارىپقاليدىڭ قولىنا كوشتى. سەرەجا ەكەۋمىز ءشۇيىلىم شاعۋعا كىرىستىك. مۇز قاتا باستاعاننان بەرى نان جاعى تاپشىلانىپ، ءشۇيىلىم ءبىزدىڭ بالىقتان سوڭعى نەگىزگى تاماعىمىزدىڭ بىرىنە اينالعان. جۇرت بۇرىن ءۇيىلىمدى كوپ جىيناماۋشى ەدى، بىيىل كۇز ارمان اعايدىڭ كەڭەسى بويىنشا دەمالىس كۇندەرى ءشۇيىلىم تەرۋدى ادەت ەتىپ العانبىز. كەيىننەن بىلدىك، بۇعان دا ميحايل يۆانوۆيچتان كەلگەن حات سەبەپ بولعان ەكەن عوي. «سوعىس سوزىلىپ بارادى، ازىق ماسەلەسىنىڭ اۋىرلاپ كەتۋى مۇمكىن» دەپ جازىپتى ميحايل يۆانوۆيچ، جارالانىپ قايتقان ءبىر سولداتتان ارمان اعايعا جىبەرگەن حاتىندا. بۇدان وزگە نە ايتقانى بىزگە قاراڭعى. ول حاتتى اننا يۆانوۆنا مەن جانقيا اپاي ۇشەۋى قۇپىيالاپ وقىدى. سولدات مايدانعا كەرى اتتاناردا ارمان اعاي دا، سەرەجا ەكەۋمىز دە ميحايل يۆانوۆيچقا حات جازىپ، ءبىر دوربا ءشۇيىلىم ءدانىن بەرىپ جىبەرگەنىمىز. ميحايل يۆانوۆيچ بىزگە راحمەت ايتىپ، جاۋاپ جازىپتى. ماتروس فورماسىندا تۇسكەن اناۋ سۋرەت سول حاتپەن كەلگەن ەدى. ميحايل يۆانوۆيچ ۇزىن مۇرتىنىڭ شالعىسىن وڭ قولىمەن ۇستاپ، جىمىيا قالىپتى. مۇمكىن نە ءبىر ۇلكەن جەڭىس قۋانىشى ۇستىندە، نە بالتىق تەڭىزىنىڭ تاماشا ءبىر كورىنىسىنە سۇيسىنە قاراپ تۇرعان كەزىندە تۇسكەن شىعار. كەشە ارمان اعاي ميحايل يۆانوۆيچتان تاعى دا حات الىپتى. مۇنى باكۋ لازارەتىنەن اياعىن كەستىرىپ شىققان ءبىر سولدات الىپ كەلدى. وتە بيىك، اقسارى كىسى ەكەن، كازارمالاردى دا، باتاعانى دا تۇگەل ارالاپ شىقتى. ءبىراق ەشكىممەن ەشنارسە تۋرالى سويلەسكەن دە جوق. اننا يۆانوۆنانىڭ ۇيىندە ءۇش كۇن قوندى دا، دوسسورعا ءجۇرىپ كەتتى. ءوزى سول دوسسوردىڭ مۇنايشىسى بولسا كەرەك. مەن مىناداي ءبىر نارسەگە تاڭدانامىن. ميحايل يۆانوۆيچتىق بىزگە جازعان حاتى پوچتا ارقىلى كەلەدى دە، ارمان اعايعا دەگەن حاتىن ۇنەمى جارالى سولداتتار اكەلىپ تاپسىرادى. وسىعان قاراعاندا تىم قۇپىيا بولۋعا ءتيىستى. ميحايل يۆانوۆيچتىڭ حاتىن اكەلگەن مۇگەدەك كەلگەن كەزدە ارمان اعايلاردىڭ دا قۇپىياسى كوبەيىپ كەتەدى...
— مىناۋ ميحايل يۆانوۆيچ، — ءشارىپقالي قولىنداعى شىبىعىمەن ميحايل يۆانوۆيچتى كورسەتىپ، ماساتتانا سويلەدى، — بىلەسىن بە شىراعىم، ول كىسى...
— بىلمەيمىن، — راۋشان كۇرسىنەدى دە، ميحايل يۆانوۆيچكا سۇيسىنە قارايدى. ءبىراق قارا كوزى دايەك تاپپاي فوتوگرافيالىق سۋرەتتەردىڭ بىرىنەن بىرىنە كوشەدى، ىزدەگەنى بار شىعار. مۇمكىن، اكەسىن ىزدەيتىن بولار، — اكەمدەرمەن بىرگە ىعىستا بولعان كىسى عوي. ول كىسى ءقازىر قاي جەردە سوعىسىپ ءجۇر؟
— ول كىسى، شىراعىم، باتىق تەڭىزىندە. جاۋدىڭ تالاي كەمەسىن سۋعا باتىردى، — ءشارىپقالي بەينەبىر ءوزى وسىنىڭ ىشىندە بولعان ادامداي، اناسىنان اۋماعان ۇلكەن كوزدەرىن جالت ەتكىزىپ، قالىڭ ەرىندەرىن شۇيىرە، ۇرتىن تومپايتا سويلەيدى، — ول كىسى شىراعىم...
— باتىق تەڭىزى قاي جەردە؟
— قاي جاقتا دەيسىڭ بە؟ — ءشارىپقالي اتى بىيىل ءبىرىنشى رەت قۇلاعىنا شالىنعان تەڭىزدىڭ قاي جاقتا ەكەنىن ءوزى دە بىلمەسە كەرەك، نە ايتارىن بىلمەي بوگەلىپ قالدى ءبىراق، ابىرجىمادى. جالت ەتىپ سەرەجاعا بۇرىلدى. — سەرەجا، باتىق تەڭىزى قاي جاقتا دەپ ەدىڭ؟
— باتىق ەمەس، بالتىق، — سەرەجا كۇلدى دە، ءۇيدىڭ سولتۇستىك باتىس بۇرىشىن كورسەتتى. — ەرتەڭ كارتادان تاۋىپ بەرەسىڭ عوي، مىنا جاقتا.
— يا، ەرتەڭ كارتادان كورسەتىپ بەرەم عوي، — ءشارىپقالي دا باتىسقا قولىن سوزدى، — مىنا جاقتا.
— ءوزىڭ ءتىپتى پىسىقسىڭ عوي، — راۋشان تاقىلداپ تۇرعان جاس بالاعا تاڭدانا قارادى. — سەن نەشەدەسىڭ؟
— سەگىزگە شىعامىن، — بالا بوگەلمەدى، كەزەكتى سۋرەتتەردى كورسەتە بەردى، — مىناۋ ناعاشىم، مىناۋ جارقىن اعاي. ولار جۇرگەن جەردە، شىراعىم، بىلەسىڭ بە، ءوزى ۇشاتىن ءبىر كەمە اسپاننان وق تاستايدى ەكەن. ناعاشىمدى توپىراق باسىپ قالىپ، شىراعىم، ازەر شىعارىپتى.
— يا، مەنىڭ ناعاشىم دا جازدى، — راۋشان تاعى دا ءبىر كۇرسىنىپ الدى، — ناعاشىم دا سۋرەت جىبەرىپتى. قاشان كەلەر ەكەن، ءا؟
— سوعىس بىتكەن سوڭ، — اڭگىمەگە سەرەجا ارالاستى. — سوعىس ۇزاققا سوزىلار دەپ جازىپتى، ميحايل يۆانوۆيچ.
— مىناۋ، — ءشارىپقالي تاياعىن اق قاناتتى پەرىشتەگە اپاردى دا، مەنسىنبەگەن ادامداي، كەلتەلەۋ مۇرنىن تىجىرايتىپ، وتە شىقتى. — ءوي، اشەيىن، پەرىشتە عوي.
— كىمنىڭ پەرىشتەسى؟
— پوپتىڭ پەرىشتەسى، — ءشارىپقالي پەرىشتەگە ونشا ءمان بەرمەي، قولىنداعى شىبىعىن ورىس قولباسشىلارىنىڭ بىرىنە اپاردى. — مىناۋ شىراعىم، ءتىپتى باتىر، كۋتۋزوۆ. ول بار عوي شىراعىم، ءبارجدى العان...
— ءبارج ەمەس، پاريج دە، — سەرەجا تاعى دا تۇزەتىپ قويدى. — پاريج فرانسيانىڭ قالاسى. ءبىزدىڭ كۋتۋزوۆ فرانسيانىڭ ناپولەونىن موسكۆادان پاريجعا دەيىن قۋىپ بارعان.
— يا، ءبىزدىڭ كۋتۋزوۆ، — ءشارىپقالي سەرەجانىڭ ءسوزىن قايتالادى، — ناپولەوندى پاريجعا دەيىن قۋعان، شىراعىم...
— ءاي، ءوزىڭ قانداي كوپ بىلەسىڭ؟! — راۋشان وزىنەن ءۇش جاس كىشى ءشارىپقاليدىڭ زەرەكتىگىنە ءارى تاڭدانا، ءارى سۇيسىنە قارادى. — سەن وقىي بىلەسىڭ بە؟
— ورىسشا ارىپتەردى ۇيرەنىپ ءجۇرمىن. مامامنىڭ، داۋىلدىڭ، سەرەجانىڭ اتتارىن جازا بىلەمىن، شىراعىم...
ءشارىپقاليدىڭ شىنىندا زەيىندى ەكەنى دە راس. ءبىر ايتقانىڭدى قاعىپ الادى دا، ۇمىتپايدى دا. الگى ايتقاندارىنىڭ ءبىرى نادەجدا پەتروۆنادان، ءبىرى سەرەجا ەكەۋمىزدەن ەستىگەندەرى. وتكەن كۇزدەن بەرى مەن ساباققا دايىندالسام، ءشارىپقالي دا كىتاپقا ءۇڭىلىپ، «داۋىستاپ وقىشى» دەپ جالىناتىن-دى... كەيدە ارىپتەردىڭ سۋرەتىن كوشىرىپ جازا باستايتىن. ءسويتىپ ءجۇرىپ ءبىرسىپىرا ارىپتەردى ۇيرەنىن الدى. وسىنىن، ناتيجەسىندە ءشارىپقاليدىڭ جالپى دۇنيە تانۋى ءوز جاسىنداعى وزگە بالالاردان الدەقايدا جوعارى جاتىر.
— راۋشان، — ءشارىپقالي راۋشانعا بۇرىلدى، — سەن وقىي، جازا بىلەسىڭ بە؟
— قازاقشا وقىي بىلەمىن، — راۋشان بۇدان ەكى جىل بۇرىن ءبىز تەڭىزگە جۇرەردە ماعان ءوزى سىيلاعان كونفەت قاعازدارىنان كوز اۋدارماي، ويلانىپ قالعان ەكەن. مۇمكىن، تانىپ تا تۇرعان شىعار. ءشارىپقاليدىڭ جۇزىنە قاراماستان كۇرسىنە جاۋاپ بەردى. — ناعاشىم كەتكەلى وقىعانىم جوق.
— ورىسشا بىلمەيسىڭ بە؟
— جوق، بىلمەيمىن.
— وندا مەن ۇيرەتەيىن.
— ۇيرەتشى، مەن ساعان قازاقشا ۇيرەتەيىن. جاراي ما؟
— جارايدى، — ءشارىپقالي كونفەت قاعازىنا ءۇڭىلدى. — بىلەسىڭ بە، بۇل سەنىڭ داۋىل اقاما بەرگەن كونفەتتەرىڭنىڭ قاعازدارى...
— ەسىمدە، — راۋشان تاعى دا ءبىر كۇرسىنىپ، ماعان بۇرىلدى، كوزىندە جاس تا، ماقتانىشتى ءبىر كۇلكى دە بار ءتارىزدى. جاسى — اكەسىن ەسكە ءتۇسىرۋ بولسا، كۇلكىسى — ءوزى بەرگەن كونفەت قاعازدارىن ەكى جىل بويى جىرتپاي ساقتاپ ءقازىر «سۋرەتتەر كەرمەسىنەن» ورىن بەرگەنىمە ريزالىق بىلدىرگەنى شىعار... — قانشا ۇزاق ساقتاعانسىڭ، داۋىل...
جىگىت بولىپ قالدىم دەپ «ايناعا» ءار كۇن ءۇڭىلىپ، مۇرت كۇتىپ جۇرگەن باسىم التى كونفەتتىڭ قاعازىن ەكى جىل ساقتاپ، ءقازىر قابىرعاعا جاپسىرىپ قويعان بالالىق مىنەزىمە سونشا ۇيالسام كەرەك، ەكى بەتىم دۋىلداپ قويا بەردى. راۋشانعا ءتىل قاتپاستان، كوز قىيىعىن عانا تاستاعان ەدىم، ءشارىپقاليدى قۇشاقتاپ، بەرى قاراپ تۇر ەكەن. كوز كەمەرىندەگى جاسى مەن جۇزىندەگى كۇلكىسى ءبىرىن ءبىرى جەڭە الماي قوسارلانا قالىپتى. وڭ بەتىنىڭ ۇشىنداعى باياعى ءبىر قارا مونشاق تا ءمولت-مولت ەتەدى. راۋشاننىڭ دا ءوسىپ كەتكەنىن مەن ەندى عانا بايقادىم. سىرتىنداعى سىرمالى قالىڭ كۇرتەسىن دە، باسىنداعى قۇلاقشىنىن دا شەشىپ تاستاعان بولاتىن، باياعى مالىنعان جەڭسىز قىزىل كامزولى ءقازىر تىم تاپشىلانىپ، جەلەتكە سىياقتانىپ قالىپتى. مەن العاش كورگەندە توبەسىندە جۇرەتىن جاسىل لەنتا ەندى جاۋىرىنىن جابا باستاعان قويۋ قارا شاشىنىڭ جەلكەگە تاياۋ جەرىنە قاناتىن جازعان كوك كوگەرشىندەي قوناقتاي قويىپتى.
— راۋشان انا، — ءشارىپقالي قوناعىنىڭ وڭ بەتىنە قولىن اپارا بەردى، — مىناۋ جەرىڭىزگە قاراماي جابىسقان با؟
— جوق، — كوز كەمەرىندەگى جاس ءبىرجولا تارتىلىپ، دوڭگەلەك ءجۇزىن ەندى تەك شاتتىق قانا مەڭگەرىپ العان راۋشان، ءتىزىپ قويعان اق مارجانداي كىرشىكسىز ۇساق تىستەرىن كورسەتە كۇلدى، — قاراماي ەمەس، مەڭ عوي.
— مەڭ بە، ليۋبا اپايدىڭ دا مەڭى بولاتىن. ول كىسى ماعان ولەڭ ۇيرەتكەن.
— قانداي ولەڭ، ايتشى.
— ايتايىن. قالاي ەدى، يا، يا...
ءشارىپقالي از ويلانىپ الدى دا، جىرلاي باستادى:
سپي، ملادەنەس موي پرەكراسنىي،
بايۋشكي-بايۋ
تيحو سموتريت مەسياس ياسنىي
ۆ كولىبەل تۆويۋ،
ستانۋ سكازىۆات يا سكازكي،
پەسەنكۋ سپويۋ،
تى ج درەملي، زاكرىۆشي گلازكي
بايۋشكي-بايۋ...
ءشارىپقالي مۇدىرمەي جىرلاپ تۇر. داۋىسى ولەڭنىڭ وزگە جەرىندە كوتەرىڭكى ەستىلسە، «ءالدي-الدي»-گە كەلگەندە باياۋلاي تۇسەدى. بالا جۇباتقان ادامداي باسىن دا يزەپ قويادى. راۋشاننىڭ ەكى كوزى ءشارىپقاليدىڭ جۇزىندە، زەيىندى بالاعا سۇيسىنە قاراپ، جايدارى كۇلەدى. اتا-انا توڭىرەگىندەگى اۋىر قاسىرەتىن مىناۋ بالانىن، زەرەكتىگىنە سۇيسىنگەن سەزىمتال جانىنىڭ شاتتىعى بيلەپ كەتكەن ءتارىزدى. كەيدە جىرعا اقىرىن عانا ءۇن قوسىپ، ويماقتاي كۇرەڭ ەرىندەرىن كۇبىرلەتىپ قويادى. كىشكەنە سابىر دا ولەڭىنىڭ اۋزىنا قاراي قالىپتى. تەك شەگىر عانا ءار سۋرەتتى ءبىر شۇقىپ، ءوز بەتىمەن ءجۇر. ءشارىپقالي «بەسىك جىرىن» ورىنداپ بولدى دا، راۋشانعا قارادى.
— ءوزىڭ كىپ-كىشكەنە بولىپ قانداي كوپ بىلەسىڭ — راۋشان جىرشى بالانى ءسۇيىپ-سۇيىپ الدى، — بۇدان باسقا دا ولەڭ بىلەسىڭ بە؟
— بىلەمىن، ونى دا ليۋبا اپاي ۇيرەتكەن. بۇل قىسقا عانا:
سچاستليۆ رەبەنوك! ي ۆ ليۋلكە پروستورنو ەمۋ؛ نو داي ۆرەميا
سدەلاتسيا مۋجەم، ي تەسەن پوكاجەتسيا مير.
بۇل ولەڭدەردى مەن ميحايل يۆانوۆيچتان دا، نادەجدا پەتروۆنادان دا سان رەت ەسىتكەنمىن. مۇمكىن، ليۋبا دا سولاردان ۇيرەنگەن شىعار. لەرمونتوۆتىڭ ولەڭى ەكەنىن دە كەيىنىرەك ءبىلدىم. قانداي تاماشا پىكىر جاتىر! بۇدان بىرنەشە جىل بۇرىن بەسىكتىڭ ءوزى كەڭ كورىنگەن ليۋبا اپاي، ءقازىر اتراۋ ايماعىنا سىيماعانداي، تۇتقىنعا الىندى وزگەنى بىلاي قويعاندا، قۇرساۋى تار كونە دۇنيە سەرەجا ەكەۋمىزگە دە تارشىلىق ەتە باستاعان ءتارىزدى. مەن «بەسىكتەگى نارەستە» جىرىنا بايلانىستى ليۋبا اپايدىڭ اعانياز امىرشىمەن شايقاسقان كەيىنگى ءبىر ۋاقىيعانى ەسكە ءتۇسىردىم:
ول كۇنى ايلىعىمىزدى الۋعا كونتورعا جىينالا قالعان ەدىك. ەسەپشىنىڭ جانىندا اعانياز وتىر ەكەن. شتراف كنيجكاسىن الدىنا جايىپ قويىپتى. اعانياز ءبىزدىڭ ءاتى-جونىمىزدى اتاعان سايىن ەسەپشىنىڭ ساۋساعى سىمعا تىزگەن دوڭگەلەكتەردى سارت ەتكىزىپ كەرى سوعىپ تاستايدى. فاميليامىزدىڭ تۇسىنداعى سيفرلار دا تۇزەتىلىپ، قايتادان جازىلادى. مەن اقشا العاندا ءبىر-اق ءبىلدىم، ەڭبەكاقىمىزدىڭ تەڭ جارتىسىنا تاياۋى شترافقا ۇستالىپتى. بالىق جارۋشى ايەلدەر اقشالارىن الىپ بولعاننان كەيىن داۋرىعا سويلەپ، نارازىلىق بىلدىرە باستادى.
— نەگە از تولەيسىڭ؟
— ونى تالاسوۆ مىرزادان سۇراڭىز. شترافقا ۇستاتتى.
— شتراف ۇستاتپايمىن دەپ كابانوۆسكييدىڭ ءوزى ۋاعىدا بەرگەن بولاتىن.
— وندا مەندال ءيوسيفوۆيچتىڭ وزىنەن سۇراڭدار.
— ول قايدا، جۇرىڭدەر، بارالىق!
— استراحانعا كەتتى.
ءدال سول كەزدە ليۋبا اپاي كىرىپ كەلگەن ەدى. ستول سىرتىندا وتىرعان اعانيازعا تاپ بەردى.
— جىبەر بەرى جالماۋىز!
— نەمەنە، — اعانياز شتراف كنيجكاسىن ارتىنا تىعا قويدى، — ورتەيتىن شىعارسىڭ؟!
— ورتەيمىن، نەسى بار ورتەمەي! ەڭبەكاقىمىزدى دۇرىس تولەمەسەڭ...
كونتوردىڭ ارعى ەسىگى سىقىر ەتىپ اشىلدى دا، «مىسىقمۇرت» پەن بالانياز كىرە بەردى.
— مىنە، ۇكىمەت ادامدارىنىڭ ءوزى دە كەلدى، — اعانياز ءامىرشى «مىسىقمۇرتقا» بۇرىلدى. — ەسىتتىڭىز بە، مىرزالار، مىناۋ قىز باتاعاعا ءورت سالامىن دەيدى. كۋا بولىڭدار.
— باتاعاڭ ەمەس، سەنىڭ اناۋ شتراف كنيجكاڭدى ورتەيمىن.
— جالتارما، جالتارما. ءبارىبىر مىناۋ جۇرت ەستىدى عوي.
— ەستىدىك، — جۇرت تۇگەل دۋ ەتە قالدى، — باتاعا تۋرالى ەشقانداي ءسوز بولعان جوق. سەنىڭ شتراف كنيجكاڭ تۋرالى.
— جۋليك، — ءامىرشىنىڭ بەتىنە ءبىر تۇكىردى دە، ليۋبا كەرى بۇرىلدى. — ەڭبەكاقىمىزدى تۇگەل تولەگەنگە دەيىن جۇمىسقا شىقپايمىز.
— شىقپاساڭ شىقپا. قىر جىگىتتەرىن الىپ كەلەمىن...
— اعاەكە-اي، — ەسىك الدىنداعى ستولدا ءوز جىگىتتەرىنىڭ ەسەبىن شىعارىپ وتىرعان ساندىگەرەي ورنىنان كوتەرىلدى دە، اعانيازعا كوزىن قىسىپ، ليۋبا اپايعا بۇرىلدى، — وسىنداي سۇيكىمدى بيكەشتى جابىرلەۋىڭىز ۇيات قوي. نالىما سۇلۋ، ۇستاپ قالعانىن مەن-اق تولەيىن، تۇنگى ۇتىسىمدى ساعان بەرەيىنشى، ءما، ال مىناۋ وتىز سومدى ازىرگە... كەيىن...
— جۋليك، تارت ءارى، ارام قولىڭدى...
ليۋبا اپاي «ماحاببات تاجالىنىڭ» جاعىنا ءبىر تارتىپ جىبەردى دە، كونتوردان شىعىپ كەتتى.
ەرتەڭىنە دوڭىز اتتاس استراحاننان ورالدى دا، جۇمىسشى مەن قوجا ەكى جاعى بىردەي «ەڭكەيە» وتىرىپ، ۋاقىتشا كەلىسىمگە كەلدى. ول باسىندا شترافقا ۇستالىنعان اقشالاردى تۇگەلىمەن قايتارىپ بەرمەك بولعان-دى. ءبىراق ءىس جۇزىندە بىرەۋلەرگە تولىق، بىرەۋلەرگە جارتىلاي تولەندى. تىم جۋاستارىنىڭ قولىنا ەشتەڭە تيمەي دە قالدى. كابانوۆسكيي مۇنى وتە شەبەرلىكپەن، اركىمگە ءار كەزدە، بىر-بىرلەپ تولەپ، سەزدىرمەي سوقتى.
اعانياز ءامىرشىنىڭ «قىر جىگىتى» دەپ كەۋدە كورسەتۋىندە دە وزىنە پايدالى ءبىر ۇلكەن ءمان جاتىر. مەنىڭ ويىم ەندى وسى توڭىرەكتى شارلاي باستادى. «قۇستى ارالدان» قايتقاننان كەيىن ءبىز جۇمىس ساعاتىن قىسقارتۋ، كەشكى جۇمىسقا قوسىمشا اقى تولەۋ سىياقتى كەيبىر «كەڭشىلىكتەردى» قوجامىزدان ەرىكسىز تارتىپ العان ەدىك. كەلەر كۇز سول «كەڭشىلىكتەردى» بىزدەن بىرتىندەپ كەرى جۇلا باستادى. مەن و باستا بۇل «شەگىنۋشىلىك» ميحايل يۆانوۆيچتىڭ بولماعاندىعىنان، ارمان اعايدىڭ ۇقساتا الماعاندىعىنان شىعار دەپ ويلايتىنمىن-دى. دۇرىسىندا بۇعان قىر جىگىتتەرى سەبەپ بولسا كەرەك. 1916 جىلى نابوردان قاشقان قازاق جىگىتتەرىنىڭ ءبىر توبى بولىس پەن ستارشيندار عانا ەمەس، قوجالارىمىزعا دا قوسىمشا پارا تولەپ، باتاعاعا كەلىپ كىرگەن ەدى. ولار تالاسوۆتارعا سارقىلمايتىن قور الا كەلسە، بىزگە ۋاقىتشا سور الا كەلگەن ءتارىزدى. تۇراقتى جۇمىسشىلار قوجانىڭ زورلىعىنا قارسىلىق بىلدىرسە، «جۇمىستان شىعارىپ تاستاسا اسكەرگە اكەتەدى» دەپ ۇرەيلەنگەن اۋقاتتى قىر جىگىتتەرى قوجانىڭ الدىندا قۇردان جورعالايدى. ءتىپتى اقىسى، «اقىسى عانا ەمەس-اۋ قولدارىنداعى بار پ ۇلى پارا بەرۋدىڭ جاڭا ءادىسى ارقىلى كابانوۆسكيي مەن تالاسوۆتاردىڭ قالتالارىنا تۇسەدى. پارا بەرۋگە ءتيىستى جىگىتتەر الدىمەن رەتىن تاۋىپ ساندىگەرەيگە ۇتىلادى. ساندىگەرەي ولاردى جىيىپ اكەلىپ قوجالارعا ۇتقىزادى» دەسەدى جۇرت. قىر جىگىتتەرى كەلگەننەن بەرى اتراۋدىڭ جەرگىلىكتى جۇمىسشىلارىنا جات «مۇسىلمان»، «كاپىر» دەگەن سوزدەر دە قۇلاققا شالىنا باستادى. تەك بۇل عانا ەمەس، قىر جىگىتتەرى «اداي»، «الاشا»، «ەسەنتەمىر»، «شەركەش» دەپ رۋعا بولىنەتىن بىردەڭەلەردى دە الا كەلدى. كەيدە رۋلار اراسىندا شاڭ-شۇڭ داۋىستار ەستىلىپ قالسا، كەيدە قىر جىگىتتەرىنىڭ بەلگىلى ءبىر توبى ورىس جۇمىسشىلارىنا بايلانىسۋعا دالەل ىزدەيدى. مۇنداي كەزدەردە قالىڭقى قازاق جىگىتتەرىن نامىسقا شاقىرۋشى اعانياز بەن ساندىگەرەي بولسا، كابانوۆسكيي مەن حۆاستۋنوۆ مىرزالار ورىس جۇمىسشىلارىن جاقتاعانسىي قالادى. اعانيازدىڭ ايداۋىنا قىر جىگىتتەرى ەداۋىر قىزىپ قالعانمەن، سانالى ورىس ادامدارى، دوڭىز اتتاستىڭ شايتاندىق شىرماۋىنا جەتەلەنبەي، قايتا ءوزىن ماسقارالاپ، مازاق ەتەدى. الايدا وسى ءبىر ءسال جارقىنشاقتىقتان پايدالانىپ، اۋقاتتى قىر جىگىتتەرىنە ارقا سۇيەگەن قوجالارىمىز بۇرىنعىداي يىلە بەرمەي، بىردەن بىرگە شالقايا تۇسەدى... ءوز جىگىتتەرىنىڭ جۇمىسىن جەكە رۋلارعا جىكتەي قۇرىپ ۇلگىرگەن ساندىگەرەي پودريادچيك تەڭىز جىگىتتەرىن بىرىنە ءبىرىن ايداپ سالىپ، ولاردىڭ دا جىگىن ايىرۋعا تىرىسادى. «ەسەر ساندۋعاشى» - حۆاستۋنوۆ پريەمشى» «قازاقتار ەرىنشەك، جالقاۋ، سوندىقتان ولاردى جەكە ارتەلگە ءبولىپ، ەڭبەك اقىنى ورىستاردان كەم تولەۋ كەرەك» دەپ ساندالادى. وسىنىڭ ءۇشىن ول ماتۆەي ستەپانوۆيچتان سىباعاسىن دا الىپ ۇلگەردى. بونداردىڭ جۇندەس جۇدىرىعى تيگەن كوز الدىنان كوكتاڭبا ءالى كوشىپ ۇلگەرگەن جوق...
ءبىز ءشۇيىلىمدى دە شاعىپ، ءۇي ءىشىن دە جىيىستىرىپ، ساماۋىردى دا قايناتىپ ۇلگىردىك. ارمان اعايلار ءالى جوق، «سۋرەتتەر كورمەسىنە» ءبىراز اينالىپ، قاسىرەتىن ءسال ۇمىتقان راۋشان دا ءالسىن-الى ۋھلەپ، سابىر مەن شەگىر دە ىڭىلداي باستادى. قوناقتارىمىزدى قاسىرەتكە قايتادان شومدىرماۋدىڭ قامىن ويلادىق.
— ءجۇر، مىنا بالالاردى شوڭكەمەن قىدىرتالىق، — سەرەجا ماعان قارادى، — ورتەنگەن لابازدى كورسەتەلىك. سودان كەيىن ايدىن بويىمەن جارىسىپ قايتارمىز.
— بولادى، قايتاردا ساماۋىرلىق كومىر الا كەلەيىك، — مەن قايناپ تۇرعان ساماۋىردى تىندىردىم دا، بالالارعا قارادىم، — قىدىراسىڭدار ما؟
— قىدىيامىز، — دەدى، بەس جاسار شەگىر بۇل جولى وپ-وڭاي ىڭعايعا كەلىپ.
— قىدىيامىز، — دەدى سابىر ىڭىلداۋىن قويدى دا، ءتىلىن شىعارا ەركەلەپ.
راۋشان مەن ءۇش بالانى ەكى شوڭكەگە مىنگىزىپ، سۇيرەي جونەلدىك. كازارمادان شىققان بويدا سەرەجا اڭگىمەگە كىرىستى. اڭگىمەسى بۇگىنگى ءورت تاريحىنىڭ ماڭىندا.
— بۇل ءورتتىڭ شىعاتىنىن ءبىز الدىڭعى كۇنى بىلگەن ەدىك، — دەپ باستادى سەرەجا اڭگىمەسىن.
سەرەجانىڭ ايتىپ كەلە جاتقانى راس. سەنبى كۇنى جۇمىستان كەيىن ءبىز — سەرەجا، ءادىل، اسقار، ساشا بەسەۋمىز شوڭكەمىزدى سۇيرەتىپ، اۋ قۇرۋعا اتتاندىق. قايتاردا تەڭىز تاماعىنان وتىندىق تال كەسىپ اكەلۋگە ءتيىستىمىن وتىنىمىزدى دا، بالىعىمىزدى دا ءقادىرلى وقىتۋشىمىز نادەجدا پەتروۆنانىڭ تۋعان كۇنىنە سىيلىققا تارتپاقپىز. ارمان اعاي تەڭىزگە كەتەردە بىزگە وسىنداي كەڭەس بەرگەن بولاتىن. ول كىسى ءالى قايتقان جوق. ءبىز اسقار مەن ءادىلدىڭ ۇيىنەن تابىلعان بەس-التى تابان اۋدى قۇرىپ، شانامىزعا تال تيەپ، باتاعاعا تايانعاندا ءتۇن ورتاسى اۋىپ كەتكەن ەدى. بالىق ىستايتىن لاباز جاقتان، تۇنگى ايازبەن قاتقان قاردى سىقىرلاتىپ تىلگەن شانا تابانىنىڭ داۋىسى ەستىلەدى. كۇبىرلەگەن ادام ءۇنى كەلەدى، قۇلاققا: «بەيۋاقتا جۇرگەن نە جان، باتاعاعا ۇرى ءتۇسىپ ءجۇر مە، ماكار قارت نەعىپ سەزبەگەن؟» دەپ ويلادىق. تال تيەگەن شوڭكەمىزدى جار استىنا تاستاي بەردىك تە، ءوزىمىز بارلاۋعا شىقتىق. تۇنگى كۇزەتتە ماكار قارت ەمەس، قۇربان تۇر ەكەن. ءبىزدى بايقاعان جوق. باتاعانىڭ باتىسىنداعى ەسكى لابازدان كوز اۋدارماي قاراي قاپتى. لاباز ماڭىندا قاراۋىتقان ادامدار مەن شانالار كورىنەدى. لابازدان ءبىر نارسەنى شىعارىپ، شانالارعا تيەپ جاتىر. تيەلگەن شانالاردىڭ الدى بالىق ىستايتىن جاڭا لابازعا قاراي جىلجىپ كەلەدى.
— مىناۋ ءبىر قۇپىيا بولۋعا ءتيىستى، — سەرەجا مەنى شىنتاعىمەن ءتۇرتىپ قويدى. — كوردىڭ بە، شام جاقپاي جاسىرىنا قالىپتى.
— ۇرى شىعار، — دەدى اسقار.
— ۇرى بولسا مىناۋ قۇربان نەگە ايعاي سالمايدى، كورىپ تۇر عوي؟ ءتىپتى قىر جىگىتتەرىنىڭ وزدەرى ۇرلاپ جۇرمەسىن، — دەدىم مەن.
— قىر جىگىتتەرى بالىق ۇرلاپ نەعىلسىن، — سەرەجا مەنى تاعى دا ءتۇرتىپ قويدى. — كوردىڭ بە ءبىر لابازدان ەكىنشى لابازعا كوشىرىپ ءجۇر.
ءبىز قامىس تۇبىندە بۇعىپ جاتىرمىز. بوراسىنسىز جاۋعان جاپالاق قار ءۇستىمىزدى بۇركەپ-اق سالدى. موينىمىزدى ىشكە تىعىپ، كۇرتىككە سۇنگي تۇسەمىز. الدەن ۋاقىتتا قۇربان كۇبىر ەتە قالدى. جالت قاراسام قايدان شىققانىن بىلمەيمىن، اساۋباي تۇر جانىندا.
— توڭىپ كەتتىم، — قۇربان ەكى لابازعا كەزەك قارايدى، — تەز بىتىرە مە؟
— ءبىتىپ قالدى، — اساۋباي قوينىنان ءبىر نارسەنى شىعارىپ الدى دا الاقانىنا سوعا باستادى، — توڭساڭ ىشەلىك! مۇندايدا ىشكەن جاقسى ءتۇۋ، تۇك ەتپەيدى، جاقسى بولادى. باتىل قىيمىلدايسىڭ.
— بەرى اكەل،— قۇربان اساۋبايدىڭ قولىنداعىسىن جۇلىپ الدى دا، ءوز الاقانىنا ەكى-ۇش رەت سوعىپ سەرىگىنە ۇسىندى، — تۇك كۇشىڭ جوق. مىنە، بىلاي سوعار بولار. ءما، الدىمەن ءوزىڭ ءىش!
ەكى تەنتەك اراقتارىن شولمەك اۋزىنان ءىشىپ بولعاندا تاعى دا بىرەۋلەر كەلدى دە، كۇبىر ەتە قالدى. اعانياز بەن ساندىگەرەي ەكەن. داۋىسىن ەستي المادىق. تورتەۋى كۇبىرلەستى دە تاراستى. «اۋىزدارىنا بەرىك، سەنىمدى جىگىتتەر مە؟» دەدى اعانياز ءبىزدىڭ جانىمىزدان وتە بەرىپ. «مەن ولاردان قۇران سوعىپ انت الدىم. ءولىپ كەتسە دە انتىن اتتامايتىن ناعىز ءدىنشىل ادايلار» دەدى ساندىگەرەي. ازدان كەيىن ەكى لابازدىڭ ماڭىنداعىلار دا تاراي باستادى. تەڭسەلە قوزعالىپ، ماڭ-ماڭ باسقان جۇرىستەرىنە، شۇبالعان ۇزىن كيىمدەرىنە قارادىم دا، «قىر جىگىتتەرىسىڭدەر-اۋ» دەگەن قورتىندى شىعاردىم. تاعى دا ءبىر ساعاتتاي ۋاقىت ءوتتى. ءبىز ءولى جاتىرمىز. توڭىپ تا بولدىق. ەندى «كەتەلىك» دەگەن ويمەن ورنىمىزدان قوزعالا بەرىپ ەدىك، ەسكى لابازعا قاراي بارا جاتقان شاعىن دەنەلى بىرەۋدى كورىپ قالدىق. اساۋباي بولۋعا ءتيىستى. ادىمىن ءاربىر العان سايىن جان-جاعىنا جالتاق-جۇلتاق قارايدى. جار استىنا تۇستىك تە جۇگىرە بەردىك. ءبىز سول تۇسقا تايانعاندا اساۋباي لاباز تۇبىندەگى قامىس تاساسىنا بارىپ، ەڭكەيە بەرگەن ەدى. السىزدەۋ ءبىر ساۋلە جىلت-جىلت ەتتى دە، قايتادان ءوشتى. جارعا قارعىپ شىقتىق تا، جانىنا باردىق.
— اساۋباي اعا، نە ىستەپ جاتىرسىز؟
— Ah، ah، — اساۋباي ساسىپ قالسا كەرەك، وسىدان وزگە ءتىل قاتپاي، جالتاق-جۇلتاق قاراي بەردى، — اھ، اھ؟
— تەمەكى تارتايىن دەپ پە ەدىڭىز؟
— اينالايىن، داۋىلجان، اقىلدىسىن قاراشى، — اساۋباي مۇرنىن تىرجىيتىپ كۇلدى، — اعاسىنىڭ ويىن بىلە قويادى. تەمەكى تارتايىن دەپ، اراقتى كوپ ءىشىپ، شاعا الماي...
— اراقتى نەگە كوپ ىشەسىز؟ — اراقتى كوپ ىشكەنى دە راس ەكەن. ءبىراق ءدال وسى جەردە قۇلىعى دا جوق ەمەس، — اكەلىڭىز مەن شاعايىن.
— ءما، شاقشى، — اساۋباي ماعان سەرەنكەنى ۇستاتا بەردى، — نەگە ىشپەيمىن. ەرتەڭ جەكسەنبى. ىشكەن جاقسى بۇگىن. ءما، سەندەر دە ىشىڭدەر. ىشكەن جاقسى ءتۇۋ، تۇك ەتپەيدى، جاقسى بولادى، ويلارسىڭ...
— راقمەت، ءبىز ىشپەيمىز، — مەن اساۋبايدىڭ قالتاسىنان شىعارعان بۋتىلكاسىن كەرى سالدىم. — ءجۇرىڭىز بەرى، الىسىراق بارىپ تۇتاتىڭىز، ايتپەسە ءورت كەتىپ جۇرەر.
— ءورت كەتسە ءبىزدىڭ دۇنيەمىز ەمەس، — اساۋباي مىرس ەتىپ كۇلدى، — ورتەنگەنى جاقسى، ءتۇۋ، تۇك ەتپەيدى. جاقسى بولادى. ويلارسىڭ، بايلاردىڭ دۇنيەسىن...
— ءجۇرىڭىز ۇيگە قايتالىق، — لابازدان شەتتەۋ شىققان سوڭ مەن سەرەنكەنى شاعىپ، اساۋبايعا ۇسىندىم. — نەعىپ ءجۇرسىز ءتۇن ىشىندە؟
— جۇرمەي، ويلارسىڭ، — اساۋ كوك ءتۇتىندى مۇرنىنان بۇرق ەتكىزدى دە، ماعان اقىرىپ تاستادى، — ويلارسىڭ. ويباي، سىڭبىرىك مۇرىن. كولەڭكە جاعى كەپپەي تۇرىپ، ماعان اقىل ۇيرەتەدى. ءىشۋ كەرەك تە، قىدىرۋ كەرەك، مۇنداي كۇندەردە. قىدىرعان جاقسى. ءتۇۋ، تۇك ەتپەيدى. جاقسى بولادى. ال، سەندەر جاسسىڭدار. ۇيىقتاۋ كەرەك. ۇيىقتاعان جاقسى، كوپ ۇيىقتاۋ كەرەك سەندەرگە. ويلارسىڭ، قارشادايىنان ءتۇن كۇزەتىپ. قايتىڭدار ءقازىر.
— اساۋباي اعاي، ءسىزدى الىپ كەتەمىز. ءجۇرىڭىز.
— جوق، مەن قايتپايمىن. ويلارسىڭ...
— ويلامايمىن دا، — مەن شىنتاقتاي اساۋبايدى قاپسىرا قۇشاقتاپ، كوتەرە بەردىم. — بارماساڭىز ارقالاپ اكەتەمىن.
— داۋىلجان، اينالايىن، ءوزى كۇشتى-اي، اكەسىنە تارتقان، — اساۋ جۇلقىنىپ كورگەن ەدى، وڭاي بوساي الماعان سوڭ وتىنە باستادى، — داۋىلدان، دارەتكە قىسىلىپ كەتتىم، جىبەرشى. سودان سوڭ قايتالىق. ۇيىقتالىق. ۇيىقتاعان جاقسى، ءتۇۋ، تۇك ەتپەيدى، ويلارسىڭ...
مەن اڭقاۋلىق ەتتىم. اساۋباي دارەت ەتەمىن دەپ ءبىراز ۇزاپ كەتكەن-دى، قاشا جونەلدى دە، كوزدەن تاسا بولدى. قايتىپ تابا المادىق. ابىگەرلەنىپ جۇرگەندە تاڭ دا اتىپ قالعان ەكەن، اڭىرىپ ءبىراز تۇردىق تا، كازارماعا قايتتىق. كورگەن-بىلگەنىمىزدى ايتا كەلدىك. اركىم ءارتۇرلى جورىپ، ءبىراز داۋلاسىپ الدى. ول كۇنى اساۋباي كازارماعا ورالمادى دا. ءبىز ۇزاق تىنىعىپ كەشكە تاعى دا بارلاۋعا شىقپاق بولىپ كەلىسكەنبىز. تۇسكى تاماقتان كەيىن قىيسايىپ جاتىپ ۇيىقتاپ كەتىپپىن، كازارما ءىشى قاراكولەڭكەلەنگەن كەزدە ءبىر-اق وياندىم. جانقيا اپاي مەن ءشارىپقالي ۇيدە جوق كورىندى. اپىل-عۇپىل كيىنىپ، جۇگىرە شىقتىم دالاعا. دوستارىم دا تۇگەل جىينالعان ەكەن.
— ارمان اعاي اۋىرىپ كەلىپتى، — سەرەجا قىنجىلعاندىعىن ءبىلدىرىپ، كۇرسىنىپ الدى، — ول كىسىنى اننا يۆانوۆنانىڭ ۇيىنە الىپ كەتتى. جۇرىڭدەر، الدىمەن امانداسىپ شىعالىق.
— ءجۇر بارالىق!
بەس دوس جارىسا جۇگىرىپ، ەنتىگە باسىپ ۇيگە كىردىك. ارمان اعاي باسىن تاس تاڭىپ، توسەكتە جاتىر ەكەن. ەڭ جاقىن دوستارى جانىنا جىينالا قالىپتى. جىگىت توسەكتەن باسىن كوتەرىپ، كۇلە قارادى دا، بىزگە قولىن سوزدى.
— راحمەت، جاس باتىرلار. سەندەر اتراۋ جۇمىسشىلارىن جالادان ساقتاپ قالدىڭدار. بۇل سۇمداردىڭ ءبىر پالە ىستەگەلى جۇرگەنىن كوپتەن سەزگەن ەدىم. قۇلاعالى تۇرعان لابازعا بالىق ىستاۋى دا، ماكار قارتتى كۇندىزگى كۇزەتكە اۋىستىرۋى دا، ول جەرگە قامىس اپارۋى دا ءبىر جاۋىزدىقتىڭ دايىندىعى عوي دەپ ەدىم-اۋ. جامان لابازدىڭ ورتەنگەنىنە نەسى كەتىپتى ولاردىڭ. ءورتتى ءوز قولدارىمەن سالىپ، ۇكىمەتتەن اقشا الادى دا، ەسكى باتاعاسىن قايتادان سالادى. جالاسىن بىزگە جابادى. ال، ەندى كوپ بوگەلمەڭدەر. الدىمەن اناۋ اساۋباي ءوتتى تاۋىپ الىڭدار. لاباز ماڭىنا قايراتتى، سەنىمدى ادامداردان كۇزەت قويىندار. ءبىراز ۋاقىت مىناۋ جاس باتىرلار مەن ماتۆەي ستەپانوۆيچ كۇزەتسىن. ودان كەيىن ەسقالي، ايدىنعالي اعايلار بارار...
جۇرت تاراي باستادى. ماتۆەي ستەپانوۆيچ باستاعان التى ادام ءتۇن ورتاسىنا دەيىن كۇزەتكەنبىز. ايدىنعاليدان ساقىيناسى ۇستاپ كەلمەي قالىپتى. زاۋرەشتى زارلاتىپ ەسقالي اعاي دا جەتتى. ءبىز كازارماعا قايتتىق. ەسەكەڭ ازداپ قىزۋ سىياقتى ەدى. ۇيىقتاپ قالىپتى. قىلمىستى قولدار لابازعا ءورتتى وسى كەزدە سالسا كەرەك.
ءورت تاريحى وسىلاي ەدى. ورتەنگەن لاباز باسىندا ءالى ەشكىم جوق ەكەن. شوعى دا ءوشىپ قالىپتى. اناداي جەردە قىزارىپ، قار بەتىندە قان جاتىر. ول اراققا الدانعان قۇربانداردىڭ قانى. قاننىڭ ارجاعىندا قار بۇركەنگەن قايىقتار تۇر. دوربامىزعا ساماۋىرلىق كومىر تولتىرىپ الدىق تا، قايتۋعا ىڭعايلاندىڭ.
— داۋىل، — سەرەجا ماناعى قايىقتارعا بۇرىلدى، — مىلتىق وسى تۇستان اتىلعان ەدى، بارا كەتەلىك.
— ءجۇر، بارالىق.
قايىق ماڭىن اتتى، جاياۋ ادامدار شارلاپ تاستاعان ەكەن. سول كوپ ءىزدىڭ ىشىندە تابانىنىڭ بۇدىرى كەتپەگەن جاڭا كالوشتى بىرەۋ قايىقتىڭ ءدال تۇبىنە كەلىپ، ەكى شىنتاعىن ليۋككە تىرەي قويىپتى.
— مىنە، مىناۋ اتقان ەكەن، — سەرەجا ىزگە ۇڭىلە بەردى، — كوردىڭ بە؟ ولشەپ الايىقشى.
— ولشەپ، — راۋشان دا ىزگە ءۇڭىلىپ، ساۋساعىمەن شۇقىلاي باستاعان ەدى، ءبىر نارسەنى جەردەن كوتەرىپ الدى، — مىنا، قارا...
— كانە، كانە، نە تاپتىڭ؟
— پاتيون ەكەن عوي، — شەگىر موينىن سوزىپ قارادى دا، قالتاسىنان سارى جەز پاترون شىعاردى. — ونداي پاتيون مەندە دە بار. بالانياز يت اتقاندا ءتۇسىپ قالعان، تاۋىپ الدىم.
— وندا اتقان بالانياز بولعانى، — سەرەجا ولجانى ءوز قالتاسىنا سالدى، — ال، كەتەلىك تەزىرەك.
— داۋىل اقا، — دەدى ءشارىپقالي ءبىر جاڭا كالوشتى قار اراسىنان سۋىرىپ، — كالوشتى قارا. ءوزى وڭ اياقتىكى.
— كانە، — مەن كالوشتىن وكشەسىندەگى «ت.س.» ارپىنە ءۇڭىلدىم دە، سەرەجاعا ۇسىندىم، — مىناۋ ساندىگەرەيدىڭ كالوشى.
— ونى قايدان بىلەسىڭ؟
— بىلەمىن... تانىپ تۇرمىن.
تانىپ تۇرعانىم دا راس. سەمبى كۇنى كەنجە ليۋبا اپاي بىزبەن لازار باتاعاسىنا دەيىن ەرە شىققان-دى. ءبىراز جۇرگەننەن كەيىن ارتىمىزدان ساندىگەرەي ءپودريادشى قۋىپ جەتتى. «جول بولسىن «سۇيىكتىم»، — دەدى ساندىگەرەي جەڭىل شاناسىنان سەكىرىپ ءتۇستى دە، — قايدا باراسىز؟ ءمىنىڭىز شاناعا. ءبىراز سايرانداپ قايتالىق».
— «راقمەت مىرزا، — ليۋبا اپاي ساندىگەرەيگە مويىن بۇرمادى، — جۇمىسشى حالقى جاياۋ جۇرگەندى ارتىق كورەدى. جۇمىسشى قىز سىزگە سۇيىكتى بولماي-اق قويسىن. وسى قالجىڭىڭىزدى دوعارعانىڭىز ماقۇل عوي».
«سۇيكىمدىم، — ءپودريادشىنىڭ داۋىسىندا كەكەسىننەن گورى، جالىنىش بار ءتارىزدى، ەكى كوزى ليۋبانىڭ جۇزىندە، — مەنى شەتتەتە كورمەڭىزشى. جەك كورسەڭ دە قۇلىڭمىن. تىڭدادىم جۇرەگىڭمەن، اقىرعى رەت الدىڭنان ءوتىپ، قولىڭدى سۇراي كەلدىم...»
«ۇياتسىز، — ليۋبا، تىستەنە سويلەپ، ساندىگەرەيگە قارادى، — سەن عوي گۇلسارانىڭ قولىن سۇراردا دا وسىنى ايتقان شىعارسىڭ، ءا! ەح، ماحاببات تاجالدى...»
«ارماندى قايتالايسىڭ عوي بيكەش، — ساندىگەرەي ليۋبانىڭ قولىن ۇستاي بەردى، — تاڭداعانىڭ ارمان با؟ قور قىزىنداي تۇرىڭمەن ايۋدى سۇيەسىڭ...
«ارماننىڭ تىرناعىنا تۇرمايسىڭ، تارت قولىڭدى...»
ليۋبا جىگىتتى كەۋدەسىنەن يتەرىپ كەپ جىبەردى، ءدال وسى كەزدە ارتىنا جاتا قالعان ەدىم. ءساندى تايعاناپ باردى دا، قۇلاپ ءتۇستى. اياعىنداعى كالوشى ۇشىپ كەتتى. وسى ەكى ءارىپتى مەن سوندا كورگەنمىن...
— ءجۇر وندا، ارمان اعايعا اپارالىق، — دەدى سەرەجا.
— ءجۇر كەتتىك...
اتراۋ بەتى جالاڭاشتالىپ قالعان ەكەن، كوكشە مۇزبەن زىرلاي جونەلدىك. ءشارىپقالي مەن شەگىر مەنىڭ شوڭكەمدە، راۋشان مەن سابىر سەرەجانىڭ شوڭكەسىندە. سەرەجا ەكەۋمىز ەكى شوڭكەنىڭ ارتىندا، اعاش ساپتى باگورىمىزدى اياعىمىزدىڭ اراسىنان شىعارماستان ءسال كوتەرىپ، كوكشە مۇزعا كىرش-كىرش سوعامىز. باگور ءاربىر سوعىلعان سايىن جەڭىل شانا زىمىراي تۇسەدى. بالالار ابدەن ءماز. سەرەجا مەنەن بۇرىنىراق قوزعالعان ەدى، ءبىراز ۇزاپ تا كەتتى. راۋشان ماعان قول كوتەرىپ كۇلەدى. ارتتا قالعانىما نامىستانىپ كەلەمىن. «راۋشاننىڭ كوزىنشە ارتتا قالعانىم ۇيات قوي، وزۋىم كەرەك» دەپ ويلايمىن. سوڭعى كەزدە ماعان «راۋشاننىڭ الدىندا بۇكىل ارەكەتىمە جاۋاپتىمىن» دەگەن ءبىر تۇسىنىك پايدا بولا باستادى. نەگە ولاي ەكەنى ازىرگە ماعان قاراڭعى. ءقازىر نە ىستەسەم دە تەك راۋشان ءۇشىن ىستەيتىن ءتارىزدىمىن. «راۋشان ءۇشىن ىستەسەڭ جاقسى ىستە، ءوزىڭدى وزىق كورسەت، جوعارى تۇر، وزگەدەن!» دەپ سوعادى جۇرەگىم. وسى ءبىر تۇسىنىكسىز سەزىم مەنىڭ شارشاعانىمدى دا، تالىققانىمدى دا تىڭدار ەمەس. سول سەزىمگە باعىنامىن دا، باگورىمدى جوعارىراق. كوتەرىپ، بار كۇشىممەن جەدەل سوعامىن. ماڭدايدان اققان اششى تەرىمدى سۇرتۋگە دە شامام جوق. جان ۇشىرا قىيمىلداپ، سەرەجاعا دەڭگەيلەسىپ الدىم دا، وزا باستادىم. مەنىڭ جۇرەگىمدى ەندى نا مىس ەمەس، ماقتانىش بيلەدى. وسى ماقتانىشىمدى جەتكىزۋ ءۇشىن راۋشاننىڭ جۇزىنە جالت ەتىپ ءبىر قاراعانىم عانا ەسىمدە، ودان ءارى نە بولعانىن بىلمەيمىن. كوزىمدى ءبىر اشقانىمدا جۇزىمە ءۇڭىلىپ وتىرعان ارمان اعاي مەن جانقيا اپايدى كوردىم...
...كەيىن ءتۇسىندىم. سەرەجانىڭ جانىنان وزا بەرىپ، راۋشانعا قارايمىن دەپ ارتىما بۇرىلعانىمدا شوڭكەدەن قۇلاپ تۇسسەم كەرەك، ون جىلىگىم ومىرىلىپتى. بۇل عانا ەمەس، قارا سۋعا ءتۇسىپ، تەرلەپ كەلە جاتقان كۇيىم سەرەجا شاناعا مىنگىزىپ كازارماعا جەتكەنگە دەيىن وكپەمە دە سۋىق ءتيىپ قالىپتى. سول اۋىرعاننان اۋىرىپ، ءبىر اي دەگەندە قايتادان قاتارعا قوسىلدىم. گازەتسىز ەلدىڭ ءار كۇندىك ارەكەتىن كوزىڭمەن وقىماساق توسىرقاپ قالاسىڭ عوي. مەن دە كوپ نارسەدەن كەيىن قالىپ قويعان ەكەنمىن. تۇنگى ورتتەن تۇسكەن جالا شوعىنىڭ نەمەن تىنعانىن دا سەرەجادان تىڭداپ قانىقتىم. قۇربان تەنتەك سول تۇنگى ءورتتىڭ قۇربانى بولىپتى. اساۋباي گۋريەۆكە جونەلتىلىپتى. ماكار قارت پەن جامال اپاي جالادان اقتالىپتى. اعانياز ون بەس كۇندەي جوعالىپ كەتىپ، تەك جاقىندا عانا باتاعاعا كەلە باستاپتى. كابانوۆسكيي بۇل جولى دا قۋلىعىن اسىرىپتى. ءوزى سالدىرعان ءورت جونىندەگى بۇكىل پالەنى ەكى تەنتەككە جابا سويلەپ، ءتىپتى اعانيازدىڭ دا مىنەزدەرىن سىناي، ليۋبا اپايدى بوساتۋ تۋرالى «ءوتىنىش» بىلدىرگەنسىگەن ەكەن، پوليسەي مەكەمەسى ول «تىلەگىن» قابىلداماپتى.
سەرەجا مەن راۋشان ءار كۇن جۇمىستان بوساعان بويدا جۇگىرىپ ماعان كىرەتىن-دى. ءبىر كۇنى سەرەجا جالعىز كەلدى جۇزىندە نالىس بار ءتارىزدى.
— سەرەجا، نە بولدى؟
— بۇگىن تۇندە تۇرمەدەگى ليۋبا اپاي دا، — سەرەجا سويلەمىن اياقتاماي، كۇرسىنىپ تومەن قارادى، — راۋشان مەن اناسى دا جوق بولىپ شىقتى...
— اھ، نە دەيسىڭ، راۋشان دا، ليۋبا اپاي دا؟..
سەرەجانى توسەگىمە تارتا، قۇشاقتاپ الدىم دا جىلاپ جىبەردىم. نەگە جىلادىم، كىمگە جىلادىم، ونى ەزىم دە بىلمەيمىن. راۋشاننىڭ اتى اۋزىما بۇرىن تۇسكەن ەدى، اسىلى سوعان جىلاپ وتىرعان-اق شىعارمىن. «قايدا كەتتى، كىم ۇرلادى؟ تابۋىم كەرەك!» دەيمىن ىشىمنەن. ءبىر كەزدە «سەن راۋشاننىڭ الدىندا مىندەتتىسىڭ»، دەپ سوققان جۇرەك ەندى «راۋشان ءۇشىن بىرەۋدىڭ الدىندا جاۋاپتىسىڭ!..» دەپ سوعاتىن ءتارىزدى. نەگە، كىمنىڭ الدىندا جاۋاپتىمىن، ونى اڭعارا المايمىن. اتاماننىڭ با، الدە قازانعاپ اعايدىڭ الدىندا ما؟..
...Mەن ون اياعىمدى ءسال سىلتىي باسىپ، جۇرە دە باستادىم. ەندى جۇرىسىمدە سابيلىك ەلىكتەۋ ەمەس، ميحايل يۆانوۆيچقا شىن ۇقساستىق بار. تۇنەۋگى ورتتەن بىزگە جالا بولىپ تۇسكەن شوق، تالاسوۆ پەن كابانوۆسكييدىڭ قالتاسىنا ىرىس بولىپ قۇيىلىپ تا ۇلگىرگەن ەكەن. «ءورت اپاتىنان» كورگەن اۋىر «ءجابىر» ءۇشىن ۇكىمەت كوپ قارجى بەرىپتى. سول قارجىعا الىنعان اعاشتاردىڭ الدى تاسىلىپ تا جاتىر. ەرتەڭ قۇرىلىس جۇمىسى باستالماق. مەن دە ىسكە كىرىسەمىن...
XXIII تاراۋ. MAMA، MAMA، HAH بەر، HAH!...
...بوراندى داۋىل. ءىڭىر شاق. شىنىسىز ۇشتىك شامدار جاعىلعان بويدا-اق جاس بالالاردىڭ جۇمىستان جاڭا عانا ورالعان انالارىنا: «ماما، ماما، نان بەر، نان!..» دەپ قىڭقىلداعان مازاسىز ۇندەرى كازارمانى باسىنا كوتەرىپ الدى. كۇز ءتۇسىپ وزەنگە ءشاۋىش جۇرە باستاعاننان بەرى بۇل ۇنگە ءبىزدىڭ قۇلاعىمىز ۇيرەنىپ تە بولعان-دى. ءىشتى كەپتىرىپ جىبەرە تۇرسا دا ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن ءشۇيىلىمدى قوسىمشا قور ەتىپ كەلىپ ەدىك. ءقازىر ول قورىمىز دا تاۋسىلدى. «قاراعىم-اۋ، ناندى قايدان تابايىن! مىناۋ مۇزى تۇسكىردىڭ ءارى قاتپاي، ءارى قويماي جاتقانىن كورمەيمىسىڭ. ەرتەڭ مۇز قاتىپ، شانا جۇرگەن سوڭ استىق اكەلەدى. سوندا نانعا ءبىر تويعىزارمىن»، دەپ ۇمىتتەندىرەتىن-دى انالار ول كەزدە ءوز بالالارىن. ال، ەندى مۇز قاتقالى دا ەكى اي بولدى. كورشى قالالارعا شانالى كەرۋەندەر سان رەت بارىپ تا قايتتى. استىق تا جەتكىزىلدى. ءبىراق، بالالاردىڭ باياعى ءبىر نان سۇراعان قىڭقىلى تىنار ەمەس. بۇعان ءارتۇرلى سەبەپ بار. بىرىنشىدەن، نان باعاسى بۇرىنعىدان بىرنەشە ەسە قىمباتتاپ كەتتى جانە ونى باياعى ءبىر كەزدەگىدەي قاتپارلى قارا كنيجكاعا ءاتى-جونىڭدى جازا ساپ، قولىڭا ۇستاتا بەرمەي، اقشاسىن قولما-قول تالاپ ەتەدى. ونىڭ ۇستىنە نان كەزەگى تىم ۇزارىپ كەتتى. ال، جۇمىسشىنىڭ قولىندا دايىن اقشا دا جوق، بىرنەشە كەشە بويىنا سوزىلىپ كەتكەن ۇزىن تىزبەكتەن كەزەك كۇتۋگە قولى دا بوس ەمەس. ءتىپتى كەزەككە تۇرىپ الاتىن ناننىڭ ءوزى دە بولا بەرمەيدى. ءار ايدىق باس-اياعىندا الىستاعى قالالاردان شانالى كەرۋەندەرمەن تاسىلىپ جەتكىزىلگەن شامالى ۇن سارقىلىپ قالادى دا، اپتا بويى نان بولمايدى. ءبىراق، سول ماگازيندە جوق ءۇن مەن پەكارنيدە جوق نان ماگازينداعىدان دا قىمبات باعامەن جايما بازارلاردا ساتىلىپ جاتادى. ولاردى سۇراعانىن بەرىپ، كورشى اۋىلدان كەلگەن اۋقاتتىلار الىپ كەتەدى دە، اقشاسى ازدار كوزىن ساتىپ قالا بەرەدى. ارمان اعاي باستاعان «بەستىكتىڭ» بۇكىل جۇمىسشىلار اتىنان قويعان تالابى بويىنشا باتاعا جۇمىسشىلارىنا دەگەن ناندى اسحاناعا الدىرتىپ، تىزىممەن بەرگىزۋگە قوجامىزدى ءبىر كوندىرىپ ەدىك. ءبىراق بۇدان دا بەرەكە تابا المادىق. ەندى ءبىزدى اسحانا باستىعى تالايتىن بولدى. اسحانا سكلادىنا كىرگەن ناننان جۇمىسشىلارعا تىستەمى عانا تيەدى دە، قالعانى قاراڭعى تۇندە «قارا بازارعا» جونەلتىلەدى. ءسويتىپ، بالىق باتاعاسىنداعىلاردىڭ تاماعى تەك بالىق قانا بولىپ الدى. ول بالىقتىڭ دا بۇزىلىپ بارىپ تۇزدالعان ناشارلارى عانا دايىندالىنادى.
— ماما، قارنىم اشتى، — دەدى تونىنا ورانىپ وتىرعان ءشارىپقالي، — ماما، نان!..
قاراعىم-اۋ،- جانقيا اپاي اۋىر كۇرسىنىپ الدى، — نان بولسا ايايمىن با مەن سەنەن.
— ما-ما-ما، نان دەيمىن!..
ءشارىپقالي ەندى جاۋتاڭداپ ماعان قارادى. نان بولعان كۇنى ءبىر ءۇزىم الىپ قايتاتىنمىن-دى. ءشارىپقاليدىڭ جاۋتاڭداۋىندا دا بىردەمە الا كەلمەدى مە ەكەن دەگەن ءۇمىت بار ەدى. ءبىراق، بۇگىن ءوز اۋزىمىزعا دا نان تيگەن جوق. اششى بالىق جەپ، سۋىق سۋدى ءجيى-جيى ىشكەن بالانىڭ بەتى دە ءىسىپ، داۋسى دا قارلىعىپ قالعان ەكەن. قىلعىنا جوتەلەدى.
— ما-ما-ما، ما-ما-ما!..
— قاراعىم-اي، نە دەيسىڭ ماعان. مىناۋ قىر جىگىتتەرىنە كىرىپ شىعايىنشى، كەشە ەلدەرىنەن كىسى كەلگەن ەدى مۇمكىن، قۇمارشىقتارى بار شىعار.
كورشى كازارماعا كەتكەن جانقيا اپاي، كوپ كەشىكپەي كەرى ورالدى. كەيىنگى كەزدە قىر جىگىتتەرىنىڭ اراسىندا دا ءوزىنىڭ ىقپالىن جۇرگىزە باستاعان جانقيا اپايدىڭ قۇر قايتپايتىنىنا سەنگەن ەدىم، قاتەلەسپەپپىن. جارتى تابا نان مەن اعاش توستاعانعا سالعان ۇنتاق ءبىر نارسە اكەلگەن ەكەن. ناننىڭ تورتتەن ءبىرىن عانا سىندىرىپ الدى دا، قالعاندارىن كورشى بولمەلەردە نان سۇراپ قىڭقىلداعان اساۋبايدىڭ، ماتۆەي ستەپانوۆيچ پەن ەسقاليدىڭ بالالارىنا اپارىپ بەردى. بۇل كۇنى سارى ساماۋىردى مازالاماي، ۇلكەن شويىن قۇماندى قايناپ تۇرعان سۋعا تولتىرىپ الا كەلگەنبىز. كوشپەلى ستولىمىزدى قۇراستىرا سالدىق تا، شاي ىشۋگە كىرىستىك. جانقيا اپايدىڭ نان دەپ اكەلگەنى بىرىنە-بىرى بىرىكپەي، ءتۇيىر-تۇيىر بولىپ پىسكەن ءبىر نارسە.
— ماما، بۇل نە نارسە؟ — ءشارىپقالي الدىڭداعى ناندى اۋزىنا سالۋعا ىڭعايلاندى، — ءا، ماما؟
— نان عوي، ۇلىم.
— اپا، بۇل ۇننان پىسىرىلگەن بە؟
— جوق قاراعىم، قىردىڭ قىزىل شاعىلىنا شىعاتىن قاڭباق سىياقتى ءبىر ءشوپ بولادى. ونى قۇمارشىق دەپ اتايدى. مىناۋ سونىڭ دانىنەن ىستەلگەن نان. ۇنعا قولى جەتپەگەن قىر كەدەيلەرى قۇمارشىق ءدانىن ديىرمەنگە تارتادى دا، نان ەتىپ جەيدى. ال ەندى مىنانى جەپ كورىڭدەر. بۇل الگى قۇمارشىق ءدانىنىڭ قۋىرىلىپ، ودان كەيىن كەلىگە ءتۇيىلىپ، ۇنتالعان ءتۇرى. شاشالىپ جۇرمەڭدەر.
ۇنتالعان قۇمارشىقتى ۇرتىمىزعا تولتىرىپ الىپ، تالماي باستادىق. تالقاندى تالماي وتىرىپ، سەڭ ۇستىندەگى سوناۋ ءبىر كەزدەردى ەسكە ءتۇسىردىم. اتامان «نار يدىرگەن» كۇيىن وينار الدىندا: «بوتاسى ولگەن تۇمسا نار كۇنى-تۇنى زارلانىپ، يىمەي قويعان ەكەن. سوندا پالەن دەگەن دومبىراشى وسى كۇيدى ويناپ ارۋانانى يىتكەن ەكەن»دەپ، ۇزاق اڭگىمە ەتكەن-دى. ەرتەڭىنە قازانعاپ اعاي ماعان «نار يدىرگەن» كۇيى تۋرالى تاعى دا ءبىر قىزىق ەرتەگى ايتقان بولاتىن. قازانعاپ اعايدىڭ اڭگىمەسىنە قاراعاندا قۇمارشىق اتامان تارتقان سول كۇيگە يىگەن ارۋانانىڭ ءسۇتى تامعان جەرگە شىققان بولسا كەرەك. وسى اڭگىمەنىڭ اسەرى مە، الدە شىنىندا دا سولاي ما، ماعان تالماپ وتىرعان تالقانىم ءسۇت تاتىيتىن تارىزدەندى. سۇراماق بولىپ، اۋزىمدى اشا بەرىپ ەدىم، جانقيا اپاي سول الاقانىمەن اۋزىن جاۋىپ، وڭ قولى وندى-سولدى سىلتەپ، بىلدىرلاپ قويدى. «ۇندەمە» دەيتىن شىعار-اق. ۇنتاق قولقاما كەتسە كەرەك، شاشالىپ تا قالدىم.
— قۇمارشىق جەپ وتىرىپ سويلەۋگە بولمايدى. قولقاڭا كەتىپ، شاشالىپ ولەسىڭ، — دەدى جانقيا اپاي، ۇرتىنداعى تالقانىن ابدەن تالماپ بولدى دا.
— اپا، قۇمارشىق ناردىڭ سۇتىنە شىققان دەي مە؟
— شىراعىم-اي، اشەيىن ءبىر قىيال دا. قۇمارشىق دەگەن قىر كەدەيىنە ءارى ىرىس، ءارى سور. بۇدان نان دا پىسىرەدى، كوجە دە ىستەپ ىشەدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ قىرىلىپ تا قالادى.
— نەگە، اپا، قىرىلعانى قالاي؟
— قۇمارشىقتا تىشقان كوپ بولادى. تىشقاننان اۋرۋ جۇعادى. سوندىقتان دا ەل وباعا ۇشىرايدى.
مەنىڭ تۇلا بويىم شىمىر ەتە قالدى. اۋزىمداعى قۇمارشىقتى تۇكىرىپ تاستاماق بولىپ ءبىر ىڭعايلانعان ەدىم، جانقيا اپايدان جاسقاندىم دا، جۇتا سالدىم. مانا شاشالعاندا اۋىرعان با، الدە سالقىن تيگەن بە، تاماعىم شانىشا ما قالاي، جوتەلە دە باستادىم.
— قۇمارشىق جۇرگەن جەر وبا دەڭىز، اپا؟
— يا، قۇمارشىق بىردە ولجا، بىردە وبا.
— ماما، الدىڭعى جىلى تەڭىزدەگىلەر دە كوپ ءولدى. عوي، — دەدى ءشارىپقالي، وتكەن جىلعى وبانى ەسكە ءتۇسىرىپ. — سوندا ولار دا قۇمارشىق جەگەن بە ەدى؟
— جوق، بالام، ول اششى بالىقتان بولعان-دى. تالاي ءۇيدىڭ تۇندىگى اشىلماي قالدى عوي، — جانقيا اپاي اۋىر كۇرسىنىپ الدى. — نان جوق، جۇرتتىڭ جەگەنى اششى بالىق وبانىڭ اكەسى بىيىل جازدا بولماسا جارار ەدى...
— ال، ەندى جاتىڭدار، — تاماقتان كەيىن جانقيا اپاي ساكى استىنان ەتىكشى جابدىعى سالىنعان قوبدىيىن الىپ ستول ۇستىنە قويدى دا، بىزگە جايۋلى تۇرعان توسەكتى كورسەتتى. — ازىناعان سۋىق ۇيدە توڭىپ قالاسىڭدار، جاتىڭدار. مەن مىناۋ سورلىلاردىڭ جۇلىقتارىن بۇتىندەپ بەرەيىن.
— ول كىمدىكى، اپا؟
— اساۋباي بالالارىنىڭ اياق كيىمدەرى عوي. جالاڭ اياق قالىپتى، بيشارالار. اناۋ شەشەسى تۇسكىرىنە كورسەتىپ بەرىپ، ەندى ءوزىڭ تىگىپ ال دەسەم، «ويباي، شەشە-اۋ، ايەلدىڭ ەتىك تىككەنى جامان بولادى، ايەلى ەتىك تىككەن ۇيگە داۋلەت بىتپەيدى ەكەن» دەپ ات-تونىن الا قاشادى. جاسى وتىزدان استى. بۇعان دەيىن قولىنا ءبىز ۇستاماپتى. سونداعى بىتكەن داۋلەتى قايدا ەكەن، بۇل سورلىنىڭ؟!
— ماما، مەن اساۋبايدىڭ شەگىرىمەن وينامايمىن، — ءشارىپقالي قابىرعاداعى جىرتىلعان قاعازعا قارادى. — ول اكەسىنە تارتقان، جامان. داۋىل اقامنىڭ سالىپ بەرگەن اناۋ كەمەسىن جىرتىپ كەتتى. باسىنا ءبىر ۇردىم دا ۇيدەن شىعارىپ جىبەردىم. سەن دە جاماما، ونىڭ ەتىگىن...
— ۇلىم، ونىڭ جارامايدى، — جانقيا اپاي قاباعىن تۇيە، جالقى كوزىنىڭ استىمەن قاراپ، باسىن شايقادى. بىلاي دا مۇڭدى بالانى جابىرلەمەس بولار. ۇيرەت ونى. اكەسى باتاعانى ورتەسە ماسكۇنەمدىكپەن ىستەدى، اداستى. جاس بالانىڭ جازىعى قانشا؟ سەن ۇيرەت ونى، ۇقتىڭ با؟
— ۇقتىم، — ءشارىپقالي امالسىز باسىن يزەدى. — ۇيرەنبەيدى عوي ول.
مەن جىرتىلىپ قالعان سۋرەتكە قارادىم. ارينە وندا سۋرەتشىنىڭ كوزىمەن قاراعاندا ەشقانداي قۇندى كوركەمدىك تە، قىمباتتى بوياۋ دا جوق ەدى. الايدا ول مەنىڭ ءوز باسىم ءۇشىن تاريحي زور ءمانى بار، ومىرلىك ەسكەرتكىش — ءبىزدى قاتەرلى تەڭىز اپاتىنان الىپ شىققان «روسسيا ۆەليكايا» كەمەسىنىڭ سۋرەتى. بۇل سۋرەتتىڭ سالۋشىسى مەن بولعانمەن رەداكسياسىنا ميحايل يۆانوۆيچتىڭ، بوياۋىنا سەرەجانىڭ قاتىسى بار. سول كەزدەگى سابيلىك شاماما قاراعاندا اسا ناشار ورىندالماسا دا كەرەك. «جىگىتسىڭ، تۇبىندە سۋرەتشى بولاسىڭ، جىرتپا بۇنى، ساقتاپ قوي!» دەگەن بولاتىن ميحايل يۆانوۆيچ. وسى ءبىر تاريحي دەرەكتىڭ جىرتىلعانى ءشارىپقاليدى عانا ەمەس، مەنى دە قىنجىلتىپ وتىر.
— اپا، ءبىراز وتىرا تۇرايىنشى، — مەن جانقيا اپاي مەن سۋرەتكە كەزەك قارادىم. — جاتتايتىن ساباعىم بار ەدى. ءشارىپقاليدىڭ اناۋ سۋرەتىن دە جەلىمدەپ بەرەيىن.
— ارينە، ساباعىڭ بولسا وقى، — جانقيا اپاي ستولدى جىيناستىردى. — كەل، ەپتەپ سىيىسارمىز.
— الاقاي، وندا مەن دە، — ءشارىپقالي باياعى مەنەن قالعان ەسكى الىپپەنى جايا ساپ، وقىي باستادى. — تارى... بارى... مى... نە رابى...
ءشارىپقالي بۇرىن ساباقتى مەنەن، نە ليۋبا اپايدان الاتىن-دى. كەيىنگى كەزدە مەنى مەنسىنىڭكىرەمەي، ارا-تۇرا نادەجدا پەتروۆناعا بارىپ قايتاتىندى شىعارىپ الدى. مەن اۋىرعان ءبىر ايدىن ىشىندە ىلگەرىلەپ تە كەتىپتى. ءقازىر ءتورت ارىپتەن قۇرالاتىن سوزدەردى قوسىپ وقىيتىن دارەجەگە دە جەتىپ قالدى. «روسسيا ۆەليكايا» كەمەسىنىڭ جىرتىلعان جەرىن استىنا قاعاز سالىپ، سابىنمەن جاپسىردىم دا، ورنىنا ءىلدىم. ءشارىپقالي ءماز بولىپ قالدى.
— اقا، تاعى دا سۋرەت سالىپ بەرەسىڭ بە؟ ماعان ۇيرەتشى. سەن جاقسى سالاسىڭ عوي سۋرەتتى. ۇيرەتەسىڭ بە، ءا، اقا؟
— سۋرەت تە سالىپ بەرەمىن، — دۇرىسىندا دا مەندە تىم جاقسى سۋرەتشىلىك قابىلەت بار ءتارىزدى، ءقازىر ول كەزدەگىدەن الدەقايدا وڭدى ورىندايمىن،— ۇيرەتەمىن دە.
— الاقاي، ماما، — ءشارىپقالي ءماز-مايرام كۇلىپ، اپاي ەكەۋىمىزگە كەزەك قارادى. — مەن دە داۋىل اقامداي سۋرەتشى بولامىن.
— بولا عوي، قاراعىم...
جانقيا اپاي جۇمىسىن توكتاتپاستان، بىزگە كوز قىيىعىن تاستاپ قويادى. كىتابىمدى جايا ساپ، «سۋرەت كورمەسىن» شولىپ شىققان ەدىم، راۋشان سىيلاعان كونفەت قاعازدارىنىڭ دا بىرەۋى جىرتىلىپ قالعانىن بايقادىم. بۇدان ءبىر اي بۇرىن «كونفەت قاعازىن قابىرعاعا جاپسىرعانىم بالالىق بولعان ەكەن» دەپ ۇيالسام، ەندى ونىڭ تۇتاس تۇرماي جىرتىلىپ قالعانىنا قىنجىلدىم. جىرتىلعان كونفەت قاعازى ءىزسىز-تۇزسىز جوعالعان راۋشاندى ەسكە ءتۇسىردى. ءبىر كۇرسىنىپ الدىمدا كىتابىمدى وقۋعا كىرىستىم. نادەجدا پەتروۆنانىڭ تاپسىرماسى بويىنشا كەلەسى ساباققا پۋشكيننىڭ «قىسقى كەشىن» جاتتاپ بارۋعا ءتيىستى ەدىك، جاي عانا داۋىستاپ وقىپ وتىرمىن.
بۋريا مگلويۋ نەبو كروەت
ۆيحري سنەجنىە كرۋتيا،
تو، كاك زۆەر ونا زاۆوەت،
تو، زاپلاچەت كاك ديتيا...
ولەڭ شۋماعىن تۇگەل وقىپ شىعامىن دا، كوزىمدى جۇمىپ، قايتالايمىن. تىلىمدە ولەڭ بولعانمەن، كوڭىلىمدە راۋشان. كىتاپقا ۇڭىلسەم بولعانى ارىپتەردىڭ اراسىنان سىعالاپ راۋشان تۇرادى. دوڭگەلەك قاراشىقتارى دا، بەتىندەگى مەڭى دە مولدىرەپ، مارجانداي اق تىستەرىن كورسەتە، ورتتەن كەيىن وسى ۇيگە كەلگەندەگى كۇلكىسىمەن كۇلەدى. «سىيعا بەرگەن كونفەتىمنىڭ قاعازىن ءالى ساقتاپ ءجۇر ەكەنسىڭ عوي» دەپ تۇرعان ءتارىزدى. «يا، ساقتادىم، ساقتايمىن دا. ال، مەن شە، مەن نە سىيلايمىن، نە سىيلاي الامىن. الدە سۋرەتىن سالىپ سىيلاسام با ەكەن؟» دەپ ويلايمىن دا، قارىنداشىمدى قولىما الىپ، سىزۋعا دايىندالامىن. ءبىراق راۋشاننىڭ تەك قاراشىعى مەن مەنىنەن وزگە بەينەسىن ويىمدا ساقتاي الماسام كەرەك، تۇسىرە المايمىن. «جارايدى، سۋرەتىن سالايىنشى، سوندا قايدا جىبەرەم؟» دەپ ويلايمىن دا، ىزدەستىرمەك بولامىن.
— اپا، راۋشاندار قايدا جوعالىپ كەتتى؟
— ساعىنىپ ءجۇرسىڭ بە، قاراعىم؟ سەرەجا ۇشەۋىڭ ايرىلماس دوس بولىپ كەتكەن ەدىڭدەر، — جانقيا اپاي كۇرسىنەدى. — مەن دە ساعىنىپ ءجۇرمىن. جاقسى بالا ەدى!
— ءسىز بىلمەيسىز بە قايدا كەتكەنىن؟
— مىناۋ قاسقىرباي تۇقىمىنان كۇن كورە المايتىن بولعان سوڭ قىرداعى ءبىر تۋمالارىنىڭ قولىنا كەتتى. قاسقىردىڭ شولجىڭ بولتىرىگى ءبىر كۇنى جۇمىستان قايتاردا شاشىنان سۇيرەپ، ساباپ جۇرگەن جەرىنەن ايىرىپ الدىق.
— اق كەلىنشەك پە؟
— جوق، سول وڭباعاندى «اق كەلىنشەك» دەمەي، مىسىقمۇرتتىڭ توقالى دەشى.
— نويان با، — اق كەلىنشەكتىڭ «مىسىقمۇرتقا» تيگەنىن دە مەن وسى تۇندە ءبىرىنشى رەت ەستىدىم. — ول اقىرى «مىسىقمۇرتقا» ءتيدى مە؟
— يا، نوياندى ايتامىن.
— اپا، راۋشاندار ەندى كەلمەي مە؟
— قازانعاپ كەلگەن سوڭ ءبىر-اق قايتادى...
مەن ىشىمنەن عانا كۇرسىنىپ، كىتابىما ءۇڭىلدىم دە، وقىي باستادىم.
تو پو كروۆلە وبۆەتشالوي
ۆدرۋگ سولوموي زاشۋميت،
تو، كاك پۋتنيك زاپوزدالىي،
ك نام ۆ وكوشكو زاستۋچيت...
وقىعان شۋماعىمدى جاتتاپ وتىرمىن. مەنىڭ ءار ءسوزىمدى قايتالاپ، ءشارىپقالي دا كۇبىرلەيدى. «دانىشپان اقىن وزگە ەمەس، ءبىزدىڭ وسى كازارمامىزدىڭ ءدال بۇگىنگى كەشىن جازعان با؟» دەپ ويلاپ قالام. دولى بوران كەيدە اڭداي ۇلىپ، كەيدە بالاداي وكسىپ، قامىس شاتىردى قۋالاي سوعىپ اج-اج ەتەدى. «ماما، ماما، نان بەر، نان!» كورشى بولمەلەردەن بالالار شۋلاپ جىلايدى. داۋىل ۇيىرگەن بوراسىن كەيدە قۇتىرىنا ۇيىتقىپ، اينەكتى سوعىپ وتەدى. مانا ءارىپ اراسىنان كۇلە سىعالاعان راۋشان ەندى قوينى-قونشى قارعا تولىپ، تەرەزە الدىندا جىلاپ تۇرعان تارىزدەنەدى. بولمە ءىشى دە ءبىر كۇڭگىرت. سىعىرايعان ۇشتىك شامنىڭ ساۋلەسىنە تىم تاياۋ، اساۋباي بالالارىنىڭ اياقكيىمىنە جالقى كوزىمەن ءۇڭىلىپ، اۋىر كۇرسىنە، ءۇنسىز وتىرعان جانقيا اپايدى پۋشكين ەلەڭىندەگى كەمپىرگە ۇقساتامىن. ولەڭدى جاتتاپ بولدىم دا كىتابىمدى جىيناي باستادىم.
— داۋىل اعا، — ءشارىپقالي ماعان ماساتتانا قارادى، — مەن ۇيرەنىپ الدىم، ايتايىن با؟
— ايتا عوي.
بۋريا مگلويۋ نەبو كروەت...
— جىگىتسىڭ ءىنىم، جىگىتسىڭ، — ءشارىپقالي ولەڭنىڭ العاشقى ءتورت جولىن تۇگەل ۇيرەنىپ ۇلگىرگەن ەكەن، ءبىرىنشى سوزدەرىن عانا ەسىنە ءتۇسىرىپ ەدىم، كەزەكتى ءتورت جولىن دا ايتىپ شىقتى، — سەن ءتىپتى مەنەن وزىپ كەتىپ جۇرمە!..
— جوق اقا، — ءشارىپقالي مەن قۇشاقتاپ موينىما اسىلدى. — وزبايمىن، سەندەي بولامىن.
— وزباساڭ دا قۋىپ جەت، — مەن جيەنىمدى موينىمنان قۇشاقتاپ تۇرعان كۇيى ءبىراز دوڭگەلەتىپ الدىم. — ەكەۋمىز بىرگە وقىيتىن بولايىق.
— اينالايىندار، — بۇل جانقيا اپايدىڭ اۋزىنان سيرەك ەستىلەتىن ءسوز ەدى. ەكەۋمىزگە دە ابدەن ءسۇيسىنىپ تۇرسا كەرەك، جۇمىستان باسىن كوتەرىپ كۇلدى، — اينالايىن، قوس تەنتەك. ءسويت، سەن داۋىل اقاننان ۇيرەنىپ ءجۇر، تەنتەگىم...
— ۇيرەنەمىن، ماما، ۇيرەنەمىن...
ءشارىپقاليدىڭ مەنەن ۇيرەنىپ جۇرگەنى دە راس. ءبىر كەزدەگى مەنىڭ سەرەجاعا ەلىكتەگەنىم سىياقتى ول ءقازىر ماعان ەلىكتەيدى. ءوزىمنىڭ ۇستازدىققا جاراپ قالعانىمدى ماقتانىش تا ەتەمىن. ءبىراق، كەيبىر ۇشقالاق مىنەزدەرىمدى ۇيرەنىپ العانىنا وكىنەمىن دە.
— ال تەنتەكتەر، — جانقيا اپاي جۇمىسىنا قايتا ءۇڭىلدى، — جاتىڭدار ەندى تەزىرەك، الگى ولەڭىڭ جاقسى ەكەن. قالاي ەدى؟ «بۋرا موگلويۋ نيبا كرايت...» مۇنى ايتقان كىم، داۋىلجان؟
— اپا، مۇنى پۋشكين دەگەن اقىن جازعان.
جانقيا اپاي مانا مەن ساباق وقىعاندا كۇبىرلەۋدە ەدى، سوندا ىشتەي جاتتاپ وتىرسا كەرەك، ەندى اقىننىڭ اتىن دا جاتتاپ الماق بولعانداي: «بوشكىن، بوشكىن» دەپ قايتالاي بەردى. ءشارىپقالي ەكەۋمىز تەز شەشىندىك تە، ەسكى كورپەنىڭ استىنا سۇنگىدىك، اياقتارىمىز دا مۇزداپ قالعان ەكەن، ەكى تۋما قۇشاقتاسا تۇستىك. ءشارىپقالي تەز ۇيىقتاپ كەتتى. ءبىراق مەنىڭ كوزىمە ۇيقى جولار ەمەس، جاس قىيالىم شارق ۇرىپ بىرەسە اكەم مەن جارقىن، قازانعاپ اعايلاردى ىزدەيدى، بىرەسە جالت بەرىپ ميحايل يۆانوۆيچ ەمدەلىپ جاتقان باكۋ لازارەتىنە قاراي سامعايدى، كەيدە كەرى ورالىپ راۋشان جۇرگەن قىزىلقۇمدى شارلايدى. ەندى ليۋبا اپايعا قاراي بۇرىلدى. ونى لازار باتاعاسىنا دەيىن ۇزاتقان سوڭعى كەشتى ەسكە ءتۇسىردىم. ۇستىندە سىرمالى شولاق كۇرتە، باسىنا قالىڭ قارا ءشالى جامىلىپ العان ەكەن. اسپان تۇستەس كوگىلدىر كوزى كۇلىمدەپ، اياز سۇيگەن جۇقالتىم اقتا ءجۇزىنىڭ ءدال ۇشى نارتتانا قالىپتى. ول كۇنى ليۋبا تىم كوڭىلدى ەدى، كەيدە جول بويىندا كەزدەسكەن مۇز كەسەكتەردى شولاق قونىشتى ەتىگىنىڭ تۇمسىعىمەن قاعىپ، بىزبەن ويناپ-ويناپ الادى. كەيدە اشىق، ايقىن داۋسىمەن كەشكى اۋانى جاڭعىرتا ءان سالادى.
چەرنوبروۆىي، چەرنوگلازىي،
مولودەس ۋدالىي،
ۆلوجيل مىسلي ۆ موە سەردسە،
زاجەگ رەتيۆوە!
نەلزيا سولنسۋ بىت حولودنىم،
سۆەتلومۋ پوگاسنۋت،
نەلزيا سەردسۋ جيت نا سۆەتە، −
ي نە جيت ليۋبوۆيۋ
ليۋبا اپاي ولەڭنىڭ سوڭعى ەكى جولىن قايتالاپ، بىزگە قارايدى. «جاقسى ەمەس پە، ءا؟ قانداي تاماشا ايتىلعان! سۇيمەگەن ومىردە قانشا ءلاززات بار؟ ءومىر ءتاتتى، ءومىردى ءسۇيۋ كەرەك. سول ءومىردىڭ ءوزىن سۇيكىمدى ەتۋ ءۇشىن كۇرەسۋ كەرەك. ۇقتىڭدار ما؟» «ۇقتىق» دەيمىز ءبىز.
ءتاتتى ءومىردى شىن جۇرەگىمەن سۇيەتىن، سول ءومىردىڭ سۇيكىمدى بولۋىن تىلەيتىن، ءوزى دە ءومىر سىياقتى سۇيكىمدى قىز ول كۇنى لازار باتاعاسىنىڭ الدىندا بىزدەرمەن كوڭىلدى تۇردە قوشتاسىپ، «قوش، تۋمالار، مەن بۇرسىگۇنى قايتامىن...» دەپ قولىمىزدى قىسقان ەدى. اقىرعى رەت كەرىسكەنىمىز ەكەن عوي. بۇدان كەيىن كەزدەسە المادىق. اتراۋ اكىمدەرى ونى «قاشتى» دەپ جاريالاپتى. تەگى جۇرتتان جاسىرىپ.
ءبىر تۇندە استراحان تۇرمەسىنە جونەلتكەن بولۋعا ءتيىستى. سودان بەرى ارمان اعايدىڭ قاباعى ءبىر اشىلىپ كورگەن جوق... كەيدە ول ليۋبانىڭ سۋرەتىنەن كوز اۋدارماي اقىرىن عانا اندەتەدى.
نا زارە تۋماننوي يۋنوستي
ۆسەي دۋشوي ليۋبيل يا ميلۋيۋ:
بىل ۋ نەي ۆ گلازاح نەبەسنىي سۆەت؛
نا ليسە گورەل ليۋبۆي وگون...
دالادا داۋىل جىندانىپ، اش بورىدەي ۇلىيدى. جەل ۇيىرگەن بۇرقاسىن تەرەزەنى ماناعىدان دا گورى قاتتىراق سوعىپ وتەدى. قىراۋلى اينەك دىرىلدەپ، مازاسىز ىزىڭدايدى. «ماما، ماما، نان بەر، نان...» دەپ جىلاعان بالا زارى كورشى بولمەلەردىڭ بىرىنەن تىنسا، ەكىنشىسىنەن قايتا كوتەرىلەدى. وي دارياسىنىڭ جيەگىنە جەتە الماي توسەكتە تەك دوڭبەكشىپ، كورپە استىندا مەن جاتىرمىن. اينەكتى قاققان بوراننان ۇرەيلەنگەندەي، لىپ-لىپ قالتىراعان ءالسىز ساۋلە تۇبىندە جانقيا اپاي وتىر. ۇرشىق ءيىرىپ ءۇنسىز وتىرعان جوق. اساۋباي بالاسىنىڭ ەتىگىن جاماپ، بۇكىل بالا زارىنا قۇلاعىن توسا كۇرسىنىپ، سويلەپ وتىر.
— سورلى بالالار، — جانقيا اپاي قولىنداعى ءجىپتىڭ ۇشىن تىسىمەن تاراپ، باسىن شايقايدى، — وبالدارىن كىمگە، سەندەردىڭ؟ ءۇش جىل. يا، ءۇش جىل. ءۇش جىلدان بەرى توگىلگەن قان مەن جاستان تالاي تەڭىز تولعان بولار ەدى، اكەلەرىن قان كەشىپ، مايداندا ءجۇر، سەندەر ءبىر ءۇزىم نان تابا الماي، سالقىن كازارمادا سارنايسىڭدار. بىرەۋلەر ەر ازاماتىنان ايرىلىپ، نان تابا الماي زارىقسا، ەكىنشى بىرەۋلەر قولىن قانعا مالىپ، بايلىق ىزدەيدى. بىرەۋدى بىرەۋ تالاعان بۇل نەعىلعان زامانا؟ جاۋاپتى كىم وسىعان؟ ارمان دا بوگەلىپ قالدى. تەزىرەك كەلسە جارار ەدى!..
جانقيا اپاي اۋىر كۇرسىنىپ، از بوگەلدى دە، ءسوزىن قايتادان باستادى. مەن دە كۇرسىندىم. مەن جانقيا اپايدى بۇرىن جاقسى بىلمەيتىن بولسام كەرەك. تەك كەيىنگى جىلدارى عانا تانىي باستادىم. جانقيا اپايدىڭ بويىندا ءوز اكەمدە جوق وزگەشە ءبىر قابىلەت بار ەكەندىگىن بايقادىم. ءبىر اتا، ءبىر انادان بىر-بىرىنە ەشقانداي ۇقساستىعى جوق، ەكى ءتۇرلى ادامنىڭ جاراتىلاتىندىعىنا تاڭمىن. مەنىڭ اكەم سوزگە ساران، مىنەزى دە تومىرىقتاۋ، تۇيىق ادام بولۋشى ەدى. ال، جانقيا اپاي دەگەنىڭ اعىپ تۇرعان ءبىر شەشەن. ءوي-ورىسى دە اكەمنەن الدەقايدا بيىك جاتىر. كوڭىلى مۇڭدى كەمتارعا قامقورشى بولا جۇرەدى. سويلەپ كەتسە جۇرەگىڭدى ەلجىرەتەدى. تىڭداي بەرگىن كەلەدى قۇمارتىپ، تەك كوزىنە قاراما. داۋىسى كەيدە باياۋلاپ، كەيدە جىگەر قاناتىن قاعا، جوعارى كوتەرىلەدى. سەنىڭ سەزىمىڭدى وزىمەن بىرگە ىلەستىرىپ، نە كۇلدىرمەي، نە جىلاتپاي قويمايدى.
جانقيا اپايدىڭ وسى قاسيەتى اسىرەسە سوڭعى جىلى كۇن ساناپ دامىي تۇسەتىن ءتارىزدى. مۇمكىن، بۇل ءوزى بىرگە باسقارىسىپ جۇرگەن «بەستىك» مەكتەبىنىڭ جەمىسى شىعار. بىلتىردان بەرى «بەستىك» جۇمىسىنا نادەجدا پەتروۆنا دا ارالاسا باستاعان ەدى. سودان بەرى «بەستىك» مۇشەلەرى تەك وزدەرى عانا كەڭەسىپ قويماي، باتاعادا كوپتەن ىستەپ كەلە جاتقان جۇمىسشىلاردى دا قاتىستىراتىندى شىعارىپ العان-دى. اۋەلگى كەزدە ءارتۇرلى كىتاپتار وقىپ، مايدان جايىن اڭگىمەلەيتىن بۇل ءماجىلىس، بارا-بارا ساۋات اشاتىن جۇمىسشىلار «مەكتەبىنە» اينالىپ الدى. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ۇنەمى ءىڭىر قاراڭعىسىندا بىر-بىرلەپ جىينالادى دا، توپتانباي، بىر-بىرلەپ تاراسادى. ماجىلىستەرىنە ءبىزدى كەيدە قاتىستىرسا، كەيدە قاتىستىرماي قويادى. اۋەلگى كەزدە اننا يۆانوۆنانىڭ ۇيىنە جىينالاتىن-دى، كەيىن قالا شەتىندەگى ەلەۋسىز ۇيلەرگە كەزەك-كەزەك كوشەتىن بولدى. جانقيا اپاي كازارماعا كەلگەن سوڭ دا قارىنداشىنىڭ ۇشىن جالاپ، الدەنەندەي قارعا تۇياقتار سالىپ، ۇزاق وتىراتىن-دى. ءقازىر بىرنەشە ارىپتەردىڭ باسىن قۇراستىرۋدى دا ۇيرەنىپ العان ەكەن. وسىدان ون بەس كۇن بۇرىن ءبىر تاباق قاعازدىڭ بەتىن بەدەرلەۋگە كىرىستى. بۇل جەكسەنبى كۇنى بلاتىن. ەرتەمەن باستاعان ەڭبەگىن ءتۇس اۋا اياقتادى دا:
— داۋىلجان، مىنانى وقىپ كورشى. تەك كۇلمە، قاراعىم. بىردەمە تۇسىنەسىڭ بە، وسىدان؟ — دەدى.
— كانە، اپا، اكەلىڭىز!
مەن وقىي باستادىم. ءبىر تاباق قاعازعا ون شاقتى ءسوزدى زورعا سىيعىزىپتى. تەگى ىنىسىنە ارنالعان حات بولسا كەرەك. «جانتاس كرگيم»، دەپ باستاپتى. بۇل «جانتاس قاراعىم» دەگەن ءسوزى بولۋعا ءتيىستى. ودان ءارى اراسىندا كەيدە ءۇش، كەيدە ەكى ءارپى جوق، نە بولماسا «ۆ» ورنىنا «ب»، «د» ورنىنا «ت» ارىپتەرى قويىلىپ، ەشبىر سەپتەۋگە دە، جىكتەۋگە دە باعىندىرىلماي العاشقى اتاۋ فورماسىندا جازىلعان ورىس، قازاق سوزدەرى كورشى قونا بەرىپتى. ەڭ اقىرىندا «اپا جانقيا» دەپ ۇلكەن ەتىپ قول قويىپتى. حاتتىڭ قاتەسى كوپ بولعانمەن جالپى ماعناسىن اڭعارۋعا بولاتىن ءتارىزدى. اكەمنىڭ ءوز حاتى دا وسىدان ساۋاتتى بولمايتىن-دى. مەن ءبىر تاباق قاعازدى تۇگەل الىپ جاتسا دا ون شاقتى سوزدەن عانا تۇراتىن حاتتى تىم-اق ۇزاق وقىپ ەدىم، جەلكەمنەن ءۇڭىلىپ تۇرعان جانقيا اپاي كۇلىپ جىبەردى:
— ابدەن شەبەر جازسام كەرەك، اياعىنا شىعا الماي-اق قويدىڭ عوي. ەشتەمە ءتۇسىندىڭ بە، ءوزىڭ؟
— بارىنە ءتۇسىندىم، اپا، — جانا عانا ۇيرەنىپ جۇرگەن ادامنىڭ كوڭىلىن سۋىتپايىنشى دەگەن ويمەن، — قاتەسى دە از، — دەي سالدىم.
— قاتەسى بولسا كەشىرەر. ءوز حاتىڭا قوسا سال، اپاسىنىڭ قارعا تۇياعىن وقىپ ءبىر كۇلسىن، — دەدى جانقيا اپاي، ءوزى دە كۇلىپ،— ارماننان بەرىپ جىبەرەيىك.
ارمان ول كۇنى جول جۇرگەلى جاتىر ەدى. رەسمي تاپسىرماسى تالاسوۆتىڭ بالىق تيەلگەن شانالى كەرۋەنىن استراحانعا دەيىن ۇزاتىپ، ودان بەرى قاراي تاقتاي الىپ قايتۋ بولعانىمەن، نەگىزگىسى ول ەمەس. «اتراۋ تۇرمەسىنەن جوعالعان سۇيكىمدى دوسى — ليۋبانىڭ تاعدىرىن استراحاننان انىقتاۋ ەكەن» دەيدى سەرەجا. سولاي بولۋى دا مۇمكىن، ءبىراق، بۇل بىزدەن قۇپىيا. قايتاردا ءجۇمىسشىلارعا ازىق الا كەلەتىنى ايان. اركىمدەر-اق بار قاراجاتىن ارمان اعايدىڭ قولىنا تاپسىرىپ، قاپ قوسقان بولاتىن. جانقيا اپايدىڭ «تەزىرەك كەلسە ەكەن» دەۋىندە دە «استىق اكەلەر» دەگەن ءۇمىت بولۋعا ءتيىس. ايتپەسە، اتراۋ لاۆكاسىنا تۇسكەن استىققا ءبىزدىڭ قولىمىز جەتۋدەن قالىپ بارادى. ارمان اعايدىڭ بۇل ساپارىنا ءبىر جاعىنان حالىق ىنتالى بولسا، ەكىنشى جاعىنان قوجالارىمىز دا سونشا قۇمارتقان ەدى. ولار رەتى كەلسە-اق ارمان اعايدى باتاعا باسىندا ۇزاق ۇستاماۋعا تىرىسادى. نە يتبالىققا، نە اقبالىققا قۋادى. تەگى «ول جۇرگەن جەر بۇلىك» دەپ قورقاتىن بولۋعا ءتيىستى. ءتىپتى «ميحايل يۆانوۆيچتىڭ اسكەرگە كەتۋىنە دە وسىلار سەبەپشى بولمادى ما ەكەن؟» دەپ تە ويلاپ قالامىن.
— نە دەيسىڭدەر، سورلىلار؟ — جانقيا اپاي تاعى دا ءبىر اۋىر كۇرسىنىپ الدى، — وبالىن كىمگە سورلىلار، ايىپتىڭ كىم؟ ايىپتىڭ! سوعىسى دا بىتەر ەمەس مۇنىڭ سوزىلىپ بارادى. وسىنشاما قان توكسە دە تەك جەڭىلىس، تەك شەگىنۋ. جارالانىپ ميحايل يۆانوۆيچ جاتىر. جانتاستان دا كوپتەن حات جوق. جاۋ قورشاۋىندا قالىپ جۇرمەسە جارار ەدى.
جانقيا اپايدىڭ بۇل ايتىپ وتىرعانىندا دا شىندىق بار. سوڭعى كەزدەردە بالداققا سۇيەنگەن جارالى سولداتتار كوبەيىپ كەتكەن-دى، ولاردىڭ ءارقايسىسى ءارتۇرلى كوڭىلسىز حابار اكەلدى. بىرەۋلەرى بالتىق جيەگىندەگى ساتسىزدىكتى ايتسا، ەكىنشىسى پاتشا اسكەرىنىڭ پولشانى تاستاپ كەتكەندىگىن اڭگىمەلەدى. جەڭىمپاز ورىس قۇرالىنىن بۇل «ساتسىزدىگىنە» نامىستانعانداردىڭ ءبىرى جارالى سولداتتى جازعىرسا، ەكىنشى بىرەۋلەرى ماسەلەگە تەرەڭىرەك ءۇڭىلىپ، پاتشا ۇكىمەتىن ايىپتايدى. الدىنعى كۇنى اننا يۆانوۆنا مەن جانقيا اپاي وسى جونىندە ۇزاق سىرلاسقان بولاتىن، ال، ءقازىر جانقيا اپاي سول سىردى وڭاشا قايتالاپ، وزىمەن ءوزى سويلەسىپ وتىر...
ماتۆەي ستەپانوۆيچتىڭ وڭ اياعىنداعى قايىڭ قازىعىمەن ەدەندى تاسىر-تۇسىر تەۋىپ بارا جاتقان ۇيرەنشىكتى ءدۇبىرى ەستىلگەندەي بولعان ەدى، وسىنىڭ ارتىنشا الدەكىم ءبىزدىڭ اينەكتى ەكى-ۇش رەت قاعىپ جىبەردى. جانقيا اپاي ورنىنان جەدەل كوتەرىلدى دە، ەسىك اشتى. ۇيگە ارمان اعاي مەن ماتۆەي ستەپانوۆيچ كىردى، ءۇستى-باسى اپپاق قار.
— ءاربىر شاناعا ءبىر قاپتان سالىپ، وتىز قاپ استىق اكەلگەن ەدىم، كىرەشىلەر «شانامىزدى بوسات» دەپ اسىقتىرىپ جاتىر، نە ىستەيمىز؟ — دەدى ارمان، امانداسىپ بولعاننان كەيىن.
— قاراعىم-اۋ، قاراعىم، اماناتىمىزدى ورىنداعان ەكەنسىڭ عوي، قاراعىم! بالا بىتكەن نان سۇراپ، زىقىنى ابدەن العان ەدى. تالشىق ەتەر ءبىر نارسە جەتكىزدىم دە، باۋىرىم، — جانقيا اپاي ارمان اعايدى ەكى قولىنان كەزەك-كەزەك ءسۇيدى، — راحمەت ىنىشەگىم. ءۇن اكەلدىم دە.
— اكەلدىم، اپا. ءبىراق سونى قايدا قويامىز. الدە، جۇرتتى ءقازىر حابارلاپ، ءبولىپ الامىز با؟
— قوي دوستىم، مىناۋ بوراندى تۇندە كىمدى تاباسىڭ. اسحانانىڭ سكلادىنا قويالىق. ەرتەڭ جۇمىستان كەيىن ءبولىپ الارمىز. وندا ءوزى جۇك كەلدى مە؟ — دەدى ماتۆەي ستەپانوۆيچ.
— ءبىراز قالماق شايى، ەكى قوجايىننىڭ جەكە ءوز جۇكتەرى بار ەدى، ءقازىر ءتۇسىرىپ جاتىر.
— جۇرىڭدەر وندا، سول سكلادقا جىينايىق، — ماتۆەي ستەپانوۆيچ ەسىككە قاراي بۇرىلدى — ەرتەڭ اشىق-جارىقتا بولىسەرمىز.
ولار وسىلاي كەلىستى دە، دالاعا شىعا بەردى. جىندى دۇلەي اج-اج ەتىپ، ەسىكتى قايىرىپ الدى دا، اق بوراسىندى ساكى ۇستىنە شاشا تاستادى. مەن دە اپىل-عۇپىل كيىنىپ، دالاعا شىقتىم. كازارمانىڭ ىعىنا ايەل-ەركەك ارالاس جىينالا قالعان ءبىر توپ جان دابىرلاسا سويلەپ، سكلادقا قاراي اياڭداستى. جانقيا اپايدىڭ ءامىرى بويىنشا مەن كەرى ورالدىم. مەن ۇيگە كىرگەندە ءشارىپقالي جاڭا عانا ويانىپ، ۇرەيلەنىپ وتىر ەكەن. «ەرتەڭ نان بولادى، ارمان اعاي ءۇن اكەلىپتى» دەپ قۋانتتىم دا، كورپەگە ەندىم.
اۋىر قاسىرەتتى ارقامىزدان لاقتىرىپ تاستاعانداي، الانسىز ۇيىقتاعان ەكەنبىز. كوزىمدى اشىپ السام ۇيگە جارىق ءتۇسىپ قالىپتى. ۇشتىك شامنىڭ تۇبىندە ءبىر نارسەگە ءۇڭىلىپ، جانقيا اپاي تۇر. اسىلى، تۇندە تۇرىپ كەتكەننەن ءقازىر عانا ورالعان بولۋعا ءتيىستى، جۇقا قىزىل قاعازدى جالقى كوزىنىڭ جانارىنا توسىپ، كۇبىرلەي قالىپتى «پ-ر-ل-ە...»، ماعان دا تانىس ەمەس الدەنەندەي ۇزىن ءسوزدىڭ ارىپتەرىن بىرىكتىرە الماي، قايتا-قايتا ەجىكتەيدى. مەن دە ءبىراز بوگەلىپ بارىپ، زورعا ايىردىم.
— اپا، «پرولەتاريي!» دەپ جازىلىپتى عوي. بۇل نە نارسە؟ بەرى اكەلىڭىزشى، وقىپ بەرەيىن.
جانقيا اپاي ماعان ۇنامسىزداۋ ءبىر قارادى دا، قىزىل قاعازدى قوينىنا تىعا قويدى.
— ءوي، اشەيىن، شاي وراۋلى كەلگەن ءبىر قاعاز عوي، ونىڭ نەسىن وقىيسىڭ.
— اپا، بۇل ءتاسىلىن شايىنان جاقسى بولا ما؟ — جانقيا اپاي بۇرىن ءتاسىلىن شايىن ەتتەن ارتىق كورىپ، قولى جەتسە، تەرلەپ-تەپشىپ، ابدەن قۇمارتا ىشەتىن-دى. «شاي وراۋلى كەلگەن قاعاز» دەگەنگە «پرولەتارييدى» جاڭادان شىعارىلعان شاي شىعار دەپ ويلاسام كەرەك، — ءسىز ەندى وسى شايدى ىشەسىز بە؟
— يا، بۇنى دا ءبىر ءىشىپ كورەيىك، — جانقيا اپاي كۇلدى، — اتى قالاي دەيسىڭ، داۋىلجان؟
— پرولەتاريي، اپا.
— پرولەتار! — دەپ جانقيا اپاي دا ىشتەن ەكى-ۇش رەت كۇبىرلەپ الدى...
— اپا، ay، اپا، — مەن ليۋبانىڭ حابارىن ارمان اعايدىڭ ءوز اۋزىنان سۇراماق بولعان ەدىم، ەندى ارمان اعايدىڭ وزىمەن تىلدەسىپ كەلگەن جانقيا اپايدان سۇرادىم. — ارمان اعاي نە ايتادى؟ ليۋبا اپايدان حابار بىلمەپ پە؟
— نەگە بىلمەسىن، ءبىلىپتى. ەشقايدا قاشپاپتى. مىنا جاۋىزدار ءبىر تۇندە استراحان تۇرمەسىنە ايداتىپ جىبەرگەن ەكەن عوي.
كازارما ىشىندە تىقىر كوبەيىپ، جۇرت تۇگەل توسەكتەن كوتەرىلدى. ۇلكەندەرمەن ارالاسا تۇرعان بالالاردىڭ نان سۇراعان كەشەگى قىڭقىلى كازارما ءىشىن جانادان كۇڭىرەنتتى.
— ماما، ماما، نان بەر، نان...
— ارمان اعاڭ ۇن اكەلىپتى. كەشكە دەيىن توزىڭدەر. جۇمىستان كەيىن نان ءپىسىرىپ بەرەمىن، — دەسەدى انالار، سابيلەرىن جۇباتىپ.
«ماما، ماما، نان بەر، نان!» دەگەن زارعا، ەندى «الاقاي، ماما، نان جەيمىز، نان» دەگەن قۋانىشتار دا ارالاسا باستادى.
— ماما، ماما، نان بەر، نان!..
— ماما، كەشكە ماعان نان ءپىسىرىپ بەرەسىڭ بە، ءا؟
— بەرەمىن، قاراعىم.
— الاقاي، كەشكە نان جەيمىز!..
XXIV تاراۋ. «ەح، دۋبينۋشكا، ۋحنەم!..»
...جارتىسى عانا ورتەنگەن جامان لاباز تۋرالى اكت تىم شەبەر تۇرعىزىلىپ، «ونەرپاز» رەداكتوردىڭ تەك سىلىپ تاستاۋعا عانا ەمەس، قوسۋعا قابىلەتى بار، تاجريبەلى «حيرۋرگتىك» قولىنان ارمانسىز وڭدەلىپ ەتسە كەرەك. وسى اكتتى استراحانعا ما، ءتىپتى ودان دا ءارى مە، ايتەۋىر ءبىر «قايىرىمدى» ەسىككە ەنگىزە بىلگەن كابانوۆسكيي مىرزا اتراۋعا كەرى ورالاردا «قاۋىپسىزداندىرۋ قازىناسىنان» «ونەرپاز» رەداكتوردىڭ قالامى وپ-وڭاي ورتەي سالعان باتاعاسىنىڭ عانا ەمەس، سول باتاعامەن بىرگە «ورتەنگەن» بالىعىنىڭ دا قۇنىن الا قايتىپتى دەسەدى. ورتتەن ۇلكەن «ءجابىر كورگەن» كابانوۆسكيي مەن تالاسوۆ مىرزالاردىڭ «قاسىرەتتەرىنە» ورتاقتاسىپ، كوڭىل ءبىلدىرۋشى، جانى اشىر گازەتتەر دە تابىلىپتى. ءبىراق، «ونەرپاز» رەداكتور «ورتەتكەنمەن» دە، قابىردان قايتا تىرىلگەن «يسا پايعامبار» سىياقتى، «ورتەنگەننەن» كەيىن دە ءوز ورنىندا قالىپ قويعان، «قاسيەتتى» كونە باتاعا ەندى ءوزىنىڭ كۇنى ءوتىپ قۋراعان دەنەسىنە، بۇگىنگى تۇسىنىگىممەن ايتسام، جاس كلەتكالار قوسىپ، جاڭادان سالىنىپ جاتىر. ءقازىر باتاعانىڭ سىرتىندا قىزۋ قۇرىلىس جۇمىستارى قۇلاشىن كەڭىنەن سەرمەپ، كولەمىن كۇن ساناپ ۇلعايتىپ بارادى. ال، باتاعانىڭ ىشىندە باياعى ءبىر «ورتەنىپ» كەتكەن جەرىنەن وڭدەلىپ بولىپ، ءبىر-اق شىققان بالىقتار استراحانعا جونەلتىلۋگە اسىعىس دايىندالىپ جاتىر. باتاعا ماڭى قۇج-قۇج جان. كۇندىز-تۇنى جۇمىس.
...بۇگىنگى جۇمىس تا ەكى اپتادان بەرى قۇلاعىمىزعا تانىس «ەح، دۋبينۋشكا، ۋحنەم!» انىمەن باستالعان-دى. شوقپاردىڭ سىرىققا سوعىلىپ، دۇڭك-دۇڭك ەتكەن داۋىسى اتراۋ اسپانىن باسىنا كوتەرىپ الدى. تىمىرسىق قىستىڭ ەرتەڭگى تىنىق اۋاسى جاڭعىرىق داۋىسىن جارعا سوعىپ، اۋىر سوققىمەن بىرگە دۇڭكىلدەيدى. بىلتىردان بەرى باتاعا الدى تايىزداپ، جۇكتى كۇيمەلەر پلوتقا جەتە المايتىن بولىپ قالعان ەدى. ءقازىر جۇزدەگەن ادام پلوتتان ايدىڭ ورتاسىنا قاراي جۋان-جۋان سىرىقتار قاعىپ جاتىر. كەيىن بۇل سىرىقتاردىڭ ۇستىنە جاڭا پلوت تۇرعىزىلادى، تايىزعا كەلە المايتىن ءىرى كەمەلەردىڭ ىشىندەگى بالىقتار وسى پلوتقا قابىلدانادى دەسەدى. قازىق قاعۋشىلار بىرنەشە سىرىقتان جالعاستىرىلىپ جاسالعان ءزاۋلىم بيىك موسىعا شىنجىرلى ۇلكەن ءتال ورناتىپتى دا، سول تالگە ۇزىن تەمىر ارقان وتكىزىپ، ونىڭ ەكىنشى ۇشىن جۋاندىعى ادام بەلىندەي، ۇزىندىعى ارشىنداي جۇپ-جۇمىر تەمىرگە بەكىتىپتى. مۇز بەتىندە ارالارىن ءجيى-جيى ويعان دايىن ۇكىلەر كورىنەدى.
ايدىنعالي اعاي باستاعان جۇمىسشىلار توبى جۋان-جۋان ۇزىن سىرىقتاردىڭ ءبىر باسىن سۇيىرلەي شاۋىپ جاتىر. ودان ءارى مۇز ۇستىندە بيىك موسىعا اسىلعان ۇلكەن قازاندار تۇر، كولەمى ءبىزدىڭ بولمەمىزدەي بار. لاۋلاپ جانعان قامىس وتى قارا قازاننىڭ ءتۇبىن قىزعىلت-جاسىل جالىن تىلىمەن جالاپ-جالاپ وتەدى. قازاندا سارقىلداپ قايناعان قاراماي ءيىسى وڭمەنىڭدى اتادى. اياقتارىنا كيىز بايپاقتى ۇلكەن ەتىك، ۇستەرىنە شۇباتىلعان قالىڭ كۇپى، باستارىنا بۇكىل يىقتارىن جاباتىن ۇلكەن تۇلكى تىماق كيگەن قىر جىگىتتەرى ءاربىر سىرىققا ون شاقتىسى تۇگەل جابىلا، بىرىنە-بىرى سوقتىعىسا، زورعا كوتەرىپ بارادى. كيىمدەرى تىم اۋىر بولعانعا ما، قىيمىلدارىندا ءبىر سىلبىرلىق بار، ىرعالا باسىپ، ەرىنشەك قوزعالادى. وت باسىنا جەتكەن كەزدە يىقتارىنداعى سىرىقتىڭ ءسۇيىر ۇشىن قازانداعى قارامايعا باتىرا بەرەدى. سىرىق تايىپ كەتەدى دە، ۇلكەن قازاننىڭ كەمەرىن باسا قۇلايدى. لاپىلداعان جالىن ءتىلى سۋماڭ ەتىپ قازان ىشىنە قارعىيدى. قازانداعى قارا ماي ورتەنىپ، جۇرت دۋ ەتە قالادى.
— قولاپايسىز بيشارالار، — دەدى قازان استىنا وت جاعىپ تۇرعان جالىقپاس قاريا، — بايقاساڭدارشى.
— ءتىلىڭدى تارت، ءاي شەركەش، — دەيدى قىر جىگىتىنىڭ ءبىرى. — اداي اتامانىنىڭ بالاسى سەندەي وزەن جاعالاپ كورگەن جوق، ءبىلدىن بە! بالىقتان وزگە ەشنارسە كورمەگەنىڭدى ماقتان ەتەسىڭ بە؟
— قويىڭدار، جىگىتتەر، — اڭگىمەگە ارمان بارىپ ارالاستى، — وسى رۋعا ءبولىنۋ دەگەندى قايدان تاپقانسىڭدار. اداي رۋى وزەن جاعالاپ كورمەسە، ەسقالي اعاي ەكەۋمىزدى: قايدا قوياسىڭدار. ءبىز كوزىمىزدى تولقىن تەپكىسىندە اشتىق. الدىمىزدا جالعىز قارامىز دا بولعان جوق. وزەن جاعالاپ كۇن كوردىك. رۋ دەگەن ۇلى ءسوزدى بۇدان بىلاي ەسىتتىرمەڭدەر ماعان...
— دىلمارسىمە، ارمان، دىلمارسىمە، — ساندىگەرەي ءپودريادشى ارمانعا الا كوزىمەن قارادى، — سەن شوقىندى ەكەن دەپ، جۇرت رۋ مەن دىننەن بەزە المايدى. اداي بولىپ تۋعانبىز، اداي بولىپ ولەمىز. قورلاماسىن اناۋ شەركەشىن اتا ارۋاعىن. اۋزىن اشىرماڭدار شەركەشتىڭ سويىپ الىڭدار...
— اتا تۇقىمى اسقا جارىماعان شەركەش يت، — شالعىسىن وراپ تاستاعان بيىك قارا جىگىت، قونىشىنداعى دويىرىن سۋىرا، جالىقپاسقا تاپ بەردى، — كىمدى قورلايسىڭ، ءتىل تيگىزبە!
— ءاي، جىگىت، دويىرىڭا نە بولا الماساڭ بەرى بەر،— ارمان اعاي نيازبەكتىڭ قولىنداعى قامشىسىن جۇلىپ الدى دا، ايقايلاپ داۋىس كوتەرمەي، ساندىگەرەي ەكەۋىنە كەزەك قاراپ، ءزىلدى كەكەسىنمەن كۇلدى، — سەن جاكەندى جالشى بولعاندىعى ءۇشىن جازعىراسىڭ با، شەركەش بولعاندىعى ءۇشىن جازعىراسىڭ با؟ شەركەشتىڭ جالشىسى ساعان ءجابىر ەتپەگەن شىعار. ءجابىر كورسەڭ شەركەشتىڭ بايىنان كورگەن شىعارسىڭ. بار وندا، دويىرىڭدى شەركەشتىڭ اناۋ وزبىر بايى تالاسوۆتارعا ءۇيىر. رۋ ۋىمەن ۋلانعان ۇياتسىز بيشارا، سەن دە كەشەگى قۇربان سىياقتى تالاسوۆتاردىڭ قۋلىعىنا قۇرباندىق بولعالى جۇرگەن بىرەۋسىڭ عوي. ەرمە مىناۋ ءازازىلدىڭ تىلىنە...
ارمان قولىنداعى دويىردى نيازبەكتىڭ الدىنا لاقتىرىپ تاستادى. جىگىت قامشىسىن قايتىپ الماستان كۇرسىنىپ تومەن قارادى. شاڭ-شۇڭ ەگەستەر زورعا باسىلىپ، ءورت ءوشىرىلدى دە، جۇمىس قايتادان باستالدى. قارامايلانعان سىرىقتار ويىلعان ۇكىلەرگە جەتكىزىلدى. بىرنەشە جىگىت سىرىقتاردىڭ ءسۇيىر ۇشىن ۇكىلەرگە ءتۇسىردى دە، تىك ۇستاپ تۇرا قالدى. وسى كەزدە ارمان اعاي باستاعان توپ موسىداعى سىم ارقاندى شىرەنە تارتىپ، تومەن بوساتتى. «ال، الدىق... تاعى دا الدىق!» ارقان باسىنداعى جۋان تەمىر توقپاق جوعارى كوتەرىلدى. توقپاق ابدەن كوتەرىلىپ، موسىنىڭ توبەسىنە تيگەن كەزدە ارقان جاڭادان بوساتىلدى. جوعارى كوتەرىلگەن توقپاق ۇكىدەگى قازىقتىڭ توبەسىنە بارىپ سارت ەتە قالدى. وسىنىڭ ارتىنشا ارقان قايتادان تارتىلىپ، توقپاق جوعارىلاي بارىپ، قازىقتى تاعى دا ءتۇيىپ ءوتتى. تەمىر توقپاق ءاربىر سوعىلعان سايىن قازىق بىردەن-بىرگە تومەندەپ، جەرگە قاعىلا بەردى. ەكىنشى-ۇشىنشى جەردە دە وسىنداي جۇمىستار ءجۇرىپ جاتىر. تەمىر توقپاقتىڭ گۇرسىلىنە لايىق ءبىر ءان كەلەدى قۇلاققا:
ەح، دۋبينۋشكا، ۋحنەم!
ەح، زەلەنايا ساما پويدەت!
پودەرنەم، پودەرنەم، دا ۋحنەم!
پلوت ۇستىندە دە توپ-توپ ادامدار. ءبىر توبى ءبىزدىڭ تابىرالاپ شىعارعان شەلەكتەرىمىزدى دومالاتىپ كەلە جاتىر دا، ەكىنشى ءبىر توبى بالىققا تولى سول اۋىر شەلەكتەردى ماناعى سىياقتى تالمەنەن جوعارى كوتەرىپ الىپ، پلوت جيەگىندەگى كوكشە مۇزعا ءتۇسىرىپ، ءۇشىنشى توپ ولاردى شانالارعا تيەپ جاتىر. بۇل شانالار تيەلىپ جاتقان جۇكتى استراحانعا اپارادى. ءبىزدىڭ جازى-قىسى دامىل كورمەي وڭدەگەن بالىعىمىز ەندى بىرنەشە كۇننەن كەيىن تالاسوۆ پەن كابانوۆسكييدىڭ قالتاسىندا تاعى دا التىن بولىپ شىلدىرلايدى. ميحايل يۆانوۆيچتىڭ تىلىمەن ايتقاندا مىناۋ جان ۇشىرىپ جۇرگەن جىگىتتەردىڭ ماڭدايلارىنان شىققان اششى تەرى اناۋ مەس قارىنداردىڭ قالتاسىنا التىن بولىپ قۇيىلادى!» ولاردىڭ بالالارى بال جەيدى. ءبىز قارا نانعا قولىمىزدى جەتكىزە الماي زارلايمىز...
بۇگىن كۇن جۇما ەدى، مەدرەسەلەرىندە وقۋ بولماعاندىقتان، وزگە ەرمەك تابا الماعان شىڭعىس پەن نويان ىرجىڭ-ىرجىق كۇلىسىپ، پلوتكا كەلىپ كىردى. بىرىنە ءبىرى ەلىكتەگەندەي باستارىنا دوڭگەلەك قارا ەلتىرى بەرىك، ۇستەرىنە قارا ەلتىرى جاعالى، قارا ماۋىتپەن تىستاعان كۇزەن ىشىك، اياقتارىنا اپپاق كيىز بايپاق كيىپتى. ەكەۋىنىڭ قولىندا ەكى ۇلكەن ءتىلىم اق قالاش. كوپتەن بەرى تويا جەرلىك نان كورمەگەن قۇمارشىل كوزىم ءارقايسىسىنىڭ قولىنداعى قالاشتى ءبىر-بىر قاداق بار-اق شىعارسىڭ دەپ قالدى. مەنىڭ ءوز شەشەم دە، جانقيا اپاي دا قولعا نان ۇستاپ دالاعا شىعۋعا رۇقسات ەتپەيتىن-دى. قولىڭا نان ۇستاپ شىعىپ بارا جاتساڭ كەرى شاقىرىپ الاتىن دا: «وتىر، نانىڭدى جەپ بول، سودان كەيىن شىعۋىڭا بولادى» دەيتۇعىن. وسى ءبىر تارتىپكە ادەتتەنگەندىكتەن بە، دالادا ءجۇرىپ تاماق جەگەن ادامعا مەن مەيلىنشە رەنجيتىنمىن. ءتىپتى ۇرتىنا سالىپ جىبەرۋگە دە دايىن تۇراتىنمىن. كوشەدە بارا جاتىپ اۋزىن قىيساڭداتىپ، ەكى ۇرتىن تومپايتا، بۇرتاڭ-بۇرتاڭ تالماعان قانداي ىڭعايسىز. ءتىپتى كەيبىرەۋلەر جەپ وتىرعانىنىڭ تاماق ەكەنىن دە، ءوزىنىڭ ادام ەكەنىن دە ەسكەرمەي، تاماقتىڭ تاماقتىق قاسيەتىن دە، ادامنىڭ ادامدىق قاسيەتىن دە قادىرلەمەي، سۇيىق استى تۇيەشە سوراپتاپ، تاماق جەسە دۇنيەنى باسىنا كوتەرە، اۋىزدارىن سالپ-سالپ ەتكىزىپ ابىگەرلەنەتىنى بار-اۋ. مۇندايلاردىڭ تاماق ىشكەنىنەن مەن مەيلىنشە جيرەنەمىن. وسىنداي ناستىق اساۋباي بيشارادا بولاتىن. ول جۇتايىن دا ولەيىن دەگەندەي ءبىر قولىن اۋزىنا اپارعاندا، ەكىنشى قولىن تاباققا سۇڭگىتىپ، ەرىندەرىن قىيساڭداتا بىرەر رەت سىلپ ەتكىزەتىن دە، تىسىمەن جانشىپ تالماماي-اق، جۇتا سالاتىن. الگى «سىپايىلىعى» از بولعانداي، اۋزىنا تۇگەل بويلاپ، سىلەكەيگە بىلعانىپ شىققان قولدارىن تاباق ۇستىنە كەزەك-كەزەك سىلكىپ قوياتىن. اسىعىس جۇتقاندىقتان كەيدە سىلەكەيىن شاشىپ، قاقالىپ تا قالاتىن. ابىرويسىز بيشارانىڭ تۇبىنە وسى اشقاراقتىق جەتكەن-اق شىعار.
باي بالالارىنىڭ قولدارىنا نان الىپ جۇرگەندەرىن عانا جازعىرىپ تۇرسام، تاماق جەۋلەرى دە اساۋبايدان اينىماعان ەكەن. قولدارىنداعى قالاشتارىن قاپىل-قۇپىل اساپ، ەرىندەرىن سالپ-سالپ ەتكىزىپ، اساۋباي ۇيىندەگى ءۇمىت جەڭگەيدىڭ جانىنا جاقىندادى. تارى شەلەككە بالىق رەتتەپ جۇرگەن ءۇمىتتى بىرىنە ءبىرى يەكتەرىمەن كورسەتىپ كۇلەدى. اقماقتىقپەن سوققىعا جىعىلعان ادامنىڭ ارتىندا قالعان قاتىن-بالاسىن مازاقتاي ما ەكەن، كىم بىلگەن! ءۇمىت جەڭگەي ولاردى بايقاپ تا تۇرعان جوق. «تۇبىندە كيەتىن قامىتتارىن عوي، ۇيرەنە بەرىڭدەر» دەگەن شىعار، سابىر مەن شەگىردى ەرتە كەلگەن ەكەن. اش بالالار اق قالاشقا كوزدەرىن ساتىپ، تامسانا قالىپتى. سابىر نانعا قىزىققانمەن، جاسقانشاقتىق ءبىلدىرىپ، تەك كوزىمەن عانا قۇمارتسا، اكەسىنە تارتقان قوماعاي شەگىر الاقانىن جايادى:
— اقا، نانىڭنان بەرشى، ءا...
— كۇشىم، كۇشىم، — نويان قولىنداعى ناننىڭ شەتىنەن كىشكەنە عانا جۇلىپ الىپ، ەكى-ۇش رەت تۇكىرىپ، تاڭدايىن قاقتى دا، بالىق شىرىشىمەن بىلعانعان ەدەنگە لاقتىرىپ تاستادى، — نا، نا!..
شەگىر تۇرا جۇگىرىپ ەدى، اياعى تايىپ قۇلاپ ءتۇستى دە، نانعا قولىن سوزا بەردى. نويان ۇستىڭگى قوس ەرنىن تۇرە، ءتاتتىنى كوپ جەگەندىكتەن بە، ءار جەردەن قاراۋىتىپ ءشىري باستاعان ىركىس-تىركىس تىستەرىن كورسەتە كۇلىپ مازاقتادى. مازاقشىل سەرىگىن قوستاعان شىڭعىس تا اقىلى تايىز ارزان كۇلكىسىمەن قارق ەتە قالدى. مەن ءتوزىپ تۇرا المادىم. «تاستا، شەگىر، الما!» دەپ اقىردىم دا، اتا جونەلدىم.
— داۋىل، توكتا، — سەرەجا سىرتىمنان قاپسىرا قۇشاقتاپ الدى، — كەرەگى جوق، ۇرىنبا، ەرىككەن يتتەرگە. ءاي، كەتىڭدەر بۇل جەردەن، ايتپەسە...
— كەتپەگەندە نە ىستەيسىن-اي، — شىڭعىس قالىڭ ەرىندەرىن قايشىلاي تىستەنىپ، ونسىز دا بادىراق كوزىن الارتا، جۇدىرىعىمەن كەۋدەسىن سوعىپ ىلگەرى ۇمتىلدى، — بىلەسىڭ بە، باتاعا كىمدىكى؟ سەن مەنىڭ جالشىمسىڭ!
— كورسەتەيىن ساعان جالشىنى. نەگە قورلايسىڭ؟!
مەن تاعى دا ۇمتىلعان ەدىم، بۇعان دەيىن كۇشىم ودان الدەقايدا باسىم بولا تۇرسا دا، ءدال وسى جولى سەرەجانىڭ قۇشاعىنان بوساي المادىم. تەگى اۋرۋدان كەيىن ءالىم كىرىپ ۇلگەرمەگەن شىعار. شاڭ-شۇڭ داۋىسقا ايەلدەر دە جىينالىپ قالدى. ءۇمىت جەڭگەي شەگىردى جەلكەگە ءبىر ءتۇيىپ قولىنداعى نانىن جۇلىپ الدى دا شىڭعىستىڭ بەتىنە لاقتىردى.
— ءاي، جاۋىزدىڭ كۇشىگى. كەشە ارامدىققا ايداپ اكەسىن قۇرتتىڭدار. بۇگىن ونىڭ بالالارىن قورلاماق پا ەدىڭدەر. بادىرايعان كوزىڭدى شۇقىيىن با باگورمەن. شولجاڭداماي كەت بۇل جەردەن!..
ءۇمىت جەڭگەي وڭ قولىنداعى شولاق باگورىن كوتەرە ۇمتىلدى، ەرىككەن ەكەۋ ىعىسىپ جۇرە بەردى. نامىستى جەڭگەي ەندى ءوز بالاسىن جەلكەلەي باستادى.
— كەرەڭدى جەگىر، اكەڭنىڭ مازاق بولعانى جەتپەپ پە ەدى! نەگە الاسىڭ، بىرەۋدىڭ «كۇشىم، كۇشىم» دەپ جەرگە تاستاعانىن.
— قوي، تيمە، ءۇمىت. — ۆاسسا رومانوۆنا شەگىردى جەردەن كوتەرىپ الدى. — قارنى اشقان سوڭ قايتسىن. انا يتتەردى ايتساڭشى! سويار ما ەدى، وزدەرىن!..
— داۋىل، ۋا داۋىل! ءجۇر بەرى، ماعان كومەكتەس. تابىراڭدى الا كەل.
پلوتتىڭ ايدىن جاق جيەگىنەن ماتۆەي ستەپانوۆيچتىڭ داۋىسى ەستىلدى. ول مانا تاسىعان كەزدە سىنعان تارى شەلەكتەردىڭ قاقپاقتارىن قايتادان جاۋىپ جۇرگەن-دى. ەندى مەنى سول شەلەكتەردى تابىرالاۋعا شاقىراتىن شىعار. اشۋ قىسقان دەنەمنىڭ قالشىلى ءالى باسىلماعان ەكەن، ىزا كەرنەگەن جۇرەگىم دە تۋلاۋىن قويماپتى. كەۋدەمدى قولىممەن باسىن، از بوگەلىپ قالدىم. ماتۆەي ستەپانوۆيچ تاعى دا ايعايلادى.
— داۋىل، ۋا داۋىل!
تابىرا قاڭىلتىرلارىم مەن بوياۋىمدى الا جۇگىردىم الگى ەكەۋدىڭ قورلىعى ويىمنان ەش كەتەر ەمەس. «اتتەن، ءيتتىڭ بالالارىن اناۋ ءبىز تۇرعان سۋىق كازارماعا اپارىپ تۇزدى بالىقتان وزگە تۇك بەرمەي، قامار ما ەدى ءبىر ون كۇن. «سەندەر اش وتىرعاندا ءبىز اق نان جەپ ءجۇرمىز» دەپ ماقتانىش ەتەسىڭدەر. ءبىز جاماندىعىمىزدان نان تابا الماي ءجۇر مە ەكەنبىز. باي بالاسى بولعاندا، ارتىق جەرىڭ قايسى؟ مەنەن ارتىق تۇرىڭدە، ءبىلىمىڭ دە، اقىلىڭ دا، ادەبىڭ دە، سىپايىلىعىڭ دا جوق. بار ارتىقشىلىعىڭ ۇستىڭدەگى كيىمىڭ مەن تويا جەگەن تاماعىن عانا. ءتىپتى، سول تاماقتىڭ ءوزىن دە شىن ادامشا سىپايى جەي بىلمەيسىڭ. اۋزىڭدى سىلپ-سىلپ ەتكىزىپ ايۋانشا قىلقىپ جۇتاسىڭ. قانداي جەركەنىش! مەنىڭ مىناۋ جاماۋلى شولاق كۇرتەم مەن تىزەسىنە جارعاق ۇستاعان قالىڭ شالبارىمدى، جانقيا اپاي باسىن جۇلىقتاپ بەرگەن كونە ەتىگىمدى، اكەمنەن اۋىسقان ەسكى قۇلاقشىنىمدى كيگىزسە، تۇرىڭنەن ادام جيرەنەر ەدى. باتاعا جۇمىسىنا سالسا قولىڭنان ەشنارسە كەلمەس ەدى-اۋ!» دەيمىن ىشىمنەن.
— كەل بالام، — ماتۆەي ستەپانوۆيچ قاقپاعى جاڭادان جابىلعان شەلەكتەردى كورسەتتى، — مىنالاردى تابىرالا.
قارا بوياۋ تاۋسىلىپ قالعاندىقتان بىزگە بۇل كۇنى كۇرەڭ جوسا بەرگەن بولاتىن. تابىرا قاڭىلتىرلاردى شەلەك بەتىنە توسەي ساپ، كۇرەڭ بوياۋدى جاعىپ جاتىرمىن. قاڭىلتىردى كوتەرىپ السام استىنان «تالاسوۆ پەن كابانوۆسكيي مىرزالاردىڭ اتراۋداعى بالىق باتاعاسى. قاراكوز بالىعى» دەگەن جازۋلار شىعادى. بۇدان بىرنەشە جىل بۇرىن، جۇمىسقا العاشقى كەلگەن كەزدە ماعان دۇنيەدە وسىدان ارتىق ونەر جوق ءتارىزدى كورىنۋشى ەدى. شەلەك بەتىندەگى جازۋلار تەك ەكى مىرزانىڭ اتاعىن عانا ەمەس، «مۇنى جازعان سەرەجا مەن داۋىل» دەپ ايتا جۇرەتىن-اق شىعار دەپ ويلايتىنمىن-دى ول كەزدە. ال، بۇگىن ىستەپ جاتقان جۇمىسىمنان ونداي ماقتانىش تابا المايمىن. ءقازىر تارى شەلەككە جاعىپ تۇرعانىم بوياۋ ەمەس، سوناۋ وتكەن ءورت كۇنى ولگەن قۇرباننىڭ اقشا قاردىڭ بەتىنە تامعان قىزىل قانى ءتارىزدى. تابىرالاپ جۇرگەن تارى شەلەكتىڭ ىشىندەگى بالىقتار دا سول كۇنى «ورتەنىپ»، بىزگە سور، تالاسوۆتارعا ىرىس اكەلگەن، كەيىن «ورتەنگەن» ورنىنان وڭدەلىپ، ءبىزدىڭ ماڭداي تەرىمىزدى سول تالاسوۆتاردىڭ قالتالارىنا التىن ەتىپ قۇيعالى، استراحانعا جونەلگەلى جاتقان بالىق.
ماتۆەي ستەپانوۆيچ ەكىنشى ءبىر بۇزىلعان شەلەكتىڭ قاقپاعىن جاپقالى جاتىر. بەتىندەگى ءبىر كوك سەركەنىڭ وڭ جاق شەكەسىن جوم باسىپ، كوزىن اعىزىپ جىبەرىپتى. تالاسوۆتىڭ وسى جومى جانقيا اپايدىڭ دا ءبىر كوزىن اعىزىپ جىبەرگەن. وڭ جاعىمدا ءۇيۋلى ۇلكەن-ۇلكەن جوكە قاپتار تۇر. بۇل قاپتاردا ىستاۋلى، كەپكەن بالىق بار. بۇلار دا جالاسىپ ليۋبا اپايعا جابا ساپ، «ورتەنگەن» جەرىنەن وڭدەلىپ شىققان بالىقتار. بۇل بالىقتىڭ تىكەنى ليۋبا مەن راۋشاننىڭ قولىنا تالاي رەت قادالعان شىعار. راۋشان بيشارا وسى بالىقتاردى تىزە وتىرىپ تالاي رەت جىلاعان شىعار. جاسى بار شىعار مۇندا جەتىمنىڭ. قايداسىڭ ءقازىر، راۋشان؟..
مەن كەزەكتى شەلەكتى تابىرالاپ ءبىتىردىم دە، باسىمدى كوتەردىم. ماتۆەي ستەپانوۆيچ كورىنبەيدى. ماناعى ەكى تەنتەك پلوتتان تارى شەلەك ءتۇسىرىپ جاتقاندارعا قاراپ، تاڭىرقاپ تۇر ەكەن. جالعىز قالعاندىعىمدى كوردى دە، ماعان قاراي اياڭدادى. تەگى ءبىر ۇرىنىپ بايقاماق شىعار. تايىنايىن دەپ تۇرعان مەن دە جوق. راس، ولار ەكەۋ، مەن جالعىز. بۇرىنعى كۇشىم بولسا ەكەۋىنە دە ءتوزىپ كورەر ەم. الگىدە سەرەجانىڭ قۇشاعىنان شىعا الماعانىما قاراعاندا كۇشىمنىڭ جەتپەۋى دە مۇمكىن. نەدە بولسا تاۋەكەل. جەڭىلىپ بارا جاتسام وسىنشا جاننىڭ ءبىرى كومەككە ءسوزسىز قول سوزار...
ەرىككەن ەكەۋ ماناعى اساۋباي بالالارىن مازاقتاعان ادەپسىزدىكتەرىن ماعان دا ىستەپ كەلەدى. بىرەسە قالتالارىنان تۇتاس پەچەنيە شىعارىپ، قولدارىن ماعان سوزادى. بىرەسە پەچەنيەنىڭ جارتىسىن جەپ، جارتىسىنا تۇكىرىپ-تۇكىرىپ الىپ، لاقتىرادى دا، بىرىنە ءبىرى قاراپ جىندى ادامشا كۇلەدى. بىرەسە «ھۋ!» دەپ تىستەنە، كوزدەرىن اقشاڭداتىپ، سۇزگەلى كەلە جاتقان تەكەدەي باستارىن سىلكىپ، جۇدىرىقتارىن تۇيەدى. سوققىعا سوققى دايىنداپ، جولدارىن توسىپ مەن تۇرمىن. ءقازىر شىڭعىستان گورى دە نويانعا جىنىم ۇستايدى. ول جۇدىرىعىن تۇيە تىستەنىپ، شىرىك تىستەرىن اقسىيتا، بۇكىل قاسقىرباي تۇقىمدارىنا ءتان شەگىر كوزىن شوقشىيتا كىجىنىپ كەلەدى، ماعان ەمەس-اۋ، راۋشانعا ۇرىنعالى كەلە جاتقان ءتارىزدى. ءقازىر راۋشاننىڭ قويۋ قارا شاشىنان شاپ بۇرەتىندەي مىناۋ قويانشىق. مەن نوياننىڭ سوققىسىنان ءوزىمدى ەمەس، راۋشاندى قورعايتىن ءتارىزدىمىن. اتتەڭ، شىنىندا دا سولاي بولۋعا ءتيىستى ەدى. امال نە، ولاي بولمادى. مەنىڭ اۋىرىپ جاتقان كەزىمدە جابىرلەدى بۇل جاۋىز راۋشاندى. قاسقىرباي بولتىرىگىنە قايتىپ كەزدەسپەۋ ءۇشىن راۋشان اتراۋدى تاستاپ كەتتى. ءتىپتى توسەكتە جاتقان مەنىمەن قوشتاسۋعا دا مۇرشاسى بولمادى...
ەكى جىندى «ەندى نە دە بولسا العاشقى قارقىندا-اق سۇلاتىپ سالايىق» دەگەندەي جۇگىرىپ كەلدى دە، جۇدىرىقتارىن قاتار سەرمەدى. سوققىنى بويعا جۋىتپاي، تەز بۇعىپ، جالت ەتتىم دە، جەلكە تۇستارىنان شىقتىم. بۇنىم جاسقانعاندىق ەمەس، الدىمەن ءوزىمنىڭ دە، ولاردىڭ دا شاپشاڭدىلىقتارىن بايقاۋ، مۇمكىندىگى بولسا ەكەۋىنىڭ ورتاسىنا تۇسپەي-اق، نوياننىڭ ءوزىن وڭاشاراق شىعارىپ اپارىپ، ۇقساتا ۇرايىن، دەگەن وي ەدى. اياعىمدى سىلتىي باسقانمەن، باياعى شاپشاڭدىعىمدى جوعالتپاعان ەكەنمىن. ۇرىنىپ جۇرگەن ەكەۋدىڭ شاپشاڭشىلى دا، ىزاقورى دا نويان سىياقتى. «ءساتى ءتۇستى، ءقازىر الدايمىن» دەدىم قۋانىپ. ارباسىپ ءجۇرمىز. نوياندى دانىكتىرۋ ءۇشىن بىرەر رەت جاۋىرىنىمدى دا ءسال توسىپ الدىم. «مەنى وپ-وڭاي قۇلاتا قويارلىق كۇش يەسى ەمەسسىڭ-اۋ». دەپ قالدىم ىشىمنەن. ەندى ازدان كەيىن نويان ەكەۋمىز وڭاشالانىپ تا العان ەدىك، ءبىر رەتى كەلگەندە «راۋشاندى جىلاتقاندىعىن ءۇشىن!» دەدىم دە، قۇلاق شەكەدەن قويىپ كەلىپ جىبەردىم. تىم-اق ۇقساتىپ ۇرسام كەرەك، تالتىرەكتەپ قۇلاعالى بارا جاتقان ىزاقور نەمە، پلوتتىڭ ەسىگىنەن بەرى شىعا بەرگەن ماتۆەي ستەپانوۆيچقا سوعىلدى.
— جوعال ءارى، بۇل ماڭنان، — ماتۆەي ستەپانوۆيچ بالتاسىن الا ۇمتىلدى، — بوگەت ەتپە جۇمىسقا، شابارمىن سىيراقتارىڭدى.
بونداردىڭ بالتاسىنان جاسقاندى ما، الدە مەنىڭ جۇدىرىعىم دا جۇندەرىن جىعىپ جىبەردى مە، ەرىككەن ەكى «باتىر» ءبىرى وڭ قۇلاعىن باسىپ، ەكىنشىسى ارتىنا الاڭ-بۇلاڭ قاراپ، جۇگىرە جونەلگەن ەدى، ماناعى شەگىر جىعىلعان لاس ەدەنگە ءبىرىن-بىرى قاعا، قۇلاپ ءتۇستى.
— سول كەرەك ەدى، دوڭىزدار!
پلوتتاعى ايەلدەر دۋ كۇلىپ جىبەردى. ەكى «باتىر» ۇستەرىن سۇرتۋگە دە شاماسى كەلمەدى. كوزدەن تاسا بولدى.
تابىرالايتىن شەلەكتەر تاۋسىلىپ قالدى دا، مەن توڭىرەككە كوز سالدىم. الدىمەن شىعىسقا قارادىم، ايدىن بەتى قالىڭدىعى ارشىنداي، كولەمى ۇلكەن ستولداي ەتىلىپ ويىلىپ تاستالعان شارشى مۇز كەسەكتەرىنە تولىپ كەتىپتى ودان ءارى سۇيمەنمەن قۇرالدانعاندارى مۇز ويىن، باگور يەن جابدىقتالعاندارى ءىرى-ىرى كەسەك مۇزداردى سۇيرەپ شىعارىپ جاتقان قالىڭ توپ. ايدىننىڭ ءدال جيەگىنەن ۆىحودتىڭ توبەسىنە قاراي، جاعا جاعىن تۇيەتايلى، ۆىحود جاعىن بيىك ەتىپ، ۇزىن كوپىر ىستەلىنىپتى. مويىندارىنا قامىت كيگەن جىگىتتەر ماناعى ۇلكەن-ۇلكەن كەسەك مۇزداردى سول كوپىردىڭ ۇستىنەن جاياۋ سۇيرەپ، ۆىحود توبەسىنە شىعارىپ بارادى. كوپىردىڭ ەڭ جوعارعى باسىنا اپارعان كەزدە، سىرعاناتىپ، ىشكە ءتۇسىرىپ جىبەرەدى. مۇزدارىن ۆىحودقا تۇسىرگەننەن كەيىن ارقاندارىن سۇيرەتىپ، ايدىنعا كەرى ورالادى دا، كەزەكتى كەسەكتى تاعى دا سۇيرەي جونەلەدى. اۋىر بولسا كەرەك، شىرەنە تارتادى. كەيدە تاباندارى تايىپ، قۇلاپ تا تۇسەدى. قازىق قاعۋشىلار باستاعان «ەح، ۋحنەمدى» بۇلار دا قوستايدى. الدەن ۋاقىتتا وسى تۇستان ايقاي شۋ داۋىستار ەستىلىپ قالعان ەدى، ەندى قاراسام، مۇز تارتۋشىلاردىڭ ءبىرى موينىنداعى ارقاننىڭ ۇشىنان ايرىلىپ قالعان ەكەن، جوعارىدان تومەن قاراي سىرعاناعان مۇز ارتتاعىلاردى ۇمار-جۇمار جىعا، ايدىنداعى كەسەكتەرگە سوعىلىپ گۇرس ەتە قالدى. ازدان كەيىن بىرەۋلەر سىلتىي باسىپ، بىرەۋلەر ەكى بۇكتەلە، تىزەسىن ۇستاپ ورىندارىنان كوتەرىلدى. ءتورت ادام ءبىرىن-بىرى سۇيەمەلدەپ پلوتقا قاراي جىلجىدى.
— ەح، اردا، اردا، — پلوت جيەگىنەن قاراپ تۇرعان «ەسەر ساندۋعاشى» ابدەن ءماز بولىپ كۇلدى، — اردا بولىپ تۋعان، اردا بولىپ قالادى بۇل قارساقتار. قاراڭىزشى ماتۆەي ستەپانوۆيچ، تۇك جۇمىس كەلمەيدى بۇلاردىڭ قولدارىنان. داۋرىعىپ بوسقا جۇرەدى.
— سەن ءوزىڭ كابانوۆسكييدىڭ ۇيىندەگى توتىشا سايرايتىن بولىپ الىپسىڭ عوي، — ماتۆەي ستەپانوۆيچ ىزالى پىشىنمەن تەسىلە قارادى دا، قولىنداعى بالعاسىن قايىن قازىعىنا بىرەر رەت سوعىپ قويدى، — اتتەڭ، قاۋىرسىن نەگە بىتپەگەن ساعان...
— مەندال يوسيفوۆيچ، — «ەسەر ساندۋعاشى» ماتۆەي ستەپانوۆيچتىڭ ءسوزىن ەسىتپەگەندىككە سالىندى دا، كابانوۆسكييگە بۇرىلدى، — مەن بۇگىننەن باستاپ قارساقتارعا ەڭبەكاقىنى بولەك جازامىن. ورىستارمەن بىردەي تولەۋگە بولمايدى ولارعا. كەم تولەۋ كەرەك.
— «ساندۋعاشىم-اۋ»، سەن كىم ەدىڭ ءوزىڭ، — ماتۆەي ستەپانوۆيچ مىرس ەتىپ كۇلدى، — سوزىندە ءبىر ىرىلىك جاتىر عوي؟
— مەن ءامىرشىنىڭ كومەكشىسىمىن، — حۆاستۋنوۆ جاڭا لاۋازىن ماقتانىش ەتكەندەي ەكى ءبۇيىرىن تايانا، تاكاببار قارادى، — تۇسىنىكتى مە؟
— تۇسىنىكتى، قاۋىرسىن دا شىعىپ قالعان ەكەن عوي؟ مەن بوندارمىن. الگى ءسوزىڭدى ەكىنشىلەي ەسىتسەم، شەكەڭە مىناۋ بالعامەن تىق ەتكىزەمىن دە، قاۋىرسىنىڭدى جۇلامىن...
— نە دەيسىز؟
— بار كەت، — كابانوۆسكيي جۇرتقا كوز ەتىپ، حۆاستۋنوۆقا زەكىپ تاستادى، — بار جۇمىسىنا. قايداعىنى شىعارادى...
— مىرزا، ول ءسىزدى قايتالايدى...
— مەن وسىنىن اۋزىنا ءسوز سالدى دەيسىز بە؟
كابانوۆسكيي دە، «ەسەر ساندۋعاشى» دا كۇبىرلەسە سويلەپ پلوتقا ەندى. مۇز كومۋشىلەردىڭ ايقاي-شۋى باسىلعاننان كەيىن جۇرت جۇمىسىن قايتادان باستادى. گۇرس-گۇرس ۇرىلعان توقپاق داۋىسى جار جيەگىن جاڭادان جاڭعىرتتى. گۇرسىل ىرعاعىنا لايىق ءان ەستىلدى ءبىر تۇستان.
ەح، دۋبينۋشكا، ۋحنەم!
ەح، زەلەنايا، ساما پويدەت!
پودەرنەم، پودەرنەم، دا ۋحنەم!
— يا، سۋلاتامىز دا، — الدىنداعى جۇمىسىن اياقتاپ، ورنىنان كوتەرىلگەن ماتۆەي ستەپانوۆيچ ترۋبكاسىن وڭ اياعىنداعى قازىعىنا قاعىپ-قاعىپ الدى دا، شەلەك تۇسىرۋشىلەر مەن قازىق قاعۋشىلارعا كەزەك-كەزەك قارادى. — ءبىزدى دە تالاي سۇلاتقان، بۇل شوقپار!..
مەن كەزەكتى شەلەكتەردى تابىرالاۋعا كىرىسكەندە ماتۆەي ستەپانوۆيچ ترۋبكاسىن تەمەكىگە تولتىرىپ الىپ، قول قوبدىيىنا وتىرۋعا ىڭعايلانعان ەدى، سول ورنىندا ءالى وتىر. تەرەڭ ويعا شومعانداي زەيىندى ۇلكەن كوزدەرىن ءسال قىسىپ ءبىر نۇكتەگە قاداپتى، ءارى ۇزىن، ءارى قويۋ قاستارىن دا قاقپاستان قارايدى. ترۋبكاسىن ۇزاق سورىپ، دەم العان سايىن ىشكى ويدىڭ شۋماعىنداي بۇيرالانعان كوك تۇتىندەردى ءبىر بۇرق ەتكىزىپ قويادى. نە ويلاپ وتىر بۇل كىسى؟ ول كەيدە مايداندا ولگەن ۇلىن ەسكە ءتۇسىرىپ، ءۇنسىز ۇزاق وتىراتىن دا، ساراتوۆ گارمونىن كەڭ جازا جىرلاي جونەلەتىن.
ون سپيت پوسلەدنيم سنوم داۆنو
ون سپيت پوسلەدنيم سنوم،
ناد نيم بۋگور ناسىپان بىل،
زەلەنىي دەرن كرۋگوم...
ماتۆەي ستەپانوۆيچتىڭ داۋىسىندا ءبىر زار جاتاتىن ول كەزدە، كوز كەمەرىنەن جاس مونشاعى دا كورىنىپ قالاتىن. تەك گارمونشىعا عانا ەمەس، بۇكىل ەلگە ورتاق بۇل ءبىر زارلى انگە جۇرت تۇگەل قوسىلىپ، قامىس كازارمانى مۇڭعا تولتىراتىن. ماتۆەي ستەپانوۆيچ توڭىرەگىندەگىلەردىڭ كوزدەرىن عانا ەمەس، جۇرەكتەرىن دە جىلاتىپ بارىپ، گارمون ءتىلىن ءدىر ەتكىزىپ توقتاتاتىن دا، ۇلكەندەر قاسىرەتىنەن ءوز ۇلەستەرىن ۇستەرىنە جۇكتەپ، كوزدەرى جاۋتاڭداپ وتىرعان ەكى جاس بالاسىنا قولىن سوزاتىن، ولاردى ەكى تىزەسىنە وتىرعىزىپ، توبەلەرىنەن ۇزاق يىسكەيتىن. بالالار اكەلەرىنىڭ بىرەسە جۇزىنە، بىرەسە اتتى باتىر سۋرەتى سالىنعان كەڭ كەۋدەسىنە قارايتىن. ماتۆەي ستەپانوۆيچتىڭ كوكىرەگىندە ايداھارمەن ايقاسىپ جۇرگەن «قاراگوك باتىردى» مەن ونىڭ وزىنە ۇقساتاتىنمىن. «مۇڭايماڭدار بوبەكتەر، بار، دالاعا ويناڭدار» دەيتىن گارمونشى اكە، بالالارىن ماڭدايدان كەزەك ءسۇيىپ. بالالار كۇرسىنە كۇلىپ دالاعا شىعىپ كەتەتىن. اتتى باتىر ايقاسىپ جۇرگەن اناۋ ءبىر كوك ايداھار كوكىرەگىنە ءتىلىن سۇعىپ العانداي ماتۆەي ستەپانوۆيچ اۋىر-اۋىر كۇرسىنەتىن دە، ستول استىنداعى بۋتىلكاعا قول سوزاتىن. بۇل جولى ماتۆەي ستەپانوۆيچتىڭ جىرى «كانە، تۋمام، ىشەمىز بە؟!» دەپ باستالاتىن. راس، ءىشىپ العاننان كەيىن «تەڭىز سۋى توبىعىنان كەلمەيتىن» كەزدەرى دە بولاتىن. ءبىراق، گارمونىنىنىڭ قاسىرەتىن اراق جۋا المايتىن. سول ءبىر «كانە، تۋمام، ىشەمىز بە؟!» جيىلەنە-جيىلەنە بارىپ، ماتۆەي ستەپانوۆيچتى ماسكۇنەمدىككە سالىندىرىپ جىبەرگەن ەدى. جانى تازا، جاقسى ادام زامانداس ءىنىسى ميحايل يۆانوۆيچتىڭ دوستىق كەڭەسىنەن كەيىن بۇل اۋرۋدان ايىعىپ الدى. ول ءبىزدىڭ قاسىرەتىمىزدى دە، قۋانىشىمىزدى دا جىر تىلىمەن جەتكىزىپ، بىردە ەگىلە جىلاتسا، بىردە جانىڭدى جىرعا بولەپ كۇلدىرەتىن. ەندى ويلاسام، ماتۆەي ستەپانوۆيچ ءبىزدىڭ بەلگىلى ءارتيسى دە، ارناۋلى ساحناسى دا جوق، «حالىقتىق تەاترىمىزدىڭ ءارى رەجيسسەرى، ءارى ديريجەرى ەكەن عوي. مەن وسى كىسىدەن ورىستىڭ كوپتەگەن حالىق جىرىن ۇيرەندىم. ەسقالي اعاي ازىلدەپ، ماتۆەي ستەپانوۆيچتىڭ ءۇيىن «ءان بولمەسى» دەپ اتايدى. ولاي ەكەنى دە راس، ۆاسسا رومانوۆنا اپاي دا ءاندى جاقسى ايتادى. «ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى الارسىڭ» دەگەن حالىق ماقالىنىڭ دۇرىس تا جەرلەرى بار-اۋ دەيمىن، گارمونشىنىڭ تاربيەسىندە وسكەن سەگىز جاسار گريشا گارمون ويناۋعا، بەسكە بىيىل عانا شىققان ليۋدميلا ءان سالۋعا جاراپ قالىپتى. ءبىزدىڭ ءشارىپقاليدىڭ ءان جونىندەگى ۇستازى وسى ەكەۋى. ماتۆەي ستەپانوۆيچ ىشكىلىككە تۇسكەن كەزدەردە ۆاسسا رومانوۆنانىڭ كوز الدىنان: كوك تاڭبا كەتپەسە، بالالاردىڭ قاراشىقتارىنان جاس ارىلمايتىن ەدى. ءقازىر ولاردىڭ جۇزدەرىندە نادەجدا پەتروۆنانىڭ تىلىمەن ايتقاندا، ءانىبىر اسىل جيھازسىز-اق، ءۇي ىشىنە جاراسىمدى كورىك بەرەتىن سەميا ماحابباتىنىڭ قۋانىشى بار.
بۋىرىل مۇرتتى گارمونيست ترۋبكاسىنان ءوز شاشىنا ۇساعان كوك بۇيرا ءتۇتىن كوشىرىپ، جىرلاپ وتىر. ءبىزدى، تەك ارمان اعايدىڭ عانا «سۇيكىمدىسى» ەمەس، جالپى كازارما حالقىنىڭ ورتاداعى قىزىل گۇلىندەي ليۋبا اپايدان ايىرعان ورتتەن كەيىن، ماتۆەي ستەپانوۆيچ بارىمىزگە ورتاق قاسىرەتىمىزدى گارمون تىلىنە كوشىرىپ:
سيجۋ زا رەشەتكوي ۆ تەمنيسە سىروي
ۆسكورملەننىي ۆ نيەۆولە ورەل مولودوي...
دەپ جىرلاعان بولاتىن. ول قازىردە دە داۋىسىن ەركىن كوتەرمەي قوڭىر عانا جىرلاپ وتىر. ءبىراق، بۇل جىرىندا بۇگىنگى جۇمىس ىرعاعىنا سايكەس، قۋانىش پەن قاسىرەت ارالاس وزگەشە ءبىر سارىن بار. ماتۆەي ستەپانوۆيچ ۇزىن ساپتى ترۋبكاسىن ءبىر سورىپ، جوعارى كوتەردى دە ايداھارمەن ايقاسىپ جۇرگەن اتتى باتىر ەركىن سىيىپ تۇرعان كەڭ كەۋدەسىن كەرنەگەن ءارى كۇشتى، ءارى ايقىن داۋىسىمەن الگى قوڭىر ءاندى ەندى اسپانداتىپ الدى.
منوگو پەسەن سلىحال يا ۆ رودنوي سترانە
ۆ نيح پرو رادوست، پرو گورە منە پەلي
نو يز پەسەن ودنا ۆ پاميات ۆرەزالاس منە –
ەتو پەسنيا رابوچەي ارتەلي...
ديريجەر شىبىعىنىڭ كوتەرىلۋىن كۇتىپ تۇرعان وركەستر ادامدارىنداي، ءبىزدىڭ ساحناسىز تەاتردىڭ اشەكەيلى كيىمسىز «ارتيستەرى» دە ماتۆەي ستەپانوۆيچتىڭ قولىنداعى ترۋبكا كوتەرىلگەن بويدا-اق كۇشتى ءاندى كوتەرمەلەي جونەلدى. پلوت ىشىنەن وزگەلەرىنە وزەك سالا وزگەشە سىڭعىرلاعان ءبىر ادەمى ايەل داۋىسى ەستىلگەن ەدى، ۆاسسا رومانوۆنا ەكەن. كەيدە ءاننىڭ جالپى سارىنىنا قوسىلىپ، كەيدە اۋا جايىلا، اداسىپ بارىن «زاۋرەشتىڭ» زارىنا تۇسكەن ەسقالي اعايدىڭ دا جۋاڭ داۋىسى ەستىلىپ قالدى. ءان كەيدە قۋانىش قۇسىنا قانات قاقتىرعان ماقتانىشتى بەينەلەسە، كەيدە مۇڭايىپ، زار ەستىرتەدى. ەسقالي اعايدىڭ اداسىپ جۇرگەن «زاۋرەشى» ءدال وسى جەرگە قابىسا قالادى دا، اندەگى مۇڭدى كۇشەيتىپ جىبەرەدى. دەگەنمەن اندە كەزدەيسوق زاردان گورى، ەڭبەكتىڭ وندىرۋشىلىك قاسيەتىن دارىپتەگەن شاتتىق سارىنى باسىم جاتىر. قوس قاناتىن كەڭ جازا شارىقتاپ العان سالماقتى ءان، ەندى توپشىسىن جىيىرىپ، اسپاننان تومەن قۇيىلعان قىرانداي، تۇتاستانىپ الادى دا، ەكپىنى كۇشتى، قوزعالىسى جەدەل قىسقا ىرعاققا كوشىپ، سىرىق قاعۋشىلار توقپاعىنىڭ دۇڭكىلىنە ۇلاسادى. مۇمكىن، تەمىر توقپاقتىڭ ءوزى ەڭبەك ءانىنىڭ قايىرماسىن قايتالايتىن شىعار، ايتەۋىر ەكەۋىنىڭ ءتىلى ءبىر.
ەح، دۋبينۋشكا، ۋحنەم!
ەح، زەلەنايا ساما پويدەت!
پودەرنەم، پودەرنەم، دا ۋحنەم!
ءان ارنادان شىقپاستان باياعى كۇشتى سارىنمەن قايتادان جوعارىلادى. جىردى باستاپ بەردى دە، تەمەكىسىن تارتىپ بوپ، ماتۆەي ستەپانوۆيچ ورنىنان كوتەرىلدى. ەندى كۇلىن تۇسىرمەك بولىپ، ترۋبكاسىن قايىڭ اياعىنا تاق-تاق ەتكىزىپ قاعا باستاپ ەدى، ءاننىڭ قايىرماسى وسىعان ءدال كەلىپ قالدى دا، «ۋحنەم!» دەپ بارىپ جاڭادان شارىقتادى.
— ءتۇسىندىڭ بە، بالام، — ماتۆەي ستەپانوۆيچ شەلەك ءتۇبىن تۇزەتە ءجۇرىپ اڭگىمەگە كىرىستى، — بۇل ءبىز سىياقتى جۇمىسشىلار ارتەلىنىڭ ءانى. ەس بىلگەننەن بەرى قۇلاقتان كەتكەن ەمەس، بۇل ءبىر ءان. ءبىزدىڭ ەڭبەكشى بالالارىمىز وسى انمەن دۇنيە ەسىگىن اشادى دا، وسى انمەن دۇنيە ەسىگىن جابادى. بۇل ءاندى ءبىزدىڭ ەلدە كوپ ايتادى. شاتتىق تا، قاسىرەت تە ەستىلەدى بۇل اننەن. شاتتىعى سول — ءبىز ەڭبەك ادامدارى قىيراتۋشى ەمەس، قۇرۋشى كۇشپىز. قاسىرەتى سول — ءبىز ءوزىمىز قولىمىزبەن قۇرعان، اششى تەرىمىز سىڭگەن يگىلىكتى قازىنادان پايدالانا المايمىز. كوزىمىز شىقسا دا، مەرتىگىپ ولسەك تە مۇسىركەر ەشكىم جوق ءبىزدى. ەح، كۇشتىرەك تۇتاس قىيمىلداسا...
ماتۆەي ستەپانوۆيچ اياقتاماعان سويلەمىندەگى اشۋدى بالعاسىنا كوشىرگەندەي تىستەنىپ الىپ، شەلەك ءتۇبىن تىن قاتتى سوقتى. اسپان استىن تۇتاس بيلەپ العان ءان تىنباستان، بىردە قىياعا شارىقتاپ، بىردە «ۋحنەم!»-عا كوشىپ، جالعاسا بەردى. جۇرتتىڭ ءبارى وسى ءاننىڭ سوزىنە بولماعانمەن سازىنا ءۇن قوسىپ، تۇتاس قىيمىلدايدى. ءان ىرعاعىنان اۋا جايىلىپ، سۇيەگى الدەقاشان قۋراپ قالعان بابالاردىڭ ارۋاعىن شاقىرىپ، اعانياز بەن ساندىگەرەي ءجۇر.
— ۋا، بالانياز بابام، قولداي گور، — پلوتتان تومەن مۇز ۇستىندە تۇرعان ساندىگەرەي ارالارىنا «بوتەن اتادان» ەشكىمدى ەنگىزبەي، تۋمالار ارتەلى بولا قۇرالىپ، پلوتتان بالىق ءتۇسىرىپ جۇرگەن قىر جىگىتتەرىنىڭ ءبىر توبىن قىزدىرا سويلەيدى. — ۋا، مەنىڭ اتالاستارىم، اداي رۋىنىڭ نامىسىنا ءسوز كەلتىرمەڭدەر. كوردىڭدەر مە، شەركەشتەر مەن الاشالار وزىپ كەتكەن سەندەردەن، راس، اناۋ ەسەنتەمىرلەر مەن تازداردان ءازىر وزىقپىز. ءبىراق ولاردان وزعاندى ماقتانىش ەتۋگە بولا ما؟ ءبىز بارىنەن وزىپ جۇرۋگە ءتيىستىمىز.
— شىن وزعان با؟
— ارينە شىن. نامىس قايدا، جىگىتتەر. ءبىز «تانىساڭ ادايىڭمىن، تانىماساڭ قۇدايىڭمىن» دەپ، وزگەدەن كەۋدەسىن بيىك ۇستايتىن اتانىڭ ۇلى ەمەسپىز بە! كورسەتەلىك سول ارتىقشىلىعىمىزدى.
— قويىڭدار، ناعاشىلار، قويىڭدار، — ساندىگەرەيدىڭ وڭ قولتىعىنداعى اعانياز شەركەش جىگىتتەرىن قىزدىرا سويلەيدى، — باي ۇلىنىڭ بەلبالاسى — مەنىڭ شەركەشىمدى جەڭۋ قايدا، سەندەرگە... ءبىزدىڭ شەركەشتەر بار عوي، اداي ناعاشىلارىمنىڭ ەكى كۇن ىستەيتىن جۇمىسىن ءبىر تۇستە ىستەپ كەتەدى.
— قوي، جيەنىم، قوي، — ساندىگەرەي اعانيازعا قاراپ كۇلەدى، — «جيەن ەل بولمايدى، جەلكە اس بولمايدى»، دەگەندەي جيەندىگىڭدى ىستەيسىڭ-اۋ. شىنىندا سەن ءوزىڭ دە اداي جاندىسىڭ. ءبىزدىڭ اپامىز جەزدەيدى ادايعا ابدەن باعىندىرىپ العان بولسا كەرەك. شەركەشىنەن ات تابا الماي ءوز بالالارىنا كىل اداي اتىن قويىپتى. اداي قانى ارالاسپاسا، شەركەشتەن سەندەردەي باللار تۋار ما ەدى.
— ويبوي، تىم ىرىگە كەتتىڭ، — اعانياز ازعىر جىگىتتەرىنە جىمىڭداپ كوزىن قىسادى، — قىزىل تىلدە سۇيەك جوق. ءتىل جاعىڭا سۇيەنگەنشە ىسپەن كورسەت...
— كورسەتسەم نەسى بار، — قىزا قىيمىلدايمىز دا وزىپ شىعامىز، — ساندىگەرەي بوزاشى جىگىتتەرىنە يەگىن قاعا جەل بەرىپ، مۇز ۇستىندەگى تارى شەلەكتى دومالاتا باستادى، — مەن ءوزىم دە كومەكتەسەيىن. كانە، قىيمىلداڭدار، اتالاستارىم. شەركەشتەردى ءبىر جەرگە قاراتالىق...
— ءاي، ناعاشىلار، — اعانياز پلوتتان تۇسىرىلگەن شەلەكتەردى ازعىر جىگىتتەرىنە قاراي جەدەل دوڭگەلەتىپ كۇلە سويلەيدى، — كۇش سىناساڭ كەل. مەن شەركەشتەرىمە ءوزىم بولىسامىن.
— ەح، ولىمتىكتەر، — حۆاستۋنوۆ كەكەسىنمەن كۇلە باسىن يزەيدى، — بۇكىل ورىس حالقى ۇلى روسسيانى قورعاۋ ءۇشىن قان توگۋدە. سەندەر ءبىر شەلەكتى بەسەۋىڭ زورعا قوزعاپ، ەرىنشەك قىيمىلدايسىڭدار...
— ۋا، قىيمىلدا، شەركەشىم!
— ۋا، ادايىم، نامىسىڭدى جىبەرمە...
تالاسوۆ پەن ساندىگەرەيدىڭ رۋ نامىسى اتتى ۋىنا ەسىرگەن قىزبا قىر جىگىتتەرى ايقايلاي سويلەپ، ءبىراز داۋرىعىپ باسىلدى دا؛ تىم ابىرجىي، اسىعىس قىيمىلداپ جۇمىسقا كىرىستى. «دۋبينۋشكا» ماناعىدان دا گورى شارىقتاي ءتۇستى.
يا سلىحال ەتۋ پەسن: ەە پەلا ارتەل،
پودنيمايا بريەۆنو نا ستروپيلا.
ۆدرۋگ بريەۆنو سورۆالوس، ي ۋمولكلا ارتەل، —
دۆۋح زدوروۆىح پارنەي پريداۆيلو...
«دۋبينۋشكانىڭ» ءدال وسى ءبىر شۋماعى اياقتالعان كەزدە كۇشتى ءبىر نارسە گۇرس ەتە قالىپ ەدى، ارتىنداعى «ۋحنەم» دە ايتىلماي، ەڭبەك ءانى كىلت ءۇزىلدى دە، تىندى. ەندى ەسقالي اعايدىڭ «زاۋرەشى» عانا جالعىز سىڭسىپ، باتاعا باسىن مۇڭعا توعىتتى. داۋرىعىسا ايقايلاعان داۋىستار، «وي باۋىرىمداعان» وكىنىشتى وكسۋلەر ەستىلدى قۇلاققا.
— ۋا، نە بولدى؟
— جانشىدى.
— كىمدى، كىم جانشىدى؟
— اعانياز بەن ءالىمزادانى.
— اۋ، كىم جانشىدى دەيمىن، جارقىنىم؟
— كىم جانشىدى دەيسىڭ. اسىعىپ جۇرگەندە ارقان شالا بايلانسا كەرەك، شەلەك ءتۇسىپ كەتتى دە، ەكەۋىن دە جانشىپ ءوتتى.
— اعانياز ولسە ورەم قاپسىڭ، — جانقيا اپاي كۇرسىنىپ الدى، — اناۋ بيشاراعا وبال بولدى. شەشەسى دە وسىندا ەدى...
— اعانيازدىڭ وزىمەن بىرگە اناۋ «رۋ نامىسى» اتتاس ۋ قۇيىلعان بۋتىلكاسى دا بىرگە قىيراسا وندى بولار ەدى، — ماتۆەي ستەپانوۆيچ ترۋبكاسىن قايىڭ قازىق اياعىنا قاعىپ، باسىن شايقادى، — ەح، ورتەر مە ەدى سول ۋدى. اساۋبايدىڭ تۇبىنە جەتكەن دە سول ۋ عوي.
— دۇرىس ايتاسىز، — جانقيا اپاي اساۋبايدىڭ سابىرىن جەردەن كوتەرىپ الدى دا، كۇرسىندى، — مىنە سول ۋ مىناۋ سورلىنىڭ اكەسىن مەرت ەتتى. ادام بولىپ شىعا ما، جوق پا؟ وسى ءبىر «رۋ»، «ۇلت» دەگەن پالەنى شىعارعان كىم ەكەن، ماتۆەي ستەپانوۆيچ؟
— كەل، بەرى كەل، رۋ ۋىنان ءجابىر كورگەن باقىتسىز، — ماتۆەي ستەپانوۆيچ اساۋبايدىڭ شەگىرىن مەيىرىمدى كەڭ كەۋدەسىنە كوتەردى، — «ماسەلە ۇلتتا ەمەس، تۇتاستىقتا. ءبىزدىڭ ۇلتىمىز وزگە بولعانمەن، تىلەگىمىز تۇتاس بولۋى كەرەك» دەگەن ەدى-اۋ ميحايل يۆانوۆيچ كەتەردە...
مەن ەندى عانا ءتۇسىندىم، اساۋباي تەنتەك «اكەم قارەكەس سوناۋ بوزاشىدان بەرى كىشكەنە قايىقپەن ءوتىپتى» دەپ ماقتاناتىن. سوندا ول ءوزىنىڭ اداي ەكەنىن ايتادى ەكەن عوي. ءارى اراققۇمار، ءارى ماقتانشاق سورلىنىڭ اداي ەكەنىن بىلگەن مىناۋ تالاسوۆ جاۋىزدار — «ناعاشى» دەپ باۋىرىنا تارتىپ، ابىيىرسىزدىققا ايداپتى. ول عانا ەمەس قۇرباندى دا ارام ماقساتتارىنىڭ قۇربانى ەتتى. ءتىپتى سول ءبىر رۋ دەگەن ۋ مەنىڭ وزىمە دە «ءاي، داۋىل، سەن قاي اتادانسىڭ؟» دەپ قوياتىن سىياقتى كەيدە. سونىڭ اسەرى بولسا كەرەك، ءبىر كۇنى جانقيا اپايدان «اپاي، وسى ءبىز قاي رۋعا جاتامىز؟» دەپ سۇراعان ەدىم. «اكەڭ قازاق، شەشەڭ ورىس، ساعان رۋدىڭ نە كەرەگى بار؟» — دەدى جانقيا اپاي جاراتپاعان پىشىنمەن. «اكەم مەن ءسىزدىڭ رۋىڭىزشى؟» «ءبىزدىڭ رۋىمىز جۇمىسشى». بۇدان كەيىن مەن رۋ تۋرالى اڭگىمە ەتپەدىم.
ارمان اعاي باستاعان توپ اعانياز بەن ءالىمزادانى كوتەرىپ پلوتقا شىعا بەردى. ءولى-تىرىسى ءازىر بەلگىسىز. اتراۋ جاقتان باستا تالىپ قانا جەتكەن «زاۋرەش» زارى، ەندى بىردەن بىرگە ساي سۇيەكتى سىرقىراتا، ايقىن ەستىلە باستادى، زارلاي كەلە جاتقان ءالىمزادانىڭ اناسى بولۋعا ءتيىستى. جۇرت جۇمىسقا قايتىپ كىرىسپەي، ءۇنسىز تۇرىپ قالدى.
— ەح، پرولەتاريي، پرولەتاريي، — ماتۆەي ستەپانوۆيچ ترۋبكاسىن ءجيى-جيى سورىپ، كۇرسىندى، — بىرىكپەي ساعان بولمايدى. يا، شترەيكبرەحەرلار، مۇمكىن، ەندى سەندەر دە تۇسىنە باستارسىڭدار.
«پرولەتارييدىڭ» شاي ەمەس ەكەندىگىن مەن ەندى عانا اڭعاردىم. ءبىراق، قانداي ماعىناداعى ءسوز ەكەندىگىن تۇسىنە المادىم. ال، شترەيكبرەحەردى ءقازىر عانا ەستىپ تۇرمىن. كەشە كەشكە دەيىن وسى اتاۋلار اتراۋ باتاعاسىنداعى ادامداردىڭ سوزدىك قورىندا بولمايتىن. «اسىلى، وتكەن ءتۇنى ارمان اعايمەن استراحاننان اتراۋعا ەرە كەلگەن شىعار-اق» دەپ ويلادىم.
ول كۇنى «ەح، دۋبينۋشكا، ۋحنەم!» وسىلاي اياقتالعان ەدى. كۇن كەشكە اينالىپ، جۇرت قوڭىراۋسىز-اق تاراي باستادى...
XXV تاراۋ. مۇگەدەك ماتروسپەن كەزدەسۋ
كەلەسى كۇنگى «ۋحنەم!» ءىڭىر قاراڭعىسىندا ءبىر-اق تىندى. قوڭىراۋ قاعىلعان بويدا، تاماقتى كازارمالارىندا ىشەتىن قىر جىگىتتەرىنەن وزگەلەرىمىز، اسحاناعا قاراي ەنتىگە جۇگىردىك. كۇندەگىدەي ەمەس كوڭىلدەنىپ كەلەمىز. جۇمىستى جەدەل ىستەتۋگە ىنتالانعان قوجالارىمىز ءبىزدىڭ جەڭىل-جەلپى تالابىمىزدى ورىنداۋعا نيەت بىلدىرگەن-دى. بۇگىن اسحانادا جاس بالىق پىسىرىلمەكشى. ارمان اعايدىڭ كۇشتەۋىمەن اسحاناعا نان الىنىپتى، ونى دا اسپەن بىرگە بەرۋگە ءتيىستى. «كىسى باسىنا ءبىر قاداقتان كەلىپ قالار» دەسەدى. استراحاننان كەلگەن ازعانا ۇندى ءبولىپ الۋعا دا كەشەدەن بەرى رەتى بولماي قويعان-دى. بىرەسە اسحانا باستىعىنىڭ قولى تيمەدى. بىرەسە كىلتى ايەلىنىڭ قالتاسىندا كەتىپ، اشا الماي قويدى. ەندى بىردە «وسى ۇندى ءبولىپ العاندا نە ىستەيسىڭدەر، وداندا وسىنداعى دايىن پەشكە ءپىسىرتىپ، تاماق كەزىندە نانداي ولشەتىپ الىپ تۇرمايسىڭدار ما؟» دەگەن ۇسىنىستى دا ايتىپ قويدى اسحانا باستىعى. كوپشىلىگى كازارمادا تۇراتىن بولعاندىقتان، نان پىسىرەتىن ورىندارى جوق جۇمىسشىلار بۇل «كەڭەسكە» دە ءبىر ەلەڭ ەتە قالعان-دى. اقىلداسا-اقىلداسا كەلىپ، اينالعاندا ۇنداي ءبولىپ الاتىن بولدى. اسحانا باستىعى دا بۇگىن كىلتىن ۇمىتپاۋعا ۋاعىدا بەرىپتى. ءبىزدىڭ كوڭىلدەنە سويلەسىپ، اسىعا باسىپ كەلە جاتقانىمىزدا وسىنداي ءبىر قۋانىش ءۇمىتى بار.
ءبىراق جاعداي ءبىزدىڭ كۇتكەنىمىزدەن وزگەشەرەك بولىپ شىقتى. اسحانا ەسىگى اشىلعان بويدا-اق بورسىعان تۇزدى بالىق سورپاسىنىڭ ۇنامسىز ءيسى وڭمەننەن اتىپ-اق جىبەردى. اۋىر جۇمىستان ابدەن شارشاپ، اشىققان ادامدار قاباقتارىن تۇيە، تىجىرىنىپ وتىرا كەتتى. اياعىن ايقىش-ۇيقىش كرەستەپ سالعان ەسكى ۇزىن ستولدار، ءتۇيۋلى قاباقتاردىڭ اشۋىن قوستاعانداي، شىيقىلداپ قويا بەردى.
— باسە، نەعىلعان باتپان قۇيرىق دەپ ەدىم-اۋ. باياعى ءبىر تاز قالپى ەكەن عوي؟!
— وسىنىن نانى بولماي جۇرمەسىن.
— ونى دا كۇتۋگە بولادى، بۇل يتتەن.
— جوق نان بەرەدى عوي. ءبىراق قاداقتان كەم بولسا الەك سالىڭدار.
كۋحنيا جاق قابىرعاداعى اعاش قاقپاق اشىلعان كەزدە اركىمدەر ورنىنان قوزعالىپ، تاماق الۋعا بارا باستادى.
— قاراڭ قالعىردىڭ بۇگىنگى تاماعى دا ساسىق بالىق ەكەن عوي، — دەدى قانىكە كەمپىر قارا قوجالاق اياققا قۇيىلعان استى الىپ جاتىپ، مۇرنىن تىجىرىپ، — اي، قارعىس اتقان، بار نانىڭ وسى ما؟ بۇگىن ءبىر قاداق بەرەدى دەگەنى قايدا؟ مىناۋىڭ اۋىزعا ءبىر سالۋعا دا كەلمەيدى عوي.
— مۇمكىن ەكى قاداق الارسىڭ؟
— ەكى قاداق بولسا دا كوپ ەمەس، ءبىر اپتادان بەرى كورىپ تۇرعانىمىز وسى.
— وندا كۇت. مولايتىپ الارسىڭ؟
— جوق كۇتپەيمىز. بەر نانىمىزدى. بىزگە ءوزىمىز عانا ەمەس، بالالارىمىزعا دا نان اپارۋ كەرەك.
جۇرت ورنىنان تۇگەل كوتەرىلىپ شۋ ەتە قالعان ەدى، ءدال وسى كەزدە اسحانانىڭ ەسىگى ويبايلاپ اشىلدى دا، بىرەۋلەر دابىرلاي سويلەسىپ، ىشكە كىرىپ كەلە جاتتى. ءبىراق دالادان قۇيىلعان سالقىن بۋ ۇيگە ەنۋشىلەردىڭ بەت ءپىشىنىن بىردەن اڭعارتا قويمادى.
— مىناۋ ءوزى اسحانا ما، مونشا ما، ءيسى قانداي جامان ەدى؟ — دەدى قارلىعا ەستىلگەن، كەكەسىندى ءبىر داۋىس.
— اسحانا، شىراعىم. مىناۋ بىزگە دايىنداعان تاماقتىڭ ءيسى. ازىق ماسەلەسى اۋىرلاپ، كەزەك تىم ۇزارىپ كەتكەن سوڭ ناندى وسى اسحانا ارقىلى الاتىن بولعان ەدىك. ءبىراق «ۇرىنى قاراقشى ۇرلاعان» مىناۋ زاماندا بۇدان دا بەرەكە شىعارا المادىق. باتاعا قوجاسى تالاسوۆ پەن كابانوۆسكييدىڭ تالاعانى از دەپ، ءبىزدى ەندى اسحانا قوجاسى كابانوۆسكيي قوسا تالايتىن بولدى. اپتاسىنا ءبىر كورگەن نانىمىز دا اۋزىمىزعا تيمەيدى. جارما دا، جاس بالىق تا بولمايدى بۇندا. بار قورەگىمىز وسى ءبىر ساسىق بالىق. ءوزىڭ ايتقانداي ءوندىرۋشى دە ءبىز، وگەي دە ءبىز، — دەدى ەسىكتەن ىلەسە كىرگەن جانقيا اپاي.
— ساسىق تاماقتى تەك ماتروستارعا عانا ۇسىنادى ەكەن دەسەم، ەلدەگىلەردىڭ وزىنە دە وسىنى بەرەدى ەكەن عوي، — دەدى ماناعى قارلىققان داۋىس.
— ميحايل يۆانوۆيچ! الاقاي!
مەن جانكيا اپايمەن سويلەسىپ تۇرعان ادامنىڭ ميحايل يۆانوۆيچ ەكەنىن ەندى عانا تانىدىم دا، ورنىمنان اتىپ تۇردىم. بارا قۇشاقتاماق ەدىم، ءبىراق ۇلگىرە المادىم. اننا يۆانوۆنا جۋان داۋىس العاش ەستىلگەن بويدا-اق ءبىر جالت ەتىپ قالعان ەدى، بۇل جولى قۇشاعىن جازا ۇمتىلدى:
— ميحايل، ميشۋتكا، سەنبىسىڭ، ۇلىم!
بەت-اۋزىن شاشىمەن تۇتاسا، قىزىل-كۇرەڭ، بۇيرا ساقال جاۋىپ كەتكەن مۇگەدەك ماتروس قولتىعىنداعى قوس بالداعىمەن ەدەندى تاق-تۇق ەتكىزىپ، اننا يۆانوۆناعا قارسى ءجۇردى.
— مام!..
— ۇلىم!..
انا مەن بالا وسىدان وزگە تىلگە كەلمەستەن، ءبىرىن-بىرى اڭساعان قۇشاققا قىستى. بۇعان دەيىن ەشقاشان ايەلگە ءتان السىزدىك كورسەتپەگەن قايراتتى انانىڭ ۇلكەن كوگىلدىر كوزدەرىنەن مولدىرەگەن ىستىق جاس تامشىلارى ىرشىپ-ىرشىپ كەتتى.
— ميشۋشام مەنىڭ!
اننا يۆانوۆنانىڭ وسى جالعىز اۋىز سوزىنەن انالىق جۇرەكتىڭ الۋان ماحابباتىن اڭعارۋعا بولاتىن ەدى، كۇرەڭ بۇيرا ساقالدى مۇگەدەك ماتروس تا جاس نارەستەدەي ەركەلەدى.
— مام!..
— لازارەتكە تۇسكەننەن كەيىن حات جازباعانعا قورقىپ ەدىم، امان با ەدىڭ، قىمباتتىم؟!.
اڭساعان انانىڭ بار نازارى ءوز ۇلىنىڭ جۇزىندە. بىرەسە شىيىرشىقتانعان ساقالدى بەتىن الاقانىمەن قاعىپ قويادى، بىرەسە كەمەرىنە «بالتىق فلوتى» دەپ جازىلعان دوڭگەلەك كارتۋزىنا ماساتتانا قارايدى. كارتۋزدان شىعىپ تۇرعان التىن بۇيرا كەكىلىن مەيىرلەنە يىسكەيدى. كەۋدەسىندەگى كرەستەردى وڭ قولىنىڭ ساۋساقتارىمەن ۇبەكتەي ۇستاپ كۇلەدى. انا كوزى ەندى ۇلىنىڭ اياعىنا توقتادى دا، مانادان بەرى قۋانىش كۇلكىسىنە بالقىپ تۇرعان جايدارى ءجۇزى قۋاڭ تارتا بەردى. قاراشىقتارىنا دا ايانىش پەن اشۋ ۇيالاپ الدى:
— بەرىپ كەلدىم دە، — انا اۋىر كۇرسىندى، — مىناۋ تەمىر كرەستەر...
— يا، انا، — ميحايل يۆانوۆيچ كەۋدەسىندەگى ءۇش كرەستىڭ ءبىرىن ۇستاپ كۇلدى. جاپون سوعىسىندا مىناۋ ەكى كرەست اياعىمدى ءسال اقساتىپ قانا قويعان ەدى. سول اياقتى وسى ءبىر سوڭعى كرەسكە اۋىستىرۋعا تۋرا كەلدى...
— ءتاڭىرىم، سەنەيىن بە، جوق پا، مىناۋ كارى كوزگە، ءا؟ — دەدى ەكى قابىرعاسى تىلىك، شوشاق سۇر بورىك كيگەن، وسى بورىكتىڭ تۇسىنە ەلىكتەگەندەي ساقال-شاشى دا كوكشىل تارتقان سۇر شينەلدىنى قۇشاقتاپ تۇرعان قاراۋىلشى قاريا ماكار ستەپانوۆيچ حاريتونوۆ، — كانى، وتىرىڭدارشى، سەن وڭ قولىمدى بەردىم دە، ءا؟!
اسحاناداعىلار ەكى سولداتتى قاۋمالاپ وتىرا كەتتى، اركىمدەر-اق ءتىل قاتپاستان، باس يزەسىپ امانداسىپ جاتىر. ەندىگى اڭگىمەنى وسى ەكى مۇگەدەكتىڭ ءوز اۋىزدارىنان تىڭداعىسى كەلەتىن ءتارىزدى، سۇراقتى كوزدەرمەن قاراي قالىپتى. بىرەۋلەر اياقسىز مۇگەدەكتەردى مۇسىركەي كۇرسىنسە، ەندى بىرەۋلەر ءوز تۋمالارىمىز دا وسىلاي قايتار ما ەكەن دەپ كۇرسىنەدى.
— يا، ۇلىم، قولىڭدى قاي جەرگە قالدىردىڭ؟ — دەپ سۇرادى، ۇندەسپەي ءبىراز وتىرعاننان كەيىن، ماكار قاريا ءوز ۇلىنا بۇرىلىپ.
— پولشانى باسىپ العان نەمىستەر مەنىڭ قولىمدى دا الىپ قالدى عوي.
ال، ماتروس، سەن شە؟ — ماكار قاريا اۋىر كۇرسىنىپ، ميحايل يۆانوۆيچقا بۇرىلدى، — كانە، سەن قاي تەڭىزگە تاستادىڭ؟
— قايدا دەيسىز بە؟ — ميحايل يۆانوۆيچ توڭىرەگىندەگى ادامداردى زەرتتەگەندەي تۇگەل شولىپ ءوتتى دە، پاتشا سۋرەتىنە قاراپ ءبىر كۇلىپ، داۋسىن باياۋلاتا، اقىرىن سويلەدى، -نەمىستەر بالتىق جيەگىنە تاپ بەرگەندە ءبىزدىڭ وعىمىز تاۋسىلىپ قالعان بولاتىن. وسىنىڭ ىشىندە وق بار شىعار دەپ پەتروگرادتان جاڭا عانا جەتكىزىلگەن جاشىكتەردى اقتارىپ ەدىك، كىل پاتشا مەن قۇداي سۋرەتى ەكەن. لاقتىرا بەردىك، لاقتىرا بەردىك. ءبىراق، وعان توقتالار نەمىس جوق. جاۋ كورابلى قاماي باستادى. قابىرعامىزعا جاناسا بەرگەن ءبىر كورابلدى تەۋىپ كەپ جىبەردىم، يكوننان دا، پاتشا سۋرەتىنەن دە مەنىڭ سىيراعىم كۇشتى مە دەيمىن، جاۋ كەمەسى اۋدارىلا جونەلدى. سىيراعىم دا سۇڭگىپ بارادى ەكەن، ۇستاپ ۇلگىرە المادىم. «ەكىنشى ءبىر بارعاندا الارمىن» دەپ تاستاپ كەتتىم، قاريا...
— ميحايل يۆانوۆيچ، ماناعى لاقتىرعاندارىڭىز دا سۋعا كەتتى مە؟ — ارمان اعاي سۇيىكتى ۇستازىنىڭ قۇلاعىنا سىبىرلادى، — تۇنشىققان شىعار، ءا؟
— پاتشا سۋرەتىن سۇرايسىڭ با؟ — ميحايل يۆانوۆيچ ساقتىق ەتكەن ادامداي، جان-جاعىنا تاعى دا ءبىر قاراپ، جوتەلىپ الدى دا ارمان اعايعا كوزىن قىستى، — قىسىلعان سوڭ قايتەسىڭ. تۇنشىعادى دا...
— ەح، باتىرلار، — ماكار قارت وڭ قولىن ءبىر سىلتەدى دە ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلدى، — سەندەردى دە ەركەك دەپ، قولدارىنا قۇرال بەرىپ!..
اشۋلى قاريانى وسى ءبىر سەكۋندتا ءبىر ادامعا ۇقساتسام دا، ءدال كىمگە ۇقساتقانىمدى ەسىمە ەش تۇسىرە الماي-اق قويعان ەدىم. كەيىننەن ويلاسام لەرمونتوۆتىڭ «بورودينوسىنداعى» كۋتۋزوۆ سولداتىنا ۇقساتقان ەكەنمىن. «بورودينونى» مەن ەڭ العاش نادەجدا پەتروۆنانىڭ اۋزىنان ەسىتكەن بولاتىنمىن. ءقازىر ءبىزدىڭ الدىمىزدا سول ولەڭنىڭ باس كەيىپكەرى:
...دا، بىلي ليۋدي ۆ ناشە ۆرەميا،
نە تو، چتو نىنەشنەە پلەميا:
بوگاتىري — نە ۆى...»
دەپ، كۋتۋزوۆ باستاعان ورىس باتىرلارىنىڭ ءساتتى ساپارىن كەيىنگى نەمەرەلەرىنە بايانداپ تۇرعان ءتارىزدى.
— كەشىرىڭىز، قاريا، — ميحايل يۆانوۆيچ اناسىنا ۇقساعان ۇلكەن كوگىلدىر كوزدەرىن جالت ەتكىزىپ، ماكار قارتقا قارادى، — بۇل ساتسىزدىككە ورىس سولداتى ەمەس، ورىس پاتشاسى كىنالى. حالىق قولداماعان، وتاندىق ماقساتقا ارنالماعان وتارشىلدىق سوعىس ءارقاشان وسىنداي ساتسىزدىككە ۇشىرايدى...
— وتارشىل ما، جوق پا، وندا مەنىڭ ءىسىم جوق. سوعىس بولعان سوڭ ءبارىبىر. ءبىراق، ماسەلە قۇرالدا، — بۋرىل ساقالدى كارى سولدات، ماتروستىق ءسوزىن اياقتاتپاي، اشۋلانا سويلەدى، — اكە، ءسىز «سەندەردى دە ەركەك دەپ، قولدارىڭا قۇرال بەرىپ» دەپ نامىستاناسىز. ءبىز قولىمىزدى قۇرالعا جەتكىزە الماي قور بولدىق قوي. ءۇش ادامنىڭ ورتاسىندا ءبىر ۆينتوۆكا. قۇرالسىز سولدات جاۋعا قالاي توتەپ بەرەدى. ەسىتپەدىڭىز بە، الگى ءسوزدى. يمپەراتور نيكولاي بىزگە قۇرال ورنىنا قۇداي سۋرەتىن جىبەردى عوي...
— ەكىنشى سۋ-سي-ما دەسەڭشى، — ماتۆەي ستەپانوۆيچ اۋىر جۇدىرىعىن ءتۇيىپ الىپ، ستولدى قويىپ جىبەردى، — ەح، دارمەنسىز گوسۋدار. يمپەراتور تاعى دا. ەح پەتر، پەتر. مىنە، پاتشا بولسا سەندەي بولسىن دا، ۇلى پەتر! قارعىس اتسىن مىناۋ دارمەنسىزدى!..
— ءدال وسى جولى، — ميحايل يۆانوۆيچ، سالقىن بۋدان دىمقىلدانىپ، كوگەرە باستاعان پاتشا سۋرەتىنە قاراپ سىقىلىقتاپ كۇلدى، — نيكولەشكا اعاي دا تىم بوزارىپ كەتكەن ەكەن، كەشىكپەي قارعىس اتاتىن-اق شىعار. بۇكىل پەتەربۋرگ، موسكۆا حالقى تۇگەل باس كوتەرۋدە. مەن اياعىمدى باكۋ لازارەتىندە كەستىردىم عوي. كەشەگى توعىزىنشى يانۆار كۇنى ونداعى مۇنايشىلار دا ۇلكەن ەرەۋىل جاسادى.
— شىراعىم، — كۇنى بويى كەزەك كۇتىپ وتىرعان قانىكە ميحايل يۆانوۆيچتىڭ جانىنا جاقىنداي ءتۇستى، — بۇل سوعىسىڭ بىتە مە، شىراعىم؟
— انا، — ميحايل يۆانوۆيچ باسىن يزەپ كۇلدى، — بۇل سوعىستى نە ابدەن جەڭبەي، نە ابدەن جەڭىلمەي بىتىرمەيمىز دەيدى عوي.
— ونى ايتاتىن كىم، شىراعىم.
— ونى ايتاتىن،— ماتروس قولىنداعى بالداعىمەن پاتشا سۋرەتىن كورسەتتى، — مىناۋ ۇلى پاتشامىز...
— قاراعىم-اۋ، جۇرتتىڭ ءبارىن اياق-قولسىز قالدىرعاندا وعان نە تۇسەدى؟
— اياقسىز قايتسا دا ازاماتتار امان ورالسا جارار ەدى-اۋ، — دەپ جانقيا اپاي دا كۇرسىنىپ قويدى.
— ميحايل يۆانوۆيچ، — دەدىم مەن اكەم تۋرالى حابار ءبىلۋ ءۇشىن ءسوزدى وسىدان باستايىنشى دەگەن ويمەن، — ءسىز بۇرىنعى سىلتىپ باساتىن اياعىڭىزدى ەندى ءبىرجولا تاستاپ كەتكەن ەكەنسىز؟
— وقاسى جوق، بالاقاي، سىزدەرگە كەرەكتى باقىتتى ءومىردى وسى جالعىز اياقپەن-اق قۇرامىز.
«باقىتتى ءومىر قۇرامىز» بۇل ءسوزدى مەن ەڭ العاش نادەجدا پەتروۆنانىڭ اۋزىنان ەستىگەندە، كىتاپتى كوپ وقىيتىن كەلىنشەكتىڭ قۇرعاق قىيالى شىعار دەپ ويلاعان ەدىم، ەندى ميحايل يۆانوۆيچتىڭ اۋزىنان ەستىگەندە سول باقىتتى ءومىردى وسى ماتروس وزىمەن بىرگە الا كەلگەن جوق پا ەكەن دەپ قالدىم.
— ميحايل يۆانوۆيچ، — مەن ەندى اكەمدى سۇراۋعا ىڭعايلاندىم، — ميحايل...
— وي، تۋرا تۇرىڭدارشى، مۇندارى، سۇرايتىن ءسوزىم بار ەدى، — دەدى قانىكە شەشەي ماعان ەندى قايتىپ جوق بەرمەي، — شىراعىم، الگى ەرەۋىل دەگەندى ءتۇسىندىرشى.
— شەشە، — ماتروس وڭاي تۇسىندىرەتىن جەڭىل ءسوز ىزدەگەندەي ءسال ويلانىپ قالدى. — مەن قازاق ءتىل ۇمىتقان. جۇرت جۇمىس تاستاپ كوشەگە شىعادى. قىزىل تۋ كوتەرەدى. سوعىس ءبىتسىن! جىگىتتەر ۇيگە قايتسىن! نان بەر بىزگە! ساسىق بالىقتان ءىش اۋىردى. بەتىمىز ءىستى، دەيدى.
— يا، ءقايتسىن بيشارالار، ولار دا ءبىز سىياقتى بورسىعان بالىقتان ىسىپ-كەۋىپ كەتكەن شىعار، نان كورمەگەنىمىزگە تالاي كۇن بولدى. بار تاماعىمىز مىناۋ ساسىق تىران، — قانىكە كەمپىر الدىنداعى اۋقاتتى تىجىرىنا ءبىر يىسكەدى دە، كەرى ىسىرىپ قويدى، — ءاي، مالعۇندار، اكەت مىناۋىڭدى. يتكە توك!..
— نان بەر، نان!
— ۋا، جىرمالاماي تۇتاس بەر! — دەگەن داۋىستار اسحانانى جاڭادان جاڭعىرتىپ جىبەردى.
كۋحنيا ەسىگىنەن قىپ-قىزىل نارتتاي اسحانا قوجاسى قاراي بەرىپ ەدى، جۇرت ەندى ورىندارىنان تۇگەل كوتەرىلىپ، سولاي قاراي ۇمتىلدى.
— ۋا، تۋمالار، تۇسىنىسەيىكشى، بۇلارىڭ نە؟ — دەدى اسحانا باستىعى، — مەنەن نە تالاپ ەتەسىڭدەر؟!
— سەنەن نان تالاپ ەتەمىز، — دەدى ماتۆەي ستەپانوۆيچ، جۇدىرىعىمەن ستولدى قويىپ جىبەرىپ.
— تۋمالار-اۋ، بار ناندى ءبولىپ قويدىق قوي، الساڭدارشى كەلىپ.
— وتىرىك ايتاسىڭ، دوڭىز، — ماكار قاريا قولىنداعى تاياعىمەن ەدەندى ەكى-ۇش رەت ءتۇيىپ جىبەردى، — ۇياتسىز شايتان. كەلگەن ناندى ون ەسە قۇنىن الىپ بازارعا جونەلتەسىڭ. بۇگىنگى نان ەڭ كەمى ەكى قاداقتان كەلۋگە ءتيىستى ەدى. سەن بىزگە پىشاق سىرتىنداي عانا ءبىر ءتىلىم بەرەسىڭ. قالعانىن اناۋكۇنگىدەي تاعى دا بازارعا جونەلتپەك شىعارسىڭ.
— مەن ءسىزدى تۇسىنبەيمىن، قاريا، — اسحانا قوجاسى يىعىن سەكەڭ ەتكىزدى، — مىناۋىڭىز جالا عوي.
— جالانى كورسەتەرمىن ساعان!..
— ءاي، سەمەن يوسيفوۆيچ، مەن قورقايىن دەدىم سەنەن، — ارمان اعاي اسحانا قوجاسىنا تەسىلە قاراپ، باسىن شايقادى، — كىمدى الداماق ەدىڭ؟ قانشا نان الۋعا كەلىسكەنىمىز دە، قانشا نانعا قول قويىلعانى دا ماعان ءمالىم. تىرىلەي توناما جۇرتتى، تالاسوۆ ەرتەڭ مىناۋ ءبىر ءتىلىم ءۇشىن ەكى قاداق ناننىڭ اقشاسىن ۇستايدى بۇلاردان، بىلەسىڭ بە سەن؟
— تۋما-اۋ وسىنىڭ ءوزى ەكى قاداق. ۇنى جامان، ءوزى شالا پىسكەن. اۋىر كەلەدى.
— ولشەپ كورشى مىنانى. وسىنىڭ قاداقتى بىلاي قويىپ، جارتى قاداق تارتسا، ءبىز ءبارىن ساعان سىيلايىق. اس بولسىن!
— ولشەۋىش جوق بۇل جەردە.
— جارايدى ولشەگىڭ دە كەلمەيدى ەكەن. سەن ولشەمەسەڭ، ءبىز ولشەرمىز. سەن وسى ەكى كۇننەن بەرى كىلتىڭدى تابا الماي-اق قويىپ ەدىڭ. سارايىڭداعى ۇندى دا سورىپ جاتپا؟ اششى، بارىپ الايىق!
— دىكەڭدەمە جىگىت، — اسحانا باستىعى قىزاراڭداپ اشۋلانا ءتۇستى دە، كىبىرتىكتەي بەردى، — قانشا قاپ سالساڭ، سونشا تۇر. ەندى ءبىر جارتى ساعاتتان كەيىن الۋىڭا بولادى. مۇندا ءبىر ەسەپ بار ەدى، ءبىتىرىپ تاستايىن. الىڭدارشى ءوزىن. جاقسىلىق ەتەمىن دەپ ءجۇرىپ، جالاعا قالارمىن. ءبىراق، سارايىمدى شانداتپاي، كازارمالارىنا اپارىپ...
— سەن تاعى دا قىيقاڭداي باستادىڭ، — ارمان اسحانا قوجاسىنا بۇل جولى ءبىر كۇدىكپەن قارادى، — جارتى ساعاتىڭدى قوي، ءجۇر ءقازىر. ءاي، جىگىتتەر، اناۋ ءبىر ءتىلىم ناندى دا الا شىعىڭدار، ولشەپ كورەلىك.
جۇرت تۇگەل دۇرلىگە كوتەرىلدى.
— جانقيا، — اننا يۆانوۆنا جانقيا اپايعا بۇرىلدى، — مىناۋ قاپتى ساعان قالدىرايىن، ۇلەسىمدى وسىعان سالىپ ءوز ۇيىڭە اپارىپ قويارسىڭ. مەن ۇيگە قايتايىن.
— جارايدى، ءبىراق، — جانقيا اپاي تاڭدانا قارادى. — ميحايلعا نە تاماق بەرەسىز؟
— بۇگىندىك تاماق وزىمدە بار، — دەدى ميحايل يۆانوۆيچ.
ءبىز ميحايل يۆانوۆيچقا ىلەسىپ، اننا يۆانوۆنانىڭ ۇيىنە قاراي اياڭدادىق. اسحانا سكلادىنىڭ سىرت جاعىنداعى ەسىگى اشىق تۇرعانداي كورىنىپ ەدى، كەنەت سىقىر ەتىگى جابىلدى دا، قاراكولەڭكەدە ءبىر نارسە جىلجىپ بارا جاتقان تارىزدەندى. ەڭكەيىپ قاراسام ات-شانا ەكەن. ويدا ەشنارسە جوق، جۇرە بەردىم. وسىنىڭ ارتىنشا سكلاد ماڭىنان ايقاي-شۋ كوتەرىلدى. تىڭداي قالدىق.
— ويباي-اۋ، مىناۋ قاپتاعى ۇننىڭ تەڭ جارتىسى جوق. اۋەلدەن وسىلاي ما ەدى؟
— مىناۋ دا جارتى قاپ!
— Ay، وزدەرى تاس بولىپ قاتىپ قالىپتى عوي، شانالارىڭ ويىلىپ، سۋعا تيگەن بە؟
— قايداعى سۋ، تۇندە ءوز قولىمىزبەن وسىندا جىينادىق. قاپتاردىڭ ءبارى تولىق بولاتىن. سۋعا تيگەنى دە جوق ەدى عوي، — دەيدى ماتۆەي ستەپانوۆيچ.
— ۋا، وڭباعان قاپتەسەر. بۇعان دا ءتۇسىپ ۇلگىرگەن ەكەنسىڭ عوي. كىلتىڭدى تابا الماي قىيقاڭداۋىندا ءبىر سىر بار ەدى-اۋ. ايت شىنىڭدى. قايدا جىبەردىڭ؟
— وتىز قابىڭ بار ما؟ بار! مەن سەنەن ولشەپ العانىم جوق. نە شاتاسىپ تۇرسىڭ؟
— مەن ساعان كورسەتەرمىن شاتاسقاندى!..
— ميحايل يۆانوۆيچ، — دەدى مانادان بەرى جان-جاعىنا جالت-جۇلت قاراپ كەلە جاتقان بۋرىل ساقالدى سولدات ماتروستى شىنتاعىمەن قاعىپ، — ەگەر مەنىڭ بارلاۋ: شىلىق كوزىم قاتەلەسپەسە، اناۋ جۇمىسشىلاردىڭ استىعىن ۇرلاپ بارا جاتقان ءدال وسى شانالى. ۇرى يتتەي قاراڭعى كوشەگە جالتارۋىن كوردىڭ بە؟ الگىدە اناۋ سكلادتىڭ سىرتىنداعى ەسىكتەن ءبىر نارسە تيەپ شىقتى.
— مۇمكىن. بۇل اسحانا قوجاسىنىڭ ۇپايلاسى شىعار. ال، قاراڭدار!..
ميحايل يۆانوۆيچتىڭ ەندىگى ءسوزىن تىڭداپ تا جاتپادىق، سەرەجا ەكەۋمىز شانانىڭ الدىن وراي، جۇگىرە جونەلدىك. ەكىنشى كوشەدە بىزگە ءادىل، اسقار، ساشا ۇشەۋى كەزدەستى. ولار ءار كۇن كەشكى جۇمىستان كەيىن ءبىزدى وسى ماڭدا كۇتەتىن-دى. بەس بالا جۇگىرە سويلەسىپ تۇسىنىستىك تە، ايدىننىڭ كوكشە مۇزىنا تۇسەر اۋىزدان شانانى توسىپ الدىق. شانا تايانا بەرگەندە مەن ويباي سالىپ قاشا جونەلدىم. قالعان بالالار ارتىمنان قار لاقتىرىپ، قۋىپ بەردى.
— اعا، اعا، قۇتقارىڭىزشى، — دەپ شاناعا جاقىنداي بەردىم.
— كەل وتىر، — دەدى شاناداعى تۇماقتى ادام ارتىنا جالت قارادى دا.
مەن برەزەنتپەن جابىلعان شاناعا بارا قۇلاعان ەدىم. جامىلعى استىندا ۇن دا، نان دا بار ەكەنىن ابدەن بايقادىم دا، قۋعىنشىلارعا جۇدىرىعىمدى ءتۇيدىم. بۇل «شىن سولاي بولىپ شىقتى، تەز جەتىڭدەر» دەگەن بارلاۋ اقپارى ەدى. «قۋعىنشىلار» ماعان وشىككەنسىپ باستىرمالاتا جۇگىردى. تۇماقتى قانشا قامشىلاسا دا قاراگەر ات قارا جەرگە كەزدەسىپ قالعان اۋىر شانانى بىردەن جۇلىپ اكەتە الماي اياڭداي بەردى. ءتورت بالا تايانىپ تا قالدى، تۇماقتى ەندى دەلبەنى ماعان ۇستاتىپ، ءوزى شاناعا جابىسقان بالالارعا ۇمتىلدى. ۇيىرىلگەن شىبىققا قاراماستان ءتورت بالا وڭ جاق قابىرعاعا ۇيمەلەي قۇلادى، شانا قىيسايىپ كەتتى دە، تۇماقتى قۇلاپ ءتۇستى. ەندى بايقاسام قاسقىربايدىڭ الىپساتار ءىنىسى ازعىرباي ەكەن.
— ءشۇۋ-اي، ءشۇۋ!
مەن قاراگەردىڭ ساۋىرىنا قامشى ءۇيىرىپ — شۇۋ-شۇۋلەي بەردىم. قايراتتى جىلقى اۋىر شانانى قارا توپىراقتان جۇلا تارتىپ، زورعا شىعاردى دا، كوكشە مۇزدان جورتاقتاي جونەلدى.
— توقتا، ءاي بالام، توقتا...
ارتىما جالت قاراسام، بالالاردى قايىرىپ تاستاپ، ازعىرباي دا بورساڭداپ، جۇگىرىپ كەلەدى ەكەن.
— ازەكە، قوش بولىڭىز. قامىس بازاردان ءبىر-اق كەزدەسەرمىز! —دەدىم دە، اتراۋ ايدىنىنىڭ كوكشە مۇزىمەن تارتا وتىرىپ، اسحانا الدىنان ءبىر-اق توقتادىم.
— ۋا، بۇ قايسىڭ، تاعى دا ۇرلاۋعا كەلدىڭ بە؟ — دەدى قاراكولەڭكەدە توقىلداعىن توق-توق سوعىپ تۇرعان ماكار قارت، — بۇل جولى قۇتىلا الماسسىڭ!
— اتا، ۇرلاۋعا كەلگەنىم جوق، ۇرلاتقان ازىعىڭدى الىپ كەلدىم.
— ءاي، سەن داۋىلمىسىڭ؟
— يا، اتا، داۋىلمىن.
سكلاد ماڭىنداعى توپ ەندى دابىرلاسا سويلەسىپ، شاناعا قاراي ويىستى...
XXVI تاراۋ. «ءولدى اقىن، ار تۇتقىنى»
...ميحايل يۆانوۆيچ بىزگە باكۋدەگى مۇنايشىلار قوزعالىسىنان ءبىر ۇشقىن الا كەلگەن ەدى. سول ۇشقىن جەرگىلىكتى ءومىردىڭ اشىنعان لەبىمەن ۇرلەنە-ۇرلەنە جالىنعا اينالىپ بارا جاتقان ءتارىزدى. وتكەن ايدىڭ ەكىنشى جارىمىنان باستاپ اتراۋ ماڭىنداعى بالىق باتاعالارى مەن رەمونت بازاسىنداعى جۇمىسشىلار ءجيى-جيى باس قوساتىن بولىپ العان-دى. راس، و باستا ەل اۋزىندا: «جۇمىس ساعاتى ازايتىلسىن، ازىق مولايتىلسىن!» دەگەن ەكى-اق اڭگىمە بولاتىن. ءقازىر بۇل دامىي-دامىي بارىپ: «سوعىس توقتاتىلسىن، پاتشا ۇكىمەتى قۇلاتىلسىن!» دەگەن ساياسي ۇرانعا اينالىپ كەتتى. وسىنداي ۇراندى تالاپتار جازىلعان ليستوۆكالار ءار كوشەدەن كورىنىپ قالا بەرەتىن بولدى. ەندى ەكى جاق ەگەسە-ەگەسە كەلىپ شەشۋشى كۇرەسكە ءبىرجولا تىكتەسىپ العان ءتۇرى بار. كەلەشەك ايقاستى قولداۋشىلار سانى دا كۇن ساناپ ءوسىپ كەلەدى. تەك ەگدە جۇمىسشىلار عانە ەمەس، و باستا: «انانى اپارا عوي، مىنانى كوشىرە عوي...» دەگەن ەلەۋسىز تاپسىرمالاردى عانا ورىنداپ جۇرگەن ەرەسەكتەر توبىنىڭ ءبىرقاتارى-اق دايىندالىپ قالعان سەكىلدى. ءقازىر ءبىز استراحاننان ارمان اعايمەن ىلەسە كەلگەن «پرولەتاريي» مەن «شترەيكبرەحەردىڭ» شاي ەمەس، تەرەڭ ماعىنالى ءسوز ەكەندىگىن دە ءتۇسىنىپ الدىق. كەيىنگى كەزدە بىر-بىرىمىزگە «سالەم، ساعان پرولەتار!» دەپ امانداساتىندى شىعاردىق. پرولەتاريات دەگەن اتاۋدى ماقتانىش ەتەمىز. وندا ءبىر جەڭۋشى كۇش جاتقانىن دا سەزەمىز. ميحايل يۆانوۆيچ كەلگەننەن بەرى سوزدىك قورىمىز تاعى دا مولايا ءتۇستى. «ريەۆوليۋسيا، سوسيال-دەموكرات، بولشيەۆيك، مەنشيەۆيك، كووپەراتور...» دەگەن اتاۋلارعا دا قۇلاعىمىز ۇيرەنىپ بولدى. ءبىراق ءبىرىنىڭ ماعىناسىن اڭعارساق، ەكىنشىسىنىڭ ماعىناسىن اڭعارا الماي قالامىز، نە ورىنسىز قولدانا بەرەمىز. ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن مەن سەرەجانى «كووپەراتور» دەپ، سەرەجا مەنى «بولشيەۆيك» دەپ اتاپ كەلگەن-دى. وندا ءبىز بولشيەۆيكتىڭ «كوپشىلىك» دەگەن ماعىناسىن دۇرىس اڭعارماي، ۇلكەندىك ماعىناسىندا قولدانادى ەكەنبىز. ال، «كووپەراتوردىڭ» قانداي ماعىناداعى اتاۋ ەكەندىگىن مۇلدە تۇسىنبەيتىنمىن. ايتەۋىر ميحايل يۆانوۆيچتىڭ ءوز اۋزىنان ەسىتكەن سوڭ دۇنيەدەگى ەڭ ءبىر قىمباتتى سوزدىك شىعار دەپ ويلايتىنمىن.
ميحايل يۆانوۆيچ جۇما كۇنى كەلگەن بولاتىن. سول ءتۇنى ءبىزدى اتراۋ ماڭىنداعى باتاعالارعا، رەمونت بازاسىنا جۇگىرتىپ الدى. كورشى باتاعالارداعى ودىربايعا دا، يۆان پەتروۆيچكە دە، اشىمگە دە، تىلەككە دە حابار بەردىك تە كەرى ورالدىق. سەمبىنىڭ كەشىنە بارعان ەدىك، التى باتاعا مەن رەمونت بازالارىنىڭ ۋاكىلدەرى ميحايل يۆانوۆيچتىڭ ۇيىنە تۇگەل جىينالا قالدى. وتكەن كۇنگى ءۇن تۋرالى جانجالدى بۇگىن زورعا اياقتاپ، ارمان اعاي كەش كەلدى.
— يا، كووپەراتور دوستىم، كەلدىڭ بە، — ميحايل يۆانوۆيچ ارماننىڭ قولىن قىسىپ كۇلدى، — استىعىڭدى دۇرىس ءبولىپ بەردىڭ بە؟
— جاقسى، جولداس بولشيەۆيك. استىقتى دا، ناندى دا اناۋ وڭباعاننان ءوندىرىپ الىپ، جۇرتقا ءبولىپ بەردىم، — دەدى ارمان.
شاي ۇستىندە ميحايل يۆانوۆيچ ەلدەگى جۇمىسشىلاردىڭ حال-جايىن سۇراپ الدى دا، سودان كەيىن مايداندا ءوز باسىنان وتكەن ۋاقىيعالاردى اڭگىمەلەدى. قىزا-قىزا بارىپ سوعىستىڭ كىمگە پايدا، كىمگە زىيان ەكەندىگىن، ەل باسىنداعى اۋىر حالدەردى ءبىر شولىپ ءوتتى.
— سولاي، سولاي، — جانقيا اپاي باسىن شايقاپ، اۋىر ءبىر كۇرسىندى دە، ميحايل يۆانوۆيچقا قارادى، — نە ىستەۋ كەرەك؟
تەك جانقيا اپاي عانا ەمەس، ستول باسىندا وتىرعانداردىڭ ءبارىنىڭ دە سۇراقتى كوزدەرى ميحايل يۆانوۆيچتىڭ جۇزىنە ۇڭىلە قالعان ەكەن. جۇرت ەندى باياعى ءبىر «كىم ايىپتىنىڭ؟» جاۋابىن ءبىرجولا شەشىپ، ءقازىر «نە ىستەۋ كەرەك؟ دەگەن سۇراقتى قولعا العانداي، سول سۇراقتىڭ جاۋابىن ميحايل يۆانوۆيچتىڭ جۇزىنەن ىزدەيتىندەي.
— يا، نە ىستەۋ كەرەك؟ بۇل سۇراققا لەنين بولشيەۆيكتىك «يسكرادا» وسىدان ون التى جىل بۇرىن مىناداي كەڭەس بەرگەن ەدى، — ميحايل يۆانوۆيچ سويلەمىن اياقتاماي ورنىنان كوتەرىلدى دە، بىزگە بۇرىلدى، — داۋىل، سەرەجا ەكەۋىڭ دالاعا شىعىپ، كوشە بويىندا بولىڭدار. مەنى سۇراعاندارعا «ۇيدە جوق» دەڭدەر، جاراي ما؟
— ماقۇل، ميحايل يۆانوۆيچ.
كوپتەن بەرى كوكىرەكتە ءبىر ءزىل بولىپ كەلە جاتقان «كىم ايىپتىنى؟» ىسىرا تاستاپ، ەندى سونىڭ ورنىنا ءوزى تۇرىپ العان «نە ىستەۋ كەرەكتىڭ؟» جاۋابىن ميحايل يۆانوۆيچتىڭ ءوز اۋزىنان تىڭداۋعا قۇمارتقان ەدىك. ءبىراق سۇيىكتى ادامىمىزدىڭ ءتىلىن قايتارا المادىق تا، دالاعا شىقتىق. ول ءتۇنى اسپان قاباعى اشىق بولاتىن. كوگىلدىر كوك كۇمبەزىنە جۇلدىز بىتكەن تىم-اق ءجيى تىزىلە قالىپتى. قۇلاعىما شالىنعان الگى ءبىر «يسكرا» دەگەن اتاۋدى ءجيى-جيى قايتالاپ، اسپانعا قاراپ ەدىم، باياعى، «باعىتشى جۇلدىز» بۇل جولى دا جارق ەتە قالدى.
— يسكرا، يسكرا؟ يسكرا دەگەن نە ەدى وسى؟
— يسكرا دەگەن يسكرا، وت ۇشقىنى، — دەدى سەرەجا.
— ءتۇۋ، ەسىمە تۇسىرە الماي كەلە جاتسام وت ۇشقىنى ەكەن عوي، — مەن كۇلىپ جىبەردىم، — ال، مۇنايشى دەگەن نە؟
— مۇناي دەگەنىڭ جەردەن شىعارىلاتىن ماي، كەروسين دە سول مۇنايدان الىنادى دەيدى.
— جوق، مەن مۇنايشىنى سۇرايمىن، مۇناي مەن كەروسيندى ءوزىم دە بىلەمىن، — دۇرىسىندا مەن مۇنايدى دا، كەروسيننىڭ سول مۇنايدان الىناتىنىن دا بىلمەيتىنمىن، ءبىراق باياعى «ءوزىم بىلەمدىگىم» ءدال وسى جەردە تاعى دا توبە كورسەتە باستاعان ءتارىزدى، — مۇنايشى دەگەن نە ول؟
— بالىقشى دەگەن نە؟
— بالىقشى دەگەن بالىق اۋلاۋشى.
— مۇنايشى دەگەن مۇناي شىعارۋشى.
— مۇنايشى دا پرولەتاريات پا؟
— پرولەتاريات بولعاندا قانداي. باكۋ مۇنايشىلارى پاتشا ۇكىمەتىنە قارسى باس كوتەردى دەپ ميحايل يۆانوۆيچ ايتا كەلدى عوي.
— باكۋ قاي جاقتا؟
— مىنا تۇستا! — دەدى سەرەجا قولىن «باعىتشى جۇلدىزعا» قاراي سوزىپ.
مەن «باعىتشى» جۇلدىزعا جاڭادان نازار اۋداردىم. بۇل جولى ونىڭ جارىعى ماناعىدان دا گورى ايقىن كورىندى. «باكۋ مۇنايشىلارىنىڭ بىزگە باعىت سىلتەپ تۇرعان ساۋلەسى ەمەس پە ەكەن، بۇل جۇلدىز؟» دەپ تە ويلادىم. ەندى «نە ىستەۋ كەرەككە؟» كەڭەس بەرگەن ماناعى ءبىر اقىلشى ادامنىڭ اتىن ەسكە تۇسىرمەك بولعان ەدىم، ۇمىتىپ قالعان ەكەنمىن.
— لe، لەني، لەنا، — دەپ كۇبىرلەي بەردىم.
— نە ايتىپ كەلەسىڭ؟
— لەنا دەگەن نە؟ — دەپ سۇرادىم.
— لەنا دەگەن وزەن بولۋعا ءتيىستى.
— سوندا «نە ىستەۋ كەرەك؟» دەگەن سۇراققا وزەن كەڭەس بەرگەن بە؟
— ءاي، پرولەتار، پرولەتار، — سەرەجا كۇلىپ الدى، — لەنا ەمەس، لەنين دەدى عوي. لەنين دەگەن ادام اتى بولۋعا ءتيىستى.
— لەنا دەگەن سىياقتى ەدى، — مەن ۇيالىپ قالدىم، — ال، جارايدى، سەنىڭشە-اق بولسىن. سوندا لەنين دەگەن كىم؟
— ايتا المايمىن. ايتەۋىر جۇمىسشىلاردى جاقتايتىن، مەيرىمدى ادام شىعار.
— دۇرىس ايتاسىڭ. ءدال سولاي شىعار. سەرەجا، سەن قالاي ويلايسىڭ، ميحايل يۆانوۆيچتى وقىتقان سول كىسىنىڭ ءوزى بولىپ جۇرمەسىن؟
— مۇمكىن، سولاي بولۋى...
بۇگىنگى تاماعىمىز دا تۇزدى بالىق بولعان-دى. ءتىلىم اۋزىما سىيماي شولدەپ بارامىن. سۋ ىشەيىن دەدىم دە ۇيگە كىردىم. بۇل انگىمەنىڭ اسا ءبىر قىزعان كەزى بولسا كەرەك. ەسىكتى اشىپ جىبەرگەنىمدە ميحايل يۆانوۆيچتىڭ: «لەنين ءبىزدى قۇرالدى كوتەرىلىسكە شاقىرادى...» دەگەن قويۋ داۋىسىن قۇلاعىم شالىپ قالدى. وتىرعان جۇرت الدەنەگە ىڭعايسىزدانعانداي تۇگەل ماعان قاراستى. ميحايل يۆانوۆيچ تا اڭگىمەسىن كىلت دوعاردى. سۋدى دەرەۋ ءىشتىم دە، دالاعا جۇگىرە شىقتىم.
— نە ايتىپ جاتىر ەكەن. ەسىتتىڭ بە؟ — دەدى سەرەجا.
— ەسىتتىم. بىلەسىڭ بە، — مەن سەرەجاعا، ودان كوپ بىلەتىن ادامداي ماردىمسىي قارادىم، — لەنين ءبىزدى قۇرالدى كوتەرىلىسكە شاقىرادى.
— قۇرالدى كوتەرىلىسكە، — سەرەجا كۇلدى، — تۋرا لەنيننىڭ وزىمەن تىلدەسكەن ادامداي سويلەيسىڭ عوي، دوستىم. «قۇرالدى كوتەرىلىس» دەگەن نە ول؟
— قۇرالدى كوتەرىلىس پە، — مەن ويلانىپ تا، ۇيالىپ تا قالدىم، — سوعىس شىعار.
— كىممەن سوعىس دەيدى ەكەن لەنين؟
— يا، باسە، كىممەن سوعىسامىز؟
ەكەۋمىز بىر-بىرىمىزگە قاراستىق.
— ءجۇر، سۇرالىق!..
...سوعىس سوزىلعان سايىن ازىق-تۇلىك ماسەلەسى بۇرىنعىدان دا گورى قىيىنداپ، ەل تۇرمىسى كۇن ساناپ اۋىرلادى. مايدانداعى قاتتى قىرعىن حالىق قاباعىن ابدەن تۇيىلدىرە ءتۇستى. ەندى قارالى حابارلار قازاق بالىقشىلارىنىڭ بوساعاسىن دا قاعا باستادى. وسىدان ءۇش جۇما عانا بۇرىن ءادىلدىڭ اعاسى تۇتقىندالىپتى، اسقاردىڭ اكەسى جاۋ بومباسىنان قازالاندى دەگەن قاسىرەتتى حابار ەستىگەنبىز، ارادا بىرنەشە كۇن وتپەي-اق ءوز اكەمدى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ تۇرمەگە جاپقاندىعى تۋرالى حات الدىم. مۇمكىن، قاسقىرباي نامىسىن جوقتاۋشىلار ىزدەپ تاپقان شىعار اقىرى.
بەس مۇڭدى ول ءتۇنى ءادىلدىڭ ۇيىندە قونۋعا بارعان ەدىك. تەرەزەسىن توبەدەن شىعارعان شەگەن تام ءبىزدىڭ حاسىرەتىمىزدى دە اۋىرلاتىپ، ءجابىرشىل توپقا قارسى وشپەندىلىگىمىزدى دە مولايتا ءتۇستى. قىيىنى قاشقان ەسكى ەسىكتى زورعا اشىپ، ءبىز ىشكە كىرگەندە شىنىسىز ۇشتىك شام لىپ ەتتى دە، وشە قالدى. جەر ءيسى اڭقىعان شەگەن ءۇيدىڭ ءىشى تاستۇنەك بولدى دا كەتتى.
— بار بول، تۇگى، بار بولعىر، ماعان ەندى وسى ساۋلەنى دە كوپسىندىڭدەر مە، مۇندار؟! — دەدى پەش تۇبىندە ىشقىنا جوتەلىپ جاتقان زاۋزا شەشەي. - اجار-اۋ، قاراعىم، جارىق وتسەڭشى، قاقىراتىن قاڭىلتىرىمدى كورىپ جاتايىن.
— ءقازىر، اجە، ءقازىر.
اجار قازاندىقتاعى كۇلدە كومۋلى جاتقان تەزەكتى ۇرلەي باستادى.
— الگى ءبىر بار بولعىر بالا قايدا ءجۇر، — كەمپىر اسا ءبىر قىينالا جوتەلىپ، تىم دەمىگىپ قالدى، — قاراڭعىدا ۇكىگە ءتۇسىپ كەتپەسىن، سول؟!
— ا-اجە، كە-ەلدىم عوي مەن.
— شىراعىم-اي، وسى ءبىر تۇندەلەتىپ ءجۇرۋدى قايدان شىعارىپ الدىڭ؟ ازىرگە باس كوتەرگەنىمىز ءوزىڭ ەمەس پە؟
— ا-جە، وقۋ كە-ەش ا-اياقتا-لىپ، بو-گەلىپ قا-الدىم.
— جانىڭدا بىرەۋ بار ما، قاراعىم؟
— دو-وستارىم عوي، اجە، سىز-گە كو-وڭىل ايتام دەپ كەلدى.
— ءوزىڭ سىياقتى مۇڭداستارىڭ شىعار. راحمەت، قاراقتارىم. قاراعىم-اي، — كەمپىر كۇرسىندى، — سەن تۇتتىعۋدى قويىپ كەلە جاتىر ەدىڭ. بۇگىن تاعى نە بولعان؟ اسىقپاي سويلە.
— اجە، ەسىتتىڭىز بە؟ — ءادىل سابىرمەن سويلەي باستاپ ەدى، ەندى ءسوزدىڭ العاشقى بۋىندارى بولماسا وزگەلەرىنە مۇدىرە قويمادى. — داۋىلدىڭ اكەسىن تۇتقىنعا الىپتى. سوعان رە-ەن-جىپ...
— كىم تۇتقىنعا الىپتى؟
— كىم دەيسىز، پاتشا ۇكىمەتى دە.
— قان اڭساعان قارعىس اتقاننىڭ ءوز باسىنا كەلسىن. ورىس-قازاقتىڭ قارعىسىن ارقالاعان نالەتكە تۇبىندە ءبىر زاۋال بولار...
كەمپىر تىم ىشقىنا جوتەلىپ، سويلەمىن اياقتاي الماي قويدى. قاراۋىتىپ وشۋگە اينالعان ءالسىز شوقتى قانشا ۇرلەسە دە، وڭاي جاندىرا الماي، تۇتىنگە شاشالىپ اجار دا جوتەلە باستادى.
— ايتقانداي، مەندە سپيچكا بار ەكەن عوي، — سەرەجا سىرىڭكەنى جارق ەتكىزىپ شاعىپ جىبەردى، — شامىڭىزدى اكەلىڭىز بەرى.
شىنىسىز ۇشتىك قايتادان جاعىلىپ، السىزدەۋ عانا ساۋلە پايدا بولدى. ءتورت قابىرعادان وزگە تۇگى جوق، وتە جۇپىنى ءۇيدىڭ ءىشىن ءبىر شولىپ ءوتتىم دە، مەن ەندى اجاردىڭ جۇزىنە قارادىم. جاۋدىراعان دوڭگەلەك قارا كوزدى، قىر مۇرىندى، اققۇبا، ادەمى ادام ەكەن. جەلكەسىنەن قىزىل شۇبەرەكپەن بايلاعان قارا شاشى جاۋىرىنىن جاۋىپ كەتىپتى. كەۋدەسىندە سىرتى جىرتىلىپ، ماقتاسى شىققان ەسكى كۇرتە، كويلەگىنىڭ ەتەگى دە ءورىم-ورىم. جالاڭ اياعىنا قونىشى كەسىلگەن ەسكى ەتىكتىڭ باسىن ءىلىپ الىپتى. «اتتەڭ، وسى تۇرىڭە لايىقتى كيىم كيگىزەر مە ەدى» دەپ ويلادىم مەن ىشتەن. تىلەك اعايدىڭ وتكەن ىعىس ۇستىندە ايتاتىنى دا وسى اجار بولاتىن.
— ال، قوش كەلدىڭدەر، قوناقتار، سەندەردى تۇزدالعان قاراكوزبەن سىيلايمىن. نان جوق. الا تاڭنان بارىپ ەدىك. بوسقا توڭىپ تاراستىق. قايتىپ كەلە جاتسام، اتانياز مىرزانىڭ پوليسەي ءىنىسى مەن ساندىگەرەي كەزدەسە كەتكەنى، «ءاي، سۇلۋ، نان كەرەك بولسا بىزبەن جۇرسەيشى...» دەپ ەكەۋى مازاق ەتەدى. ساندىگەرەيدىڭ بەتىنە ءبىر تۇكىرىپ، قوزعالا بەرىپ ەدىم، بالانياز بىلەگىمە جابىسا كەتتى، وڭمەنىنەن يتەرىپ جىبەردىم، شىنتاقتاي نەمە شىرق ءۇيىرىلىپ، ۇشىپ تۇسكەنى. تۇرا ۇمتىلدى. ورىستىڭ كىل جەسىرى مەنى قورشاپ الدى دا، ەكەۋىن دە ورعا وماقاستىرىپ جىبەردى.
جۇرەگىنە سىر ساقتاپ قالمايتىن اشىق جاندى، اقكوڭىل قىز بۇل سوزدەردى ماقتانىش رەتىندە ايتىپ وتىرعان شىعار-اق دەپ ەدىم، جوق، كوزىنە جاس الا مۇڭ شاققانى ەكەن عوي، ەندى ازدان كەيىن قولىنداعى توقىپ تۇرعان سەتكاسىن لاقتىرىپ جىبەردى دە، ەگىلە جىلاپ، اناسىنىڭ جانىنا قۇلاي كەتتى.
— قو-وي، ا-اپا، جى-ىلاما، — ءادىل تاعى دا ءجيى تۇتتىعىپ، ابدەن قىينالا سويلەدى، — قو-ور-لا-اۋ-شى-ىعا جا-اس-پە-ەن جا-اۋاپ بەرۋ-دىڭ ءو-وزى قو-ور-لىق دەيدى، ميحايل يۆا-نىچ. و-ول با-الا-ني-ياز-عا-اما!..
ءادىل وڭ قولىنىڭ جۇدىرىعىن تاس ءتۇيىپ جوعارى كوتەردى. ءقازىر كوز الدىندا تۇرسا بالانيازدى جۇدىرىقپەن سالىپ جىبەرۋگە دايىن. بۇگىن اجاردى مازاقتاعان بالانياز پوليسەي، وسىدان ءۇش جىل بۇرىن ءادىلدىڭ ءوزىن مازاقتاپ، ءدال قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن مىلتىق اتىپ قورقىتىپتى. ۇرەيلەنگەن بالا ۇزاق ۋاقىت ءتىلسىز ءجۇرىپ، اقىرىندا تۇتتىقپا بولىپ قالىپتى. «اشۋلانباۋعا، رەنجىمەۋگە تىرىس، بارا-بارا جازىلىپ كەتەسىڭ» دەيدى نادەجدا پەتروۆنا، ادىلگە. شىنىندا دا ءادىل اي سايىن تۇتتىعۋدان ارىلىپ كەلەدى.
— ەلدىڭ ەر-ازاماتىنان ايرىلىپ، ەگىلگەنىن نە قىلسىن، تاماق توق، كويلەك كوك، مازاق كەرەك ولارعا.
زاۋزا شەشەي قىزىنىڭ ماڭدايىنان يىسكەپ، اۋىر كۇرسىنىپ الدى دا، باسىن ءسال كوتەرىپ، الدەنەنى تىڭداي قالدى. انا جۇزىندە بۇل جولى اۋرۋ ادامنىڭ قىينالۋى ەمەس، جان اشۋىنىڭ دۇلەي داۋىلى جاتقانداي. قاباعىن ءتۇيىپ العان ەكەن، بيىك ماڭدايىنىڭ تەرەڭ اجىمدەرى جەلدى كۇنگى تولقىنداي ءجيى-جيى ىركىستەلىپ، كوز قاراشىعىندا «اتتەڭ!» دەگەن جارقىل وينايدى. سەلدىرەپ، سيرەي باستاعان بۋىرىل شاشى كوكىرەگىن جاۋىپ كەتىپتى. جۇدىرىعىن تاس ءتۇيىپ، ەرىندەرىن تىستەنىپ العان كارى انا، بىزدەن بىرنارسە تالاپ ەتەتىن ءتارىزدى.
— انە، ەستيسىڭدەر مە؟ ءبىز زار ەڭىرەپ جاتقاندا، ولار اتراۋ ايدىنىندا جورعا ۇيرەتىپ، سالتانات تۇزەپ ءجۇر.
ءبىز تۇگەل تىڭداي قالدىق. كوكشە مۇزعا قاشىر-قۇشىر ۇرعان ات تاعاسىنىڭ ءدۇبىرى ەستىلەدى. جۇگىرە-جۇگىرە دالاعا شىقتىق. ول ءتۇنى اي جارىق بولاتىن. اتراۋ ايدىنىندا جورعا جەككەن ەكى جەڭىل شانا زىمىراپ اعىپ بارادى. الدىڭعىسى بوزعىل، ارتقىسى قوڭىر كورىنەدى. بۇل اتانياز مىرزا مەن قاسقىربايدىڭ جورعالارى. كەلەسى جارمەڭكەدە جورعا بايگىسى بولادى-مىس دەپ ەستىگەنبىز. تەگى سوعان دايىنداپ جۇرۋگە ءتيىستى.
— اناۋ بوزداعى الگى ءبىزدىڭ اجاردى كەلەكەلەيتىن دوڭىز ەكەن، — دەدى ءادىل، تۇتتىقپاۋعا تىرىسا، سابىرمەن سويلەپ، — قاپ، كەرى اينالىپ قايتقانشا الدارىنان ۇكى ويىپ ۇلگىرە المايمىز-اۋ، اتتەڭ؟!
— ۇكىنى نە ىستەمەك ەدىڭ؟!
— سۋ استىنا جىبەرسەم دەپ ەدىم، ءبىر.
— ونىڭ بالانياز ەكەنىن قايدان ءبىلدىڭ؟
— بوز جورعانى ونەبويى سول ۇيرەتەتىن-دى. قارا جورعا قاسقىربايدىكى. ونى ساندىگەرەي ۇيرەتەدى.
— سۋ استىنا جىبەرىپ ۇلگىرە الماسپىز. ءبىراق جورعاسىنىڭ جىلىگىن ومىرۋعا بولادى، — دەدى سەرەجا.
— نە عىپ؟
— سوناۋ قولتىقتا جاتقان ياكورلەردى جولىنا ءتىزىپ تاستايمىز.
— تاۋىپ ايتتىڭ.
— ال، ىسكە كىرىسەلىك!
جورعالار تۇبەككە قاراي ۇزاپ كەتتى. ەندى ايدىن ماڭىندا ەشكىم كورىنبەيدى. سەرەجا ايتقان قولتىقتا قايىق كەمەلەر تۇراتىن-دى. سوندىقتان دا باتىس جاعىنا اي ساۋلەسى مول تۇسپەي، قاراكولەڭكەلەۋ بولىپ كەلەدى. شىعىس جاعى مۇز الىپ، ويىپ تاستاعان قاراسۋ؛ سول ەكى ورتادا جىڭىشكە عانا جول بار. وسى قارا كولەڭكەلەۋ جىڭىشكە جولعا ونشاقتى ياكوردى ءۇيىپ تاستادىق تا، زىتىپ بەردىك.
الىستاپ كەتكەن جورعالار اتراۋ ايدىنىنىڭ الىس تۇبەگىنەن كەرى ورالعان بەتى وقتاي زىمىراپ كەلەدى. ەكەۋى بىرىنەن-بىرى قالماستان، قاتارلاسا زاۋلاپ ماناعى جىڭىشكە يىنگە دە تاياندى. ءبىز ەسىك الدىن قالقالاعان قامىس اراسىنان سىعالاپ، تىنىسىمىزدى ىشكە تارتا، كەلەر مينۋتتاردى كۇتۋدەمىز. الدەن ۋاقىتتا ساتىر-سۇتىر بوپ قالدى. شىڭعىرعان جىلقى، ويبايلاعان ادام داۋىسى ەستىلدى.
— كەشىرىڭىز، بالانياز مىرزا، ءبىز مازاقتاۋشىلارعا وسىلاي جاۋاپ بەرەمىز، — دەدى سەرەجا.
— وزىنە دە سول كەرەك ەدى، — ءادىل جۇدىرىعىن ءتۇيىپ قويدى، — ءيتتىڭ كۇشىگى!
— ال، ەندى ءارقايسىمىز ءوز جاتاعىمىزعا تارايىق، — سەرەجا ماعان قارادى، — پوليسەي كەلىپ بۇل ماڭداعى ادامدى دۇرلىكتىرۋى مۇمكىن. ءبارىمىزدى ءبىر جەردەن تاپسا شاتاق بولار.
— ءبىزدىڭ كازارماعا بارۋىمىز قالاي بولار ەكەن، — مەن سەرەجاعا قارادىم، — كوزگە ءتۇسىپ قالۋىمىز مۇمكىن عوي، ءا؟..
— وندا جۇرىڭدەر، — دەدى ساشا، — قالانىڭ شەتى عوي، وڭاشا ءۇي، بىزگە بارىپ قونالىق.
— اۋ، سەندەر نەعىپ جۇرسىڭدەر، — دەگەن داۋىستان سەلك ەتە قالعان ەدىك، اجار ەكەن.
— اجار اپا!! — ءادىل ماساتتانا كۇلدى، — كەگىڭدى ءبىر قايتاردىق.
— قالاي قايتاردىڭدار؟
— ءسىز بالانيازدى ورعا قۇلاتساڭىز، ءبىز مۇزعا قۇلاتتىق. ءوزى بولماسا دا جورعاسى ولگەن شىعار. ال، ءبىز كەتتىك، انىعىن ەرتەڭ ەستىرسىڭدەر...
ەنتىگە باسىپ ساشانىڭ ۇيىنە كىرگەنىمىزدە ءتۇن ورتاسى اۋىپ كەتكەن بولاتىن، شام دا جاقپاي، دابىرلاماستان ەدەنگە قۇلاي كەتتىك. ءبىراق ۇيقى كەلەر ەمەس.
— كەكتى ءبىر قايتاردىق، — دەدى اسقار، الدەن ۋاقىتتا سىبىرلاپ.
— بۇنىمەن كەك قايتپايدى، باتىرلار، — سەرەجا ميحايل يۆانوۆيچتىڭ پىكىرىن قايتالادى، — كەكتى پاتشانىڭ وزىنەن الۋ كەرەك.
— دۇرىس ايتاسىڭ، دوستىم، — مەنىڭ بۇگىن ءىڭىر قاراڭعىسىندا جەكە ءوزىم ىستەگەن ءبىر جۇمىسىم ىشىمە سىيماي بارا جاتقان ءتارىزدى، - داۋىل ەكەن سونى ىستەگەن دە شىعار!..
— ول نە نارسە؟
— ەشكىمگە ايتپايسىڭدار ما؟
— انت ەتەمىز.
— جوق، ايتپايمىن. ەرتەڭ اسحانادا ءبىراق كورەرسىڭدەر.
— ۋا، قوي، ءايت-اي.
— سەن ءوزىڭ ءبىزدى كىمگە سانايسىڭ؟
— مەن بۇگىن پاتشانىڭ سۋرەتىنە كرەست تارتىپ كەتتىم.
— شىن ايتاسىڭ با؟
— ارينە شىن، ەرتەڭ كورەرسىڭدەر.
— جارادىڭ، جىگىتسىڭ دوستىم.
— نەمەن تارتتىڭ كرەستى؟
— كەمىرمەن تارتتىم.
— ەشكىم كورگەن جوق پا؟
— جوق، كورگەن جوق.
ۋاقىيعا بىلاي بولعان ەدى: كەشكى جۇمىستان تاراعان بويدا سەرەجا شەشەسىنە جۇگىرىپ كەتتى دە، مەن جانقيا اپاي ەكەۋمىزدىڭ تاماعىمىزدى قۇيدىرىپ، كازارماعا اپارۋ ءۇشىن كوتەلوك تازالاپ قالدىم. دالاعا شىعا كەلسەم اتانياز مىرزانىڭ ۇيىندەگى قىزمەتشى ايەل ەكى شەلەكتى تولتىرا كومىر الىپ بارا جاتىر ەكەن. ۇلكەن-ۇلكەن ءۇش-تورت كەسەگى ءتۇسىپ قالدى. ساماۋىردىڭ شايىن قوي ەتىنەن ارتىق كورەتىن جانقيا اپايعا اپارىپ بەرەيىنشى دەپ ويلادىم دا، كومىرگە قولىمدى سوزا بەردىم. باسىمدى جەردەن ەندى كوتەرىپ السام، قارسى الدىمدا بەت-اۋزىن اق تۇبىتپەن تۇمشالاعان بىرەۋ تۇر. ەل قازاعى ءتارىزدى، سىرتىنا قالىڭ كۇپى كيىپ الىپتى. كومىر ءۇشىن ۇرادى ەكەن دەپ شەگىنە بەردىم. «توقتا، ىنىشەك!» دەپ يىعىمنان ۇستاي الدى. «سەن جانتاستىڭ بالاسىمىسىڭ؟» مەن ءارى ۇرەيلەنە، ءارى تاڭدانا قاراپ، باسىمدى يزەدىم. «ءما، اكەڭنەن حات. ءبىز ەكەۋمىزدى تۇتقىنعا بىرگە الىپ ەدى. كەيىن ايىرىپ جىبەردى. مەن قاشىپ شىقتىم. مىناۋ حاتتى نادەجدا پەتروۆناعا بەرە سال. ال، قوش، كەزدەسەرمىز..!» مەن حاتتى قالتاما سالىپ ۇلگىرگەنشە بەيتانىس ادام كوزدەن تاسا بولىپتى.
اڭىرىپ ۇزاق تۇردىم. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن فونار تۇبىنە بارىپ، حاتتى وقىماق بولىپ ەدىم. اكەمنىڭ قارىنداش ۇشىن جالاي وتىرىپ جازعان قارعا تۇياقتارىن تانىي المادىم. اۋىر كۇرسىنىپ اسحاناعا كىردىم. جۇرت تاراپ كەتكەن. كۋحنيا جاقتىڭ قاقپاعى جابىلىپ قالىپتى. مۇنىمدى شاعار ادام تابا الماي جالت-جۇلت قاراپ ەدىم، جاسىل كيىمدى جاۋىز پاتشا مەنى مۇسىركەۋدىڭ ورنىنا ىزعارلانا قارادى. «اكەڭ عانا ەمەس، ءوزىڭدى دە تۇرمەگە تىعارمىن...» دەيتىن ءتارىزدى. «سەنىڭ ءوزىڭدى عانا ەمەس، بالاڭدى دا، ءۇرىم بۇتاعىڭدى دا قۇرتار ەدىم، اتتەڭ، قولىمدا قۇرال بولساشى!» دەپ ويلادىم ىشتەي. بۇل قۇرالدى كوتەرىلىستىڭ نە ەكەندىگىن ميحايل يۆانوۆيچتان ءتۇسىنىپ العان كەزىمىز بولاتىن. ءبىراق قولدا قۇرال جوق. ازىرگە قولدا بارىم ماناعى كومىر بولدى دا پاتشانىڭ بەتىنە ايقىش-ۇيقىش كرەست تارتىپ، ەپتەپ قانا دالاعا شىقتىم. جول بويى اتانياز مىرزانىڭ قاقپاسىنا دا: «جويىلسىن پاتشا!»، «جويىلسىن تالاسوۆتار مەن كابانوۆسكييلەر!» دەپ جازىپ كەتتىم. كازارما الدىندا دوستارىما كەزدەسىپ، ءوزارا كەڭەسكەن ەدىك، اكەم تۋرالى حاباردى ازىرگە جانقيا اپايعا سەزدىرمەۋدى ماقۇل كوردىك. بەسەۋمىز ءبىراز مۇڭداسىپ العاننان كەيىن، مانا سەنبىنىڭ ءىڭىر قاراڭعىسىندا ءادىلدىڭ ۇيىنە قاراي ءجۇرىپ كەتتىك.
— ءبىز وسى جۇمىسقا تابىرانى نەگە پايدالانبايمىز؟ — دەدى ساشا، — وسىنى ميحايل يۆانوۆيچقا ءبىر ەسكەرتۋ كەرەك ەكەن.
— وندا سەرەجا ەكەۋمىزدەن كەرەدى دە، بىردەن تۇتقىنعا الادى عوي، — دەدىم مەن.
— جوق — سەرەجا ويلانىپ قالدى، — ەۆانگەليا ارىپىنە ۇقساتىپ ويساڭشى.
— تاۋىپ كەتتىڭ دوستىم، — ساشا باسىن جەردەن كوتەرىپ الدى، — ءبىراق، نەمەن، قالاي ويامىز؟..
— جەكسەنبى تاڭى ازىرگە تىنىشتىقپەن اتقان ءتارىزدى. اتراۋدىڭ باتىسىندا بولىپ وتكەن تۇنگى ۋاقىيعادان شىعىسى ءالى حابارسىز بولسا كەرەك. ەندى جۇرەگىمىز دە ورنىنا تۇسە باستادى. كەشەگى ءبىر بەيتانىس ادامنىڭ حاتىن نادەجدا پەتروۆناعا تاپسىرۋ ءۇشىن ورتالىققا قاراي ءجۇرىپ كەلەمىز.
قالادان گورى دەريەۆنياعا ۇقساستاۋ سالىنعان اتراۋدىڭ ايدىن جيەگىن جاعالاپ، مۇنشاما ۇلكەن اۋماقتى الىپ جاتقاندىعىن مەن ءبىرىنشى رەت بايقاعان ءتارىزدىمىن. كەيىننەن اڭعارسام، شاعىن قالاشىقتىڭ سىرتقى كورىنىسىندە دە «وزگە بىردەن-اق سەزىلەرلىك دورەكى ادىلەتسىزدىك بار ەكەن. ايناداي جارقىراعان ادەمى ايدىن جيەگىندەگى بار جوتانى كوك شاتىرلى ۇلكەن ۇيلەر باسىپ الىپتى دا، قابىرعاسى قامىستان قالانعان، شاعىن سىلاما ۇيلەردى ويپاتقا قاراي ىسىرىپ تاستاپتى. ودان ءارى جەردەن قازىپ سالعان شەگەن ۇيلەر. جار جيەگىنەن باستالعان وقتاي ءتۇزۋ كەڭ كوشەلەر ءدال وسى ءبىر شەتكە تامان بارعان سوڭ اۋەلگى باعىتىن ءبىرجولاتا جوعالتىپ، بۇلتاقتاپ كەتەدى.
ايدىننىڭ شىعىسىنداعى دوڭدە جاسىل توبەلى ۇلكەن مەشىت كورىنەدى. مەشىتتىڭ ءدال تۇبىندە قابىرعاسى شيكى تاستان قالانعان الاسا ءۇي تۇر. بۇل قازاق مەدرەسەسى. جاسىل شاتىرلى اعاش مەشىت ايشىقتى مۇناراسىن اسپانعا كوتەرىپ، بيىكتەن قاراسا، دارمەنسىز مەدرەسە بيشارا «سەنسىز ماعان كۇن قاراڭ» دەپ مەشىت الدىندا تىزەرلەپ، قولتىعىنا كىرىپ بارا جاتقان ءتارىزدى.
وتكەن كۇز وسى الاسا ءۇيدىڭ ىشىنە دە ءبىر وزگەرىس اكەلىپ ەنگىزدى. بۇنى الدىلەر ادىلەت دەپ قۋانسا، السىزدەر قىيانات دەپ قىنجىلادى. ول مىناداي ەدى. مەدرەسەنىڭ جاڭاشىل جاس وقىتۋشىسى جارقىن اسكەرگە كەتكەننەن كەيىن، ونىڭ ورنىنا تاعايىندالعان ءازيز ءافاندى مەدرەسەنى ءبىرجولا مەشىتكە باعىندىرىپ، قۇران سۇرەسىنەن وزگە ەشنارسەنى ۇيرەتپەي قويدى. اكەلەرى مەن اعالارىن مايدانعا جونەلتكەن كەدەي بالالارى وزدەرى ۇعىنبايتىن قۇران جاتتاۋعا ۋاقىت وتكىزگەننەن گورى ۇي-ىشىنە قاراسقانىن ارتىق كوردى دە، وقۋدى ءبىرجولا تاستاپ كەتتى. سونىمەن مەدرەسەدە ءالدى ادامداردىڭ عانا بالالارى قالىپ قويدى...
ەكىنشى دوندە بيىك اق شىركەۋ كورىنەدى. اق شىركەۋدەن ىرگەسىن اۋلاعىراق سالىپ ۇلكەن قىزىل ءۇي تۇر. بۇل ورىس مەكتەبى. مەدرەسە مەشىتتىڭ باۋىرىنا ەنۋگە تىرىسسا، مەكتەپ شىركەۋدەن الىستاۋعا تىرىساتىن ءتارىزدى. ءبىز وسى مەكتەپتىڭ وقىتۋشىسى نادەجدا پەتروۆنادان كەشكە قاراي ساباق الامىز. تەك ءبىز عانا ەمەس، قازاق مەدرەسەسىنەن كەتكەن ماناعى بالالاردىڭ ءبىرى رەمونت بازاسىندا، ءبىرى بالىق باتاعاسىندا كۇندىز جۇمىس ىستەپ، كەشكە وسى مەكتەپتە وقىپ ءجۇر.
سونىمەن نادەجدا پەتروۆنانىڭ اقىسىز وقىتاتىن بالالارىنىڭ سانى وسە-وسە بارىپ ون بەسكە جەتكەن ەدى. كەيىن، بەس-بەستەن ءۇش گرۋپپاعا ءبولىپ، جۇماسىنا ەكى كۇننەن وقىتاتىن بولدى. نادەجدا پەتروۆنا تەك وقۋ-جازۋدى عانا ۇيرەتىپ قويماي، قوعام تانۋ عىلىمىنان دا ءبىرقاتار تۇسىنىكتەر بەرەتىن-دى. ال، ميحايل يۆانوۆيچ كەلگەلى وقۋ ءتىپتى كوڭىلدى بولىپ كەتتى. ول جۇماسىنا ءبىر رەت ءبىزدىڭ ساباعىمىزدا بولىپ، ءارتۇرلى اڭگىمەلەر وتكىزەدى. اۋەلگى كەزدە مايداندا ءوز باسىنان كەشكەن ۋاقىيعالاردى عانا ايتۋشى ەدى. تانىسا كەلە، تەرەڭنەن تولعاپ، شەشىلە سويلەيتىن بولىپ الدى. ءقازىر پاتشا ۇكىمەتىنىڭ جالپى ەڭبەكشىلەرگە، اسىرەسە پاتشا اكىمدەرى تاراپىنان «بۇراتانا» دەپ اتالاتىن حالىقتاردىڭ ەڭبەكشىلەرىنە كورسەتىپ وتىرعان ءجابىرىن، مىناۋ قانقۇيلى سوعىستىڭ كىمگە پايدا، كىمگە زىيان ەكەندىگىن تۇسىندىرەدى. لەنيننىڭ كىم ەكەنىن دە، كىمدەرگە قارسى قۇرالدى كوتەرىلىسكە شاقىراتىنىن دا ءبىز وسى جولى سۇراپ بىلدىك. ميحايل يۆانوۆيچ كەلگەننەن بەرى نادەجدا پەتروۆنا بىزگە ورىس ءسوزىن شىركەۋ-سلاۆيان ءارپىنىڭ فورماسىمەن جازۋدى دا ۇيرەتە باستاعان-دى. كەيىنگى ساباقتاردا پۋشكين ولەڭدەرى دە ءجيى وقىلىپ، ونىڭ ءومىرى تۋرالى دا كوبىرەك اڭگىمە بولىپ كەتىپ ەدى، ەندى ويلاسام وسىلاردىڭ ءبارى بەلگىلى ءبىر ماقساتتىڭ ازىرلىگى ەكەن عوي.
— ەرتەڭ الەكساندر سەرگەيەۆيچتىڭ ولگەنىنە سەكسەن جىل تولادى. بۇگىن اقىننىڭ ءومىرى تۋرالى جات جازۋ، — دەپ جاريالادى وقىتۋشىمىز ءبىر كۇنى.
— نادەجدا پەتروۆنا، — دەدى سەرەجا، — شىركەۋ-سلاۆيان ءارپىنىڭ فورماسىمەن جازامىز با؟
— ەرىكتەرىڭ. ءبىراق، جازا المايسىڭدار عوي.
— جازا الامىز، — دەدىك سەرەجا، مەن، ساشا ۇشەۋمىز.
شىنىندا دا ءبىز ۇشەۋمىز ءارىپتى ادەمى جازاتىنبىز-دى.
قالعان ەكەۋى ەشنارسە ايتقان جوق. سونىمەن ۇلى ورىس اقىنى الەكساندر سەرگەيەۆيچ پۋشكيننىڭ قاي جىلى تۋىپ، قاي جىلى، قالايشا ولگەندىگى، ونىڭ ءوز حالقىن جانىنداي سۇيگەندىگى، قانداي شىعارمالار بەرگەندىگى تۋرالى قىسقاشا مالىمەتتەردى ۇلكەن اق قاعازعا جازىپ شىقتىق.
— سەن وتە ادەمى شىعارعان ەكەنسىڭ — دەدى ساشا سەرەجانىڭ جازۋىنا سۇيسىنە قاراپ.
— راس ادەمى. سەن ۇشەۋىڭنىڭ جازۋىڭدى كورمەگە قويۋعا بولادى. وزدەرىڭ ءتىپتى سۋرەتشىسىڭدەر عوي، — دەدى وقىتۋشى. — ءادىل مەن اسقار سەندەرگە ءالى-اق قۋىپ جەتەدى.
وسى كەزدە ۇيگە ميحايل يۆانوۆيچ كەلىپ كىردى.
— اۋ، نەمەنە، سەندەر شىركەۋ ارپىمەن جازىپسىڭدار عوي، — دەدى ول تاڭدانىپ. — ءا، الەكساندر سەرگەيەۆيچ تۋرالى ەكەن عوي. «ءولدى اقىن، ار تۇتقىنى!...» يا، سولاي تۋمالار، حالقىمىزدىڭ سۇيىكتىسى پۋشكيندى ولتىرتكەن سول پاتشا ۇكىمەتى ءقازىر ءبىزدى قىرعىزىپ جاتىر. سوندىقتان پەتەربۋرگ، موسكۆا، باكۋ جۇمىسشىلارى: «قانقۇيلى سوعىس توقتالسىن! پاتشا ۇكىمەتى قۇلاتىلسىن!» — دەگەن تالاپ قويىپ وتىر.
— دۇرىس تالاپ!.. لەنين دە وسىلاي دەي مە؟
— يا، وسىلاي دەيدى لەنين!.. ۇكىمەتتى باسقارۋ ءىسى حالىقتىڭ ءوز قولىنا بەرىلسىن دەيدى لەنين...
— لەنين ايتقان...
لەنيننىڭ ميحايل يۆانوۆيچ ارقىلى بىزگە ايتىپ جىبەرگەن سوزدەرىنىڭ «پاتشا ۇكىمەتى قۇلاتىلسىنىنان» وزگەسىن ونشا اڭعارىپ تا ۇلگىرگەن جوق ەدىك. ازىرگە وسىنىڭ وزىنە قاناعات ەتىپ، قۋانىشىمىزدى بىلدىرە بىر-بىرىمىزگە قاراسىپ الدىق.
— لەنيننىڭ ءوزى سولاي دەگەن، ءا؟!.
— نادەجدا پەتروۆنا، اقىن ءومىرى تۋرالى بۇل جازعانىمىزدى ەندى نە ىستەيمىز؟ — دەدى سەرەجا ساباق سوڭىندا.
— نە ىستەمەك ەدىڭ؟
— اپارىپ كوشەگە قاقساق دەپ ەدىم. جۇرت وقىسىن.
— بۇنى كوشەگە قاعۋ ءۇشىن ۇكىمەتتەن رۇقسات الۋ كەرەك بولادى.
— نادەجدا پەتروۆنا، كەشىرىڭىز. ءسىز مەنىڭ پىكىرىمدى ۇعىنباي قالدىڭىز.
— يا، نە دەمەك ەدىڭ؟
— وسىنىڭ باسىنا «ءولدى اقىن، ار تۇتقىنى» دەگەن لەرمونتوۆ ولەڭىن، اياعىنا «سوعىس توقتاتىلسىن! پاتشا ۇكىمەتى قۇلاتىلسىن!» دەگەن لەنين سوزدەرىن جازايىق تا، كوشەگە اپارىپ قاعايىق دەمەك ەدىم.
— وعان رۇقسات سۇراپ بارساڭ ءوزىڭدى تۇتقىنعا الادى.
— كەرەگى جوق رۇقساتىنىڭ. سول سويلەمدەردى جازۋ كەرەك تە، كوشەگە اپارىپ قاعۋ كەرەك، — دەپ ءبىز تۇگەل شۋ ەتە قالدىق.
— ۋاھا، باتىر ەكەن وزدەرى، — ميحايل يۆانوۆيچ بىزگە قاراپ ءبىر كۇلىپ الدى دا، وقىتۋشىعا بۇرىلدى، — نادەجدا پەتروۆنا، وقۋشىلارىڭىزدىڭ ءبىر تىلەگىن بەرىڭىز. شىركەۋ ارپىمەن جازىلعان ءسوزدى بۇلار جازدى دەپ ويلاماس. تەك كوزگە تۇسپەۋگە تىرىسۋ كەرەك...
سونىمەن ءبىز العاشقى جولدارى پۋشكين ومىرىنەن باستالىپ، اقىرى «پاتشا قۇلاتىلسىن! سوعىس اياقتالسىن!» دەگەن سوزبەن اياقتالعان ساياسي ۇراندى سول ءتۇنى شىركەۋ مەن مەشىتتىڭ، بالىق باتاعاسى مەن رەمونت بازاسىنىڭ قابىرعالارىنا اپارىپ جاپسىردىق. مىنە، ءبىزدىڭ سانالى كۇرەسكە اتسالىسقان العاشقى ادىمىمىز وسىلاي باستالعان ەدى.
مەن وتكەن ۋاقىيعانى شولىپ ۇلگىرگەنىمدە مەدرەسە جانىنا كەلىپ قالعان ەدىك. سۇڭعاقتاۋ ءبىر ادام ەكى الدىنان شويناڭداي اقساعان ءمولدىر قارا جىلقىنى جەتەلەپ، مەكتەپ جانىنان وتە بەردى. ۇستاعان باعىتى قاسقىرباي اۋىلى. جىلقى جەتەلەگەن ادام ءبىزدى كوردى دە دەرەۋ كەرى بۇرىلدى. شۋاقتاپ تۇرعان قارا تەلپەكتى شاكىرتتەر الگى ادامنىڭ ماڭىنا شوعىرلانا ءتۇستى. ات جەتەكتەگەن سۇڭعاق بويلى بىزگە قاراي يەك قاقتى. وسىنىڭ ارتىنشا قارا تەلپەكتىلەردىڭ ءبىر توبى الدىمىزدى ورايلاپ الا قويدى. ەڭ الدا اتانيازدىڭ شىڭعىسى مەن قاسقىربايدىڭ نويانى. قولدارىنا قارا بىلعارىدان تىگىلگەن ۇلكەن قولعاپ كيىپ الىپتى.
— سويايىق، مىناۋ دىننەن بەزگەندەردى. بۇلار مەدرەسەنi تاستاپ، ورىس قاتىنىنان وقىپ ءجۇر. مەشىت ورنىنا شىركەۋگە كىرەدى. اناۋ داۋىلدى وزىمە بەرىڭدەر. قارا جورعانىڭ جىلىگى ءۇشىن مەن ونىڭ كوزىن اعىزامىن، — دەيدى نويان جۇدىرىعىن جوعارى كوتەرىپ.
— اناۋ زاۋزا قاتىننىڭ بالاسىن وزىمە بەر. ءبىزدىڭ جورعانى ولتىرگەن دە وسىلار. تۇندە بۇنىڭ ءوزىن تابا الماي، اپاسىن اپارىپ تۇرمەگە قامادى، — دەيدى شىڭعىس ەنتىگە سويلەپ.
«اپاسىن تۇرمەگە قامادى»دەگەن ءسوز قۇلاعىما شالىنعان كەزدە سانىمدى ءبىر-اق سوقتىم. كوك جورعانىن ءولىمى ءۇشىن اجاردى تۇتقىنعا العان ەكەن عوي. بەكەرگە كۇيدى-اۋ بيشارا! اناۋ قاسقىر بولتىرىگى قارا جورعانىڭ جىلىگى ءۇشىن مەنىڭ كوزىمدى اعىزباق بولادى. وڭباعان-اۋ ەڭ بولماسا اكەسىن ەسكە تۇسىرسە دە ورىندى بولار ەدى. جوق، ۇمىتقان اكەسىن. ميحايل يۆانوۆيچ ايتقانداي ولار ادامنان دۇنيەنى ارتىق كورەدى. دۇنيە تابۋ ءۇشىن ەشنارسەدەن جيرەنبەيدى. ولاردى ءوز تۋمالارى جاستايىنان وسىعان باۋلىيدى.
ۇرىنشاقتار توبىنا تاعى دا تورت-بەس بالا قوسىلىپ، الدىمىزدى وراپ بارادى. ايقاستى تاستاپ قاشۋدان ءبىز دە اۋلاقپىز. كۇشىمىز جەتە مە، جوق پا، ونى ويلاپ تا جاتپادىق. ايىزدى قاندىرا ۇرىپ، اجار اپاي مەن راۋشان ءۇشىن كەك الۋعا دايىندالدىق. نويان جۇگىرىپ جەتكەن بويدا جۇدىرىعىن ءبىر سىلتەپ ءوتتى. بۇعىپ ۇلگىردىم، «مۇكىلەۋ تيەدى عوي، باتپاس» دەپ ويلاعان ەدىم. جوق باياعى نويان ەمەس، بۇل جولى جۇدىرىعى تەمىردەي بولىپ العان ەكەن. كوزىمنىڭ وتى جارق ەتە قالدى. ۇقساتا ۇرسا ولتىرەتىن شىعار، ەندى نەدە بولسا وزىنەن بۇرىن قىيمىلداۋىم كەرەك. نويان ەكىنشى رەت ءتونىپ قالدى. باسىمدى تومەن تۇقىرتا، ەكى قولىممەن باسىمدى قورعانا ىشكە كىرىپ الدىم دا، ءداپ يەك استىنان توبەممەن قاعىپ كەلىپ جىبەردىم. قاسقىرباي بالاسى قالپاقتاي ۇشىپ ءتۇستى. مەن دە ۇستىنە بارىپ قۇلادىم. كەۋدەسىنە قونىپ اپ، توپەپ جاتىرمىن. «راۋشاننىڭ كوز جاسى ءۇشىن، اكەمنىڭ تۇرمەگە قامالعانى ءۇشىن» دەيمىن ءاربىر ۇرعان سايىن. كوز الدىمدا كۇلىمدەپ راۋشان تۇرعان ءتارىزدى. «ۇر، ۇر، داۋىل، ۇرا ءتۇس!» دەگەن داۋىسى كەلگەندەي قۇلاققا. نويان مەنى اۋدارماق بولىپ تۋلايدى. استىمدا جاتىپ سوقپاق بولادى. جۇدىرىعىن قاعىپ جىبەرەم. ءبىر كەزدە قولىن ۇستاي العان ەدىم، تەرى قولعابىنىڭ ىشىندە دومالاق تەمىر جۇرگەندىگىن بايقادىم. ەكى قولعابىن سىپىرىپ الىپ، كەۋدەگە ءبىر تەپتىم دە، ورنىمنان تۇردىم. وڭ جاعىمدا ءبىر بالانىڭ ويبايلاعان داۋىسى ەستىلدى. جالت قاراسام اسقار. مانا ول ادىلگە ۇمتىلعان شىڭعىسپەن الدىن كەس-كەستەپ ءجۇر ەدى. ەندى شەكەسىن باسا قۇلاپتى. ساۋساعىنىڭ اراسىنان قان كورىنەدى. ءقازىر شىڭعىسپەن الىسىپ جۇرگەن ءادىل ەكەن. وڭ قولىن بىلەكتەن ۇستاپ الىپتى، ەكەۋى دە سول قولدارىمەن عانا قىيمىلدايدى. «بۇنىڭ دا وڭ قولىندا ءبىر پالە بولسا كەرەك دەگەن ويمەن جۇگىرىپ باردىم دا قولعابىن جۇلىپ الدىم. قولعاپ ىشىندەگى جارتى قاداقتىق گير تونعا تورس ەتە قالدى.
— ەندى وزىمە جىبەر، — دەدى ءادىل ابدەن بۋلىعا سويلەپ، — كانە، سۇمىراي، يمانىڭدى ايتا بەر.
— كۇشىڭ جەتە مە، ءادىل؟
— قولىنداعى گيرى كەتكەن سوڭ بويىنداعى كۇشى دە كەتتى بۇل ءيتتىڭ.
— جارايدى، جەڭىلىپ قالما، دوستىم!
مەن ەندى وزگە جولداستارىما كومەككە ۇمتىلدىم. ەكى-ۇش شاكىرتتى ولار دا سۇلاتىپ سالىپتى. بەس-التى بالانىڭ ورتاسىنا كىرىپ-اق كەتتىم. وڭدى-سولدى سىلتەگەن جۇدىرىق استىندا ءجۇرمىن. «قولدارىندا گيرلەرى بار شىعار» دەگەن ويمەن اۋەلگى كەزدە سول قولىممەن باسىمدى قورعاي سوعىسقان ەدىم. ءبىراق بۇلاردىكى تەك جۇدىرىق ءتارىزدى. ەندى ەركىن قىيمىلداپ، قۇلاشتاي سوعا باستادىم. بۇل تۇستاعى بالالاردىڭ سۇيەگى دە ۇساقتاۋ ەكەن. اكەمە تارتقان ءوز جۇدىرىعىم دا تىم سالماقتى-اۋ دەپ ويلادىم. ۇقساتا ۇرسام ۇشىرماي قويمايمىن.
— ءي-يت-تى-ىڭ كۋ-ۇ-شى-گى!
دىبىستى داۋىستاردىڭ كوپشىلىگىن ەكى رەتتەن قايتالاپ، كىجىنە سويلەگەن ءادىل شىڭعىستى وڭەشىنەن قىلعىندىرا، سىعىپ بارادى ەكەن.
— ءاي، بايقا، ءولتىرىپ الارسىڭ، — دەپ ايقايلادىم، جەڭىلىس تاپقان قارا تەلپەكتىلەر ەندى قايتىپ بەتتەي الماي بوگەلىپ قالعان ءبىر كىدىرىستە، — جىبەر كەڭىردەگىن، كوزى الارىپ، ءولىپ بارادى عوي.
— و-ولسە و-ورە-ەم قا-اپ-سى-ىن،- ابدەن اشۋعا بۋلىققان ءادىل قوجا بالاسىن سول قىلقىندىرعان كۇيى وڭەشتەپ اپاردى دا، تەرەڭ جىراعا يتەرىپ جىبەردى، — پو-لي-يسە-ەي ا-اعا-اڭ-نىڭ مە-ەنى قو-ور-قى-ىت-قا-انى ءۇ-ۇشى-ىن، ا-اجا-ار ءۇ-ۇ-شى-ىن!..
— ويباي، اتتان، اتتان، اناۋ ارماننىڭ شوقىنعاندارى مۇسىلمان شاكىرتتەرىن قىرىپ جاتىر. بارىڭدار، مۇسىلمان شاكىرتتەرىنىڭ ارىن قورعاڭدار!..
الدەنەندەي ەر ادامنىڭ ىزالى داۋىسى تىنىق اۋانى جاڭعىرتىپ جىبەردى. مەن داۋىس ەستىلگەن باعىتقا بۇرىلدىم. ماناعى قارا جىلقىنىڭ شوقتىعىنا سۇيەنگەن كۇيى ايقايلاپ، ساندىگەرەي ءپودريادشى تۇر ەكەن. ول مەدرەسە الدىندا ءۇيىرىلىپ تۇرعان شاكىرتتەرگە جەل بەرە ايقايلاي سويلەيدى. ساندىگەرەيدىڭ ايقايىنا ەلىككەن قارا تەلپەكتىلەر ەنتىگە جۇگىرىپ. كەلەدى.
— قاش، داۋىل، قاش! جارعالى بارادى!
جارىسا ەستىلگەن ۇرەيلى داۋىستارعا جالت قاراسام، ۇزىن قارا پىشاقتى جالاقتاتىپ نويان جىندى ماعان ءتونىپ قالعان ەكەن. جالتارىپ شاق ۇلگىردىم. جەلكەمە سىلتەگەن پىشاق، تايعاناپ بارىپ، سول قولىمنىڭ جۇدىرىعىن سويىپ ءوتتى. نويان ەكىنشى رەت سىلتەپ ۇلگىرە المادى، سەرەجا ارت جاعىنان جۇگىرىپ كەلدى دە، بىلەگىنە جارماستى. مەن پىشاعىن قولدان جۇلىپ الدىم. ابدەن ىزالانىپ كەتسەم كەرەك، كەڭىردەگىن بۇرە ءتۇستىم. سول كۇيى شەگىندىرىپ اپاردىم دا، كەڭسىرىكتەن ۇقساتا ءبىر ۇرىپ، ماناعى تەرەڭ سايعا تەۋىپ ءتۇسىردىم.
بۇل كەزدە قارا تەبەتەيلى شاكىرتتەر توبى ءبىزدى قورشاپ العان-دى.
— ەندى ءولىمسىز تارامايتىن شىعارمىز، كي، سەروجا، اناۋ گيرلى قولعاپتى، — دەدىم جولداسىما، قوجا بالاسىنىڭ قولعابىن كورسەتىپ، — ءوز قۇرالدارىن وزدەرىنە قارسى جۇمسايىق!
— ەندى قانتوگىس بولادى، — سەرەجا باسىن شايقاي كىبىرتىكتەي بەردى، — كەتۋ كەرەك بۇل جەردەن.
— سەن كەتەم دەگەنمەن جىبەرە مە؟! كوردىڭ بە، قاپتاپ العان...
كىجىنىپ كەلگەن قارا تەبەتەيلىلەر الدەنەگە ۇرەيلەنگەندەي كەنەت جالت بەردى. تاڭىرقانا قاراسام بالىق باتاعاسىنىڭ ءبىر توپ جۇمىسشىلارى كەلىپ قالعان ەكەن.
— تاراڭدار، بۇل نە قىرعىن؟! — دەدى ماتۆەي ستەپانوۆيچ.
— ءبىز ەمەس، مىناۋ قارا تەلپەكتى دىنشىلدەر، — دەدىم مەن، — انە كوردىڭىز بە، اسقاردىڭ باسىن جارىپ كەتتى. ماعان پىشاق سالىپ ءوتتى، قولدارىندا گير مەن پىشاق.
اسىعا سويلەپ اسقاردىڭ جانىنا باردىق، ول شەكەسىنەن قارا قان ىرشىپ، ءۇنسىز-تىلسىز جاتىر.
— ۋا، ءيتتىڭ كۇشىكتەرى-اي، شەكەسىن ويىپ جىبەرمەسە جارار ەدى، تەزىرەك دارىگەرگە اپارايىق! — دەدى ماتۆەي ستەپانوۆيچ، — بۇلار بۇگىن كۇن جەكسەنبى بولعانعا جۇدىرىق توبەلەسكە دايىندالعان عوي. گيرلەرىن كوردىڭ بە؟ ءاي، ساندىگەرەي، وسى بالالاردى قىرعىنعا ايداپ جۇرگەن سەن شىعارسىڭ. بىلەسىڭ بە، بۇنىڭ ءۇشىن ەرتەڭ جاۋاپ بەرەسىڭ.
— مەن ەرتەڭ جاۋاپ بەرسەم، سەندەر بۇگىن جاۋاپ بەرەسىڭدەر، — ساندىگەرەي جۇدىرىعىن تۇيە ايقايلادى، — مۇسىلمان شاكىرتتەرىن اناۋ شوقىنعاندارىڭنىڭ سوققىسىنا جىققىزىپ جۇرگەن ارمان ەكەۋىڭ.
بۇل كۇنگى ۇرىس وسىنداي قاندى جانجالمەن اياقتالدى. ارتىنىڭ نەمەن تىنارى ءازىر بەلگىسىز...
XXVII تاراۋ. AHA قانىنا بويالعان جاۋلىق
كەشەگى ءبىر كەشىمىز قانمەن اياقتالعان ەدى، بۇگىنگى تاڭىمىز جاسپەن باستالدى.
كەۋدەمىزدە كەك قايناپ، ەنتىگە جۇگىرىپ كەلەمىز. مۇسىركەي مە، كۇلە مە، ول اراسىن بىلمەيمىز، كەزدەسكەندەردىڭ ءبارى بەتىمىزگە ءبىر قاراپ، كۇبىر ەتە قالادى. مۇمكىن، ەسكى كۇپىنىڭ ءبىر ءوڭىرى تۇتاس ورالعان قولىما تاڭداناتىن شىعار. بۇل اسقاردىڭ اناسى ايشا اپايدىڭ «دارىگەرلىك» ونەرى ەدى.
وتكەن كۇنگى ايقاستان كەيىن اسقاردى كوتەرىپ ۇيىنە اپارعانبىز. ەستىلىگىنەن گورى ەسىرىكتىگى كوپ، ماسكۇنەم فەلدشەردى جەر-كوكتەن ىزدەپ تابا المادىق تا، ءبىزدىڭ ول كۇنگى «دارىگەرىمىز ايشا اپاي بولدى. «قاراقتارىم، قازاقتا ازىرگە ەكى-اق ەم بار. سىرتقى جاراعا كۇيدىرىپ قۇرىم كيىز باسادى دا، ىشكى اۋرۋعا سارىماي ىشەدى» دەدى ول كىسى. ماتۆەي ستەپانوۆيچ ءبىراز قارسىلىق جاساپ كورسە دە، انا ءوز دەگەنىن ىستەدى. ەسكى كيىز بايپاقتىڭ ءبىر قونىشىن كۇيدىرىپ اسقاردىڭ باسىنا جاپتى دا، ەكىنشى قونىشىن مەنىڭ قولىما ورادى.
بۇرىننان دا كەدەي ءۇي سوعىس لاڭىنان ءبىرجولاتا جۇدەپ قالعان ەكەن. بىزگە دايىن توسەك تە جوق ەدى، ۇيقتاۋعا دا تۋرا كەلمەدى. ءبىرىمىز ميحايل يۆانوۆيچتىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋعا كەتسەك، ءبىرىمىز تالىقسىپ جاتقان دوستىمىزدىڭ قۋقىل جۇزىنە ۇڭىلۋمەن تاڭ اتىردىق. ءدىنشىل شاكىرتتەر قولىنان جارالانعان جاس دوسىمىزبەن قوشتاسىپ، ءقازىر عانا سول ۇيدەن شىقتىق. ءبىز كەتپەيتىن دە ەدىك. بالاسىنىڭ جۇزىنەن كوز الماي وتىرعان ايشا اپاي، كىرپىگىندەگى جاسىن كيمەشەگىنىڭ ۇشىمەن ءسۇرتتى دە، كۇرسىنە ءبىر دەم الىپ، بىزگە قارادى.
— ال، ەندى بارىڭدار قاراقتارىم، جۇمىستان سوڭ كەلەسىڭدەر عوي.
ءۇنسىز عانا باس يزەپ، ورنىمىزدان قوزعالا بەردىك. شوقپىت كورپەگە ورانىپ وتىرعان ەكى قارا بالا «شىنىمەن كەتەسىڭدەر مە؟» دەگەندەي، جاۋتاڭداپ بىزگە قارادى. وسى ءبىر كەزدە ەسىك اشىلعانداي بولعان ەدى، ۇيگە بۇكىر فەلدشەردى ىلەستىرىپ اننا يۆانوۆنا مەن جانقيا اپاي كىرىپ كەلەدى ەكەن. بۇل ەكەۋى ۇزاق ءتۇن وسىندا بولىپ، تاڭ الدىندا عانا كەتكەن بولاتىن. ماسكۇنەم فەلدشەردى كوشەدە قۇلاپ جاتقان جەرىنەن كەزدەستىرىپ، كەرى ورالعان بولۋعا ءتيىستى. «تالىقسىپ جاتقان جاس جانعا ءبىر كومەك كورسەتەتىن-اق شىعار» دەگەن ۇمىتپەن بوگەلە تۇستىك.
— ءولىپ قالعان، ەندى اپارىپ كومۋدەن باسقا كومەك جوق، — ماستىعى ءالى ارىلىپ جەتپەگەن بۇكىش قولدى ءبىر-اق سىلتەدى، — يا، سولاي...
مانادان بەرى اركىمگە ءبىر جاۋتاڭ-جاۋتاڭ قاراپ وتىرعان قارا بالالار جالاڭاش كۇيى باقىرىپ تۇرا كەلدى.
— اۋزىڭا جىلان جۇمىرتقالاسىن، — جانقيا اپاي جالقى كوزىنىڭ جالىنىن شاشا ايقايلاپ جىبەردى، — دەم الىپ جاتقان ادامدى. قۇداي ۇرعان ماسكۇنەم...
— سەندەر ەندى جۇمىسقا بارىڭدار، — سەرەجا ەكەۋمىز دوسىمىزدىڭ جانىنا جاقىنداعان ەدىك، اننا يۆانوۆنا بوگەي بەردى، — تەزىرەك ارمانعا ايتىڭدارشى، بۇگىن جۇرەتىن كىرەشىلەر بولسا استراحانعا جونەلتەلىك، مىناۋ ماستان كومەك بولماس.
ءبىز جۇگىرە جونەلدىك. سول جۇگىرگەن بەتىمىز، ءالى جۇگىرىپ كەلەمىز. قارلى بوران ۇيىرە، ۇيتقىي سوققان داۋىلعا قارسى جۇگىرگەندىكتەن وكپەمىز ءوشىپ، زورعا جەتكەن ەدىك. ارمان اعايدى كەزدەستىرە المادىق. جۇمىس ءۇشىن سونشا اسىعۋىمىزدىڭ قاجەتى دە جوق ەكەن. كوك جورعادان ءبىر ايىرىلىپ، قارا تەنتەگىنىڭ قارى سىنعانىنا كۇيىنگەن اتانياز مىرزا، بۇل جولى قاھارىنا ءمىنىپتى دە، التى ادامدى جۇمىستان قۋۋ تۋرالى بۇيرىق جازىپتى. سەرەجا ەكەۋمىز بۇلىكشى بولساق، ەسقالي اعاي مەن ماتۆەي ستەپانوۆيچ سول بۇلىكشىلەردى باستاۋشى رەتىندە قۋىلىپتى. اننا يۆانوۆنا مەن جانقيا اپاي بۇگىنگى جۇمىستان كەشىككەندىگى ءۇشىن شىعارىلىپتى.
— ادىلەت ەمەس، بۇنىسى. ءبىز توبەلەستى باستاعانىمىز جوق، تاراتتىق، — دەدى ەسقالي مەن ماتۆەي ستەپانوۆيچ.
— سەندەر قىزىقسىڭدار، — دەدى ماكار قارت، — سوعىستا ەرلىك كورسەتىپ كەلگەن مۇگەدەك سولداتتى تۇتقىنعا السا، كىمنەن ادىلەت كۇتپەك ەدىڭدەر، ءا؟!
سەرەجا ەكەۋمىز سەلك ەتە قالدىق تا، ءبىر بىرىمىزگە قارادىق. ءبىز ميحايل يۆانوۆيچ شىعار دەپ ويلاعان ەدىك. سويتسەك، تۇتقىنعا الىنعان ماكاردىڭ ءوز بالاسى، باياعى بۇرىل ساقالدى سولدات ەكەن. ونى نان ساتاتىن لاۆكاعا ول كۇنگى ءبىزدىڭ جاپسىرعان قاعازىمىزدى جىينالعان جۇرتقا وقىپ بەرگەندىگى ءۇشىن، «ۇكىمەتكە قارسى ۇگىت جۇرگىزدى» دەپ تۇتقىنداپتى.
— ماتۆەي ستەپانوۆيچ، — مەن اپتىعا سويلەپ، بونداردىڭ جانىنا جاقىنداي بەردىم، — اسقار تالىقسىپ جاتىر، تەزىرەك استراحانعا جونەلتسىن دەيدى جانقيا اپاي.
— تالىپ جاتىر؟ — ماتۆەي ستەپانوۆيچ مەنىڭ سوزىمە سەنبەگەندەي شوشىنا قارادى، — ەستيسىڭدەر مە، كەشە مىناۋ تالاسوۆتىڭ بالاسى گيرمەن سوعىپ باسىن جارالاعان-دى. ءقازىر تالىپ جاتىر دەيدى. قاتارعا قوسىلۋى قىيىن-اق شىعار.
— كىمنىڭ باسىن جارعان؟
— اسقار دەگەن بالانىڭ باسىن جارعان بولاتىن. قاتەر ۇستىندە جاتسا كەرەك.
— ءبىرىمىزدىڭ قانىمىزدى تاعى دا ءىشتى دەسەيشى!
— بۇل قورلىققا قالاي توزۋگە بولادى؟!
— ورتكە كەتسىن، ىستەمەيمىز جۇمىسىن.
— ءاي، ساندىگەرەي ءامىرشى، بار، ايت اناۋ قوجانى قىزمەتتەن زاڭسىز شىعارىلعان ادامداردى قايتا العانعا دەيىن ءبىز توقتاتامىز جۇمىستى، — ماتۆەي ستەپانوۆيچ ەندى قىر جىگىتتەرىنە بۇرىلدى. — سەندەر دە ءقازىر تاراڭدار! ايتپەسە...
اشىنعان بونداردىڭ داۋىسى تىم وكتەم ەستىلىپ ەدى قىر جىگىتتەرى دە ابىرجىپ قالدى دا، بىرەسە ماتۆەي ستەپانوۆيچكا، بىرەسە ساندىگەرەيگە جالتاقتاپ قاراي بەردى.
— نەمەنەگە جالتاقتايسىڭدار سورلىلار، — ەسىكتەن جۇگىرىپ كىرگەن ارمان اعاي ساندىگەرەيگە تەسىلە قارادى دا، قىر جىگىتتەرىنە بۇرىلدى، — سەندەردىڭ ءبارىڭ بىردەي شىرىگەن باي ەمەسسىڭدەر عوي. ايتپەسە ۇيلەرىندە-اق جاتار ەدىڭدەر. مىناۋ ءيتتىڭ وزىندە دە اسىپ كەتكەن داۋلەت جوق كورىنەدى. ءبىراق بۇل ءبىر الاياق. اق ساۋساق بولۋعا قول سوزادى. ەكى ادامنىڭ ولىگىن اتتاپ، باقىتقا جەتتى. اعانيازدىڭ ورنىنا ءامىرشى بولدى. «ليۋبا مەن اساۋبايدىڭ حاتتارى» دەگەن شاتپاق تا وسى ءيتتىڭ قولىمەن جازىلىپتى. كەشە تالاسوۆ پەن قاسقىرباي بولتىرىكتەرىن ايداپ سالىپ اسقاردىڭ باسىن جارعىزدى. ەرمەڭدەر بۇل جاۋىزعا.
— ۋا، دۇرىس ايتادى وسى جىگىت.
— بارەكەلدى، وعان ەرسەڭ قارىق بولارسىڭ. ەرتەڭ سەنى جۇمىستان شىعارادى دا، سوعىسقا قۋادى.
قىر جىگىتتەرى ءوزارا جانجالداسىپ، داۋرىعا باستادى.
— ءاي، اقساق شال، — اڭگىمەگە ەندى حۆاستۋنوۆ ارالاسىپ كەتتى، — سەن جەلىكتىرمە جۇرتتى. سوعىس تالابىنا ساي جاقسى جۇمىس ىستەۋدىڭ ورنىنا، بۇل نە ايتىپ تۇرعانىن. ءبىر قارساق بالاسىنىڭ ارىن جوقتايسىڭ. روسسيانىڭ مۇددەسى ودان گورى جوعارىراق.
— ءوشىر ءۇنىڭدى، مەندال توتىسى، — ماتۆەي ستەپانوۆيچ بالعاسىن كوتەرە ۇمتىلدى. «ەسەر ساندۋعاشى» ىعىسا بەردى. بوندار كەرى بۇرىلدى، — ال كەتتىك.
بىرىنەن سوڭ ءبىرى قولدارىنداعى قۇرالدارىن لاقتىرىپ تاستاعان توپ تۇتاس دۇرلىگە ەسىككە قاراي ۇمتىلدى. ءدال وسى كەزدە الدە قايدان مىلتىق داۋسى ساڭق ەتە قالدى. پلوتتاعىلار تۇگەل سەرپىلىپ دالاعا شىقتى. اتانياز مىرزانىڭ ءۇيى جاعىنان ويبايلاي جۇگىرىپ ءادىل كەلە جاتتى. قولىندا جارتى كىرپىش تاس.
— وي-با-اي-اۋ، وي-با-اي، ءو-ول-تى-ىر-دى-اۋ ءي-يت-تى-ىن كۇ-ۇش-ىگى...
— ۋا، نە بولدى، ايتساڭشى؟
— ا-ا-تى-ىپ كە-ەت-تى.
— ۋا، كىمدى اتىپ كەتتى؟
— ا-اج-ەمدى...
— كىم اتتى؟
— Ah، اھ!
ءادىلدىڭ كوزىندە جاس ەمەس، لاپىلداعان جالىن بار. ول ۇرەيلى جانداي جاسىماي، ىزاعا بۋلىعىپ قالش-قالش ەتەدى. ءبىزدى تانىمايتىن ءتارىزدى، قورشاعان توپتىڭ ىشىنەن الدەكىمدى ىزدەگەندەي اركىمگە ءبىر تەسىلە قارايدى. الدىنداعى ادامداردى ومىراۋلاپ، ىلگەرى ۇمتىلادى. ءدال وسى ءبىر قالپى جىندانعان ادام سەكىلدى.
— ءتاڭىرىم-اۋ، مىناۋ سورلى بالانىڭ ەسى اۋىسىپ كەتكەن بە؟ — دەدى قانىكە كەمپىر ءادىلدى قۇشاعىنا قىسىپ، — قاراشىعىم-اۋ، نە بولدى؟ اسىقپاي، دۇرىستاپ ءتۇسىندىرشى ءوزىڭ.
ءادىل ەسىن ەندى عانا جىيعانداي، قانىكەنىڭ بىلەگىنە ماڭدايىن سۇيەپ، ەڭىرەپ قويا بەردى.
— با-ا-لا-ا-ني-ياز.
— نە دەيدى سۇمدىق. قايدا، اجەڭ قايدا؟
ءادىل وڭ قولىن اتانياز قاقپاسىنا قاراي سوزدى.
تۇتەگەن جۇرت تۇگەل دۇرلىگىپ، سولاي قاراي ويىسقان ەدىك، قاقپا الدىندا انا ولىگىنە كەزدەستىك. اقشا قاردى قىزىل قانمەن بوياپ، جانسىز جاتىر. شاشىلىپ كەتكەن سالا قۇلاش بۇرىمى قار تۇيىرشىكتەرىمەن بۇركەلىپ، اقشىلدانا قالىپتى. انا جۇزىندە جانى قىينالعاننان، توڭىرەگىنە جالبارىنعان دارمەنسىزدىك ەمەس، اشىنعان كەكتى ىزانىڭ ءىزى بار. تومەنگى ەرنىن تىستەنىپ، جۇدىرىقتارىن ءتۇيىپ العان ەكەن. قايشى ۇستاعان وڭ قولىن ىلگەرى سوزا قۇلاپتى. زاۋزا شەشەي تالاسوۆتىڭ ۇيىنە ءىس تىگۋگە كەلگەندە ينە-جىپ سالعان كىشكەنە دورباسىن ءارقاشان الا جۇرەتىن. سول كىشكەنە دوربا دا بۇرىشى قانعا مالىنىپ، اسۋلى جاتىر موينىندا.
ماتۆەي ستەپانوۆيچ انانىڭ وڭ بىلەگىن ءبىراز ۇستاپ، ءۇنسىز تۇرعاننان كەيىن، باس كيىمىن قولىنا الدى دا، تىزەرلەپ تومەن ەڭكەيە بەردى. جىينالعان جۇرت جازىقسىز انا ولىگىنە تۇگەل باس ءيدى.
— قوش، ارداقتى انا!
ءبىراز ۋاقىت ءۇنسىز ەڭكەيىپ قالعان توپتىڭ ىشىنەن اشىنعان ءبىر داۋىس ەستىلگەن ەدى، جانقيا اپاي دا كەلىپ ۇلگىرگەن ەكەن. ول سازارعان توپتى وتتان دا وتكىر جالعىز كوزىمەن ءبىر شولىپ ءوتتى دە، سويلەپ كەتتى:
— ال نە تۇرىس. ولىك ارتىنان ءولۋ جوق. بۇل جازىقسىز ءولىمنىڭ ايىپكەرىن جازالاۋشى بار ما؟ جازىقتىنى زاۋالدار بولار ەدى؟ قانعا بويالىپ زاۋزا، قاتەر ۇستىندە اسقار جاتىر. نەتكەن جاۋىزدىق! وسىعان جول بەرىپ قويامىز با؟
— جازىقسىز ولگەن انانىڭ كەگىن الۋ كەرەك!
— ءولتىرۋ كەرەك اناۋ دوڭىزدى!
— قايدا ءوزى جاۋىزدىڭ؟
— ۇيىندە شىعار، سۇيرەپ اكەلىپ، باۋىزداۋ كەرەك وسى جەرگە.
— جۇرت تۇگەل شۋ ەتە قالدى. ەكى-ۇش جىگىت ۇيگە كىرمەك بولىپ، ەسىكتى يتەرىپ قاراپ ەدى، ىشتەن بەكىتىپ تاستاسا كەرەك، قوزعالا قويمادى.
— كىلتتەپ قويىپتى.
— بۇزىڭدار ادىراسىن!
— سۇيمەن اكەلىڭدەر.
— ءورت سالىڭدار ۇيىنە!
ارتى نەمەن تىنارىن اڭعارماعان اشۋلى جاندار ءبىرى سۇيمەنگە جۇگىرىپ، ءبىرى قالتالارىنان سپيچكا شىعارىن، بۇلىككە ءبىرجولا بەل بايلاعان ەدى.
— توقتاڭدار، دوستار! — دەدى، ءدال وسى كەزدە قالىڭ توپتىڭ ورتاسىنا كەلىپ كىرگەن ميحايل يۆانوۆيچ قانعا بويالعان قىزىل جاۋلىقتى جوعارى كوتەرىپ، — قۇر بۇلدىرگەننەن ەشنارسە ونبەيدى. ءبىز كەك ىزدەيتىن بولساق، ازاتتىق اڭساساق، كۇرەسكە شىڭداپ كىرىسۋىمىز كەرەك. انا قانى سىڭگەن مىناۋ جاۋلىق سول كۇرەسىمىزدىڭ تۋى بولسىن. ءبىز انا ءولىپ الدىندا وسىعان انت ەتەلىك!..
— دۇرىس ايتاسىز، الدىمەن ۇكىمەت ادامدارىن شاقىرۋ كەرەك. زاڭدى اكتى جاساسىن، — دەدى ارمان اعاي.
— ۇكىمەت ادامدارى عانا ەمەس، — ميحايل يۆانوۆيچ بار سالماعىن بالداعىنا سالا ءبىر قارعىپ ءتۇستى دە، قاندى جاۋلىقتى ۇستاعان وڭ قولىن توڭىرەككە تۇگەل سەرپەي سويلەدى، — كورشى باتاعالارعا دا، اۋىلدارعا دا حابار ەتىڭدەر. جىيىلسىن تۇگەل، كورسىن مىناۋ ولىكتى. قارعىس ايتسىن قاندى قولدى جاۋىزعا.
— جازاعا تارتسىن اناۋ جاۋىزدى.
اشىنعان جۇرت ۇزاق دۋىلداسىپ باسىلدى. ميحايل يۆانوۆيچ اركىمگە ءارتۇرلى تاپسىرمالار بەرىپ، ءبىرىن كورشى باتاعالارعا، ءبىرىن كورشى اۋىلدارعا جونەلتىپ جاتىر. مەن نادەجدا پەتروۆناعا جۇگىردىم.
بۇل كۇنى قۇرمەتتى وقىتۋشىمدى اۋىر قاسىرەت ۇستىندە كەزدەستىردىم. نادەجدا پەتروۆنا ۇستىنە مالىنعان قارا كويلەك كيىپ، يىعىنا قارا ءشالى جامىلىپ الىپتى. قولىندا گيتارا، ەكى كوزىن ءبىر نۇكتەگە قاداپ، مۇڭدانا ءان سالىپ وتىر ەكەن، داۋىسى دا زارلى شىعادى. وقىتۋشىنىڭ كوز تىككەن باعىتىنا قاراپ ەدىم، وڭ قابىرعادا ءىلۋلى تۇرعان ەگدە وفيسەر سۋرەتىنىڭ جيەگىنە قارا لەنتا ۇستالىپ قالعانىن بايقادىم. «يا، بۇكىل حالىق ۇستىنە تونگەن قاسىرەت بۇل ءۇيدىڭ دە تورىنە شىعىپ ۇلگىرگەن ەكەن عوي!» دەپ ويلادىم.
— نادەجدا پەتروۆنا، — مەنىڭ داۋىسىم تىم تارعىلدانىپ ەستىلسە كەرەك، وقىتۋشىم سەلك ەتىپ، شوشىنا قارادى. — نادەجدا پەتروۆنا، ءادىلدىڭ شەشەسىن اتىپ ءولتىرىپتى.
— نە دەيدى، كىم؟
وقىتۋشى بۇل جولى ءوز قاسىرەتىن مۇلدە ۇمىتىپ كەتكەندەي ورنىنان اتىپ تۇردى.
مەن وكسىگىمدى باسا الماي ءبىراز ەگىلىپ الدىم. ەكى-ۇش كۇننەن بەرى كورە الماعان قۇرمەتتى وقىتۋشىما ءادىلدىڭ مۇنى عانا ەمەس، ءوز مۇڭىمدى دا شاقپاقشى ەدىم. ءبىراق، كوزىمدەگى جاس كوكەيدەگى ءسوزدى ايتقىزباي، شايىپ اكەتىپ بارا جاتقان ءتارىزدى. ءار ءسوزدى ايتقان سايىن وكسىپ-وكسىپ الامىن.
— قوي، جىلاماشى، باۋىرىم، — نادەجدا پەتروۆنا كوزىمدەگى جاستى قولىنداعى ورامالىمەن ءسۇرتىپ، توبەمنەن سىيپادى، — ءبىز كۇرەس ادامدارىمىز. كۇرەس ادامدارى جاسىقتارشا جىلامايدى. بار جىگەرىن كۇرەس جولىنا جۇمسايدى. قانە، نە بولدى؟ ءتۇسىندىرىپ ايتشى، ءوزىڭ. قولىڭا نە بولدى؟
وقىتۋشىنىڭ ءسوزى بويىما جىگەر بەرسە كەرەك. مەن كوز جاسىمدى تەز قۇرعاتتىم دا، كەشەدەن بەرگى ۋاقىيعانى تۇگەل باياندادىم.
يا، قۇرتاتىن شىعار بۇل سۇمدار. ءبىر-اق كۇننىڭ ىشىندە ءبىر ادامدى سوققىعا جىعىپ، ءبىر ادامدى وققا ۇشىرعان. ەكى تۇتقىن، — نادەجدا پەتروۆنا ماعان ازىرگە بەلگىسىز ءبىر قاسىرەتتى قاباردى ەستىرتەتىن ادامداي اۋىر كۇرسىنىپ الدى، — «كەشەگى بۇلىكتى باستاۋشىلار سەنىڭ وقۋشىلارىڭ» دەپ مەنەن ءتۇنى بويى جاۋاپ العان ەدى. بۇدان بىلاي وقىتۋعا تىيىم سالدى. ەندى مەكتەپ بوساعاسىن اتتاي المايتىن بولدىڭدار.
— نادەجدا پەتروۆنا، ءسىزدىڭ اكەڭىز دە ولگەن بە؟ — مەن وقىتۋشىمدى جۇباتارلىق وزگە ءسوز تابا المادىم دا، — مەنىڭ اكەمدى تۇتقىنعا الىپتى، — دەدىم.
— يا، سولاي، — نادەجدا پەتروۆنا اۋىر كۇرسىندى، — اكەم جاۋ قولىنان ءولدى، مەنىڭ اعام اركاديي مەن جارقىندى سولدات اراسىندا ليستوۆكا تاراتقاندىعى ءۇشىن تۇتقىنعا الىپتى. سەنىڭ اكەڭ تۋرالى دا ەسىتتىم.
— كەشىرىڭىز، سىزگە حات بار ەكەن-اۋ، ۇمىتىپ كەتە جازداپپىن.
مەن كەشەگى بەيتانىس ادامنىڭ حاتىن ۇسىندىم. نادەجدا پەتروۆنا كىشكەنە عانا قاعازدى ءبىر شولىپ ءوتتى دە، كەنەت كۇلىپ جىبەردى.
— عاجاپ، سەن مۇنى قايدان كەزدەستىردىڭ؟
— كىمدى دەيسىز؟
— جارقىندى ايتامىن.
— كورگەنىم جوق.
— كورمەسەڭ مىناۋ حاتتى بەرگەن سول جارقىن ەكەن. تۇرمەدەن قاشىپ شىعىپتى. سەرەجا ەكەۋىڭنەن وزگە ەشكىم بىلمەسىن. ۇقتىڭ با؟
— ۇقتىم، نادەجدا پەتروۆنا.
— ءجۇر وندا، ولىك باسىنا بارالىق.
— كوك جورعانى ولتىرگەن ءبىز ەدىك دەپ شىنىمىزدى ايتساق، بوساتار ما اجاردى؟ — دەدىم جول بويى.
— ولاي ەتۋدىڭ كەرەگى جوق، — نادەجدا پەتروۆنا باسىن شايقادى، — وندا سەندەردى دە تۇتقىنعا الادى. ءبىراق اجاردى بوساتپايدى.
ءبىز جۇگىرە باسىپ قاقپا الدىنا جەتتىك. بۇكىش فەلدشەردى ىلەستىرىپ قالا اكىمدەرى دە كەلىپ قالعان ەكەن. جۇرت قالىڭ شوعىرلانىپ، اتتىلى-جاياۋلى قىزىل جاعالىلار دا مولايا ءتۇسىپتى. تاڭقيا بىتكەن تاناۋىن قاندى جۇدىرىعىمەن قايتا-قايتا ءسۇرتىپ بۇگىنگى ءولىمنىڭ ايىپكەرى بالانياز پوليسەي تۇر. اشۋلى جۇرت ابدەن ءتۇتىپ السا كەرەك، ءۇستى-باسى دال-دۇل، كوز الدى كوگەرىپ قالىپتى. اتانياز مىرزانىڭ ءوز وڭىرىندە دە قان كورىنەدى. قوجامىزدىڭ زور تۇمسىعى دا سالماقتى جۇمىرىقتاردىڭ تالايىن يىسكەگەن بولۋعا ءتيىستى.
— ال، مىرزا، ءوز پوليسەيلەرىڭىزدىڭ قولىنان ولگەن انامىزدىڭ سۇيەگىن جەرلەۋگە رۇقسات شىعار؟
ميحايل يۆانوۆيچ كۇرەڭ تۇمسىقتى، بۋىرىل مۇرتتى پريستاۆكا قارادى. مۇگەدەك ماتروستىڭ كوگىلدىر كوزى ءقازىر-اق تۇتانعالى تۇرعان قاتەرلى ءورتتىڭ العاشقى ءبىر جاسىل جالىنداي جارق ەتە قالىپ ەدى، پريستاۆ تا شەگىر كوزىنىڭ نالەتىمەن اتىپ جىبەرەتىندەي باپ ىزعارىمەن تەسىرەيىپ، ۇزاق ءۇنسىز تۇردى دا، الدەن ۋاقىتتا ايىر ساقالىن ءبىر شوشاڭ ەتكىزىپ تاستادى. بۇل كوزقاراستاردان ەندى ۇزاققا بارماي، شىنداپ ءبىر ۇستاساتىندىقتارى اڭعارىلدى.
— ال اديك، ارداقتى انانىڭ كەكتى قانى سىڭگەن مىناۋ قىزىل جاۋلىقتى ءوز قولىنا ۇستا! بۇل اتراۋداعى ەڭبەكشىلەردىڭ كۇرەس تۋى بولادى.
— ماتروس مىرزا، — پريستاۆ بۋىرىل مۇرتىنىڭ شالعىسىن وڭ قولىمەن شىيراتا، شەگىر كوزىن اقشىيتىپ، ميحايل يۆانوۆيچقا قارادى. — ءسىز قانداي كۇرەستى ايتاسىز. كىممەن كۇرەسپەكسىز، ءا؟
— قانداي كۇرەس دەيسىز بە؟ — ميحايل يۆانوۆيچ بالداعىنا سۇيەنە جەڭىل سەكىرىپ پريستاۆكا ءتونىپ باردى، — قوجالاردىڭ قورلىعىنا، جەرگىلىكتى ۇكىمەت ادامدارىنىڭ باسسىزدىعىنا قارسى كۇرەس. بۇدان ەكى-ۇش اي بۇرىن مىناۋ تالاسوۆ مىرزا ىستەن شىققان ەسكى لابازىنا ءورت سالعىزىپ، جالاسىن جۇمىسشىلارعا جاپتى. ءسىز وسى ادىلەتسىزدىكتى كورە وتىرىپ ءادىل ۇكىم شىعارمادىڭىز... وسىدان ەكى جۇما عانا بۇرىن بۇكىل دۇنيە ەڭبەكشىلەرى انالار كۇنىن وتكىزگەن ەدى، ەڭبەكشى انالاردىڭ سول كۇنگى داۋىستارى قۇلاقتان كوشىپ ۇلگىرمەي تۇرىپ، اتراۋداعى ۇكىمەت ادامدارى ورىس ۇكىمەتىن قورعاۋ ىسىندە جۇرگەن سولداتتىڭ قارىنداسىن مازاعىمىزعا كونبەدىڭ دەپ تۇتقىنعا الدى. جازىقسىز قامالعان قىزىن بوساتۋدى تالاپ ەتكەندىگى ءۇشىن اناسىنا وق اتتى. سول پوليسەيدىڭ ءىنىسى اكەسى مايداندا ولگەن جەتىمنىڭ باسىن جاردى. سول پوليسەيدىڭ اعاسى مىناۋ تالاسوۆ مىرزا التى ادامدى جازىقسىز جۇمىستان قۋدى. روسسيانى قورعاۋدا قولىنان ايرىلىپ كەلگەن مۇگەدەك سولداتتى تۇتقىنعا الدىرتتىڭىز. ادىلەت پە وسىنىڭىز؟ ءبىز كونە المايمىز بۇل قورلىققا. ءوز تاعدىرىمىزدى ويىنشىققا اينالدىرۋعا جول بەرە المايمىز. ارداقتى انا ولىگى الدىندا وسىعان انت ەتەمىز!..
— انت ەتەمىز وسىعان!
— كونە المايمىز قورلىققا!
جىيىلعان جۇرتتىڭ داۋىسى جارقىنشاقتانباي ءبىر اۋىزدان شىققانداي تۇتاس ەستىلگەن ەدى، جار جيەگى دە وسىعان ءۇن قوسا جاڭعىرىعىپ قويا بەردى.
— ەستيسىز بە مىرزا، — ميحايل يۆانوۆيچ وڭ قولىن بالداقتان بوساتىپ الدى دا، شوعىرلانا قالعان اشۋلى توپتى كورسەتتى، — جەرگىلىكتى ۇكىمەت ادامدارىنىڭ قورلىعىنا كونە المايمىز دەيدى مىناۋ جۇرت!
— ماتروس مىرزا، — پريستاۆتىڭ كەزىندەگى الگى ءبىر قاھار وتى ءوشىپ، جۇزىنە جاسىقتىق كولەڭكەسى تۇسە باستاعان ءتارىزدى، — ءسىز قارا حالىققا قاتە باعىت بەرمەڭىز، ۇعىندىرىڭىز. نە سۇرايسىڭدار، نە كەرەك سەندەرگە؟
— مىرزا، سۇرامايدى، تالاپ ەتەدى بۇل حالىق! ادىلەتتىك تالاپ ەتەدى. — ميحايل يۆانوۆيچ توڭىرەكتەگىلەردى ءبىر شولىپ ءوتتى،— نان تالاپ ەتەدى. ەڭبەكاقىنىڭ دۇرىس تولەنۋىن تالاپ ەتەدى... سولاي ەمەس پە؟
— دۇرىس ايتادى، — جۇرت ايقايلاپ جىبەردى، — ءبىز ادىلەتتىك تالاپ ەتەمىز. ادىلەتسىزدىگىڭە جول بەرمەيمىز. باسسىزدىق ىستەمە دەيمىز!
— ۋا، اشپىز ءبىز.
— تۇزدى بالىقتان وزگە ىشتەڭە كورمەيمىز.
— ۋا، نان بەر، نان. جىلاتپا بالالارىمىزدى!
— مىرزالار، — پريستاۆ قولىن كوتەردى. داۋىسىندا ىزا مەن جالىنىش بار، — باسسىزدىق ىستەۋشى ۇكىمەت ورنى ەمەس، جەكە ادامدار. ولار ءادىل زاڭ الدىندا جاۋاپ بەرەدى... ءبىراق...
— پريستاۆ مىرزا، — ميحايل يۆانوۆيچ قولىن سىلتەدى، — «ءبىراق» ارالاسقان سوڭ-اق بولماعانى. بۇل بىزگە كوپتەن-اق تانىس جىر. ءسىز قازىردەن باستاپ جالتارىس ىزدەيسىز. زاڭىڭىزدىڭ ءسوز جۇزىندەگى «ادىلەتتىلىگى» دە، ءىس جۇزىندەگى بۇلتارىسى دا كوپ-اق قوي. مىناۋ جۇرت سىلدىرلاعان ءسوز ەمەس، ءىس جۇزىندەگى ادىلەتتى كورگىسى كەلەدى. تالاتپا، ەڭبەكاقىمىزدى دۇرىس تولەت. ادامدارىمىزدى قورلاتپا دەيدى... ايتپەسە...
— مىرزالار، ورىس تۋمالار!
ميحايل يۆانوۆيچتىڭ ءسوزىن اياقتاتپاي حۆاستۋنوۆ ايقايلاي جونەلدى. جۇرت ونىڭ مىلجىڭىنا قۇلاق قويماي ىسقىرا باستاعان ەدى، ميحايل يۆانوۆيچ كوپشىلىككە توقتاۋ سالىپ، قولىن جوعارى كوتەردى:
— بوگەمەڭدەر، سايراسىن «ەسەر ساندۋعاشى!».
— ورىس باۋىرلار، — حۆاستۋنوۆ ءسوزىن قايتادان باستادى، — مەن ەسەر پارتياسى اتىنان سەندەردى سابىرلىلىققا شاقىرامىن. ەرمەڭدەر مىناۋ مۇگەدەك ماتروسقا. ول سەندەردى ازعىرىپ تۇر. ول روسسيانى سۇيمەيدى.
— حۆاستۋنوۆ مىرزا، ول روسسيانى سۇيمەسە اياعىن اراققا ساتقان با؟
— سۇيسە سولاي ىستەر مە ەدى، — حۆاستۋنوۆ پريستاۆقا ءبىر قاراپ الدى، — قايداعى ءبىر قارساقتىڭ جىندى كەمپىرى ءۇشىن وسىنشا ابىگەرلەنۋدىڭ كەرەگى نە؟ كورمەيسىڭدەر مە قولىنداعى قايشىسىن. ول ۇلى مارتەبەلى پاتشانىڭ پوليسەيىن ولتىرمەك بولعان.
— ويپىرماي دەسەڭشى، — جۇرت دۋ كۇلىپ جىبەردى، — قانداي قاتەرلى ادام ەدى، ءا؟ مىلتىقتى پوليسەيگە قايشى كوتەرگەن، ءا؟
— ورىس باۋىرلار، تىڭداڭدارشى مەنىڭ ءسوزىمدى. روسسياعا قاتەر ءتونىپ تۇرعان كەزدە قوجامىن، جۇمىسشىمىن دەپ جارىلۋدىڭ كەرەگى جوق. ءاربىر نامىسى بار ورىس جۇمىستى جاقسى ىستەۋ كەرەك.
— ءاي، مىرزا، قازاقتار شە؟ — جانقيا اپاي ايقايلاپ جىبەردى، — ولارعا سەنبەيسىڭ بە؟
— پۇسىرماندارعا، — حۆاستۋنوۆ جانقيا اپايعا جاۋاپ بەرە الماي ابىرجىپ قالدى، — تۇرىكتى جاقتامايتىندار... نان از دەپ ايقايلاۋدىڭ قاجەتى نە؟ بارىنا قاناعات ەتۋ كەرەك. نان ءبىزدى جاۋدان قورعاۋشى ۇلى مارتەبەلى پاتشانىڭ سولداتتارىنا جونەلتىلىپ جاتىر. ءتوزۋ كەرەك اشتىققا...
— ءوشىر ءۇنىڭدى «قوجا توتىسى»، — ماتۆەي ستەپانوۆيچ بۇدان ءارى توزبەدى. حۆاستۋنوۆتى جەلكەدەن بۇرە ۇستادى دا، يتەرىپ تاستادى، — ساندالىپسىڭ. سەنىڭ وسى «ورىس، قارساق، اشتىققا ءتوزۋ كەرەك» دەگەن بىلشىلىڭ ءبىزدى ابدەن جيرەنتىپ بولدى. «ءبىزدى جاۋدان قورعاۋشى ۇلى مارتەبەلى پاتشا!» ول كىم ءوزى؟ ويلارسىڭ، پەتردىڭ دارەجەسىنە كەتەرمەك...
— پاتشا ءبىزدى قورعاماي-اق قويسىن. بىزدە قورعانىش كەرەك ەتەتىن بايلىق جوق...
— ورىستار جۇمىستى جاقسى ىستەۋى كەرەك دەپ ساندالاسىڭ. وندا قايتارسىن ەرلەرىمىزدى سوعىستان!
— ۋا، نان بەر بىزگە، نان!..
— ۇياتسىزدار، — «ەسەر ساندۋعاشى» تاعى دا جۇلقىنىپ، ىلگەرى ۇمتىلدى، — سەندەردە ورىستىق، وتاندىق ار جوق. اناۋ ساتىلعان ەكى اقساقتىڭ تىلىنە ەرەسىڭدەر...
— قىسقارت ءيتتىڭ كۇشىگى، — ميحايل يۆانوۆيچ سول قولتىعىنداعى بالداعىن كوتەرىپ الدى، — ويارمىن توبەڭدى. ورىستىڭ، وتاننىڭ نامىسكەرى بولا قالىپتى. روسسيا ءۇشىن، وتان ءۇشىن ءبىز قان توكتىك، اياعىمىزدان ايرىلدىق. سەن يت نە ءبىتىردىڭ؟ ءالى كۇنگە دەيىن ءدارىنىڭ ءيسى دە مۇرنىڭا بارعان جوق.
— ءولتىر شوشقانى!
— تۇنشىقتىر!
اشىنعان جۇرت ءبىرى ايقايلاپ، ءبىرى ىسقىرىپ باتاعا ماڭىن باسىنا كوتەردى. بىرەۋلەر حۆاستۋنوۆتى جاعادان الا ءتۇستى.
— مىرزالار، — پريستاۆ ەكى قۇلاعىن باسىپ ءبىراز تۇردى دا، قولىن جوعارى كوتەردى، — شۋلاماي تارتىپپەن ايتىڭدار، نە كەرەك سەندەرگە؟
— ۋا، نان بەر، نان!..
— اجاردى بوسات تۇرمەدەن!..
— مۇگەدەك سولداتتى بوساتىپ بەر!
— بالانياز جازاعا تارتىلسىن!..
— اسقاردى ەمدەتسىن!
— جۇمىستان قۋىلعاندار قايتادان الىنسىن!
— ونسىز جۇمىس ىستەمەيمىز...
— مىرزالار، — پريستاۆ باسىن يزەپ كۇلدى، — تىڭداساڭدارشى ءبىر. ءبىز وسى ايتقاندارىڭىزدىڭ ءبارىن دە زەرتتەيمىز...
— الدايدى. بۇزۋ كەرەك تۇرمەسىن. بوساتۋ كەرەك اناۋ ەكى تۇتقىندى...
— ەستيسىز بە مىرزا! — ميحايل يۆانوۆيچ پريستاۆقا تامان تاعىدا ءبىر قارعىپ ءتۇستى، — جاپپاڭىز قۇلاعىڭىزدى. تىڭداڭىز دۇرىستاپ. بۇل قالىڭ توپتىڭ تالابى، ورىنداۋعا مىندەتتىسىز!
— قالىڭ توپتىڭ تالابى، — پريستاۆ ميحايل يۆانوۆيچقا ادىرايا ءبىر قاراپ الدى، — بىلەمىن كىمنىڭ تالابى ەكەنىن! ءبىراق وسى جۇرتتىڭ اۋزىنا ءسوز سالىپ، كەۋدەسىن ۇرلەي بەرگەنىڭىزدى مەن قولداماعان بولار ەدىم. ەسكەرتەمىن، ماتروس مىرزا. ورىندى تالاپ بولعانمەن ورىنسىز سوزدەر ايتىلىپ جاتىر. قانداي ماقساتپەن ايتىلعانىن دا زەرتتەۋگە مىندەتتىمىز...
پريستاۆتى قورشاپ تۇرعان قالىڭ جۇرت شەڭبەرىن بىردەن-بىرگە تارىلتىپ، جۇدىرىقتارىن دا جوعارى كوتەرە، دۇرلىگە قوزعالىپ، تاعى دا ايقايلاسىپ الدى.
— جالتارما، مىرزا!..
— جالتارۋ عانا ەمەس، قورقىتپاق بولادى ول ءبىزدى...
— قورقىتقاندا نە ىستەيدى بىزگە، كوپ بولسا تۇرمەسىنە قامار...
— ەرلەرىمىز بەن بالالارىمىزدىڭ مايداندا قىرىلىپ جاتقانى جەتپەگەن عوي...
— مىرزالار، — حالىق قاھارىنان ۇرەيلەنگەن پريستاۆ الدەكىمنەن جاردەم كۇتكەندەي، جان-جاعىنا جاۋتاڭداپ قارادى دا قولىن كوتەردى، — تالاپتارىن ورىندى. ءبىراق، بۇنى كەشە بويىندا شەشۋگە بولمايدى عوي. ۋاكىلدەرىڭدى جىبەرىڭدەر، كەڭ وتىرىپ شەشەلىك.
— جارايدى، جولداستار، — ميحايل يۆانوۆيچ قالىڭ توپتى تاعى دا ءبىر شولىپ ءوتتى، — ۋاكىلدى كەيىن جىبەرەرسىڭدەر. الدىمەن ولىكتى جەرلەلىك، كانە، كوتەرىڭدەر انا سۇيەگىن...
ۇش-ۇشتەن قاتار تۇرعان التى جىگىت انا ولىگىن جەردەن اقىرىن عانا قوزعاپ، توبەلەرىنە كوتەردى. ازالى توپ كەڭ كوشەنىڭ بويىمەن ورتالىققا قاراي جىلجىدى. توپ الدىندا اناسىنىڭ قانى سىڭگەن قىزىل جاۋلىقتى جوعارى كوتەرىپ ءادىل بارادى. وڭ جاعىندا ميحايل يۆانوۆيچ، سول جاعىندا ماتۆەي ستەپانوۆيچ. قاندى قىزىل جاۋلىق باتىستان سوققان جەلمەن جەلكىلدەي ويناپ، تاس توبەدە جايقالادى. كەيدە لاپىلداعان جالىنداي شالقىپ، كەيدە قىزىل قىرانداي شۇيىلەدى. قاندى جاۋلىق استىنان ىزالى ءبىر ءان ەستىلىپ ەدى، قالىڭ توپ كوتەرمەلەي جونەلدى.
...ا، دەسپوت پيرۋەت ۆ روسكوشنوم دۆورسە،
تريەۆوگۋ ۆينوم زاليۆايا،
نو گروزنىە بۋكۆى داۆنو نا ستەنە
ۋج چەرتيت رۋكا روكوۆايا!..
...ول ءتۇنى اتراۋ جۇمىسشىلارىنىڭ كوپشىلىگى-اق ۇيقى كورمەسە كەرەك. انا ولىگى قويىلعان شەگەن ءۇيدىڭ ماڭىنان ادام ەشبىر ارىلماي، ءبىرى كەتسە، ءبىرى كەلىپ، سەندەي توعىستى دا جاتتى. جاڭادان كەلگەن توپ جانقيا اپاي مەن ماتۆەي ستەپانوۆيچقا قارايدى. ولاردىڭ اۋزىنان جاقسىلىق حابار تىڭداماق بولادى.
— قويىڭدار سونى، — ماتۆەي ستەپانوۆيچ ىزالانا سويلەپ، جۇدىرىعى تاس تۇيىلگەن وڭ قولىن سىلكىپ تاستايدى، — پريستاۆ مىرزا زەرتتەپ جاتىر. ازىرگە ەشنارسە ايتا المايدى.
— نەنى زەرتتەيدى؟
— زەرتتەيتىن نارسە از با ەكەن، — ماتۆەي ستەپانوۆيچ الدەكىمدى كەكەگەندەي، مىرس ەتىپ كۇلەدى، — وتكەندى عانا ەمەس، كەلەشەكتى دە كەڭىنەن زەرتتەر ءتۇرى بار. بۇگىن كىمنىڭ نە سويلەگەنىن دە، قانداي نيەتپەن ايتقانىن دا زەرتتەيتىن بولسا كەرەك. اتراۋدىڭ مىناۋ تۇرمەسى تارلىق ەتە باستادى. وسىنى كەڭەيتۋ كەرەك ەدى دەگەندى دە ايتادى...
— ميحايل ماكاروۆيچتى بوساتپادى ما؟
— ماكارىچ تۇگىل اجاردى دا بوساتپادى. مەنىڭ وزىمە دە «سىزگە وسى «قوناق ءۇي» جايلى بولماس پا ەدى؟» دەگەندەي نيەت بىلدىرە مە قالاي؟..
— شەشەسىن جەرلەۋگە دە جىبەرمەدى اجاردى، — ولىكتىڭ جانىندا وتىرعان قانىكە كەمپىر ىزالانا كۇرسىندى، — يت تەرىسىن باسىنا قاپتاپ نەگە كەتپەدىڭدەر، جاۋىزداردىڭ...
— ءاي، اپا-اي، — جانقيا كەكەسىندى پىشىنمەن باسىن يزەپ كۇلدى، — سىڭار اياق، سىڭار كوز — ءبىز ەكەۋمىز نەدەن تايسالدى دەيسىز. سوزدەن كەلەر پالە بولسا ايتىپ كوردىك قوي.
— ءالى وزگەنى قويىپ، ەرتەڭ وسى كىسىنى جەرلەۋگە دە كەدەرگى جاساپ جۇرمەسىن سولار. وسى ماندى پوليسەيلەر تورىپ جۇرگەن ءتارىزدى. راس، كوزگە تۇسپەي بۇرىش-بۇرىشتان عانا سىعالايدى...
— جول بويىنا دا تۇرىپ الىپتى ولار، — دەدى كورشى باتاعادان كەلگەن تىلەك اعاي،— بىزگە الىستان ورالىپ وتۋگە تۋرا كەلدى. قازاقتار ستانيساسىندا دا ءبىر دۇرلىگۋ بار ءتارىزدى.
— تۇسىنىكتى، — ماتۆەي ستەپانوۆيچ بىزگە قارادى، — بالالار، ميحايل يۆانوۆيچقا حابار بەرىڭدەر. تەك كوزگە تۇسە كورمەڭدەر.
ءبىز تاسا-تاسامەن جۇگىرە وتىرىپ اسقاردىڭ ۇيىنە جەتكەندە ەسىك الدىنان ءبىر شانا اقىرىن عانا جىلجىي بەرگەن ەدى، اسقاردى استراحان دارىگەرىنە الىپ بارا جاتقان ارمان اعايلار ەكەن.
— ال، ءساتتى ساپار، — دەدى ميحايل يۆانوۆيچ، — اۋرۋدىڭ تاعدىرىن يۆان فەدوروۆيچكە تاپسىر دا، ءوزىڭ نەگىزگى جۇمىسىڭا كىرىس. قورعاسىندارىڭدى استىق اراسىنا سال. ساق بول... اناۋ وفيسەر جولداسقا تىلدەسپەي ورالما، ول سەنى قۇر قول قايتارا قويماس... قولىڭا بىردەمە تۇسە قالسا، «قۇستى ارالعا»... ۇقتىڭ با؟!.
— ۇقتىم، — ارمان كۇرسىندى، — قولعا بىردەمە تۇسە قالسا جەتكىزۋدىڭ امالىن تابار ەدىك-اۋ.
— ميرون سەرگەيەۆيچتىڭ تاۋىپ بەرەتىندىگى داۋسىز، — ميحايل يۆانوۆيچ جانىنداعى ادامعا قارادى، — راس، تاتار تۋمالار ءارىپ تابار ما ەكەن. ءبىراق قولعا العان ىسكە ءارقاشان سەنىممەن كىرىسۋ كەرەك. سولاي ەمەس پە؟
— ارينە، — بەت-اۋزىن ساقال جاپقان بەيتانىس ادام باسىن يزەدى، — دۇرىس ايتاسىز. تەمۋرشين ابزىيدىڭ تاۋىپ بەرەتىندىگىنە مەن سەنەمىن.
— جارايدى، ال قوش. قالانىڭ ورتاسىنا جولاماي اينالىپ وتىڭدەر. جول بويى بوگەپ جۇرمەسىن.
— جولاپ كورسىن، — دەلبە ۇستاپ وتىرعان ودىرباي جۋان قايىڭ سوققىسىن جوعارى كوتەرىپ الدى، — كەلسىن اجال اڭساعاندارى...
ارماندار كوزدەن تاسا بولعان سوڭ ءبىز ۇيگە كىردىك. نادەجدا پەتروۆنا دا وسىندا ەكەن. سىعىرايعان ۇشتىك شامنىڭ تۇبىندە الدەنەندەي اق ماتاعا قىزىل-كۇرەڭ بوياۋمەن ءىرى-ىرى ارىپتەر جازىپ وتىر.
— يا، داۋىل، امان با؟ — ماناعى بەيتانىس ادام ماعان قولىن سوزىپ، مەيىرىممەن قارادى، — ول كۇنى مەنى تانىماي قالعان ەكەنسىڭ عوي. راس، تانىسۋعا شامامىز دا بولعان جوق. سول توڭىرەكتى تىمىسكىلەي، «مىسىقمۇرت» نەمە كەلىپ قالعان ەكەن. حاتتى قولىنا ۇستاتا سالدىم دا، تايىپ تۇردىم...
— جارقىن اعا، — مەن اتراۋ مەدرەسەسىنىڭ سۇيىكتى ءمۇعالىمىن ەندى عانا تانىدىم دا، قۇشاقتاي بەردىم، — مەنىڭ اكەم تۇرمەدە قالدى ما؟
— مە-ەنى-ىم ا-ا-عاي-ىم شە؟ — ءادىل دە ەكى كوزى جاۋتاڭداپ جارقىن اعايعا قارادى، — كە-ەلە-ەمە؟
— كەلەدى، قاراقتارىم، كەلەدى، — جارقىن اعاي ەكەۋمىزدى قۇشاعىنا قىسىپ ماڭدايىمىزدان ءسۇيدى، — پاتشا ۇكىمەتىنە قارسى باس كوتەرگەن ورىس سولداتتارى ءبىزدى قاسقىرباي جالاسى جاپقان تۇرمەدەن شىعارىپ العان-دى. سودان كەيىن كوزگە تۇسپەي، — قاشۋعا تۋرا كەلدى. ۆاگوننىڭ ۇستىنە الدىمەن ولاردى مىنگىزىپ، كەيىننەن ءوزىم دە كوتەرىلگەن ەدىم. ەكىنشى ستانسيادا مەنى ءتۇسىرىپ الىپ قالدى...
— كەلەر مە ەكەن، — ءادىل ەكەۋمىز بىر-بىرىمىزگە قاراپ، كۇرسىندىك، — الدە...
— مۇڭايماڭدار، جاس دوستار، — ميحايل يۆانوۆيچ بوياعىشىن قولىنا الىپ، ەدەندە جاتقان ماتاعا ەڭكەيە بەردى، — كەلەدى... كانە، جولداستار، ىسكە كىرىسەلىك.
— ميحايل يۆانوۆيچ، — مەن تاعى دا ءبىر كۇرسىندىم، — ءبىزدى ماتۆەي ستەپانوۆيچ جىبەردى...
— تۇسىنىكتى، — الا كەلگەن اقپارىمىزدى بار نازارىمەن تىڭدادى دا، ميحايل يۆانوۆيچ باسىن يزەدى، — دەمەك، جەرلەۋ جۇمىسىنا بوگەت جاساماق. بۇعان قارسى شارا قولدانۋ كەرەك. سەندەر تورتەۋىڭ ءقازىر كورشى باتاعالار مەن اۋىلدارعا حابار بەرىڭدەر. جولدى اينالىپ ەتىپ، تاڭ قاراڭعىسىندا كەلىپ جەتسىن. جارىق تۇسكەن سوڭ جىبەرمەس. مەن قازاقتار ستانيساسىنا بارايىن. جارقىن، سەندەر جازا بەرىڭدەر... اناۋ بالالار ۇيىقتاپ جاتىر ما؟ سەزىپ قالماسىن... مۇمكىن، شايقاسىپ تا قالارمىز. قارۋلى جىگىتتەردى دايارلاۋ كەرەك شىعار... بارىڭدار، جاس قىراندار!..
— جارايدى، ميحايل يۆانوۆيچ، ال، كەتتىك.
جۇرىسكە جەدەل ءتورت قولعانات ەكى-ەكىدەن ءبولىنىپ، جۇگىرە جونەلدىك...
ءتۇنى بويى جۇگىرگەن ەڭبەگىمىز ەشكە كەتپەپتى. اتراۋ ماڭىنداعى وندىرىستەر مەن اۋىلداردىڭ ادامدارى جەرگە جارىق تۇسپەي-اق جىينالىپ قالعان ەكەن. وزگەنى بىلاي قويعاندا قازاق ستانيساسىنىڭ كەدەي جەسىرلەرى دە تۇگەلگە تاياۋ كەلىپتى. جاۋ قولىنان جازىقسىز قازا تاپقان انانى جەرلەۋ جۇمىسى ۇلكەن ءبىر ساياسي دەمونستراسياعا اينالدى. انا ولىگىن ۇزاتقان قالىڭ توپ الاتاڭنان كوتەرىلدى دە، اتراۋ كوشەلەرىن مۇڭ مەن ىزا ارالاس اششى ۇنگە تولتىرا قالا ورتالىعىنا قاراي جىلجىپ باردى. «پوليسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ بەيباستاقتىعىنا تىيىم سالىنسىن!»، «جۇمىستان جازىقسىز شىعارىلعاندار قايتادان الىنسىن...»، «جۇمىس ادامدارىنا نان بەرىلسىن!»، «تۇتقىندار ازات ەتىلسىن!» دەگەن تالاپتار ءىرى ارىپتەرمەن ورىسشا-قازاقشا جازىلعان پلاكاتتار الىستان كوز تارتىپ، جۇرت نازارىن اۋدارادى. كەيدە «سوعىس توقتاتىلسىن!»، «پاتشا قۇلاتىلسىن!» دەگەن ساياسي ۇراندار دا توبەدە ءبىراز قالىقتاپ بارىپ، كەنەت تومەن ءتۇسىپ كەتەدى دە، ارتىنشا قايتادان كوتەرىلەدى. مەشىت ازانشىسى دا، شىركەۋ قوڭىراۋشىسى دا اشۋلى توپقا ۇرەيلەنە قارايدى. كوك شاتىرلى ۇيلەردەن جۇگىرە شىققان قىزىققۇمارلار نالىستى قاباقتاردىڭ ىزعارى بەتتەرىن قارىپ جىبەرگەندەي، كەنەت تەرىس اينالادى دا، قاقپالارىن دەرەۋ جابا قويادى. مانا قالا شەتىنەن باستاپ-اق ءار جەردەن ءبىر توبەلەرىن كورسەتىپ كەلە جاتقان اتتى پوليسەيلەر ەندى بىردەن-بىرگە شوعىرلانىپ، جولدى بوگەمەك بولادى.
— قايدا باراسىڭدار، تارتىپسىزدەر، قايتىڭدار، — دەيدى جيرەن مۇرتتى قازاق قامشىسىن كوتەرگەن كۇيى، قارا كوك تۇلپارمەن جولىمىزدى كەس-كەستەپ، — مولا بۇل جاق تا ەمەس!
— تارتىپسىزدەر ءبىز ەمەس، سەندەر!
— كىسى ءولتىرۋشى ازعىندار!
— بوگەمە جولدى. ءبىز يسپراۆنيك پەن پريستاۆقا بارامىز.
— توپتانىپ جۇرۋگە دە، پريستاۆقا بارۋعا دا رۇقسات جوق. قايتىڭدار...
— جوق، قايتپايمىز. پريستاۆ پەن يسپراۆنيك، قالالىق ۋپراۆا كەرەك بىزگە، ولارعا تىلدەسپەي تارامايمىز. ارىزىمىز بار ايتاتىن.
— ول نە ارىز؟
— ارىز ەمەس، تالاپ!
— وقى، انە، سانا-ساۋاتىڭ بار ما ءوزىڭنىڭ الدە جۇرتتى قويشا ايداپ، تۇرمەگە تىعۋدان ەزگەنى بىلمەيسىڭ بە؟
— سانالى بولسا ادىلەتسىزدىكتىڭ قولشوقپارى بولار ما ەدى؟!
— «جۇمىس ادامدارىنا نان بەرىلسىن!» — جيرەن مۇرتتى قازاق پلاكاتتاردىڭ ءارقايسىسىنا ءبىر كوز تاستاپ، ىزالانا كۇلەدى، — ۋاھا، «تۇتقىنداردى بوسات!» تاعى دا قانداي تالاپتارىڭ بار، ءا؟
مەن «سوعىس توقتاتىلسىن!»، «پاتشا قۇلاتىلسىن!» دەگەن ماناعى ءبىر ساياسي ۇراندار دا كوتەرىلە قالاتىن شىعار-اق دەپ ويلايمىن. ءبىراق تا ول ۇراندار كوزگە تۇسە قويمايدى.
— وسى از بولىپ تۇرما ساعان، — دەيدى جانقيا اپاي ايقايلاپ، — ازىرگە وسىلاردى ورىنداسىن!
— بوگەمە جولىمىزدى، — قازاقتار ستانيساسىنان كەلگەن ەگدەلەۋ قارا-تورى ايەل ۇلكەن كوزدەرىنەن وت شاشا، ەكى ءبۇيىرىن تايانىپ ىلگەرى ۇمتىلادى، — قاراماعىمدا ەڭبەككە جارامايتىن جەتى بالا، اۋرۋ كەمپىر، شالىم بار. اسىراۋعا شامام كەلەر ەمەس. ەكى ۇلىم سوعىستا ءولدى. ەڭ بولماسا ەرىمدى ەلگە قايتار، اناۋ جەتىمدەرىن اسىراسىن دەپ ايتقالى كەلەمىن. قىرا ما؟! ولار دا پاتشانىڭ كەلەشەك سولداتى...
— داريا سەرگەيەۆنا دۇرىس ايتادى، — قازاق ايەلدەرى تۇگەل ايقايلاپ جىبەردى، — جىبەر، ءبارىمىز دە وسىنى ايتامىز... نان بەرسىن جەتىمدەرىمىزگە...
— بۇل پريستاۆ مىرزانىڭ قولىنان كەلمەيدى، قايتىڭدار جاقسىلىقپەن. ايتپەسە...
— ايتپەسە... قىرماق پا ەدىڭ؟ ءبىر سولداتتىڭ شەشەسىن ولتىرگەندەرىن جەتپەدى مە؟!.
— قايتاسىڭدار، — جيرەن مۇرتتى داريا سەرگەيەۆنانى قارا-كوكتىڭ ومىراۋىمەن قاعا، ىلگەرى ۇمتىلدى دا، قامشى ۇستاعان وڭ قولىن ءبىر كوتەرىپ تاستادى، — قۋىڭدار، تاراتىڭدار!..
مۇرتتىدان ءامىر العان اتتى پوليسەيلەر مەن قازاقتار قامشىلارىن ۇيىرە ۇمتىلدى. جىينالعان توپقا ابىرجۋ كىرە باستادى.
—قىيمىلداڭدار جىگىتتەر، — ميحايل يۆانوۆيچ جانىنداعى جىگىتتەرگە يەگىن كوتەردى، — شايقاسپاي تىنبايتىن-اق شىعارمىز...
جىيىرمالاعان جىگىتتەر اتتىلاردىڭ الدىن توسىپ، جىگەرىلەي بەردى. قولدارىندا ۇزىن ارقانعا بايلانعان تەسىك تاس. پوليسەيلەر ءتونىپ كەلگەن كەزدە ماناعى جىگىتتەر ارقانعا بايلانعان جۇدىرىقتاي تاستاردى سەرمەي لاقتىرىپ، ارقاننىڭ ەكىنشى ۇشىن ۇستاعان وڭ قولدارىن توبەگە تامان اپارىپ، ۇيىرە اينالدىرا باستادى. ۇلكەن شەڭبەر جاساپ العان جۇمىر تاستار پوليسەيلەردىڭ الدىن بوگەي، زۋ-زۋ ەتىپ، الدەنەندەي ۇرەيلى ۇنمەن دامىلسىز زىرقىراپ اينالدى دا تۇردى. ارقان ۇشىنداعى تاسقا سوعىلعان اتتار ەندى قايتىپ بەتتەمەي، ءبىر ورنىندا قارعىي بەردى. جيرەن مۇرتتىنىڭ قولى قىلىشقا دا بارىپ قالدى.
— تاراڭدار، ايتپەسە شابانىڭ!..
— وتىرىك ايتاسىڭ، مىرزا، — ميحايل يۆانوۆيچ كۇلدى، — قىلىش جەتەر جەرگە جۋىتار ەمەس قوي مىناۋ جىگىتتەر. مۇمكىن، وق جۇمساپ كورەرسىڭ!..
— شابىڭدار، — جيرەن مۇرتتى قىلىشىن جالت وتكىزىپ جوعارى كوتەردى، — جاقسىلىقپەن تاراماساڭدار، قۇرال قولدانامىن.
قىلىشتارىن جارقىلداتا ۇمتىلعان اتتىلار تاعى دا تونە ءتۇستى. بۇل جولى جۇرت شىن-اق ۇرەيلەنىپ، بىرىنە ءبىرى تىعىلدى.
— استاپىرالدا، استاپىرالدا، — دەدى جالىقپاس قارت، توبەسىن ەكى قولىمەن قورعاپ، — تارالىقشى شىراقتارىم. قىرار مىنالار...
— قورىقپاڭدار، جولداستار، — ميحايل يۆانوۆيچ ۇرەيلى توپقا جىگەر بەرە سويلەپ، ىلگەرى ۇمتىلدى، — توبىمىزدى جازباساق تۇك ىستەي المايدى. ءاي، جيرەن مۇرت، كەل بەرى، الدىمەن مەنى شاپ. جەسىرلەردە جۇمىسىڭ بولماسىن... ءبىرى ەرى، ءبىرى بالاسىنان ايرىلعان قاسىرەتتى، قايعىلى جۇرتقا ۇيىرمە قىلىشىڭدى!..
— بۇلىكتى باستاۋشى سەن. باسىڭدى...
جيرەن مۇرتتى قارا-كوكتى ەكپىندەتە كەلىپ قىلىشىن ۇيىرە بەردى، ميحايل يۆانوۆيچ تا وڭ قولىنداعى بالداعىن كوتەرە سەرمەدى. مۇرتتىنىڭ قولىنداعى قىلىشى جەرگە ءتۇسىپ كەتتى. الگىدە عانا ۇرەيلەنىپ تۇرعان توپ دۋ كۇلىپ جىبەردى. ميحايل يۆانوۆيچ قارا-كوكتىڭ شاۋجايىنا قولىن سوزعان ەدى، ۇلگىرە المادى، سول ەكپىنىمەن وماقاسا قۇلادى.
— ۇر، ۇر، ءيتتىڭ كۇشىگىن! — دەگەن داۋىستار ەستىلىپ قالدى وڭ قاناتتان.
جالت قاراسام، ماتۆەي ستەپانوۆيچ پوليسەيدىڭ ءبىرىن اتتان اۋدارىپ-اق العان ەكەن. مەن كەيىننەن ءبىلدىم. بونداردىڭ ۇيىرگەن تەسىك تاسى پوليدەيدىڭ قولىنا ءتيىپتى دە، قىلىشى ءتۇسىپ كەتىپتى. قارۋىن الۋ ءۇشىن ەڭكەيە بەرگەن پوليسەي اشۋلى شالدىڭ شەڭگەلىنە ىلىگىپتى. دارمەنسىز پوليسەيدى جۇرت قورشاپ الىپ، توپەپ ءجۇر.
— ۇر، ءولتىر، ءيتتىڭ كۇشىگىن...
— تاراڭدار، بوساتىڭدار اناۋ پوليسەيدى، — ىزالانعان جيرەن مۇرت وڭ قولىن ءبىراز سىلكىپ تۇردى دا، كابۋرعا اپارا بەردى، — ايتپەسە اتامىن!
— مانادان بەرى سونى ايتسانشى، — ماتۆەي ستەپانوۆيچ كوكىرەگىن اشا ىلگەرى ۇمتىلدى،— ات، مىنا مەنى ات، ورىس-جاپون سوعىسىنىڭ مۇگەدەگىن ات! اتاتىن بولساڭ مىناۋ ۇلى پەتردىڭ سۋرەتى سالىنعان كوكىرەگىمە ات. دارمەنسىز نيكولاي ۇلى پەترگە وق اتقان بولسىن. ءبىلدىڭ بە؟ ءبىراق اناۋ تۇتقىنداردى بوساتپاي تۇرعاندا مەن ءوز تۇتقىنىمدى بوساتپايمىن...
— اتامىن. نەگە قورلايسىڭ ۇلى مارتەبەلى پاتشانى. — جيرەن مۇرت پيستولەتىن سۋىرىپ الدى، — اتىڭدار، تاراتىڭدار!
پوليسەيلەردىڭ بەس-التاۋى پيستولەتتەرىن جوعارى كوتەرىپ العان ەكەن. اشۋلى توپتىڭ توبەسىنەن اتىلعان وڭ كوشەنى جاڭعىرىقتىرا ساڭق ەتە قالدى. جالىقپاس قاريا اللالاپ بارىپ، ءۇي تاساسىنا تىعىلدى. بىرەۋلەر جىلاي قاشىپ، بىرەۋلەر تاستارىن ۇيىرگەن كۇيى، ايقايلاي سويلەپ، پوليسەيلەرگە تاپ بەردى. قالا ورتالىعىنان قوڭىراۋى كۇمبىرلەپ، كۇيمەلى شانا كەلە جاتتى. جيرەن مۇرت قاراكوكتى تەبىنە، كۇيمەلى شاناعا قارسى شاپتى. كۇيمەلى ءبىزدىڭ جانىمىزعا كەلىپ توقتادى.
— بۇل نە، بۇل نە، تۋمالار؟ — كۇيمەدەن سەكىرىپ تۇسكەن پريستاۆ ۇرەيىن دە، ىزاسىن دا سەزدىرمەۋگە تىرىسىپ، جايباراقاتتانا كۇلدى، — وق اتقان كىم؟ — نەتكەن باسسىزدىق، تۋمالار؟!.
— وق اتقان ءوز ادامىڭىز، مىرزا، — ميحايل يۆانوۆيچ قولىنداعى ولجا قىلىشىمەن جيرەن مۇرتتىنى كورسەتتى، — مىناۋ سولدات اناسىنىڭ ءولىمى از بولدى. قالعان انالاردى دا قىرامىن دەيدى اناۋ جيرەن مۇرت!
— سەن ءيتتىڭ ىستەپ جۇرگەنىڭ نە؟ — پريستاۆ جيرەن مۇرتتىعا بۇرىلدى، — تاپسىر قارۋىڭدى. تۇتقىنداڭدار — بۇل بۇزاقىنى...
— ول قىلىشىن بىزگە تاپسىرعان بولاتىن، ەندى پيستولەتىن عانا تاپسىرادى عوي، — ميحايل يۆانوۆيچ اۋىر كۇرسىندى دە، قىلىش جۇزىنەن كوز الماي ويلانىپ كەتتى، — جازىقسىز جانداردىڭ قانشاسىنىڭ باسىن شاپتى ەكەن بۇل قىلىش؟..
— ماتروس مىرزا، — پريستاۆ بۇل جولى دا ىزا بىلدىرمەۋگە تىرىسىپ، سابىرمەن عانا سويلەگەن بولدى، — ونىڭىز قاتە تۇسىنىك... ال، وسى جانجال نەدەن شىقتى؟
— مىناۋ جۇرت سىزگە بارىپ، كەشەگى شارتىمىزدىڭ ورىندالۋىن تالاپ ەتپەك بولدى. پوليسەيلەر مەن قازاقتار جولىمىزدى بوگەپ، توبەمىزدەن قىلىش ۇيىرەدى، سولداتتار اناسىنا وق اتتى، — ميحايل يۆانوۆيچ بالداعىنا سۇيەنە ءبىر قارعىپ ءتۇستى، — سولاي ما، تۋمالار؟
— ارينە، سولاي!
جۇرت تۇگەل ءۇن قوسىپ، ايقايلاپ جىبەردى.
— اۋ، مىناۋ دا بۇلىكشىلەردىڭ ءبىرى مە، — پريستاۆ ماتۆەي ستەپانوۆيچتىڭ ۋىسىندا تۇرعان پوليسەيدى ەندى عانا كورسە كەرەك، مىرس ەتىپ كۇلگەن بولدى دا، جيرەن مۇرتتىڭ قۇرالىن الىپ جاتقان پوليسەيلەرگە بۇرىلدى، — مىناۋ شوشقانى دا تۇتقىنداڭدار!..
— جوق مىرزا، — ماتۆەي ستەپانوۆيچ باسىن شايقادى، — بۇل مەنىڭ قولىمداعى تۇتقىن. ءسىز تۇرمەڭىزدەگى تۇتقىنداردى بوساتقانعا دەيىن، مەن دە ءوز قولىمداعى تۇتقىندى بوساتا المايتىن شىعارمىن.
— ءبىر قالادا ەكى تۇرمە بولا ما؟
— نەسى بار، ءسىز جابىرلەنۋشىلەردى، ءبىز جابىرلەۋشىلەردى جابامىز. كانە، مىرزا، ءبىزدىڭ تالابىمىزدى زەرتتەپ بولدىڭىز با؟ الدىمەن سونى ايتىڭىزشى!
— تالاپتارىڭىزدىڭ، — پريستاۆ كۇرسىندى، — وزگەسىنىڭ ءبارىن ورىنداۋعا جارلىق بەرىلدى. ءوز تۇتقىنىڭىزدى ءبىزدىڭ تۇرمەگە تاپسىرىپ، اناۋ ەكى تۇتقىندى بوساتىپ الۋىڭىزعا بولادى. ال، نان تۋرالى گۋبەرناعا ءجۇرىپ بارامىز. وڭ ساپارىمدى تىلەڭىز. مىناۋ يسپراۆنيك اۋرۋ ەدى، ونى دا ەمحاناعا اپارماقپىن. بوگەي كورمەڭىز. ەندى جانجالداسپايتىن بولايىق. ەرتەڭنەن باستاپ جۇمىسقا كىرىسىڭدەر، تۋمالار!..
پريستاۆ اسىعا باسىپ شاناسىنا ءمىندى. ءۇش ات جەككەن كۇيمەلى جەڭىل شانا قوڭىراۋى كۇمبىرلەپ، ورنىنان قوزعالا باستادى.
— توقتا، مىرزا!
— ناننان وزگە دە تىلەگىمىز بار!
— كۇيەۋلەرىمىز قاشان قايتادى؟
— بالامىزدى قايتار سوعىستان!
جەسىرلەردىڭ ايقايىن ەسىتە تۇرسا دا، پريستاۆ ارتىنا قايىرىلمادى. دەلبەدە وتىرعان مۇرتتى ءۇش قارانى جەدەلدەتە ايدادى. كۇيمەلى شانا زىر ەتىپ جانىمىزدان وتە شىقتى دا، اتراۋ ايدىنىنىڭ بويىمەن قۇيىنداتا جونەلدى.
— الداپ بارادى قۋ تۇلكى، — ميحايل يۆانوۆيچ پريستاۆ كۇيمەسىنىڭ سوڭىنان ۇزاق قاراپ تۇردى دا، باسىن شايقاپ كۇرسىندى، — توپتانىپ كەلگەن سوڭ قورقىپ تا بارادى. بىزگە كوز ەتىپ پوليسەيدى دە «تۇتقىنداعان» بولدى. ءبىراق، ەرتەڭ ونى بوساتىپ جىبەرەدى... سوزگە توپاس يسپراۆنيكتى اۋىرتىپ، ءوزى سويلەدى. «توبىڭدى ءبىر جازىپ كور، سودان كەيىن بىر-بىرلەپ سۇيرەي بەرەمىن تۇرمەگە» دەيدى عوي. ال، قوزعالالىق!..
قالا سىرتىنداعى كەڭ الاڭدا وڭاشا تۇرعان تۇرمەگە دە تايانا تۇستىك. جيرەن مۇرتتى «تۇتقىنداپ» اكەتكەن پوليسەيلەر پريستاۆتىڭ ءامىرىن دە، قالىڭ توپتىڭ قاھارىن دا جەتكىزىپ ۇلگىرسە كەرەك. ءبىزدىڭ بۇل ماڭدا بوگەلمەۋىمىزدى كوزدەگەن تۇرمە ناچالنيگى ەكى تۇتقىندى بوساتىپ جىبەرىپتى. اجار اپاي مەن ميحايل ماكاروۆيچ الدىمىزدان جۇگىرىپ كەلەدى. ماكار قارت ءوز ۇلىنا ساعىنىشتى قۇشاعىن اشسا، ءادىل اپاسىنا مۇڭىن شاعا ەگىلەدى. اجاردىڭ داۋىسىندا زار بار ەدى، كوزى دە جاسقا تولى ەكەن. جۇگىرىپ جەتكەن بويدا انا ولىگىن قۇشاقتاي قۇلادى:
— قايران شەشەم، شەشەجان. اق ءسۇتىڭدى كەشە گور. ءۇش جەتىمدى ادام ەتەم دەپ ازاپتىڭ اۋىرىن ارقالاعان ەدىڭ. مەنىڭ ءۇشىن وققا ۇشتىڭ. كەگىڭدى الار كۇن بار ما؟
— جىلاما، اجار، جىلاما، — ميحايل يۆانوۆيچ مۇڭدى قىزدىڭ ماڭدايىن سۇيەپ، جاسىن ءسۇرتتى، جاس توگۋ دارمەنسىزدىك بولادى. مىناۋ تۇرعاندار دا ءبىرى اكەسى، ءبىرى بالاسى، ءبىرى ەرىنەن ايرىلعان مۇڭدىلار.
— دۇرىس ايتادى، — داريا سەرگەيەۆنا اۋىر كۇرسىندى، — ەكى ۇلىم مايداندا ءولدى. قارتايعان شالىم قان كەشىپ ءجۇر. امان قايتا ما، جوق پا؟
— بۇل سوعىس بىتپەسە كىم امان قالادى دەيسىز، — مارفا كەمپىر ىزالى پىشىنمەن قولىن سىلكىپ تاستادى، — ءتورت ۇلدان تۇگەل ايرىلدىم. جالعىز قالعان ۆولوديام لازارەتتەن شىعىپ، مايدانعا ءجۇرىپ كەتىپتى. بيشارا، اياعىنان-اق جارالانساشى. ءبىر سىيراعىن جوعالتسا دا امان قايتار ەدى..
— سولاي، تۋمالار، سولاي، — ميحايل يۆانوۆيچ زەيىندى كوزدەرىمەن كەڭ-الاڭدى شولىپ ءوتتى دە، ويعا شومدى. تۇرمە الاڭىندا بىزدەن وزگە ەشبىر ادام جوق. اشىنعان جۇرتتى بۇدان ءارى وشىكتىرە بەرمەيىك دەگەن شىعار، ماناعى پوليسەيلەر دە قايتىپ كوزگە تۇسپەدى. تەك ماتۆەي ستەپانوۆيچتىڭ شەڭگەلىنەن ءقازىر قۇتىلعان دارمەنسىز پوليسەي عانا تۇرمەگە قاراي جۇگىرىپ بارادى. ميحايل يۆانوۆيچ تۇرمەگە جۇگىرگەن پوليسەيدى مازاق ەتكەندەي، مىرس ەتىپ ءبىر كۇلدى دە، ارتىنشا اۋىر كۇرسىنىپ اڭگىمەگە كىرىستى. — ەستيمىسىڭ اجار، حاسىرەت جالعىز سەندە ەمەس، بۇكىل حالىق باسىندا. وسى حالىق حاسىرەتىنىڭ ايىپتىسى كىم؟..
ميحايل يۆانوۆيچتىڭ سۇراعىنا جاۋاپ بەرگەندەي: «سوعىس توقتاتىلسىن!»، «پاتششا قۇلاتىلسىن!» دەگەن ۇراندار حالىق توبەسىنە قالىقتاپ كوتەرىلە قالدى. جۇرتتىڭ كوزى پلاكاتتارعا ءتوندى.
— نيكولاي ەكىنشى! — دەپ ايقايلادى ماتۆەي ستەپانوۆيچ، مۇمكىن ول «پاتشا» دەسەم پەترگە ءتىل تيەدى دەپ انىقتاي تۇسپەك شىعار، — سونىڭ باستاعان سوعىسى...
— دۇرىس ايتادى، — ميحايل يۆانوۆيچ باسىن يزەدى، — ەڭبەكشىلەر باسىنداعى داعدىلى اۋىر جاعدايدى بىلاي قويعاندا، ءقازىر ءبىزدى جان توزبەس باقىتسىزدىققا ۇشىراتىپ وتىرعان وسى سوعىس. تالاسوۆتار سىياقتى بايلارعا جاڭا بازار تابۋ ءۇشىن جۇرگىزىلىپ جاتقان وتارشىلىق سوعىسى. بۇل سوعىستىڭ اياقتالار ءتۇرى جوق. بىزگە بۇل باقىتسىزدىقتان قۇتىلۋ ءۇشىن ەگىلىپ كوزدەن جاس تەكپەي، ەنبەكشى حالىقتىڭ جاۋىنا قارسى كۇرەسۋ كەرەك. حالىقتى قانقۇيلى سوعىسقا ايداپ، قىرعىزىپ جاتقان جاۋىزدار توبىرىنا قارسى قۇرالدى كۇرەس جۇرگىزۋ كەرەك. ءقازىر پەتروگراد پەن موسكۆا حالقى جاۋىزدىق الەمىنە قارسى مەيىرىمسىز كۇرەسكە شىقتى. حالىق كوتەرىلىسىن سولداتتار دا قولداۋدا. «بايلار ءۇشىن قان توكپەيمىز، قىرىلعىمىز كەلمەيدى!» دەيدى ولار. ءبىز اتراۋ ەڭبەكشىلەرى دە ءوز پىكىرىمىزدى اشىق ايتۋىمىز كەرەك. ءوز بوستاندىعىمىز ءۇشىن قولعا قۇرال الۋ كەرەك. جاۋدان كەك الامىن دەۋشىلەر، ازاتتىق تىلەۋشىلەر كۇرەسشىلەر قاتارىنا ءتىزىلسىن. توپ جازباي تۇگەل قىيمىلدايىق!..
— دۇرىس ايتادى، — ماتۆەي ستەپانوۆيچ ايقايلاپ جىبەردى، — اجار، سەن دە قاتارعا ءتىزىل!..
انا كوكىرەگىنە كوز جاسىن سارقا توككەن اجار، اۋىر كۇرسىندى دە، ورنىنان كوتەرىلدى. الگىدە عانا ەلجىرەپ تۇرعان مۇڭدى قىز ەندى سۋارىلعان قۇرىشتاي بەكىنىپ العان ءتارىزدى. بويىن ءبىر جىگەر بيلەپ، جانارىنان كەك جالىنى لاپىلدايدى.
— باستاڭىز، ميحايل يۆانوۆيچ!..
كەكتى كەرۋەن اتراۋ اسپانىن قاھارلى ۇنمەن تەبىرەنتىپ، قوزعالا باستادى. اشىنعان حالىقتى كەكتى كۇرەسكە شاقىرعان ىزالى ءان تىنىق اۋانى تولقىتا، قىرانداي سامعاپ، شالعايعا تارتتى:
...ناستانەت پورا — ي پروسنەتسيا نارود،
ۆەليكيي، موگۋچيي، سۆوبودنىي...
XXVIII تاراۋ. شەشۋشى كۇرەس الدىندا
...ءتۇس پە، ساندىراق پا، بەلگىسىز. ءوز دەنەمە ءوزىمنىڭ بيلىگىم جوق ءتارىزدى. قول-اياعىم قوزعالتپايدى، كىرپىكتەرىم بىر-بىرىنە جابىسىپ قالعانداي، كوزىمدى دە اشا المايمىن،. تۇلابويىم كۇيىپ بارادى. تاڭدايىم دا كەۋىپ قالىپتى.
— سەروجا، سۋ، ءبىر جۇتىم...
ەشكىم ءتىل قاتپايدى. قايدا جاتىرمىن؟ قارىمنىڭ اۋىرعاندىعىنا دا قاراماستان، ەپتەپ قانا جان-جاعىمدى تۇگەل سىيپاپ قارمانامىن. الاقانىما سالقىن ەدەن سەزىلەدى. بۇل نە، تاس ەدەندى ءۇي قايدا بار ەدى؟ ءادىل مەن اسقاردىڭ ءۇيىنىڭ بىرىندە جاتىرمىن با؟ جوق، ول ەكى ءۇيدىڭ ەدەنىندە قوعا توسەۋلى بولاتىن... توبەدەن ءبىر ءالسىز ساۋلە تۇسەتىن ءتارىزدى. سول ساۋلەنى بايقاۋ ءۇشىن كىرپىگىمدى ساۋساقپەن تىرناپ اشۋعا تىرىسام. ءبىراق، بولار ەمەس. كوزىمنىڭ ءتۇپ تامىرى سۋىرىپ قويا بەرەدى. جاڭادان جۇما تۇسەم. كوزىمدى جۇمسام بولعانى، تالاي شىتىرمان ۋاقىيعالاردىڭ سۋرەتى تىزىلە قالادى:
قارا دومبىرانى قۇلاشتاي سەرمەگەن ءادىلدى دە ءبىر كورىپ قالعام-دى. ەندى ول قۇرمانعازى بولىپ كەتتى. العاشقى كورىنگەندە قۇرمانعازىنىڭ ءوزى دە بالا سىياقتى ەدى، ءقازىر اق ساقالى ءتوسىن جاۋىپ، الەم اشۋىن ءوز ۇستىنە جىيناعانداي قالىڭ قاباعى تۇيىلە قالىپتى. تارتىپ وتىرعانى دا ءبىر تانىس كۇي. توقتاشى، نەمەنە ەدى؟ يا، يا. «قايران شەشەم!» ەكەن عوي. شەشەن دومبىرا شەرلى بالانىڭ زارىن عانا سويلەمەي، سول زاردان ارىلۋدىڭ امالىن-اڭگىمەلەپ تۇرعانداي. بۇل سۋرەت كىلت ءۇزىلىپ، ەندى تەمىر تورلى تەرەزەدەن قولىن سوزىپ تۇرعان اجار كورىنەدى. «انا!» دەيدى اجار. «اۋ، قاراعىم؟!» دەيدى تومەندە، تەرەزە سىرتىندا تۇرعان زاۋزا شەشەي، كۇركىلدەي جوتەلىپ. «قۇتقارشى، انا!..» «قۇتقارام، قاراعىم. سەنى تۇرمەدە ۇستاۋعا قاقى جوق. ءقازىر اتانياز مىرزانىڭ وزىنە بارام. بوسات دەيمىن قىزىمدى. ەگەر مازاقتايتىن بولسا —... ءبىراق، مازاقتاماس... نە بوپتى شىركىنگە. سول ءۇيدىڭ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعامىن. الاشاسىن دا، باسقۇرىن دا توقىيتىن مەن... كيىمىن تىگىپ، كىرىن جۋۋ دا مەنىڭ موينىمدا بولدى. ءتىپتى وزگەنى بىلاي قويعاندا وسى بالانياز كۇشىكتى ءوز بالامنان ارتىق كۇتكەن جوقپىن با. تۇڭعىشىم ءابىل شىرىلداپ جىلاپ جاتقاندا مەن بالانيازدى ارقالاپ ءجۇردىم. سول ءقادىرىمدى بىلمەي مە،. راس، ءابىلىم ءوسىپ العان سوڭ وسىلارمەن وشتەسە باستادى. ول تىم كەكشىل... ءادىلدىڭ تۇتتىقپالىعى ءۇشىن دە نالىيدى ولارعا... باس جارىلسا بورىك ىشىندە. كەك ىزدەۋدىڭ كەرەگى نە ەدى... ءارى اۋىلداس، ءارى اتالاسپىز. بيشارا بالا اعانياز بەن دارانيازدى سۋعا لاقتىرعان ەكەن-اۋ. الدە بالانياز وسىنى كەك تۇتا ما ەكەن؟ ورىندى. ءابىلدى قويىپ، كەشە مەن دە ونى جازعىرىپپىن-اۋ. تاۋبە، تاۋبە... قايتىپ الدىم. كەشىرىم سۇرايىن. ءابىلدى دە، اجاردى دا شىعارۋعا كومەكتەس دەيىن... ءوز بالامداي بالام عوي، تۇسىنەر...»
زاۋزا انا اتانياز مىرزانىڭ ەسىگىن قاعىپ تۇر. ۇيدەن بالانياز پوليسەي شىعىپ كەلەدى.
«امانبىسىڭ شىراعىم، ارقالاپ وسىرگەن بالام ەدىڭ. «مال اشۋى جان اشۋى». الايدا، كەمەگە سوعىلىپ ولگەن جورعاننىڭ جالاسىن قارىنداسىڭا اۋدارما، قاراعىم. ءابىلدىڭ دە، قارىنداسىڭنىڭ دا وعاش مىنەزىن كەشىرە گور، اينالايىن... بوسانۋلارىنا كومەكتەس دەپ انالىق بازىنا جاساي كەلدىم، قۇلىنىم...»
«جورعانىڭ جولىنا ياكور ۇيگەن كىم؟ — بالانياز ادىرايا قارايدى، — وسىنى ايتشى، قۋ مىستان!»
«شىراعىم، — انا ءالى دە اشۋعا بەرىلمەي، سابىرمەن سويلەيدى، — ولاي دەپ ايتپا، قۇلىنىم. ءوز تۇڭعىشىمدى جىلاتىپ، سەنى ءۇش جاسىڭا دەيىن ارقالاپ وسىرگەنمىن... وقۋعا العاش بارعانىڭدا دا ارقالاپ اپارعانمىن. ەسىڭدە مە... سەن وقىپ ادام بولدىڭ. وقىعان ادامنىڭ ادەپتىلىگىن ىستە... زاكىرىڭدى بىلمەيمىن. قارىنداسىڭ ەشقايدا شىققان جوق... جازعىرساڭ، مەنىڭ اناۋ تەنتەگىمدى»...
«جادىگويسىمە مىستان، — اشۋلى پوليسەي انانىڭ ءوز كەنجەسىن جازعىرعالى تۇرعانىن دا اڭعارمادى، — سەن مەنى ارقالاساڭ مەنىڭ ءۇشىن ەمەس، كۇنىڭ ءۇشىن ارقالادىڭ. ءبىزدىڭ سورپا-سۋدى ءىشىپ اناۋ ءۇش كۇشىگىڭدى اسىرادىڭ. ۇرى قانشىقتاي قايقاڭداما، مىستان»...
«بالام، — كەمپىر كۇرسىنەدى، — ارقالاپ وسىرگەن اناعا ولاي دەمەس... بولار»...
«حا-حا، حا-حا! — بالانياز مازاقتاپ كۇلەدى، — ءاي، قۋ كەمپىر، سەن ءوزىڭ ماعان اقىل ايتا كەلىپسىڭ عوي. وسى اقىلىڭمەن نەعىپ بايىماي ءجۇرسىڭ، ءا؟!»
«قاراعىم، — زاۋزا شەشەيدىڭ جۇزىنە رەنىش ەنە باستادى، —بار ۋاقىتىمىزدى وسى بوساعادا وتكىزسەك قالاي بايىق. ارقالاپ وسىرگەن مىرزامنان كورگەن قايىرىم دەيىن، انا قارىنداسىڭدى بوساتىپ بەر، اينالايىن...»
«قارىنداسىڭدى؟ ءاي، كەمپىر، سەن ودان دا قىزىڭدى ءبىراز ۋاقىت مەنىڭ توسەگىمە كوشىر... سوندا قىزىڭدى تۇرمەدەن شىعارام، الدىڭا مال دا سالىپ بەرەم. حا-حا، حا-حا! قانداي سالتانات!..»
«نە دەدىڭ ءاي، مىرزا؟ — انانى اشۋ بيلەدى، — ەسىتپەي قالعانىم».
«قىزىندى ماعان كوڭىل اشۋعا بەر دەيمىن. ەندى ەسىتتىڭ بە؟»
«ەستىدىم. ادەپسىز شايتان، ارقالاپ وسىرگەندىگىم ءۇشىن ماعان كورسەتپەگىن وسى ما ەدى؟! تالاي قورلىققا ءتوزىپ كەلگەن ەدىم. وزگەنى بىلاي قويعاندا، مىناۋ كەنجەمدى كەلەكە نىساناسىنا اينالدىرىپ، تىلدەن ايىرعاندا دا، «باس جارىلسا بورىك ىشىندە» دەپ كوڭىلگە كەك الماپ ەم. ەندى توزەر شامام جوق. ساعان تالاي رەت كويلەك پىشكەن مىناۋ اق قايشىمەن ءتىلىڭدى قىرقايىن با، — اشىنعان انا وڭ جاعىنداعى دورباسىنان اق قايشىسىن سۋىرىپ الدى دا، پوليسەيگە تاپ بەردى، — قارا بەت»...
بالانياز پوليسەيدىن وڭ قولى كابۋرعا بارىپ-اق قالعان ەدى، كەنەت مىلتىق داۋىسى ەستىلدى دە، انا كوكىرەگىن وڭ قولىمەن باسا قۇلادى...
ەندى باستاپقى سۋرەت جاڭادان قايتالاپ، ماناعى ساقالدى قۇرمانعازىنىڭ ورنىنا ءادىل پايدا بولدى. بۇل جولى ول دومبىراسىن كۇمبىرلەتە سوعىپ، قالىڭ توپتىڭ الدىندا بارادى. ەكى جاعىندا ەكى مۇگەدەك. قىزىل قانعا بويالعان انا جاۋلىعى قىزىل قىرانداي سامعاپ، توبەسىندە وينايدى. تۇرمە تەرەزەسىنەن سىعالاپ تۇرعان اجار اقىراعان دومبىرا كۇيىنە ءۇن قوسىپ، «قايران شەشەم!» دەپ زارلايدى. تەمىر توردى ەكى قولداپ سىلكىپ-سىلكىپ قويادى. وسىنىڭ ارتىنشا اجار تۇرمەدەن جۇگىرىپ شىعادى دا، انا ولىگىنە باس يەدى.
«قوش، انا، كەگىڭدى جاۋعا جىبەرمەن!..»
...ءتۇس پەن ساندىراق ارالاس مەنىڭ بۇل كورىپ جاتقاندارىم وسىدان ەكى اپتا بۇرىن وتكەن ءومىر ۋاقىيعالارى ەكەن عوي. كەزەكتى سۋرەتتەردىڭ ءبىرى جاڭادان جالت ەتىپ، ءبىز ءتورت بالا كيىمىمىزدىڭ ىشىنەن دەنەمىزگە ورالعان ويۋلى كارتونىمىزدى ەندى عانا شىعارا بەرگەن ەدىك. سۋرەت اياقتالماي قالدى. بىرەۋ بۇيىرىمە تەۋىپ جىبەردى. مەن ءالى دە ءتۇس پەن ساندىراق شىعار دەپ ويلاعان ەدىم. مەيىرىمسىز قاتاڭ قول يىعىمنان سىلكىپ تاستادى.
— قانە، تۇر، بولشيەۆيك بالا!
ويانىپ كەتتىم دە، كوزىمدى اشۋعا تىرىستىم. شىنىندا دا كىرپىكتەرىم جابىسىپ قالعان بولسا كەرەك. قاباق تەرىلەرىم دە جەلىمدەپ تاستاعان ءتارىزدى ەشبىر جىيىرىلمايدى. سۇيەك بىتكەن سىرقىراپ، قول اياعىم دا يكەمگە كەلمەيدى. بار دەنەمدى جالىن شارپىپ، تاڭدايىم دا كەۋىگە قالىپتى. كوزىمدى زورعا اشىپ قاراسام، ءار جەرگە ءبىر تالدان بىتكەن جيرەن مۇرتىن تىكىرەيتىپ، «مىسىقمۇرت» تۇر ەكەن. تۇتقىندا جاتقانىمدى مىڭدىبايدىڭ «مىسىقمۇرتى» كوزىمە تۇسكەندە عانا اڭعارعان ەدىم، شىن اتىن ەسىمە تۇسىرە المادىم با، الدە وسى ساندىراق ۇستىندە دە شانشا سويلەمەك بولدىم با، اۋزىما تۇسكەن العاشقى ءسوز «مىسىقمۇرت» اعاي، ءبىر جۇتىم سۋ بەرىڭىزشى» بولدى.
— ءما ساعان سۋ، — «مىسىقمۇرت» ۇلكەن ەتىگىمەن جانباسىما ءبىر تەۋىپ، جەلكەمنەن سۇيرەي جونەلدى. — قۇدايسىز نەمە، ءتىلىنىڭ قوتىرىن قاراشى. ماناعى كوكسەركەنى تۇتاس جۇتام دەپ قاتالاپ قالدىڭ با، مەن ساعان سۋ ەمەس، كەرەڭدى ىشكىزەرمىن!..
«مىسىقمۇرت» مەنى دىرىلداتىپ سۇيرەگەن بويى، ەكىنشى ءبىر ەسىككە كىرگىزدى دە، ۇزىن سكامەيكاعا يتەرىپ تاستادى. قابىرعاعا سوعىلىپ، قاراقۇسىمدى سىندىراتىن-اق شىعارمىن دەپ ويلاعان ەدىم، ءبىراق، قۇلاپ تۇسپەي، بىرەۋدىڭ قۇشاعىنا ەنىپ بارا جاتقانداي بولدىم.
— مىرزا، تۇتقىندى بۇلاي جابىرلەمەيدى. ءتىپتى، الدىمەن جاس بالانى تۇتقىنعا الۋلارىڭنىڭ ءوزى جولسىزدىق.
مەنى مۇسىركەي سويلەگەن داۋىس قۇلاعىما تانىس ءتارىزدى ەدى، كوزىمدى اشىپ السام ميحايل يۆانوۆيچتىڭ قۇشاعىندا تۇر ەكەنمىن. قارسىمىزداعى ستول سىرتىندا كۇرەڭ تۇمسىقتى، بۋرىل ساقال بىرەۋ وتىر. ول باياعى پريستاۆ. بۇل جولى ونىڭ جۇزىندە ۇرەي ەمەس، وكتەمدىك بار. بىزگە سونشا تاكاببار قاراعان پريستاۆ ۇزىن مۇرتىن قۇلاعىنا تامان اپارىپ، بىرەر ءشۇيىردى دە، ورنىنان تۇرىپ كەتتى. ەندى ءوز كابينەتىندە ءىلۋلى تۇرعان پاتشا سۋرەتىنە ەلىكتەگەندەي، سول قولىن جاۋىرىنىنا قويىپ، ەرسىلى-قارسىلى قىدىرا باستادى. كەيدە ميحايل يۆانوۆيچقا كوزىنىڭ قىيىعىن عانا تاستاپ وتەدى. پاتشا سۋرەتىنەن كوز الماي ءبىراز تۇرعاننان كەيىن ەتىگىندەگى شپورىن شىلدىر ەتكىزىپ، كەرى اينالدى دا، بىزگە قاراي اياڭدادى.
— سۋ، — دەدىم مەن، كەزەرگەن ەرنىمدى جالاپ، — سۋ، ءبىر جۇتىم سۋ...
پريستاۆ جاۋاپ قايىرعان جوق. جانىمىزعا تاياۋ كەلدى دە، كۇمىس پورتسيگارىن قولىنا الدى.
— راقىم ەتىڭىز، ماتروس مىرزا، — بۋرىل ساقال كۇمىس پورتسيگارىن سىرت ەتكىزىپ اشتى دا، ميحايل يۆانوۆيچكا ۇسىندى، — پاپيروس الىڭىز.
— راحمەت، روتميستر مىرزا، مەن ترۋبكا تارتاتىن ەدىم، مۇمكىن بولسا مىناۋ بالاعا ءبىر ستاكان سۋ بەرىڭىز.
ءبىز وسى بۋرىل مۇرتتى بۇرىن پريستاۆ دەپ ءجۇرۋشى ەدىك. ال، ميحايل يۆانوۆيچ روتميستر دەپ اتادى. بۇل ونىڭ جۇمىس لاۋازىمى ما، الدە اسكەري دارەجەسى مە، ول جەرىن اڭعارا المادىم.
— ءما، ءىش، باتىر! — پريستاۆ ماعان تولى ستاكان سۋ ۇسىندى، — تۇزدى كوكسەركە شولدەتپەي قويار ما؟ بەتىنىڭ ىسىگى دە سول اششى بالىقتان شىعار؟
— تۇزدى كوكسەركە مە، الدە پوليسەيلەردىڭ تەمىر شىبىعى ما، بەتىنىڭ ءىسىپ كەتكەنى دە راس.
پريستاۆ پەن مۇگەدەك ماتروس تۇنەۋگى ءبىر ولىك ۇستىندەگى ىزعارلى قاراستارىن قايتالاپ، بىر-بىرىنە بەدىرەيىسە قالدى.
— كانە، مىرزا، ىسكە كىرىسەلىك، — پريستاۆ ەندى قىدىرۋدى توقتاتىپ، ورنىنا بارىپ وتىردى، — ماسەلەنىڭ تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن اڭگىمەنى تۇنەۋگى كەمپىر ولگەن كۇننەن باستالىقشى. سول كۇنى اناۋ ءبىر اقساق بوندار ۇلى مارتەبەلى پاتشامىزعا...
— ەسىمدە، — پريستاۆتىڭ پىكىرىن اياقتاتپاي، ميحايل يۆانوۆيچ ۇزاق كۇلىپ الدى، — ەسىمدە، پەتردەي ۇلى ەمەسسىڭ دەپ نارازىلىق بىلدىرگەن بولاتىن. ول كىسى روسسيانى پەتر سىياقتى پاتشا باسقارسا ەدى دەگەندى ارمان ەتەدى... ءبىراق، ءتورتىنشى كۇنى-اق ول بوندار ءسىزدىڭ قاراماعىڭىزعا ىلىنگەن ەدى-اۋ. وڭاشا سويلەسكەن شىعارسىز؟..
— ماتروس مىرزا، — پريستاۆ كۇيىنگەن پىشىنمەن ستولدى سوعىپ جىبەردى، — قايدا وتىرعانىڭىزدى ەسكەرگەنىڭىز ماقۇل!
— كەشىرەرسىز، — ميحايل يۆانوۆيچ بۇل جولى ءبىر مىرس ەتتى دە، كەكەسىنمەن باسىن يزەدى، — وڭ قولىنان ايرىلىپ كەلگەن اناۋ سولدات تا روسسيا ءۇشىن اسا قاتەرلى ادام با ەكەن؟
— ماتروس مىرزا، — پريستاۆ ورنىنان اتىپ تۇردى، — مەن ءسىزدى ەكىنشى رەت ەسكەرتەم. اق ادامدى ءبىز تۇتقىندامايمىز، تۇسىنىكتى مە؟
— راس، ءسىزدىڭ تۇتقىنعا العان مۇگەدەكتەرىڭىزدىڭ ىشىندە اق تەرىلىسى جوق. ول ەكەۋى قارا، مەن كۇرەڭ. ايتىڭىزشى، ايىبىمىز سول ما؟..
— قالجىڭداماڭىز، — پريستاۆ ستولدان ءبىراز ۇزاپ باردى دا، جالت بۇرىلدى. — ءسىز جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا مەنەن جاۋاپ الماقشىمىسىز؟ روسسيانى قورعاۋدا اياق-قولىنان ايرىلىپ كەلگەن باتىرلاردى، گەورگيي كرەسىنىڭ كاۆالەرلەرىن تۇتقىندادىڭ دەپ جازعىرماق شىعارسىز؟ —پريستاۆ مۇگەدەك ماتروستى كەكەي كۇرسىندى. — ۇيات، ءبىراق امال نە؟! ۇلى مارتەبەلى پاتشا سىزدەردى ۇلى دارەجەلى كرەسپەن ناگرادتايدى. ال، سىزدەر؟!.
— ال، بىزدەر اياعىمىزدى كرەسكە اۋىستىرامىز.
— كەكەسىندى قويىپ، سۇراققا جاۋاپ بەرىڭىز.
— سۇراڭىز.
— ەسىڭىزدە مە، سول ءتۇنى كوپتەگەن كوشەلەرگە ۇكىمەتكە قارسى سوزدەر جازىلىپ شىققان بولاتىن...
— ەسىمدە، شىركەۋ قابىرعاسىنان وقىدىم-اۋ دەيمىن. ءتىپتى، وسى وتىرعان ءۇيىمىزدىڭ قابىرعاسىنا دا جازىلىپ قالعان بولسا كەرەك قوي. ءسىز دە وقىعان شىعارسىز دەپ ويلايمىن؟
— ماتروس مىرزا، — پريستاۆ شكاف ارتىنان ءبىر نارسەنى شىعارىپ العان ەدى، ويۋلى كارتون ەكەن، — مۇمكىن، ءسىز مىناۋ ءبىر ويۋلى كارتوندى دا كورگەن شىعارسىز؟
— بۇنىڭىزدى بىلە المادىم، مىرزا.
— جوق، قاراڭىزشى، — بۋرىل مۇرت كارتوندى ميحايل يۆانوۆيچتىڭ الدىنا اكەلدى، — مىناۋ بالانىن لاقتىرعان كوكسەركەسىن ىزدەپ جۇرگەندە، مۇز استىنان تابىلدى. جابىسىپ قالعان ەكەن. ابدەنىرەك قاراڭىز. مۇمكىن تانىرسىز؟
— شىركەۋ — سلاۆيان ارپىمەن ويىلىپتى عوي، — ميحايل
يۆانوۆيچ كارتونداعى جازۋدى وقي باستادى، — «پاتشا قۇلاتىلسىن!» وتە قورقىنىشتى تالاپ. بۇل ويۋشىنى شىركەۋ ماڭىنان ىزدەگەنىڭىز ماقۇل بولماس پا ەدى، مىرزا؟
— باعىت سىلتەگەنىڭىزگە راحمەت، — پريستاۆ كەكەسىن پىشىنمەن مۇرنىنان كۇلدى، — ءبىراق، ماتروس مىرزا، ءسىز جاقسى بارلاۋشى ەمەس ەكەنسىز. كۆادراتىن شاتاستىرىپ الىپسىز.
— مۇمكىن، اياعىمدى تاستاپ كەتكەنىم دە سول ولاق ماتروس بولعانىمنان شىعار. نە ايتپاق ەدىڭىز؟
— وسى ويۋدىڭ مىناۋ ءبىر قيىقتارى زاۋزا كەمپىردى جەرلەگەن ءتۇنى قولعا تۇسكەن بالانىن، ۇيىنەن تابىلدى...
مەن سەلك ەتە ءتۇستىم دە، ەندى وسىنى سەزدىرمەيىن دەگەن ويمەن كوزىمدى جۇمىپ قالعىعان بولدىم. ءبىراق، ايلالى قۋ اڭعارىپ قالسا كەرەك، قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى.
— حا-حا-حا-حا!.. كورەسىز بە، ماتروس مىرزا، شاكىرتتەرىڭىز سىزدەن ساباق ۇيرەنىپ ۇلگىرمەگەن. اسا جاۋاپتى تاپسىرمالارعا مىناۋ سياقتى سىڭبىرىك مۇرىنداردى بەكەر جۇمسايسىز. ءالى تىم جاس ەكەندىگىن ەسكەرمەگەنسىز...
— كەشىرىڭىز، نە ايتپاق ەدىڭىز، پريستاۆ مىرزا؟
— جاي، سىزگە جانىم اشىعانى عوي. مىناۋ بالالاردىڭ بەيقامدىق جاساپ العانىن ايتامىن-اۋ. سول بالا دا ءسىزدىڭ شاكىرتىڭىز شىعار دەيمىن.
ميحايل يۆانوۆيچ مەنى شىنتاعىمەن ءبىر ءتۇرتىپ، «قانداي؟» دەپ قالىپ ەدى، پريستاۆ ونىڭ پىكىرىن اياقتاتپاي، تاعى دا مۇرنىنان كۇلدى.
— يا، وكىنىش، ماتروس ءىنىم، — وكىنىش، تاجريبەسىز شاكىرتتەرىڭىز ءسىزدى مەنىڭ ۋىسىما ءتۇسىردى...
پريستاۆ ەندى ەكى الاقانىن سارت ەتكىزىپ ستولعا تىرەدى دە، ورنىنان جەنىل كوتەرىلىپ، قىدىرىپ كەتتى. سول قولىن باياعى سياقتى جاۋرىنىنا قويىپ العان. پاتشا سۋرەتىنىڭ الدىنان وتەردە موينىن سولاي بۇرىپ، اياقتارىن قازدان-قازدان باسادى. «ۋا، ۇلى پاتشام، جاس بالالاردىڭ بەيقامدىعىن پايدالانىپ، سەنىن ءبىر ۇلكەن جاۋىندى قولعا ءتۇسىردىم. نە بۇيىراسىز؟» دەپ كەڭەسىپ بارا جاتقان ءتارىزدى...
مەن وتكەن ۋاقيعالاردى ەسكە ءتۇسىرىپ، ويلانىپ كەتتىم. شىنىندا دا بەيقامدىق جاساپ العان ەكەنبىز. سول بەيقامدىقتىڭ ناتيجەسىندە ساشانىڭ اياعى سىنىپ، اۋرۋحانادا جاتىر. ميحايل يۆانوۆيچ ەكەۋمىز پريستاۆتىڭ الدىندا وتىرمىز. ارمان اعاي باستاعان «بەستىك»تە ەكى ادامىنان ايىرىلدى. راس، وعان ءقازىر جارقىن اعاي كەلىپ قوسىلدى. وتكەن تۇننەن بەرى مەن ولاردان حابارسىزبىن. مەن ەندى كەيىنگى كۇننىڭ ۋاقيعالارىن بىرتىندەپ ەسكە ءتۇسىردىم.
...ءادىلدىڭ اناسىن جەرلەر كۇنى بىزگە كۇرسىنە ۋاعدا بەرىپ كۇيمەسىنە مىنە جونەلگەن مىناۋ مىرزا گۋبەرنادان استىق ەمەس، ەكى روتا اسكەر الا كەلىپتى. بۇرىن قالامىزدا پريستاۆ، يسپراۆنيك دەگەن ەكى ءداۋ بولاتىن دا، «بۇل ەكەۋىنىڭ ەڭ دوكەيى پريستاۆ» دەيتىن-دى جۇرت. ءقازىر «گارنيزون ناچالنيگى» دەگەن تاعى دا ءبىر ءداۋ پايدا بولىپتى. وسى ءۇش ءداۋدىڭ ەن دوكەيى قايسى ەكەنى ازىرگە ماعان بەلگىسىز. دەگەنمەن، سەرەجا ەكەۋمىز كەڭەسە-كەڭەسە كەلىپ «بار بيلىك سوڭعىسىنىڭ قولىندا شىعار-اق» دەگەن قورىتىندىعا توقتادىق. بۇنىمىزدا دا نەگىز بار. «گارنيزون ناچالنيگى» دەگەن اتاۋدىڭ پايدا بولۋىمەن بىرگە قالادا جاڭا ءتارتىپ ورناپتى. «ەندى توپتانىپ جۇرۋگە دە رۇقسات ەتىلمەيدى. تۇنگى ساعات وننان كەيىن كەشەگە شىققاندار تۇتقىنعا الىنادى»، دەسەدى جۇرت. قالاعا اسكەر كىرۋىمەن بىرگە قوجالارىمىزدىڭ يىعى قايتادان كوتەرىلىپ الىپتى. وتكەن ۋاقيعالارعا بايلانىستى جۇمىستان شىعارىلعانداردى كەشە قايتىپ الماق بولعان ەدى، بۇگىن ماڭىنا جولاتپاي قويدى. ازىرگە استراحاندا جۇرگەن ارمان اعايدى دا ساندىگەرەي ءامىرشىنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا جۇمىستان بوساتىپتى. بۇنداي قاتاڭ شارالار اتراۋ قالاسىنىڭ ءبىر وكولودكاسى بولىپ سانالاتىن تالاسوۆ باتاعاسىندا عانا ەمەس، رەمونت بازاسىنا دا، كورشى باتاعالارعا دا ورناپ الىپتى. باتاعالار عانا ەمەس، قازاق ستانيساسىنا دا بارىپ ەنىپتى. ول كۇنى جۇمىستى تاستاپ، زاۋزا شەشەيدى جەرلەۋگە قاتىسقان كورشى وندىرىستەردەگى جۇمىسشىلاردىڭ «ەڭ قاتەرلىلەرى» تۇتقىندالىپ، «كۇدىكتىلەرى» جۇمىستان قۋىلىپتى. داريا سەرگەيەۆنا دا تۇرمەگە قامالىپتى. ءبىراق، ازىرگە بۇل قاتان شارالاردان ۇرەيلەنۋشىلەر شامالى. قايتا وشپەندىلىك ورشەلەنە تۇسكەن سياقتى. اتراۋ ماڭىنداعى باتاعالاردىڭ نەگىزگى جۇمىسشىلارى تۇگەل اۋىز بىرىكتىرىپ السا كەرەك. ەكى كۇننەن بەرى جۇمىسقا شىققان جوق.
ساسكە كوزى، كازارما الدىندا وتىر ەدىك. قالا جاقتان ەنتىگە باسىپ كابانوۆسكيي كەلە جاتتى. جانىندا ساندىگەرەي مەن حۆاستۋنوۆ...
— دوڭىز اتتاس جورعالاي باستاعان ەكەن، — دەپ كۇلدى، مەنىڭ قولعابىمدى تورلاپ وتىرعان جانقيا اپاي، — ءبىر جاڭالىق اكەلە جاتقان شىعار.
— امانسىزدار ما، تۋمالار، — كابانوۆسكيي شىنىندا دا ءبىر جاڭالىق ايتاتىن ءتارىزدى، جانقيا اپايدىڭ جانىنداعى ءشارىپقاليدى باسىنان سيپاپ مۇسىركەي سويلەدى، — نەمەنە، قارنىڭ اشىپ قالعان جوق پا؟ ءما، كونفەتا جەيسىڭ بە؟
— جوق، مىرزا، راحمەت، — كونفەتكە قولىن سوزا بەرگەن ءشارىپقاليعا جانقيا اپاي كوزىنىڭ استىمەن قاراپ قويدى، — ۇنەمى قولى جەتە بەرمەيتىن تاتتىگە اۋزىن ۇيرەتىپ نەعىلسىن.
— جوق، — اناسىنان قايمىققان ءشارىپقالي باسىن شايقادى دا، جۇگىرە جونەلدى، — راحمەت، جەمەيمىن...
— بايبىشە-اي، — كابانوۆسكيي قالتاسىنان ءبىر قاعاز شىعارىپ، كۇرسىندى، — وسى ءبىر ورىنسىز قارىسۋ تۇبىمىزگە جەتەدى عوي...
— ويپىرىم-اي دەسەڭىزشى، — ساندىگەرەي دە كۇرسىنە باسىن يزەدى، — ءسوز جوق، قىرعىنعا ۇشىرايمىز بۇنىمەن.
— تاعى دا ءبىر پالە بار ما ەكەن، — كۇنى بويى شۇقشيا تومەن قاراعان كۇيى ناسىباي ۇگىپ وتىرعان جالىقپاس قاريا ۇرەيلەنە باسىن كوتەردى، — نە بولىپتى، قاراعىم؟
— نە بولسىن، — كابانوۆسكيي قولىنداعى قاعازىن ماتۆەي ستەپانوۆيچقا ۇسىندى، — مىنە، وقىڭىز. مىناۋ پەتروگرادتان كەلگەن تەلەگرامما، مايدانعا تەز بالىق جىبەر دەپ قىسىپ جاتىر. ال، مىناۋ گارنيزون ناچالنيگىنىڭ بۇيرىعى. «ەرتەڭنەن باستاپ جۇمىسقا شىقپاعاندار وتانعا ساتقىن دەپ ەسەپتەلىنەدى» دەپ ەسكەرتىپتى. قارسىلاسۋدىڭ قاجەتى نە، قانتوگىس بولادى عوي، تۋمالار...
— ءبىزدىڭ قانىمىز از توگىلىپ جاتىر ما ەكەن، — ماتۆەي ستەپانوۆيچ دوڭىز اتتاستىڭ قولىن قاعىپ تاستادى، — تاعى دا نە ايتىپتى ناچالنيگىڭ؟
— ماعان بەرىڭىزشى، — حۆاستۋنوۆ بوندارعا شەگىر كوزىمەن تەسىرەيە ءبىر قارادى دا، كابانوۆسكييگە بۇرىلدى، — بەرى اكەلىڭىزشى. مەن وقىپ بەرەيىن. ەسىتسىن ءوز قۇلاقتارىنان.
— ءما، الدىمەن تەلەگراممانى وقى.
— ال، ابدەن زەيىندەرىڭدى سالا تىڭداڭدار، ۇلى مارتەبەلى پاتشادان كەلگەن حان...
تەگى وزدەرى ويدان شىعارعان تەلەگرامما بولار-اق، ايتپەسە بايتاق روسسيانى بيلەپ تۇرعان ۇلى مارتەبەلى پاتشانىڭ كاسپيي قولتىعىنداعى بالىق باتاعاسىنىڭ قوجاسى تالاسوۆ پەن كابانوۆسكيي مىرزالارعا تەلەگرامما بەرۋى مۇمكىن ەمەس. نە دە بولسا «ەسەر ساندۋعاشى» تاعى دا ءبىر جوتەلىپ الدى دا، ماڭعازدانا سايراي باستادى.
— مى نيكولاي II، يمپەراتور ۆسەروسسييسكيي، سار پولسكيي، كنياز فينلياندسكيي...
— وي، وي، وي، — ماتۆەي ستەپانوۆيچ كەكەسىندى پىشىنمەن مىرس ەتىپ كۇلدى دە، قولىن سىلتەپ تاستادى، — مىناۋ دارمەنسىزدىڭ لاۋازىمى قانداي ۇزىن ەدى. تاۋسىلار ەمەس قوي. ال، ءبىز قاراپايىم پرولەتاريات، تالابىمىز ورىندالماي تۇرىپ، ىستەمەيمىز جۇمىسىن. ارجاعىن وقىماي-اق قوي.
— مىنە، ساعان ورىس پاتريوتى. — حۆاستۋنوۆ تاڭدايىن قاعىپ بوگەلىپ قالدى، — مىنە، ورىس-جاپون سوعىسىنىن باتىرى، گەورگيي كرەستەرىنىڭ كاۆالەرى، ءا؟!
— جاپ اۋزىڭدى، — ماتۆەي ستەپانوۆيچ تاس ءتۇيىپ العان جۇدىرىعىمەن قازىق سيراعىن قويىپ جىبەردى، — اياعىمدى بەرسىن دە، كرەستەرىن قايتىپ السىن!
— اح، سولاي ما؟
— ارام تەر بولما، مىرزا، — ايدىنعالي اعاي جاماپ وتىرعان ەتىگىن تاستاي بەرىپ، ورنىنان اتىپ تۇردى، — كوپ بولسا تۇرمەسىنە جابار. ءبىراق، اناۋ التى ادام قايتادان الىنباي تۇرىپ، ەشكىم جۇمىسقا شىقپايدى.
— ايدىنعالي، سەن كەش قالعانسىڭ، — كابانوۆسكيي ءزىل ءسىز عانا كۇلگەن بولدى، — تالاسوۆ مىرزانىڭ قىڭىرلىعىمەن ىستەلگەن ءىس قوي. ول كىسى كەتكەن بويدا مەن ءبارىن دە جۇمىسقا الۋ تۋرالى ءامىر بەرگەنمىن. كوپ بولسا ۇرىسار دا قويار. بالا-شاعاسىن قىرامىز با ولاردىڭ. سەن بۇنى حابارلاماپ پا ەدىڭ، ساندىگەرەي، ءا؟
— نەنى؟ — باستا ابىرجي قاراعان ساندىگەرەي قوجاسىنىڭ جىپ ەتە قالعان سول كوزىنەن پىكىرىن سەزدى دە، اسىعا سويلەدى، — جۇمىسقا قايتادان الۋ تۋرالى ما؟ وسىندا، داۋىل ما، سەرەجا ما، بىرىنەن ايتىپ جىبەرگەنمىن...
— قاتە، — مەن كۇلدىم، — ءسىزدى ءۇش كۇننەن بەرى بۇگىن ءبىرىنشى رەت كورىپ وتىرمىن...
— قاراعىم-اي، — كابانوۆسكيي قىنجىلعانسىپ باسىن شايقادى، — سوندايدى ءوزىڭ ايتساڭ قايتەدى. ال، ەندى، تۋمالار، مەن قولىمنان كەلگەننىڭ ءبارىن ىستەدىم. ازىق ىزدەپ ەرتەڭ استراحانعا دا جۇرگەلى جاتىرمىن... اقىلعا كەلەيىك...
— اۋ، جىگىتتەر، — جالىقپاس قاريا كۇرسىندى، — ءبىز وسىلاي وتىرعاندا كىمدى مۇقاتامىز؟ كوپ تىلەيمىز دەپ ازدان ايرىلامىز. قاتىن-بالامىز اشىعىپ قالادى. ءتىپتى وزگەنى قويعاندا اناۋ قىلىشتىلار قىرىپ تاستايدى عوي...
— ءوشىر ءۇنىڭدى! ىستەسەڭ ءوزىڭ ىستەي بەر. ءبىز تەك بۇنداعىلار عانا ەمەس، اناۋ كورشى باتاعادان تۇتقىندالعاندار دا بوساتىلماي تۇرعاندا، ونداعى جۇمىستان شىعارىلعاندار تۇگەلىمەن قايتىپ الىنباي تۇرعاندا پلوت ەسىگىن اتتامايمىز، — ماتۆەي ستەپانوۆيچ ترۋبكاسىنان ءقازىر عانا سورىپ العان كوك ءتۇتىندى اۋىز-مۇرنىنان بىردەي بۇرق ەتكىزىپ، جالىقپاسقا زەكىپ تاستادى دا، كابانوۆسكييگە تەسىلە قارادى، — گارنيزون ناچالنيگىنە ايتا بار، مىرزا.
— ەح، وتانسىز، نامىسسىز...
— كورسەتەرمىن مەن ساعان وتانسىزدى، — بوندار شىن كۇيىنسە كەرەك، ورنىنان سەكىرىپ تۇردى دا، حۆاستۋنوۆقا تاپ بەردى، — وڭەشىن جۇلىنباي تۇرعاندا كەت، بۇل ماڭنان!
— جارايدى، كەتتىك، — كابانوۆسكيي اۋىر كۇرسىندى دە، حۆاستۋنوۆتى جەتەلەپ، بۇرىلا بەردى، — تىم اشۋلى ەكەنسىڭدەر... بىزدىكى اقىل عانا. ويلاڭدار، تۋمالار...
جۇرت ءبىر بىرىنە ءتىل قاتپاي، ۇزاق وتىرىپ قالعان ەدى. ميحايل يۆانوۆيچتىڭ كوڭىلدى قوڭىر داۋىسى سول ءبىر مەڭىرەۋ تىنىشتىقتى بۇزىپ جىبەردى.
— يا، جولداستار، — ميحايل يۆانوۆيچ بايىرعى ادەتى بويىنشا كۇلە سويلەدى، — تۇنەرە قالىپسىڭدار عوي، نەمە¬نە؟
— الگىدە كابانوۆسكيي مىرزا كەلىپ، گارنيزون ناچالنيگىنىڭ بۇيرىعىن وقىپ كەتتى، — ماتۆەي ستەپانوۆيچ ترۋبكاسىن قايىڭ سيراعىنا قاعىپ، كۇلىن ءتۇسىردى دە، قايتادان تەمەكىگە تولتىرا باستادى، — ەرتەڭ جۇمىسقا شىقپاعانداردى قىرامىن دەپتى...
— قىرادى، ءسوز جوق، — ۇكپە ناسىبايدى كەڭسىرىگىنە ىشقىنا تارتقان جالىقپاس قاريا ءوز سوزىنەن ءوزى دە سەلكىلدەي تۇشكىرىپ الدى، — قىرادى، شىعۋ كەرەك.. ءا-ات-شۋ... جۇمىسقا...
— سولاي دەڭىز، بىلەمىن ول بۇيرىقتى. پەتروگرادتان تەلەگرامما كەلە قالعان ەكەن، ءا؟ — ميحايل يۆانوۆيچ قالتاسىنان ءبىر قاعازدى شىعاردى دا، وزىنە ىلەسە كەلگەن يۆان پەتروۆيچ پەن تىلەككە قارادى، —وتىرىڭدار.
— ال، مىناداي تەلەگراممانى وقىعان جوق پا؟
— قانداي، كانە، وقىشى...
— مەملەكەتتىك دۋمانىڭ پرەدسەداتەلى اتىنان استراحان گۋبەرناتورىنا كەلگەن بولسا كەرەك، وسىنىن كوشىرمەسىن ءبىزدىڭ جولداستار ارمانعا بەرگەن ەكەن، ارمان ءبىر مۇگەدەك سولدات ارقىلى وسىندا جەتكىزىپتى، — ميحايل يۆانوۆيچ تاماعىن كەنەپ الدى، — تىڭداڭدار: «جاعداي اسا اۋىر. استانادا ابىگەرشىلىك. ۇكىمەتتەن بيلىك كەتىپ بارادى... كوشە بويى اتىس. اسكەرلەر ءبىرىن-بىرى اتقىلاۋدا...»
— سولاي دە، — ماتۆەي ستەپانوۆيچ ترۋبكاسىن تۇتاتىپ الدى دا، باسىن يزەدى، — تىم قاتايىپ كەتىپ ەدى-اۋ؟
— قاتايماي ءقايتسىن؟ — ميحايل يۆانوۆيچ قاعازدى قالتاسىنا سالدى دا كۇلدى، — ءبىراق، بۇل حابار اتراۋعا ءالى جەتپەگەن شىعار. ال، جۇمىسقا شىعامىز با؟
— كۇشتى بولسا شىعارىپ كورسىن، — بوندار باسىن شايقادى، — شارتىمىزدى ورىنداسا...
— مىناۋ كورشى باتاعانىڭ وكىلدەرى ءوز تالاپتارىن اقىرعى رەت ايتقالى كەلىپتى، — ميحايل يۆانوۆيچ بوندار مەن جانقيا اپايعا قارادى، — سىزدەر دە بىرگە بارىڭىز. شارتتىڭ تۇگەل ورىندالۋىن تالاپ ەتىڭىز. ودان ءبىر ادىم شەگىنبەڭىز.
— جۇرىڭدەر، — بوندار ورنىنان كوتەرىلدى، — اقىرعى رەت الدىنان وتەلىك...
— ءساتتى ساپار، جولداستار، جەڭىسپەن قايتىڭدار!
ميحايل يۆانوۆيچ ۋاكىلدەردىڭ ارتىنان ۇزاق قاراپ تۇردى دا، ايدىنعالي مەن ەسقالي اعايلارعا كۇبىر ەتە قالدى. سول كۇبىرلەسكەن كۇيى كازارما ماڭىن ءبىراز قىدىرىپ جۇرگەننەن كەيىن ۇشەۋى ءۇش باعىتقا تاراستى...
قالا اكىمدەرىنە كەتكەن ۋاكىلدەر ۇزاق ۋاقىت ورالمادى. ولار كەشىككەن سايىن ءبىز ۇرەيلەنە تۇسسەك، جالىقپاس قاريا ءۇمىت ەتەدى.
— جولى بولعان جولاۋشى كەشەۋىلدەپ ورالار بولار، قاراقتارىم، — دەيدى ول كىسى، بارماعىنداعى ناسىبايىن ىشقىنا تارتىپ، ءجيى-جيى تۇشكىرە، — ءا... ءا... ءات... شۋ... ۋ... جارەكىماللا!..
ءبىراق، جالىقپاس قاريانىڭ ەسكى جورامالعا سەنگەن ءۇمىتى بۇل جولى دا الداپتى. ۋاكىلدەردىڭ تۇتقىندالعانى تۋرالى ءتۇس كەزىندە حابار الدىق. بۇل حاباردى ەسىتكەن بويدا ءشارىپقاليدى جەتەلەپ ميحايل يۆانوۆيچتىڭ ۇيىنە قاراي جۇگىرە بەردىم. ءشارىپقالي بىرەسە كازارماعا، بىرەسە پريستاۆ كەڭسەسى جاققا جالتاقتاي قاراپ، جىلان كەلەدى.
— جىلاما، ءشارىپقالي جولداس، — دەيمىن مەن وعان، — ءبىز كۇرەس ادامدارىمىز. كۇرەس ادامدارى كوزدەن جاس توكپەيدى!
ءشارىپقالي تۇسىنە مە، جوق پا، وندا ءىسىم جوق. مەن ميحايل يۆانوۆيچ پەن جارقىن اعايدىڭ اۋىزدارىنان ەستىگەن وسى ءبىر «جولداسقا» ءارى قىزىعا، ءارى اسا زور ءمان بەرە، تىم ءجيى قولدانامىن. كەيدە جانقيا اپايعا دا «جانقيا اپا جولداس» دەپ قويامىن. «جولداس!» قانداي تاماشا ءسوز. بۇل قازاقتىڭ دا، ورىستىڭ دا تىلدىك قورىندا بۇرىننان بار ءسوز دەسەدى. الايدا، ءقازىر وندا تاماشا ءبىر تەرەڭ ماعىنا بار. جولداسىم دەگەن ادام مەن سەنىڭ ساپارىڭنىڭ، ۇستاعان باعىتىڭنىڭ الدىنا قويعان ماقساتىڭنىڭ ءبىرى قابىساتىندىعىن اڭعارتادى. «جولداس!» تاماشا ءسوز، تاماشا! مەن ءوز اتىما «جولداستى» جالعاماعان دوستارىما رەنجىپ تە قالامىن...
ميحايل يۆانوۆيچ ۇيىندە جوق ەكەن. ءشارىپقاليدى اننا يۆانوۆناعا تاپسىردىم دا، سەرەجاعا جۇگىردىم.
— ولار زيرات جاققا كەتتى، — دەدى سەرەجا كۇرسىنىپ، — ءجۇر، ىزدەپ تابالىق!
— ءجۇر، تەزىرەك!
ەسكى زيرات ىشىندە قىدىرىپ جۇرگەن ەسقالي اعايدى كەزدەستىردىك تە، ۋاكىلدەر تۋرالى حاباردى ايتتىق. ول كىسى ءبىزدى ميحايل يۆانوۆيچتار وتىرعان تەرەڭ جىراعا الىپ كەلدى. ەلۋ-الپىس ادام القا-قوتان وتىرا قالىپتى. ورتالارىندا بولشەكتەپ تاستاعان ءبىر ۆينتوۆكا. ميحايل يۆانوۆيچتىڭ قولىندا زاتۆور. ول سويلەپ، وزگەلەرى ۇيىپ تىڭداۋدا...
— سولاي، جولداستار، — ءبىزدىڭ حابارىمىزدى تىڭداپ بولدى دا، ميحايل يۆانوۆيچ توڭىرەگىندەگىلەرگە سىناي قاراپ، ورنىنان كوتەرىلدى، - دەمەك، قۇرالسىز ءىس بىتپەيدى! شىن شايقاسۋعا دا، قورعانۋعا دا تۋرا كەلەدى. سىن ساعاتى تاياندى. ءبىز ەندى شەشۋشى كۇرەسكە كىرىسەمىز. ماكارىچ، سەن ۇيرەتە بەر. مەن قالا جاققا بارايىن. بۇگىن-ەرتەڭ ارمان دا كەلىپ قالار. جاس قىراندار، سەندەر ساشانىڭ ۇيىنە جينالىڭدار. بۇگىن ونىڭ ءۇيى وڭاشا... تاپسىرما بار سەندەرگە...
ول كۇنى ساشانىڭ شەشەسى كورشى سەلوعا كەتىپ، ءۇيى وڭاشا قالعان ەكەن. ءبىز ءتورت دوس تۇگەل جينالىپ بولعان كەزدە ميحايل يۆانوۆيچتار دا كەلىپ ۇلگەردى.
— كانە، جولداستار، ەندى ىسكە كىرىسىڭدەر، -— دەدى ميحايل يۆانوۆيچ، كيىمىنىڭ ىشىنەن دەنەسىنە ورالعان ەكى كارتوندى شىعارىپ.
وسىنداي ءتورت كارتوندى جارقىن اعايمەن نادەجدا پەتروۆنا دا الا كەلگەن ەكەن.
— مىنە، مىناۋ سىزىقتىڭ بويىمەن بىلاي كەسەسىڭدەر. — ميحايل يۆانوۆيچ كارتوندى ەدەنگە توسەدى دە، جازۋلاردىڭ سوڭعى جولىنداعى سىزىقتاردى قولىنداعى ۇشكىر پىشاعىمەن كىرش-كىرش ەتكىزىپ كەسە باستادى، — ال، ەندى وقىپ كورىڭدەرشى، — دەدى ول، قىرقىلعان قيىقتاردى الىپ تاستادى دا.
— «دولوي» — دەپ وقىدى ساشا كارتونداعى العاشقى ويۋدى، — تاماشا عوي. ەندى مىنانى ويساق «ساريا» بولىپ شىعادى.
— كانە، ەندى ءوزىڭ ويىپ قاراشى.
— مەن وسىنى كوپتەن-اق ارمان ەتۋشى ەدىم، — دەدى ساشا ەكىنشى ءسوزدى ويۋعا كىرىسىپ، — مىنە، «س» ءارپىڭىز. ءمى- نە، «ا..،.»
— جىگىتسىڭ، جاقسى وياسىڭ، — ميحايل يۆانوۆيچ جاس وقۋشىسىن جاۋىرىنعا قاعىپ قويدى، — قانە، اديك، وقىپ كورشى، نە بوپ شىقتى.
— «دو-لوي سا-ريا!» — دەدى ءادىل العاشقى ەكى ءسوزدى بۋىنعا بولە وقىپ.
— دۇرىس ايتاسىڭ، اديك، سول پاتشا قۇرىماي تۇرعاندا بىزگە ءومىر جوق، — ميحايل
يۆانوۆيچ ءادىلدى باسىنان سيپادى، — ال، ەندى داۋىل ەكەۋىڭ اناۋ قازاقشاسىن ويىڭدار. جارقىن، ماعان جۇمىسشىلار اراسىنا بارۋ كەرەك. نادەجدا پەتروۆنا ەكەۋىن ءبىراز باقىلاي تۇرىڭىز. توپتانا جۇرمەي، بىر-بىرلەپ تاراسالىق. ساق بولىڭدار. قيىقتارىن ورتەپ جىبەرىڭدەر. ءبىز كەيىن ءبىر كىرىپ شىعارمىز.
ميحايل يۆانوۆيچ ۇيدەن شىقتى دا، ءبىز قىزۋ ءىستى جالعاي بەردىك. مەنىڭ العاشقى ويعانىم «جاۋىز» دەگەن ءسوز ەدى، وڭ جاعىمداعى ادىلگە قاراسام، ول «پاتشا» دەگەن ءسوزدى ويىن ۇلگىرگەن ەكەن. مەن ەندى «قۇلاتىلسىن» دەگەن ءسوزدى ويىپ شىقتىم. وسى كەزدە جەردەن باسىن كوتەرگەن ءادىل، ەكى كارتونداعى سوزدەردى قۇراستىرىپ: «جاۋىز پاتشا قۇلاتىلسىن!» دەگەن تۇتاس ءبىر سويلەمدى وقىدى دا، ماساتتانا كۇلىپ جىبەردى.
— كە-ەشى-ىرىڭىز تا-اقسىر. انا قا-انى وسىنى تا-الاپ ەت-ەدى!
نادەجدا پەتروۆنا ءادىلدى مەيىرلەنە ءسۇيدى دە، ۇيدەن شىقتى. ءبىزدىڭ دۇرىس ويا بىلەتىندىگىمىزگە ابدەن كوزى جەتكەن سوڭ، ءىڭىر تۇسە جارقىن اعاي دا قوشتاستى.
ءوز جۇمىسىمىزعا ءوزىمىز سۇيسىنگەن ەرەسەكتەر ەسىكتى بەكىتۋدى دە ۇمىتىپ كەتكەن ەكەنبىز. ساشانىڭ كىشى ءىنىسى كوليانىڭ ۇيگە كىرىپ كەتكەنىن دە بايقاماي قالىپپىز.
— ساشا، بۇل نە؟ — دەپ سۇرادى كوليا تاڭدانا قاراپ.
— وي، سەن قاشان كىرىپ ەدىڭ؟ — ساشا ابىرجىپ قالدى، — بار، بار ۇيىقتا.
— بۇل نە نارسە؟ — كوليا ەكىنشى رەت سۇرادى، — ايتشى.
— بۇل ويۋ.
— ويۋدى قايتەسىڭدەر؟
— بازارعا اپارىپ ساتامىز. بار، ۇيىقتاشى..
— جاتامىن عوي، ءبىراز كورە تۇرايىنشى. ماعان دا ۇيرەتىڭدەرشى.
— ءالى ەرتەرەك. كەيىن ۇيرەتەمىز، — دەدى ساشا ەسىكتى ىشتەن بەكىتىپ كەلدى دە، — بار ۇيقتا، ساعان ايتامىن!
ساشا تىم سۇستانا قاراپ ەدى، وزگەلەردەن دە سۇيەۋ كورە الماعان كوليا، ءارقايسىمىزعا ءبىر جاۋتاڭداپ، تورگە قاراي وزدى.
— ساشا، — دەدى بالا توسەگىنە بارىپ جاتقاننان كەيىن باسىن ءبىر كوتەرىپ، — ويۋدى ساتقان سوڭ ماعان كونكي الىپ بەرەسىڭ بە؟
— اپەرەم، ۇيىقتاشى ءوزىن.
— نان دا اكەلەسىن، ءا؟
— ارينە، اكەلەم.
كوليا ەسكى كورپەنىڭ استىنا كىردى دە، ەندى قايتىپ ۇندەمەدى. سەرەجا بارىمىزدەن بۇرىن كىرىسكەن-دى، بۇرىن اياقتادى.
— كانە، كومەكتەسەيىن بە؟ — دەدى ول، ءوز الدىنداعى ويىندىلاردى وتقا سالىپ كەلدى دە.
— مىنە. مەن دە ءبىتىردىم، — ساشا دا قيىقتاردى جيىستىرا باستادى، — وي، مەنىڭ العاشقى بەس ءارپىم جوق قوي. سەن اپارىپ تاستاعان جوقپىسىڭ؟
— مۇمكىن، — سەرەجا كارتونداردى كوتەرىپ قاراستىردى، — اسىلى مەنىڭ اپارىپ تاستاعان قيىندىلارىما ارالاسىپ كەتۋى مۇمكىن...
ميحايل يۆانوۆيچ پەن جارقىن اعاي كەلىپ ەسىك قاققاندا، ءبارىمىز دە ءىستى اياقتاپ، قيىندىلاردى وتقا سالىپ ۇلگىرگەن ەدىك. جوعالعان بەس ارىپكە پالەندەي ءمان بەرمەدىك تە، بۇل تۋرالى اڭگىمە دە ەتپەدىك.
— راحمەت، جىگىتسىڭدەر، قىراندار. ال، ەندى ىسكە كىرىسىڭدەر، — دەدى ماتروس، جۇمىستارىمىزدى تۇگەل تەكسەرىپ شىققاننان كەيىن، — ۋچاسكەلەرىڭدى مانا بەلگىلەدىك قوي. بارىڭدار، قىراندار، تەك ساق بولىڭدار. ەگەر ءبىرىن، قولعا ءتۇسىپ قالساڭدار، وزگەلەرىن ونى قورعايمىن دەپ، قوسا ءتۇسۋشى بولماڭدار. سەندەر ءبىر-بىرىڭدى بىلمەيسىڭدەر. تاپسىرمانى ورىنداعاننان كەيىن كارتوندى ۇكىگە اعىزىپ جىبەرىڭدەر. ۇقتىڭدار ما؟
— ۇقتىق.
— ءساتتى ساپار!
ويۋلى كارتوندى كيىمىمىزدىڭ ىشىنەن دەنەمىزگە ورادىق تا، بىر-بىرىمىزبەن قوشتاسىپ، دالاعا شىقتىق. ال ءتۇن بىزگە كومەكتەسكەندەي، مەيلىنشە قاراڭعى ەدى. ەكى-ەكىدەن ءبولىنىپ كەتتىك. مەنىڭ جانىمدا ساشا. حالىق اياعى باسىلعان كەز. كەشەدە ەشكىم جوق. جانا كەلگەن گارنيزون تۇنگى كۇزەت تۋرالى ازىرگە ويلاماعان بولسا كەرەك. ساشا كۇزەتتە تۇرادى دا، مەن ءۇيدىڭ قابىرعاسىنا كارتوندى جاپسىرا سالىپ، بوياۋعا كىرىسەم. كۇندىز ەل كوپ جينالاتىن تالاي ۇيلەردىڭ-اق قابىرعالارىن بوياپ شىقتىق. باستاپقى كەزدە جۇرەگىمىز لۇپىلدەپ، ءبىراز ۇرەيلەنگەننەن بولىپ ەدىك، ەندى بىردەن-بىرگە ەتىمىز ۇيرەنىپ، باتىرلانىپ الدىق. كەيدە سپيچكا شاعىپ، ۇڭىلە قارايمىن. ساۋلە وشكەنشە «پاتشا قۇلاتىلسىن!» دەگەن ءسوزدى وقىپ تا ۇلگىرەم. ءبىز ەندى جار استىمەن بۇقپالاپ بالىق باتاعاسىنا تاياندىق. ميحايل يۆانوۆيچتىڭ بەرگەن تاپسىرماسىندا بۇل بولمايتىن. «ەسىنە كەلمەگەن شىعار، بۇعان دا جازا كەتەلىك» دەپ ويلادىق. پلوتتىڭ قابىرعاسىنا كارتونىمدى جاڭا عانا اپارا بەرىپ ەدىم، بىرەۋ بىلەگىمنەن شاپ بەردى. شوشىپ كەتتىم دە، جۇلقىنا باستادىم.
— تسس-س-س، دىبىستاما! — دەدى ءبىر تانىس داۋىس.
جالت قاراسام ماكار قارت ەكەن. ساشا دا بايقاماي قالىپتى.
— اتا، — دەدىم مەن داۋىسىم دىرىلدەپ، — اتا!
— اقماق، قورىقپا. نە ىستەپ جۇرگەنىڭدى دە بىلەمىن. ءبىراق، جازاتىن جەرىن بۇل ەمەس. بۇل جەرگە كەرەكتىسى سەندەرسىز-اق... سەن ودان دا اناۋ بۇكىل قالا حالقى تۇگەل جينالاتىن نان لاۆكاسىنا جاز.
— جوق اتا، — مەن ساقتىققا سالىنىپ، نە ىستەپ جۇرگەنىمىزدى جاسىرماق بولدىم، — ءبىز ەشنارسە ىستەپ جۇرگەنىمىز جوق.
— اقىماقتانبا، بالا، — ماكار ماقتانىشىن دا سەزدىرە كۇلدى. — سەنىن بۇل ىستەپ جۇرگەنىڭدى مەن وسىدان ون ەكى جىل بۇرىن اتقارعانمىن. سول ماكارعا سەن ءقازىر سەنىمسىزدىك بىلدىرەسىڭ، ءا؟!
— كەشىرىڭىز اتا، — مەن ۇيالىپ قالدىم، — انشەيىن، ءسىزدى...
— سولاي، بالاقاي، بار، لاۆكاعا جاز!
— وندا پوليسەي بار عوي.
— پوليسەي دەگەنىڭ مامىرباي ما؟ ول الگىدە ماس بولىپ ۇيقتاپ جاتقان، ەرتەڭ تاڭەرتەڭ ءبىر-اق تۇرادى. ءتىپتى جاۋىرىنىنا جازىپ كەتسەڭ دە ويانبايدى. ءبىز باياعىدا وسىلاي ەتەتىنبىز...
— شىن ايتاسىز با، اتا؟
— اقماق. مەنىڭ وتىرىك ايتقانىمدى ەستىپ پە ەكەن، سۇرا جۇرتتان.
— كەشىرىڭىز.
ءبىز جۇگىرە جونەلدىك. كەيىنگى كەزدە ازىق ماسەلەسى قيىنداي تۇسكەن سوڭ، اشىققان جۇرت توناپ الا ما دەگەن ساقتىقپەن بۇل لاۆكانى پوليسەي كۇزەتەتىن-دى. سوندىقتان دا اسا ساقتانۋعا تىرىستىق. دەگەنمەن، ءجۇرىپ كەلەمىز. ماناردىڭ ايتقانى شىن ەكەن. لاۆكانىڭ سىرت جاعىنان سىعالاپ قانا قاراعان ەدىك، وسى «مىسىقمۇرتتىڭ» اعايىنى مامىرباي پوليسەيدىڭ قورىلداپ ۇيقتاپ جاتقانىن كوردىك. ۇلكەن قارا توننىڭ جاعاسىمەن باسىن جابا تاستاپتى. نان لاۆكاسىنىڭ قابىرعاسىنداعى «موليارلىعىڭىزدى» بىتىرگەننەن كەيىن، ۇيقىشىل پوليسەيدىڭ ءوز جاۋرىنىنا دا: «جويىلسىن پاتشا!» دەگەن سويلەمدى باسىپ كەتتىك.
— ءجۇر، ەندى پريستاۆتىڭ ءوز كەڭسەسىن دە سىرلاي كەتەيىك، — دەدى ساشا، — ەرتەڭ رەنجىپ جۇرەر.
— ءجۇر، — دەدىم مەن دە تابىسقا تاسىنىپ، — تەك ساق بول!
— قورىقپا، ءتىرى جان جوق، — دەدى ساشا، ءۇيدى ءبىر اينالىپ ءوتتى دە.
مەن ىسكە كىرىستىم. كارتونىمنىڭ بىرەۋىن ءبىتىرىپ، ەكىنشىسىن ەندى عانا وڭتايلاي بەرىپ ەدىم، تاياۋدان اياق تىقىرى ەستىلگەندەي بولدى. ەلەڭ ەتە قالدىم.
— ساشا، بىرەۋ كەلە مە؟ — دەدىم سىبىرلاپ.
— ويباي، كەلىپ قالدى.
كارتوندى شيىرشىقتاي ۇستاپ، تۇرا جۇگىردىم. ارتىمنان تارسىلداعان اياق داۋسى ەستىلەدى. ساشا ما، الدە قۋعىنشى ما، بىلمەيمىن.
— ءاي توقتا. بۇل قايسىڭ؟ اتامىن، ايتپەسە...
تانىس داۋىس ەدى، ءبىزدى قۋىپ كەلە جاتقان وسى «مىسىقمۇرت» ەكەن. ەكى-ۇش رەت مىلتىق تا اتىلىپ قالدى. ءبىز كوشەدەن كوشەگە جالتارىپ زىتىپ كەلەمىز. الدەن ۋاقىتتا قۋعىنشى الىستاعانداي بولعان-دى، «ەندى ەكى بولىنەيىك تە، ۇيگە قايتايىق»، دەپ اۋزىمدى جيناعانشا بولمادى، «مىسىقمۇرت» ءبىر بۇيىردەن قاراڭ ەتە قالدى. ايلالى قۋ الدىمىزدى وراپ بارادى ەكەن. ەكەۋمىز دە بيىك جاردان ەلىكشە قارعىدىق. كۇرتىككە ءبىر باتتىم دا دەرەۋ ورنىمنان كوتەرىلە بەردىم. جولداسىمنىڭ اۋىر ىڭىلداعان داۋسىن ەسىتتىم. «مىسىقمۇرت» تا تاياۋ قالىپتى. ەندىگى كومەك ەكەۋمىزدى دە جاۋ قولىنا بەرۋ عوي دەپ ويلادىم دا، قاشا جونەلدىم. مەن كارتونداردى ۇكىگە اعىزىپ بولىپ، قالىڭ قايىق تاساسىنا تىعىلعاندا «مىسىقمۇرتتىڭ» ساشاعا جەكىرگەن جەكسۇرىن داۋسىن عانا ەسىتتىم...
ول ءتۇنى قالا سىرتىنداعى قانىكە كەمپىردىڭ ۇيىنە قونعانمىن. ۇيگە جارىق تۇسكەن سوڭ قاراسام ءۇستى-باسىم بوياۋ ەكەن. سىرت كيىمدەرىمدى وزگەرتىپ كيدىم دە، كوشەگە شىقتىم. تۇنگى جۇمىسىمىزدىڭ ناتيجەسىن كورۋگە ءبىر اسىقسام، ساشانىڭ ءحالىن بىلۋگە ەكى اسىعام. ەشنارسە سەزبەگەندەي ايانداپ كەلەم. ءار ءۇيدىڭ قابىرعاسىنا ءۇڭىلىپ قالعان ادامدار كورىنەدى. نان لاۆكاسىنىڭ الدى قالىڭ جان ەكەن. ورتالارىنا بارىپ مەن دە كىردىم. بىرەۋلەر داۋىستاپ، بىرەۋلەر ىشىنەن وقىپ جاتىر: «جويىلسىن پاتشا!»
— وقۋعا رۇقسات جوق، تاراڭدار، — مامىرباي پوليسەي قابىرعاعا ۇڭىلگەندەردى ومىراۋلاي باستادى، — مىنانى جازعان ءازازىلدى تاپقانشا لاۆكا اشىلمايدى.
— مامىرباي اعا، — دەدىم مەن جاۋىرىنىنداعى جازۋدى وقىپ، — ءسىز ءوزىڭىز دە پاتشا ۇكىمەتىنە قارسىسىز با؟
مامىرباي ماعان باجىرايىپ ءبىر قارادى. جۇرت دۋ كۇلىپ جىبەردى.
— وي، مىرزا، ءازازىلدىڭ اكەسى ءوزىڭسىڭ عوي. پاتشا ۇكىمەتىنە قارسى ۇگىت جۇرگىزۋىڭىز قالاي؟
جينالعان جۇرت مامىربايدى كەلەكەلەپ، ءبىر ءارى، ءبىر بەرى يتەرىپ، شىركوبەلەك اينالدىرىپ الدى.
— ۋا، بۇل نە باسسىزدىق، توقتاتىڭدار!
ءوزىن كەلەكە ەتكەن جۇرت كۇلكىسىنىڭ ءمانىن ءالى دە اڭعارىپ جەتپەگەن مامىرباي، جەر تەپكىلەپ، قاھار كورسەتە باستاپ ەدى، كوپشىلىك بۇدان دا ۇرەيلەنە قويمادى.
— مامەكەڭنىڭ بۇرىن ءجۇزى عانا سۋىق بولۋشى ەدى، ەندىگى اشۋىن ارتىنا جيناعان ەكەن.
— پاتشانى قۇلاتام دەگەن نە سۇمدىق؟
— ءاي، ءوزى قانداي باتىر ەدى؟
— نيكولايدىڭ ورنىنا ءوزى پاتشا بولىپ جۇرمەسىن؟
— يە، نەسى بار. بولسا قولىنان كەلمەس دەيسىڭ بە؟
— جەتەر ەندى، قوياسىڭدار ما؟ — مامىربايدىڭ قولى قابىرعا بارىپ قالدى، — تارتىپكە شاقىرام!
— ءاي، حات تانيتىن بىرەۋىن وزىنە وقىپ بەرىڭدەرشى، — دەپ جۇرت جاڭادان شۋلادى.
— مامىرباي اعا، — دەدىم مەن، ارقاسىنداعى سويلەمنىڭ ءار ءارپىن ساۋساعىممەن شۇقىپ، — ءسىزدىڭ جاۋىرىنىڭىزعا: «جويىلسىن پاتشا!» دەگەن سويلەم جازىلىپتى.
اشۋلى پوليسەي قىسىق كوزىن الارتا قاراپ، ماعان ۇمتىلىپ ەدى، ءبىراق ول مايعا بوككەن ۇيرەكتەي مامىرلاپ، اياعىن ءبىر باسقانشا، مەن ەكىنشى كوشەگە جەتىپ ۇلگىردىم دە، كوزدەن تاسا بولدىم...
سول جۇگىرگەن قالپىم، ساشانىڭ ۇيىنە تايانعانىمدا، ەسىكتەن ەكى-ۇش ادامنىڭ كىرىپ بارا جاتقانىن كوردىم. قاراپايىم ادامدارشا كيىنگەن. ۇشەۋدىڭ ءبىرىن «مىسىقمۇرتقا» ۇقساتتىم دا، بوساعادا تۇرىپ قالدىم. قيىنى قاشقان ەسىكتەن ىشتەگىلەردىڭ اڭگىمەسى ەستىلەدى.
— مىناۋ بالا نەتكەن وڭدى ەدى-اي! اتىڭ كىم؟ — دەپ سۇرادى «مىسىقمۇرت».
— نيكولاي، — دەدى ساشانىڭ ءىنىسى.
— يە، كوليا دەسەڭشى، سەن ءوزىڭ وقي-جازا بىلەسىڭ بە، كوليا؟
— جوق، ەندى ەكى جىلدان كەيىن وقيمىن.
— وقي بىلمەسەڭ مىناۋ ارىپتەرىڭ نە؟
— اعاي، — اڭقاۋ بالا، قاننەن قاپەرسىز كۇلەدى، — اعاي، بۇل ءارىپ ەمەس، ويۋ.
— ءقويشى-اي، ويۋ ما؟ اقىلدىسىن قارا ءوزىنىڭ. بۇل ويۋدى كىم ىستەدى؟
— مەنىڭ اعام ساشا ىستەدى، ول ۇلكەن ويۋدى بازارعا ساتۋعا كەتتى. اقشاسىنا ماعان كونكي ساتىپ اكەلەدى.
— تاماشا ەكەن، ءا؟
— يا، ءبىزدىڭ ساشا تاماشا ويادى. كەشە ونى ميحايل يۆانوۆيچ تا ماقتادى. تاماشا وياسىڭ ەكەن دەدى.
— ميحايل ءيۆانوۆيچىڭ كىم؟
— الگى مۇگەدەك ماتروس شە. ءسىز ونى بىلمەيسىز بە؟
مەن سانىمدى ءبىر-اق ۇردىم. اڭقاۋ نارەستە بۇكىل سىردى اشىپ بەردى. ءقازىر بىزدەردى دە ايتاتىن شىعار. بۇعان ءبىز ايىپتى. بەيقامدىق جاسادىق.
— سەن مىناۋ ويۋىڭدى ساتاسىڭ با؟ — دەيدى «مىسىقمۇرت».
— ساتام. نە بەرەسىز؟
— كونفەتا بەرەم. كەل اۋىستىرايىق. ساعان ساشا تاعى دا جاساپ بەرەدى عوي. ءما، قالتاڭدى اش، اناۋ قالتاڭدى اكەل.
— بەس ويۋعا وسىنشا كوپ كونفەتا كەلەدى ەكەن عوي، — كونفەتكە قىزىققان ءسابي ءماز بولىپ كۇلەدى، — ءما، الىڭىز. ويۋ كەرەك بولسا ەرتەڭ تاعى دا كەلىڭىز. ەندىگىسىن نانعا ساتامىن.
— كەلەمىز، كوليا، كەلەمىز...
— ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ كەشەگى ءبىز جوعالتقان قيىڭدى ءقازىر «مىسىقمۇرتتىڭ» قولىندا تۇر. تارتىپ الۋعا كۇشىم جەتپەيدى. «مىسىقمۇرت» جولداستارىمەن ءبىراز كۇبىرلەسىپ الدى دا، ۇيدەن شىعۋعا ىڭعايلاندى.
— قوش. كوليا. ۇلكەن راحمەت!
— قوش، اعاي، اتىڭىز كىم ءسىزدىڭ؟
— اتىمدى ەرتەڭ ايتامىن. ەرتەڭ نان دا اكەلەمىن...
مەن تىعىلا قالدىم. وحرانكا ادامدارى بۇل جولى ءۇي ءىشىن تىنتپەستەن قايتىپ كەتتى. كولياعا الگى ىستەگەن قاتەسىن ءتۇسىندىرۋدىڭ پايدالى، پايداسىز ەكەندىگىنە اقىلىم جەتپەدى. بولعان ۋاقيعانى ميحايل يۆانوۆيچقا بايانداماق بولدىم. ءبىراق، وحرانكا ادامدارىنىڭ كوزىنە تۇسپەۋ ءۇشىن وراعىتىپ بارعان ەدىم، ەندى «مىسىقمۇرتتاردى» وسىندا كوردىم. سول كۇنى كەشكە ميحايل يۆانوۆيچ تۇتقىنعا الىندى....
ءۇش كۇنگە سوزىلعان تابان تىرەستەن كەيىن جۇمىس قايتادان باستالدى. «كۇدىكتىلەردىڭ» ءبىرقاتارى جۇمىسقا قايتىپ الىندى دا، قالعاندارى «قاتەرلىلەر» قاتارىنا قوسىلىپ ۇكىمەت تۇرمەسىنە قامالدى. تۇرمەدەگىلەردى بوساتۋ تۋرالى تالاپقا قالا اكىمدەرى: «زەرتتەلىپ بولماي ەشنارسە المايمىز،» دەگەن باياعى ءبىر ۇيرەنشىكتى جاۋابىن قايتارىپ، جۇرە تىڭدادى. ازىق جەتكىزۋ ماسەلەسى بۇگىننەن ەرتەڭگە كوشۋمەن كەلەدى. وسى قارساڭدا ارمان اعاي دا استراحاننان ورالعان ەدى، ول اسقاردىڭ بەتى بەرى قاراي باستاعاندىعى تۋرالى قۋانىشتى حابارمەن قوسا ۇلكەن ءبىر جانالىق الا كەلگەن ءتارىزدى. جۇمىسقا قايتىپ ال دەپ كابانوۆسكييگە دە بارمادى. كوزگە دە تۇسە بەرمەيدى. كۇندىز قايدا جۇرەتىنى بەلگىسىز، ءىڭىر قاراڭعىسىندا كازارماعا جەتىپ كەلەدى.
— ارمان اعاي، ءقازىر ءسىز نە ىستەيسىز؟ — دەپ سۇرايمىز ءبىز.
— بالىق اۋلايمىن، — ارمان اعاي بىزگە قاراپ كۇلەدى دە، قالتاسىنان ىستالعان ەكى بالىق شىعارادى، — مىنە، مەنىڭ اۋلاعان بالىعىم. مىناۋ كىشكەنە نان. سەرەجا ەكەۋىن وسىنى ميحايل يۆانوۆيچقا اپارىپ بەرىڭدەر، ءبىرىن تاپسىرعاندا، ەكىنشىڭ تەرەزە الدىندا تۇرىڭدار. ەگەر بىردەمە تاستاي قالسا دەرەۋ نادەجدا پەتروۆناعا تاپسىرىڭدار. ول ماعان جەتكىزەدى.
سەرەجا ەكەۋمىز ارمان اعايدىڭ اماناتىن جۇمىستان كەيىن ميحايل يۆانوۆيچكە الىپ بارامىز. ول كىسى بالىقتىڭ ءبىرىن الىپ قالادى دا، ەكىنشىسىن كەرى لاقتىرادى. ءبىز تەرەزەدەن تۇسكەن بالىقتى قاعىپ الامىز دا، نادەجدا پەتروۆناعا جەتكىزەمىز. ەكىنشى كەلگەندە ارمان اعاي بىزگە جۇقا قاعازدار ۇسىنادى.
— بۇگىنگى اۋلاعانىم مىناۋ، كوشەلەرگە اپارىپ جاپسىرىڭدار.
بۇل جاي قاعازدار ەمەس، پاتشا ۇكىمەتىنە قارسى وتكىر ۇران جازىلعان ليستوۆكالار. سوزدەرى بۇرىنعىداي قولمەن جازىلماي تاسقا باسىلىپتى.. قايدان شىعىپ جاتقانى دا بەلگىسىز. جالپى سارىنى ءبىر بولعانمەن مازمۇنى كۇن سايىن وزگەرىپ وتىرادى. كولەمى شاعىن بولعانمەن كوپ ماسەلەنى قوزعاعان جۇقا قاعازدىڭ تاراتۋى دا وڭايلانىپ كەتتى. كەيبىرىن كىسى كوپ جۇرەتىن جولعا شاشا تاستايمىز، كەيبىرىن شيكى نانمەن ءتورت بۇرىشتان ۇستاتىپ، ءۇي قابىرعاسىنا جاپسىرا سالامىز. بىردەن-بىرگە ءورىسىمىز دە ۇزارىپ بارادى. سوڭعى كۇندەرى اتراۋ ماڭىنداعى بالىقشى پوسەلكالارىن دا تۇندەلەتە ارالاپ شىعاتىن بولدىق.
مەن كەيىننەن اڭعاردىم، وسى ءبىر قۇپيا قىزۋ جۇمىستىڭ تىزگىنى تۇرمەدە جاتقان ميحايل يۆانوۆيچتىڭ ءوز قولىندا ەكەن عوي.
— سەرەجا، — دەدىم مەن ءبىر كۇنى، — سەن بىلەسىڭ بە؟
— نەنى ايتاسىڭ؟
— وسى بالىعىمىزدا ءبىر سىر بار.
— جوقتى ايتاسىڭ. نە بولۋشى ەدى؟
ەكەۋمىز ەگەسە وتىرىپ، بالىقتىڭ اۋزىن اشىپ قاراپ ەدىك، ارىرەكتە ءبىر قاعاز كورىنگەندەي بولدى. ءبىراق، الىپ وقۋعا ءبۇلدىرىپ تاستارمىز دەپ قورىقتىق. دەمەك، اكەلگەن بالىعىمىزدىڭ ىشىندە دە قاعاز بولۋعا ءتيىستى. ارمان اعايدان بۇل سىردى قانشا سۇراماق بولساق تا تاۋەكەل ەتە المادىق. كەشە ارمان اعاي ەكى كوكسەركە بەرىپ جىبەرگەن ەدى. سەرەجا تاپسىرۋعا كەتتى دە، مەن اينەك الدىندا تۇرىپ قالدىم. ەكى كوزىم تەمىر تورلى تەرەزەدە. الدەن ۋاقىتتا الدىما كەلىپ ءبىر نارسە توپ ەتە قالدى. ءوزىمىز اكەلگەن كوكسەركەنىڭ ءبىرى ەكەن. ەڭكەيىپ ەندى عانا الا بەرگەنىمدە:
— تاستا، نە الىپ جاتىرسىڭ؟! — دەگەن داۋىس ەستىلدى.
جالت قاراسام «مىسىقمۇرت». كوكسەركەنى قوينىما تىعىپ الدىم دا، تۇرا قاشتىم. «مىسىقمۇرت» تۇرا قۋدى. «ۋا، ۇستاڭدار، ۇستاڭدار!» — دەپ ايقايلايدى. ەكى-ۇش رەت مىلتىق تا اتىلىپ قالدى. ءبىراق، تيمەسە كەرەك. ازىرگە اۋىرعان جەرىم سەزىلمەيدى. زاۋلاپ كەلەم. «مىسىقمۇرتقا» جەتكىزەر ەمەن. قۇتىلدىم-اۋ دەپ. ەدىم، الدىمنان شىڭعىس پەن نوياننىڭ كەزدەسە كەتكەنى. جولىمدى كەسە جۇگىرىپ كەلەدى. قۋ اياق بالالار قۇتقارار ەمەس. ەندى قايتۋ. كەرەك؟ كوكسەركەنى قولعا تۇسىرسەم بۇكىل سىردىڭ اشىلعانى. ءوزىم ولسەم دە كوكسەركەنى قۇتقارۋىم كەرەك. قۋعىنشىلار ەكەۋى ەكى جاعىمنان قول جەتەر جەرگە تايانىپ-اق قالدى. ارتىمدا «مىسىقمۇرت»، الدىمدا بيىك جار. جالتارار ەشبىر جەرىم جوق. «ءا، تاۋەكەل!» دەدىم دە، كوكشە مۇزعا ءبىر-اق قارعىدىم. ەكى بالا قولىن ەكى جاقتان سوزعان كۇيى قالا بەردى. باسىمدى مۇزعا سوقتىم با، الدە ءبىر جەرىم سىندى ما، ول اراسىن بىلمەيمىن. كوزىم قاراۋىتىپ بارىپ، ەسىمدى جينادىم. تۇرا جۇگىرۋگە شامام كەلەر ەمەس. جان-جاعىما قاراسام قۋعىنشىلار تاعى دا تاياۋ كەلىپ قالعان ەكەن. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ جان ۇشىرىپ ۇكىگە قاراي ەڭبەكتەدىم... «مىسىقمۇرت» اياعىمنان باس سالعاندا مەن قولىمداعى كوكسەركەنى مۇز استىنا تىعىپ تا ۇلگىرگەن ەدىم. اشۋلى پوليسەيدىڭ مۇرتى بۇل جولى تال-تال بولىپ، تىم-اق تىكىرەيىپ كەتكەن ەكەن. سول اياعىمنان ۇستاعان كۇيى مۇزداي سۋعا مالىپ-مالىپ الدى دا، تەپكىلەي باستادى. «كوكسەركەڭ قايدا؟ قاي تەرەزەدەن تاستادى؟» دەگەن سۇراقتارىن ەسىتتىم دە تالىقسىپ كەتتىم. ارعى جاعى ەسىمدە جوق...
مىنە، مەن «مىسىقمۇرتتىڭ» قولىنا وسىنداي جاعدايدا تۇسكەن ەدىم...
...ۇلكەن بولمەنىڭ ۇزىندىعىن ولشەمەك بولعانداي، انادان بەرى ءبىر شەتىنەن ەكىنشى شەتىنە دەيىن توقتاۋسىز ادىمداپ جۇرگەن پريستاۆ، پاتشا سۋرەتىنىڭ الدىندا ءۇنسىز ءبىراز تۇردى دا، ەندى شپورىڭ شىلدىر ەتكىزىپ، بىزگە بۇرىلدى.
— كانە، ماتروس مىرزا، سويلەڭىز. ماسەلەنىڭ دۇرىس شەشىلۋى ءۇشىن شىنى قىزدى ايتقانىڭىز ءجون.
— روتميستر مىرزا، — ميحايل يۆانوۆيچ پريستاۆقا تىم وكتەم قارادى دا، كۇلدى، — سىزگە شىندىق كەرەك پە؟
— ارينە، — پريستاۆ ۇمىتتەنگەن ادامداي باسىن يزەپ، تايانا ءتۇستى، — شىندىقتى ايتىڭىز.
— ەندەشە وسى ۇراننىڭ ءوزى شىندىق! سىزگە بۇدان وزگە قانداي شىندىق كەرەك؟ ماسەلە كىمنىڭ جازۋىندا ەمەس، كىم دە بولسا شىندىقتى جازۋىندا! مەنەن بۇدان وزگە ەشنارسە سۇراماڭىز!
— قارعىس اتقان، — ىزالانعان پريستاۆ جۇگىرىپ كەلدى دە، ميحايل يۆانوۆيچ جاققا تارتىپ جىبەردى، — ساتىلعان!
— روتميستر مىرزا، — ميحايل يۆانوۆيچ ورنىنان اتىپ تۇردى، — كىمنىڭ ساتىلعانىن تاريح كورسەتەر. مەن ساياسي تۇتقىنمىن. ەسىڭىزدە بولسىن، تۇتقىنعا قول جۇمساماس بولار!
پريستاۆ جاۋاپ قايتارمادى. قونىراۋىن كۇمبىر-كۇمبىر قاقتى دا، ەسىكتەن كىرگەن پوليسەيگە قاراپ، قولىن سىلتەپ تاستادى.
— ەكەۋىن دە قالالىق تۇرمەگە...
ءتۇن تاس تۇنەك. بورانداتا قار جاۋىپ تۇر. باتىس جەلى قاردى ۇيىرە، ۋىلدەي سوعادى. ءبىز مىنگەن تەمىر كۇيمە كوشەنى باسىنا كوتەرە، جەدەل زاۋلاپ بارادى. قاي جەردە كەلە جاتقانىمىز دا بەلگىسىز. قارايتىن اينەك جوق. ەسىك تاس بەرىك.
— ءبىزدى قايدا اپارادى، ميحايل يۆانوۆيچ جولداس؟
— قالالىق تۇرمەگە، داۋىل جولداس، — ميحايل يۆانوۆيچ كۇلەدى، تەگى مەنىڭ «جولداسىم» وسى جولى ەرسىلەۋ بولسا كەرەك، — سەنى بۇعان دەيىن جاندارم كەڭسەسىنىڭ پودۆالىندا ۇستاعان ەكەن. ەندى ناعىز تۇرمەگە قامايدى. ابدەن شىنىعىپ شىعاسىن.
— سەكىرە قاشساق قايتەدى؟
— ەسىك كىلتتى. كۇيمە الدىندا ەكى پوليسەي وتىر. قاشىپ كور.
— ءبىزدى اتپاي ما؟
— اتىپ ۇلگىرگەنشە زامان دا وزگەرەر. جوق، ءبىز سول زاماندى وزگەرتەتىن شەشۋشى كۇرەسكە ءوزىمىز قاتىسۋعا ءتيىستىمىز. كوگى ۇزاماي الگى پريستاۆتىڭ ءوزى ءبىزدىڭ الدىمىزدا جاۋاپ بەرەدى...
كەنەت مىلتىق داۋسى ساڭق ەتە قالدى. مەن ميحايل يۆانوۆيچتى قۇشاقتاي الدىم.
— ءبىزدى اتتى ما؟
— جوق، ولاردى اتقان شىعار...
بىرەۋلەر تومپ ەتىپ قۋلاعانداي، بىرەۋلەر قارعىپ مىنگەندەي بولدى. كۇيمە كوپ بوگەلمەي قايتادان زاۋلاي جونەلدى. تەگى كۇيمەگە جەككەن ات بار پارمەنىمەن شاۋىپ بارا جاتىر-اۋ دەيمىن. جەر دە شوقالاقتاۋ ما قالاي، ءبىزدى بىرەسە قابىرعاعا، بىرەسە توبەگە سوعىپ، لاقتىرىپ-لاقتىرىپ تاستايدى. ۇزاق جۇردىك. ەندى ايدىنعا تۇسسەك كەرەك، كۇيمە دە ماناعىداي مازاسىز قارعىماي تىنىشتالا باستادى. AT تاعاسىنىڭ كوكشە مۇزعا قاشىر-قۇشىر ۇرىلعان ءدۇبىرى ەستىلەدى. ءجۇرىپ كەلەمىز، ءجۇرىپ كەلەمىز. الدەن ۋاقىتتا كۇيمە كىلت توقتادى دا ەسىك اشىلدى. قايراتتى ءبىر ادام مەنى كوتەرىپ العان ەدى، قۇشاعىنا قىسىپ ايمالاي بەردى.
— اينالايىن، داۋىلىم!
— اكە، اكە!
مەن وسىدان وزگە ءسوز ايتپاي، اڭساعان اتا مەيىرىمىنە شومدىم دا، قۋانىش، مۇڭىم ارالاس جىلاپ جىبەردىم.
— كوردىڭىز بە، جانتاس اعاي، داۋىلىڭىز ءقازىر ريەۆوليۋسيا سولداتى، — دەدى الدەكىم.
مەن باسىمدى كوتەردىم. قالىڭ قامىس اراسىنا توقتاعان ەكەنبىز. ميحايل يۆانوۆيچ پەن ارمان اعايلار اڭساعان قۇشاقتارىن ءالى جازباپتى. جارقىن اعاي مەن نادەجدا پەتروۆنا ءبىزدىڭ قۋانىشىمىزعا ورتاقتاسىپ، جان دۇنيەسىمەن جايراڭداي كۇلەدى. قارىنداسى اجار مەن ءىنىسى ءادىلدى قۇشاعىنا قىسىپ ءابىل اعاي تۇر. يىقتارىندا نايزالى ۆينتوۆكا، جەل تەربەتكەن قامىس سىبدىرىنا قۇلاقتارىن توسا قىدىرىپ، ودىرباي مەن ەسقالي اعايلار ءجۇر.
— داۋىل، — ميحايل يۆانوۆيچ سۇيىكتى سەرىگىن قۇشاعىنان بوساتىپ ماعان قارادى، — قۇرالدانىپ العان جىگىتتەردى كوردىڭ بە، جاس جولداس؟! مەن مانا: «ءبىز شەشۋشى كۇرەس الدىندامىز، ول كۇرەسكە ەكەۋمىز دە قاتىناسامىز» دەمەپ پە ەدىم؟ مىنە، تۇرمەدەن دە قۇتىلدىق. اتراۋ ەڭبەكشىلەرىنىڭ ازاتتىق كۇرەسىن ۇيىمداستىرۋشى بولشيەۆيكتەردىڭ دە قاتارىنا قوسىلدىق. راحمەت، جولداستار، راحمەت!
— راحمەت، — دەيمىن مەن دە، كەۋدەمدى تازا اۋاعا تولتىرا دەم الىپ، — راحمەت، جولداستار!.. راحمەت، اكە!..
— جولداس! ساعان دا راحمەت، داۋىلىم، جاس جولداسىم. ءوسىپ، وزگەرىپ كەتىپسىڭ. اداسپاي جولىڭدى تاۋىپسىڭ. داۋىلىمدى تاربيەلەۋشى جولداستار، راحمەت، سەندەرگە! — اكەم مەنى جوعارى كوتەرىپ، ماساتتانا كۇلەدى. بەتىمنەن باياعى شۇقىردى كورمەك بولا ما، الدە جىگىتتىكتىڭ بەلگىسىن ىزدەي مە، بار نازارىمەن قاراي قالىپتى. — ريەۆوليۋسيالىق ءداۋىردىڭ اساۋ تولقىنىندا تۋعان داۋىلىم. سەن ءقازىر تۇرمەدەن عانا ازات ەتىلدىڭ. ءبىراق، ازاتتىققا قولىمىز ءالى جەتكەن جوق. ەندى ازاتتىق تاڭىنىڭ شاپاعىن كوك جيەككە ءوز قولدارىمەن كوتەرەتىن لەنيندىك ريەۆوليۋسياشىل ارميانىڭ جاس سولداتى بولاسىڭ! ريەۆوليۋسيا تولقىنى سەنى ءومىر شىنىنا كوتەرە بەرەدى. ءبىراق، الدا تالاي دۇلەي بار. ءبىز الدىمەن پاتشا ۇكىمەتىن قۇلاتامىز. سودان كەيىن شەشۋشى كۇرەس باستايمىز. بۇل اسا قورقىنىشتى، قاتەرلى دۇلەي. جاسقانشاقتاپ ىقتاماي، دۇلەيدىڭ وتىنە ءجۇز! ريەۆوليۋسيا تولقىنىنىڭ ىرعاعىنا ىلەسە ءبىل! ايتپەسە، سەنى تاريح سالىندىسىنداي شەتكە لاقتىرىپ تاستايدى ول تولقىن. ۇقتىڭ با، ۇلىم، باتىل بول! سەن لەنينشىل جاس جەتكىنشەكسىڭ!..
مەنىڭ بار نازارىم اكەمدە. مەن باستا اكەمنىڭ شەشەن بولىپ كەتكەندىگىنە تاڭدانعان ەدىم. ەندى تۇرىنە دە تاڭدانۋدامىن. پىكىرىندە عانا ەمەس، سىرت پىشىنىندە دە ءبىر جاڭالىق بار ءتارىزدى. ۇستىندەگى كيىمى دە بۇرىنعىداي القام-سالقام ەمەس، جىپ-جيناقى، ىپ-ىقشام. جۇزىندە دە باياعى تۇنەرۋ مەن ۇياڭقىلىق ەمەس، سەنىمدى جايدارىلىق بار. قىران قاناتىنداي جوعارى كوتەرىلىپ كەتكەن قويۋ قاستارىنىڭ استىنداعى قيىقتاۋ قارا كوزىنىڭ اۋماعى دا ۇلكەيىپ، قاراشىعىنىڭ جالىنى دا مولايا تۇسكەندەي. شالعىلى قارا مۇرت دۇرديگەن قالىڭ ەرنىنىڭ ەرسىلىگىن دە سەزدىرمەي جۇزىنە جاۋ جاسقانارلىق ايبار بەرىپتى. كيىمنىڭ ىقشام تىگىلگەندىگىنەن بە، الىپ تۇلعالى اكەمنىڭ كەڭ كەۋدەسى ىلگەرى تەۋىپ، يىقتارى دا بۇرىنعىداي سالبىراماي، مويىننان توپشىعا دەيىن تىك تارتىپ، ارشىنداي بولىپ كەڭەيە ءتۇسىپتى. ءقازىر ماعان ءوز اكەم تەك بويعا عانا ەمەس، ويعا دا وزگەلەردەن الدەقايدا بيىككە كوتەرىلىپ العان تارىزدەنەدى. ءتىپتى ميحايل يۆانوۆيچتىڭ وزىنەن دە كوپ بىلە مە دەپ قالدىم. مۇمكىن، مەنىڭ اكەم لەنيننىڭ وزىنەن وقىپ قايتقان شىعار.
— ۇقتىم، اكە، ۇقتىم!
— ۇعىپ ال دا، جاڭىلما، لەنينشىل لجاس جەتكىنشەك!
لەنينشىل جاس جەتكىنشەك!
قانداي قىمباتتى، قانداي ارداقتى اتاق! مەن دە، مەنىڭ سەرىكتەرىم: سەرەجا دا، ساشا دا، اسقار دا، ءادىل دە، اجار دا لەنينشىل جاس جەتكىنشەك. راۋشان شە؟ ارينە، راۋشان دا سولاي بولۋعا ءتيىستى. مەن بۇعان دەيىن ءوزىمدى تەڭىزدىڭ داۋىلدى تولقىنىندا تۋعاندىقتان داۋىل اتالعانمىن دەپ ويلاۋشى ەدىم. سويتسەم، مەنىڭ تۋعان كەزىم ريەۆوليۋسيالىق داۋىلدىڭ دا تولقىنىنا ۇلاسقان ەكەن عوي. ارينە، جالعىز مەن عانا ەمەس، مەنىڭ سەرىكتەرىم دە سول داۋىلدىڭ تولقىنىندا ومىرگە كەلىپتى. ولاردىڭ اتىن دا داۋىل نەگە قويماعان؟! قىزىق بولار ەدى-اۋ. سول داۋىلدىڭ تولقىنى، الگىدە اكەم ايتقانداي، ءبىزدى ءومىر شىڭىنا كوتەرە بەرمەك. ءبىز دۇلەيدىڭ ىعىنا ەمەس، ەتىنە ءجۇزىپ، ريەۆوليۋسيا تولقىنىنىڭ ىرعاعىنا ىلەسۋىمىز كەرەك.. ارينە، سولاي ىستەيمىز دە. تاريح سالىندىسى بولمايمىز!
كوك جيەكتەن نارتتانىپ تان شاپاعى كورىنەدى. بۇل تابيعات تاڭى. سول تابيعات تاڭىنىڭ شاپاعى استىنداعى تۇرمەسىندە كوڭىلدى گارمونشى ماتۆەي ستەپانوۆيچ پەن جانقيا اپاي جاتىر. الدەقايدا تەنتىرەپ راۋشان ءجۇر. ولاردى ەركىن دۇنيەگە شىعارۋ ءۇشىن ازاتتىق تاڭى كەرەك. لەنيندىك ارميانىڭ ريەۆوليۋسياشىل سولداتتارى — ءبىزدىڭ اكەلەرىمىز، مىناۋ ميحايل يۆانوۆيچتار ازاتتىق تاڭىنىڭ شاپاعىن وزدەرىنىڭ قۋاتتى قولدارىمەن كوك جيەككە كوتەرەدى. ءبىز، لەنينشىل جاس جەتكىنشەكتەر، ولاردىڭ وسى تاريحي ىسىنە كومەكشى بولامىز!
قانداي ماقتانىش، قانداي باقىت!
(ءبىرىنشى كىتاپتىڭ سوڭى)
You Might Also Like
-
تاستەيەۆ ن.م. ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ، الماتى ق.
-
قالامگەردىڭ العاشقى اڭگىمەلەرى جەتپىسىنشى جىلداردىڭ العاشقى شاعىندا دۇنيەگە كەلگەن. «شىلدە» دەگەن اتاۋعا يە بولعان بۇل اڭگىمەلەر جيناعى مارحابات اعامىزدى زاڭعار جازۋشى رەتىندە ءدۇيىم جۇر...
