ۇيالاستار
ءبىرىنشى ءبولىم. سۇرگIن
I
كۇن بۇلىڭعىر. دەمiن iشiنە تارتقان قارا جۇرەك قاتiگەزدiڭ كەسپiرi سياقتى دەرتiپ، كوكپەڭبەك كۇيi سىزدانا شىتىناعان. ءارi كوڭiلدi تۇتاعان سۇرەڭسiزدiگiمەن قويماي، سوڭى بۋىرقانعان بورانعا ۇلاساتىنداي ءمۇتتايiمدiك نىشان بايقاتتى. ال جاراتقاننىڭ جانارى كورiنبەگەلi قاي زامان...
سiرەپ تۇسكەن قار كۇرتiككە اينالىپ، تاس ءتۇيiن بەدiرەيگەن قالپى ميزiمەيدi. قارا جەردiڭ بەتiندەگi سويداقتالعان ءاجiم تەكتەس وي-شۇقىرىن تەگiستەپ، قۇتتى بiر جامالى وپالانعان تەلەديدار جۇرگiزۋشiسiندەي دالانىڭ ءوڭiن جىلتىراتىپ جiبەرگەن. ادەتتە، جاساندى جىلتىراقتىڭ سۋىق بولاتىنىنداي، قىلاۋسىز «اشەكەي» بولماشى جاياۋ بۇرقاسىننىڭ ءوزiنە شاڭىتا بەزەرلەنەدi. قاپيادا ۋىسىندا تۇتامدالساڭ اياي قوماس: جانىڭدى شىرقىراتا قۇرساۋلاپ، جەتپiس جەتi اكەڭدi تانىتاتىن ءتۇرi بار. تىم قۇرىماعاندا ماردىمسىز بوسا دا جىلت ەتكەن كۇن ساۋلەسi بiلiنسەشi. نەشە كۇنگi سiلبiلەگەن سۇرقاي دۇنيە ەڭسەنi باسىپ، ونىسىز دا ءاتۇيiرi قاشقان ءومiردi سۇرىقسىزداندىرا بەرەدi.
وسى كورiنiس ەتەكتiڭ جازىعىنا دەندەپ ەنگەن سايىن قويۋلانا تۇسكەندەي. ارا-تۇرا قاراعان، جىڭعىل، ءۇشقات سياقتى شولەيتكە وسەتiن بۇتالى ءوسiمدiكتەر ۇشىراسپاسا، قىلت ەتكەن كولدەنەڭ قىلاۋ جوق. حان دا، قارا دا جۇرەتiن كۇرە جولدا قىستىڭ كوزi قىراۋدا پەندە اتاۋلى iلۋدە-شالۋدا كەزدەسەدi. استە، تابيعات قولايىن جاقسى بiلەتiن جۇرگiنشiلەر اۋا رايىنىڭ قىتىمىرلىعىنان سەسكەنەتiن سىڭايلى. ال، اندا-ساندا قىلاڭ بەرەتiندەر شەكەسiنiڭ قىزعانىنان ەمەس، الدەبiر قىجالاتتان، ناقتىسىندا تاعدىردىڭ قىسپاعىمەن جانىن جالداعاندار ءتارiزدi.
مiنە، وسىنداي قانىن iشiنە تارتقان سۇرقاي كۇندە سۇرقاي ماشينا سۇرقاي تiرلiكتiڭ اراسىنا ءسات سايىن تەرەڭدەي سۇڭگiپ، مەيلiنشە قۇلاشىن كەڭگە جازدى. جاپان تۇزدە جاپادان-جالعىز قارا جولدى جاۋىپ قالعان قاسات قاردىڭ ءۇستiندە قالىقتاپ بارادى. قاي جەردە ساپارى ءۇزiلەتiنi بiر قۇدايعا عانا ايان…
جاپاردىڭ قارا تۇياعىنان حال كەتiپ، يiنi سالبىراعان قالپى تاۋى شاعىلا سابىلعانىنا ەكiنشi ءتاۋلiك. بiراق تىنىمسىز شابۋىلداعانىمەن ءوندiرگەن دانەمەسi جوق: تەككە ارام تەرگە شومىلىپ، شارۋاسى بiر ورنىنان تاپجىلار ەمەس. Iلگەرiگە قاراي جانىن سالىپ قانشا وڭمەڭدەگەنiمەن، iسi بiر وڭعارىلماي-اق قويدى. ەسiن قاشىرىپ، جان-جاعىنان انتالاي قاۋمالاعان قىرسىقتىڭ بەتiن قايتارار قايلاسىن تاپپادى.
جانىنا زاۋال باتتى ما، كەۋدەسi كورiكتەي كوتەرiلiپ اۋىر كۇرسiندi. قازداي شۋلاعان كوكiرەگiنەن ىستىق جالىن شارپىعان لەپ اتقىلادى. وزەگi يت تىرناپ جاتقانداي ۋداي اشىدى. ۋلى تىرناق جۇرەگiن اياۋسىز وسىپ-وسىپ وتكەندەي، ءوڭiنەن ءسال شiمiرiككەندiكتiڭ نىشانى بiلiندi. سول قولىمەن ماڭدايىنا قۇلاعان شاشىن كەرi قايىرىپ قويدى. اسپان مەن جەر ءاپپاق بوپ تۇتاسىپ، اياقتىڭ استىن جوندەپ كورسەتپەيدi. سوعان تاپجىلماي ءۇڭiلەمiن دەپ ابدەن قادالا قاراۋدان جانارى تالسا كەرەك، دۇنيە بۋالدىرلاندى. الايدا، مۇنى قايدا ەكەنi بەلگiسiز، سۇيرەتiپ اكەتiپ بارا جاتقان قارا جول استە دە تاۋسىلار ەمەس.
ەندi بiردە قاباعى تۇنجىراي تاس ءتۇيiلiپتi. ءوڭi كۇرەڭiتە سولعىندانعان، سۇسى كورگەن كوز تiكسiنەتiندەي سۇپ-سۋىق. ساقال-مۇرتى سوياۋداي بوپ كوك مورازدانعان. كۇيi قاشىپ، جۇدەگەنگە ۇقسايدى. جەيدەسiنiڭ جاعاسىن دا كiر شالعان. ەكi ۇرتى سۋالىپ، شارشاعاندىقتان با، انشەيiندەگi اياسى كەڭ نۇرلى جانارلارى سىعىرايا جىلتىرايدى. كوزiنiڭ ءتوڭiرەگiنەن جولاق-جولاق ۇساق ءاجiمنiڭ iزi بiلiنەدi. كۇتiمسiز دۋدىراعان شاشى ودان بەتەر تۇر-الپەتiن الەم-جالەم جاساعان.
شاراسىزدىقتان ميى شاعىلىپ، شاقشا باسى شاراعا اينالعان. قانداي امالدىڭ بارىن بiلمەي، الجىعان يتشە بەتالبات سەندەلiپ كەلەدi. جول جەتكiزەر ەمەس، مۇرات ەكiباستان…
بۇل — يت تiرلiكتە وسىلاي ابدەن شورە-شورەگە تۇسكەن پىشانا پەندە ەدi.
جاپاردىڭ ەرiكسiز وزەگi قىجىلدادى. دوڭەستەۋ قاباقتارى ءتۇيiلiپ، تايقى ماڭدايىنان تارتا ەكi قاسىنىڭ اراسىنا تiگiنەن تۇسكەن سىزىق پايدا بولا قالدى. كەسكiنi الدەبiر كەسەلدەن بولماشى تىجىرىنعانداي كەپكە ەندi. جاۋھات شىراعىنىڭ اشەيiندەگi ۇشقىنىن كiرەۋكە مۇڭى تورلاپ، ەندi قايتا سول بiر جىلىلىقتى اڭعارتپايتىنداي تۇمانىتا تۇتادى. اتجاقتىلاۋ بiتكەن بەتiنiڭ بۇلشىق ەتتەرi بiلەمدەنiپ، تاعدىردىڭ كولدەنەڭ تارتقان سىيىنا زىعىردانى قاينادى. وسىناۋ كەسپiرiنە ورناعان كەيiستiك، ونىڭ ءجۇزiندەگi اجەپتاۋiر سۇيكiمدiلiكتi ءۇشتi-كۇيلi جوعالتىپ جiبەرگەن ەدi.
اقىماقتىقتان تارتقان ازابىنا جانىعىپ كەلەدi.
جانىن قارمانىپ، شىلىمىن iزدەدi. كiشكەنە قىزىل قوراپتى قالتاسىنان الىپ، اۋەلi نوقاتتاي عانا تەمەكi تۇتاتقىشتى باستى. نازارىن جولدان ايىرماعان قالپى «وقشانتايدان» بiر بۇرامىن سۋىرىپ، ەرنiنە قىستىردى. سوسىن قايتادان باپپەن قوراپتىڭ اۋزىن جاپتى. وسى كەزدە تىرس ەتiپ، تۇتاتقىش تا قىزعانىن اڭعارتا ۇياسىنان كەرi سەرپiلدi. سول زاماتتا-اق ءبارiنە يكەم وڭ قول، الگiنi تاجالدىڭ جالعىز كوزiندەي قىزارتىپ اكەپ، تاناۋىنىڭ استىنا قاراي جاقىنداتا بەردi.
كوك ءتۇتiندi بۇرق ەتكiزگەندە بارىپ، جانارى شىراداي جانىپ، بويى بايسالدانعانداي كورiندi. كوك جەلكەسiنەن باستاپ تارتىپ سiرەسكەن جاۋرىنىنىڭ قۇرىسقانى بiر ءسات ىدىراعانداي سەزiلدi. ايتكەنمەن، ءبارiبiر يiرiمiنە جاڭقاشا ءۇيiرگەن وي ىرقىنان شىعارا قويمادى. تابانداتقان بۇل بالەدەن ارىلايىن دەسە دە، سول ءساتiندە-اق باسى جادىلانعانداي ءابiلەتتiڭ سوڭىنان ءوزi ەمiنە سۇمەڭدەپ بارا جاتتى.
II
…قۇداي بiر اينالدىرسا، كەلەكەسiنە ۇشىراعان باستى شىر اينالدىرادى ەكەن. سونا-ا-اۋ جىلدان تiرلiگiنiڭ كەتەۋi كەتiپ، ەرi موينىنا يتiنە بەرەدi. بiر كەزدەردە الدىنا بيiك ماقسات قويىپ، كۇن iلگەرi سىزعان ۇلى ارمان-جولىنىڭ نوبايى ءتۇبiرiمەن كۇل-تالقان كۇيرەدi. ەشتەمەنi ۋىسىندا ۇستاپ تۇرا المادى. سەبەپ… ايتا بەرسە، الۋان ءتۇرلi. ونسىز دا بىلايعى كۇيكi كۇيبەڭدەگi تاۋقىمەتتەن قاجىپ، سiڭiرiنە iلiنگەن شاعىندا بiرiنەن سوڭ بiرi بالەگە ارانداپ، iنiلەرi ابدەن تيتىقتاتىپ بiتتi. ءاسiرەسە، ارالارىنداعى جالعىز شەشەلەرiنiڭ حالi جاپاردىڭ ارقاسىنا ايازداي باتتى. بەينەت پەن قاسiرەتتەن ارسا-ارساسى شىعىپ، ماڭدايىنداعى اۋەلدەن-اق قالىڭ ءاجiمi قىرىق قاباتتاندى دا، ءسۇتiنەن قوجىراعان شiبiشتiڭ جەلiنiندەي ەكi ۇرتى شۇرشيە سۋالدى. قوس جانارى ءشۇڭiرەيە ۇياسىنا كiرiپ، تۇر-الپەتi سۇرىقسىز كەسپiرگە اينالدى. اشەيiندە-اق جەل مەن كۇنگە توتىققان ءوڭi ەندi ءورت ءسوندiرگەندەي مۇلدە قاراقوشقىلدانىپ، قازاننىڭ تۇپكۇيەسiندەي كەپكە ەندi. باسقانى قايدام، وسىنىڭ ءبارi ەڭ بiرiنشi مۇنىڭ جۇرەگiنە شانشۋداي قادالدى.
— ۋھ-ھ… — اۋزىنان تەمەكiنiڭ كوك ءتۇتiنiمەن بiرگە، شەر مەن زاپىراننىڭ جالىنى قوسا اتىلدى.
*** *** ***
…باياعىدا-ا-ا… باياعى بولىپ كەتتi عوي، تۇگە، 1985-شi جىلى ءۇمiت پەن كۇدiك ارالاسقان ءدۇدامالدىڭ ورتاسىندا قاقپاقىلانىپ كەلگەنiندە قۇداي قولداپ، اڭساعان ارمانى ورىندالدى: جازاتايىم وقۋعا iلiكتi. بiراق، جۇرتشىلىق جىر عىلىپ ايتاتىن، جازۋشىلار تامىلجىتىپ جازاتىن ستۋدەنتتiك ءومiرi ەلدi تامسانتاتىنداي وتپەدi. قالپىنداعى بۋازىعان مامىراجاي دۇنيە، مۇنىڭ وقۋعا ءتۇسۋiن اڭدىپ تۇرعانىنداي تەگەنەدەگi سۇتشە شايقالدى دا، مۇقىم جۇرتتى ابىر-سابىر جاسادى. كەڭەس وكiمەتiنiڭ تالەيiندە بولىپ كورمەگەن رەفورما، ساراپتاۋ باستالدى دا جونەلدi. ءداپ ۇيىتقىسى iرiگەن تۇسقا كيلiككەن جاستىق عۇمىر، قولدان جاسالىنعان قيلى سىناپ-بايقاۋدىڭ نەگiزگi نىسانىنا اينالدى. اركiم ءارتۇرلi جاڭاشىلدىقتى iزدەي ءتاجiريبەلiك ءتاسiلدەر جۇرگiزiپ، كوپتەگەن تاعدىر تالكەككە ۇشىرادى. جوعارى بiلiم بەرۋ سالاسىندا العاشقى قاراۋىلعا iلiنگەن، ستۋدەنتتiك وقۋ كەستەسi بولدى. سودان با، ءدارiس دايەكسiزدەنiپ، ساپىرىلىسقان عالام ودان سايىن قۇيتۇرقىسىن ۇدەتە ءتۇستi، ۇدەتە ءتۇستi. ءان-دۋماننىڭ ەتەك-جەڭi جينالىپ، اشقۇرساقتاۋ سۇركiل تiرلiك ءسولبiرەيە توبە كورسەتتi. ءولاراداعى سiلبiلەپ جاۋعان جاڭبىر ءتارiزدەنiپ، توقتاماي قويعان قويىرتپاق قويۋلانا بەردi، قويۋلانا بەردi. قىسقاسى، سول بiر كەزەڭنiڭ تىڭدار قۇلاقتى تۇشىندىرىپ ايتار شاقتارى تىم از.
ەڭبەك جولى دا قيراكەزدەۋ باستالىپ، تۇرمىستىڭ اۋىرتپاشىلىعى تيتىعىنا تيگەن. ابدەن ەرقاشتى ەتiپ، سiلەسiن قاتىرعانى — باسپاناسىنىڭ جوقتىعى-تۇعىن. كەڭەس وكiمەتi قيراپ، اركiم ءوز قوتىرىن ءوزi قاسيتىن كاپيتاليستiك ءداۋiردiڭ داربازاسىنا ەنiپ كەتسە دە، «جۇمىس ورنىنان ءۇي الامىن» دەگەن قانعا سiڭدi قاعيدادان ارىلمادى. بiر جازۋشىنىڭ كiتابىنداعى iرگەدە ءجۇنiن ءتۇتiپ وتىرىپ فەوداليزمنەن سوسياليزمگە بiراق سەكiرگەنiن اڭعارماي قالعان كەمپiر، سول ءجۇنiن تۇتكەن قالپى سوسياليزمنەن كاپيتاليزمگە ورالعانىن دا بايىپتاي المادى.
وسى وڭى مەن سولىن بايىپتاي الماي قالعان كەپ تۇتاستاي قارا حالىققا ءتان ەدi. ايتەۋiر، ءبارi ەرتەڭگi كۇنگە ءۇمiت ارتاتىن ءتارiزدi. جاپار دا بولاشاققا سەندi… كiمگە، نەگە سەنەتiنiن دە بiلمەدi. قۇدايدىڭ ءوزi جارىلقاي سالاتىنداي بولىپ كورiندi. سوندىقتان، الدەبiر زامانعا بەيiم پەندەلەرشە كوپشiلiك دۇركiرەي سوڭىنان iلەسكەن ساۋداعا دا سەلت ەتiپ، ىڭعاي تانىتپادى. ەڭ بiرiنشi ول ءابiلەتتiڭ بiلەگi كوتەرە الماس شوقپار ەكەنiن بiلدi، بiلگەننەن كەيiن بەلiنە بايلامادى. بايلاماعانى — ارى جiبەرمەدi. الدەكiمنەن، الدەنەدەن قىسىلدى. ءمالiش بۇيىمىن بۇلداپ، بiرەۋدiڭ ارتىق قارا باقىرىن دا العىسى كەلمەدi. وبال-ساۋابىنان قورىقتى. ەكi كiشكەنتاي كۇشiگi باۋىرىن قالت-قالت كوتەرiپ، كوزiن ەندi جىرتيتىپ اشقان. سولارعا قىرسىعى تيە مە دەدi. سودان كەيiن ءبارiنە كونبiس قويتورىلىق قالىپ اڭعارتا، وسى قوڭىرقاي تiرلiگiنە بەيiلدiك بiلدiرiپ، تۇپكiلiكتi مويىنسۇنعان. بالكiم، بiرجولا سولاي جۇرە بەرەتiن بە ەدi…
كەنەت جەتكەن سۋىت حابار شىمبايىنا قاتتى باتتى. تۇتاس بۇقارامەن بiردەي سiڭiرiنە iلiنiپ، ءاۋپiرiمدەپ كۇن كەشiپ جاتقاندارىندا كورگەن ناۋبەتتەرi ازداي، زاۋال بۇلاردىڭ اۋلەتiنە توتەننەن جابىستى. سورى قايناعان شەشەسi ودان سايىن سورى قايناپ، تاۋكەنشiك تiرلiكتە تاعدىردىڭ تاتاسىن تارتقانىن ءتۇسiندi. ويتكەنi، ۇلى تۇرمەگە تۇسسە قاي انا زارلانباسىن؟ سورلى بايقۇس «قاتارىنان ءتورت قىز تاپتىم، قۇداي ماعان ۇل بەرمەدi» دەپ ۋاعىندا زار يلەسە، كەيiن زاۋالدى ءتاڭiردەن تiلەپ العان ۇلدارىنان ابدەن شەگەتiنiن سول زاماتتا بiلمەدi-اۋ. ءارi مىناۋ كورەتiن كورەسiسiنiڭ باستاپقىسى ەكەنiن دە ەكشەمەدi…
اكە باياعىدا-اق اتتاناتىن جاعىنا امان-ەسەن قونىس اۋدارعان. وسىنداي يىققا سالماق تۇسكەندە، ءۇي iشiنەن باس كوتەرiپ شىعاتىن ەشكiم جوق. نە جاساسا دا تەك جاپاردىڭ ءوزi عانا. تەپسە تەمiر ۇزەتiن تەتە iنiسi بار-اۋ، بiراق قۇداي سانا بەرمەگەن سوڭ، قايتسiن. وعان — ءبارiبiر. سورلاتقاندا، ودان كەيiنگi iنiسi ءجۇسiپ ارانداسا دا جالعىز بارىپ ارانداماي، ءتورت ادام بiرiگiپ قىلمىس iستەپ قاقپانعا تۇتىلعان. ەڭ iشiندەگi “مارقاسقاسى” دا سول، بiر باسىنا قىلمىستىق iستiڭ ءتورت بابىن جاماپ، تەمiر توردىڭ ءتورiندە باپتانىپ جاتىر. تاعىلعان ايىپ: ۇرلىق، قاراقشىلىق، سۋىق قارۋ ۇستاعان، ۇيىمداسقان سىبايلاستىق. مiنە، ءسويتiپ، ەشبiر تەگەۋرiنi مىقتى ميزiتە الماس باتپاننىڭ استىندا قالعان دا قويعان.
ەندi نە جاساماق؟ قىمباتشىلىق قىسىپ، زورعا iءلدالدالاي كۇنەلتiپ جۇرگەنiندە قايدان ساپار شەگە السىن؟ الىپ-ۇشىپ بارا قالعاندا دا قيراتىپ تاستار دانەڭەسi جوق. قۇر كەلiپ-كەتكەننiڭ نە سەپتiگi بار؟ تەك شەرمەندە شەشەڭە توبە كورسەتiپ، كوڭiلiن دەمدەپ قايتپاساڭ.
اقىرى جولعا قامداندى. ونىڭ ءوزiندە دە كورشi-كولەڭگە قارىزدانىپ، تيىن-تەبەنiن جيناپ-جاسقاپ، بارىپ-قايتۋعا جەتكiزدi.
بۇل — ناۋرىزدىڭ باسى-تىن.
كوڭiل ايدىنى ورتالانىپ، اۆتوبۋستان سۇلەسوق كۇيدە ءتۇستi. بiردەن الىستان كوزگە ۇرعانى — اۋىلدى الدەبiر بەيمالiم دە بەلگiسiز كۇڭگiرتتiك جايلاعان. بۇرىن دا وڭعانى شامالى ەدi، ال بۇگiندە ءۇيدiڭ سيقى تiپتi قاشىپ جۇتاڭدانعان. جاڭبىر مەن قاردىڭ سۋى تيiپ، ءار-ار جەرiنەن سىلاقتارى قۇلاعان قابىرعا قوتىراش-قوتىراش. ال، سيىقسىز اعاشتاردان iستەلگەن سىرسىز قاقپانى كۇن جەپ، ابدەن اقجەمدەنگەن. ونىڭ ءۇستiنە قورشاۋى بiر ءتۇزۋدiڭ بويىمەن تارتىلماعان، قيسىق-قيسىق. كەي تۇسى ارسا-ارسا، ارىق سيىردىڭ قابىرعاسىنداي ەبەدەيسiز ىرسيىپ-ىرسيىپ تۇر. سونادايدان رەتسiزدiك مەن مۇندالاپ، كوزگە ۇرادى. ول ازداي ەسiكتiڭ الدى قوقىس. قورا جاق قىستان تازارتىلماعان سابان مەن قيعا تولى، ونىسى مىنا اۋلانىڭ ءارiمەن اندەم جاراسا قالىپتى.
وسىنىڭ ءبارi جۇدەۋ سۇرقاي تiرلiكتi ودان سايىن سۇرەڭسiزدەندiرiپ، وزەگiن تىرنادى. قاراپتان قاراپ جۇرتتا قالعانداي كوڭiلi قۇلازىدى. سوسىن، جاعدايدى وزگەرتiپ جiبەرگەنگە قولىنان ەشتەمە كەلمەيتiن دارمەنسiزدiگiن بiلگەندە، زىعىردانى قاينادى. امالسىز جەرگە شىرت تۇكiردi.
قاقپانى اشىپ اۋلاعا ەندi. ۇيدە جان-پەندە جوق. تەك شىنجىرداعى سارى توبەت قانا يەن شاڭىراققا ەس. سوعان سەنگەندiكتەن بە، الدە تاپا-تال ءتۇس بولعاندىقتان با، ەسiكتi قۇلىپتاماي قۇر اشەيiن جابا سالىپتى. ءبارi اشىق-شاشىق.
جاڭا اۆتوبۋستا كەلە جاتىپ اۋىلدىڭ iرگەسiندەگi قوڭىر تاۋدىڭ بوكتەرiنە كوز جۇگiرتكەن. ءار-ار جەردە شاشىلا جايىلىپ جۇرگەن ۇساق مالدى بايقاپ ەدi. ەندi، «سولارمەن بiرگە تالاسا تاتەم دە بەس-التى ساۋلىعىن ءورiسكە شىعارعان ەكەن عوي» دەپ قورىتتى. سودان سوڭ كوپ بوگەلمەي باقشانى كوكتەي ءوتiپ، مال جايىلادى-اۋ دەگەن جاقتى بەتكە الدى.
ءوزiنiڭ جورامالداعانىنداي بولىپ شىقتى. شەشەسi نۇرعانىم ءورiستە ءجۇر ەكەن. سونادايدان كورiپ سىرتقى پوشىمىنان بiردەن تانىدى. بۇرىنعى داعدىسىنشا سۋىق وتپەيتiندەي قالىڭ كيiنiپ، سالىسىن شارت بۋىنىپتى. وسى ۇيرەنشiكتi كەيپi الىستان جانارىنا وتتاي باسىلدى. بiراق، ونىڭ بۇعان كوزi جەتپەيتiن سياقتى. الدە، بار نازارىن مالعا سالىپ، ارى-بەرi جۇرگەن سودەگەي-سولپى ادامعا ونشا دەن قويماي ما، ءسولبiرەيiپ كەلە جاتقان ۇلىنا، ايتەۋiر، كوڭiل اۋدارمادى.
ويتەتiنi، بۇكiل اۋىلدىڭ ۇساق-تۇيەگi وسى كۇنگەيدە ءتارiزدi. اياقتى مال توقتاماي بiرiنە-بiرi قوسىلىپ كەتسە، ۇلكەن ادامعا ول دا بiر قىپ-قىزىل ماشاقات. وڭايشىلىقپەن ءبولiنە قويۋى قيىن. سوندىقتان بەس ساۋلىعىن كوزiنەن تاسا قىلماي ءارقايسىسىن جiتi قاداعالاپ، سول تابانى تiلiنiپ جۇگiرەتiن اۋرەشiلiكتەن الدىن-الا قورعانشاقتاناتىنداي. وسىنداي مالعا الاڭداۋشىلىقتىڭ ءۇستiندە بەيساۋات جۇرگەن كiسiگە قارامايتىنى ايان.
جاپار شەشەسiن اپ-انىق كورiپ كەلەدi. ءوڭi ابدەن توتىعىپتى. ءاجiمدەرi قاتپارلانىپ، جانارىنىڭ نۇرى تايعان. كەسكiنi قامكوڭiلدiكتەن كۇڭگiرت تارتقان. ءۇستi-باسى دا قوراش، كوكتەمنiڭ قارا سۋىعى وتپەسiن دەگەندiكتەن بە كور-جەردەگiنiڭ ءبارiن يىعىنا iلە بەرiپتi. بەت-الپەتi قاراكۇرەڭدەنiپ، جەر تاتيدى. ونىسى كوكiرەگiندەگi قايناعان قامىرىعىنىڭ كوبiگiندەي كiلكiلدەي كوزگە توسىن كورiنەدi. تىم جۇدەۋ. قۇددى ايدالادا جاپادان-جالعىز قاڭعىعان مۇڭلىق پەن زارلىقتىڭ شەشەسiنiڭ كەبiنە ەنگەن.
ارقان بويىنداي جەرگە تايانعاندا عانا مۇنى اڭداپ، جىرتىق كوزدەرi جاساۋراي ءسۇزiلە قارادى. ەكi ارا قۇرىق تاستامداي قالعاندا انىق ۇلى ەكەنiن بiلگەندiكتەن بە، ءجۇزiنە بiر جىلىلىقتىڭ ۇشقىنى جۇگiرiپ ءوتتi. سوسىن قورباڭداي قارسى ءجۇردi. ۇمتىلعان قالپى سوقتالداي مۇنى باس سالىپ، وتىزدى القىمداسا دا بەتiنەن ءشوپiلدەتiپ ءسۇيiپ جاتىر. يەگi كەمسەڭدەپ، ىستىق جاسى كوزiنە تيمەي-تيمەي كەتەدi.
— امانسىڭ با، كۇنiم؟ دەنi-قارلارىڭ ساۋ ما؟ — قۇشاعىنا كومكەرگەن كۇيi ساۋالدى توپەلەتiپ، ءۇيiپ تاستادى. — ەكi جامانىڭ امان با، بيبiنiڭ حالi قالاي؟ — مۇرىنى پىرس-پىرس ەتiپ، ءسوزi كومەيiنەن بۋلىعا شىعادى. ابدەن زار مەن شەر بوپ كەرنەگەن كەۋدەدەگi ءابiلەت، ۇلى كەلگەندە ەركiنەن تىس وزەگiن تىرناپ، يiنiن بوساتتى.
شەشەسiنiڭ مىنا سۇرىقسىز كەيپiن كورگەن جاپاردىڭ دا قۋىس كەۋدەسi ازىناي جونەلدi. دۇنيەدەگi قۇرساعىن جارىپ شىققان جالعىز اناسىنا بولماشى بiر كومەگiن تيگiزiپ، تۇرمىسىن جەڭiلدەتە الماعانىنا سول ءسات قاتتى كۇيiندi.
— جاقسى، وزدەرiڭنiڭ حالدەرiڭ قالاي؟ — ءسوز ايالعىسى بولعاننان سوڭ، وسىلاي مiڭگiرلەۋدەن باسقا شاراسى قالمادى. ايتپەسە، جاي-كۇيiن ايتپاسا دا تiرلiگiنiڭ الپەتi اپ-انىق كوزگە ۇرادى. ەت باۋىرى ەلجiرەپ، جۇرەگi قان جىلاپ بارادى.
— جامان ەمەس، ەل قاتارلى… — جانارىنىڭ اياسىنا iركiلگەن جاسىن جاۋلىعىنىڭ ۇشىمەن ءسۇرتiپ، سۋلانىپ كەتكەن مۇرنىن بiر-ەكi تارتىپ-تارتىپ قويدى. — تەك، الگi، ءجۇسiپتiڭ جازعاننىڭ جازمىشىنا ۇشىراعانى بولماسا… ەستiپ جاتقان شىعارسىڭ؟
ەتi ءوسiڭكiرەپ، دوعالاڭدانۋعا اينالعان جانارىن توقتاتىپ، ۇلىنىڭ ءجۇزiنە دiڭكەسi قۇرىعان قالپى اڭىرا قارادى.
— ەستiدiم. —جاپار كۇنالi ادامداي كۇڭك ەتتi. موينى سالبىراپ، باسىن تومەن تۇقىرتتى. — ەستiدiم. بiراق، كەلiپ قايتۋعا مۇرشام جەتپەدi…
— بiر اللا جار بولسىن دە… — ەندi وزەگiن ۋايىم كەۋلەگەن انا، بۇيىعى قوڭىر تاۋدىڭ ەتەگiنە بەيامال قاراعان كۇيi كۇڭiرەندi. — وكiمەتتiڭ بوساعاسىندا جاتقالى، مiنە، بەس ايدىڭ ءجۇزi بوپ قالدى. انا تەمiر قۇرساۋدا قايتiپ قانا قىستاپ شىقتى دەسەڭشi... ءجوندi كيiم دە الدىرمادى. — كوكiرەگi قارس ايىرىلا كۇرسiندi. بۇعان جاپاردىڭ جانى كۇيزەلە شىرقىرادى. قولىنان كەلەتiن قايران جوق، شاراسىز بەيشارا. ءوزiنiڭ مۇنىسىنا كiمدi جازعىرارىن بiلمەي دال.
سالى سۋعا كەتكەن قالپى ءتوڭiرەككە كوز جۇگiرتتi. جان-جاعىندا پىشىراي شاشىلىپ جيىرما-وتىزدان ۇساق مال ءجۇر. اراسىندا شوشايعان بالا-شاعا. الاباجاقتانعان سارى الا قازدىڭ باۋىرىنداي بوكتەر، كۇننiڭ كوزi ەندi بiراز وسىلاي تۇرسا ءار-ار تۇستا جاتقان قارى ەرiپ، دۇرك ەتiپ كوتەرiلiپ كەتپەك ءتۇرi بار. سوندا دا، تاقىر دا بولسا بۋسانعان جەرگە قوي جارىقتىق جابىسىپ، ايىرىلمايدى.
— كوپ بولدى ما مالدى سىرتقا شىعارعاندارىڭىزعا؟ — سۇرى قاشقان اڭگiمەنiڭ الپەتiن باسقا جاققا بۇرماققا تىرىسىپ، ءوزiنشە توسىننان تاپقان ساۋالى.
— سوڭعى جۇمادان بەرi جايىپ ءجۇرمiز. كوكتiڭ يسi مۇرىندارىنا كەلە مە، ساعىرلانعان شوپكە ونشا قارامايدى توپالاڭ.
— كۇن ۇزاق وسىلاي دالادا جۇرەسiڭ بە سوندا؟ — سوردىڭ سورباقتاسى سورعان شەشەسiنە جانى اشىعاندىقتان ەت جۇرەگi ەزiلە اڭتارىلدى.
— ءارi-بەرi الداۋسىراتىپ، كۇننiڭ كوزi قايتادان كەشكە قاراي ىزعارلانا بەرگەندە ۇيگە بەتتەتەم. ءۇي دەمەكشi، ۇيدە ەشكiم جوق پا ەكەن؟ — بۇعان ەڭسەسiن سالا ءۇيiرiلە قارادى.
— جوق.
— جايناق جەم اكەلمەكشi-تiن. انا قىز مەكتەبiنە بارامىن دەپ ەدi، سوندا كەتكەن عوي. ولاردى تۇستەن كەيiن دە وقىتاتىن ونەر تاپتى، سامالەت ۇشىراتىنداي. ال، ۇلكەن قىز ساۋدادا، ءتايiرi. قوي، ءجۇر، قارنىڭ دا اشقان شىعار؟
— جوق.
ولار بەس-التى ساۋلىقتى ەكiء-ۇش قوزىسىمەن ءشۇرشيتiپ ايداپ، اۋىلدى بەتكە الدى.
III
بiر تۇنەپ، ەرتەڭiندە-اق قايتادان الماتىعا اتتاندى. ۇزاق جولدىڭ سوققانىنا شارشامادى، وي سوعىپ قاجىدى. بايقاۋىنشا بۇكiل اۋىرلىق مۇنىڭ يىعىنا تۇسكەلi تۇر. تەتەلەس ساپار ءوز باسىن الىپ زورعا ءجۇر. ودان كەيiنگiسi قاماۋدا. ەڭ كiشi باۋىرى مەكتەپتە وقيدى. قول ۇشىن سوزاتىن جان-پەندە جوق.
— ۋھ-ھ. — اۋىر كۇرسiندi. شەشەسiنiڭ «انا كiشكەنتاي ۇلدارىنا قاراساڭ ەت باۋىرىڭ ەزiلەدi» دەپ، iنiسiنiڭ وتباسىن ايتىپ، ەگiلگەنi ەلەستەپ، قايعىدان قاۋىزىنا سىيماي تەبiرەندi.
ءۇيدiڭ iشi سiڭiرiنە iلiنە جۇدەگەن. كەدەيشiلiك. Iشiپ وتىرعان تاماقتارىنىڭ ءوزi — قاتىقسىز قارا كوجە. «انا ۇل قۇداي قولداپ امان-ەسەن قۇتىلىپ شىقسا، ءبارi وڭشالادى عوي» دەپ تۇسپالدادى. بiراق سونىڭ تەمiر توردان قۇتىلۋىنا، ءوزiنiڭ قانداي قام-قاراكەت جاساۋىن بiلمەي دال. قايلاسىز. ءبارiن شەشەتiن اقشا ەكەنiن جاقسى ۇعىنادى. اتتەڭ، ول قۇرعىرىڭ ۋىسىنا تۇسكەن بە؟ بار بولسا، ەلدiڭ ءۇستiنەن كۇن كورiپ وتىرعان زاڭ يەلەرiنiڭ قۇلقىنىنا اياۋسىز تىعار ەدi. راس، ءجۇسiپتەردiڭ جاساعانى كادiمگi قىلمىس. بiراق، بۇكiل بالە-جالانى سولاردىڭ باسىنا ۇيە سالۋعا بولماس. نەگiزiندە شەلەك جالاعاندار تۇتىلىپ، قىرسىقتىڭ قارا تۇلىبىن باستارىنا تۇمشالاعان دا العان.
«جاپا شەكتiك» دەگەن ءتورت ادام، سەگiز iرi قارا داۋلاپ وتىر. تورتەۋi — جىلقى، تورتەۋi — سيىر. — بiر ءسات iشiنەن تىنىپ، لاجسىزدىقتان شەشەسi كوزiمەن جەر شۇقىعان. — الدىمەن سولاردىڭ جوعىن تۇگەندەپ بەرۋiمiز تيiس».
وسىنىڭ ءبارi ميىنا شەگەدەي قادالدى. اياق استىنان سونشا مالدى قايدان تابا قويماق؟ امالى تاۋسىلعاندىقتان اقىلى ايرانداي iرiپ، شاراسىزدىقتىڭ شاتقالىنا قۇلادى. جول بويى سونا-اۋ اۋىلدان الماتىعا جەتكەنشە جانىن دا، ساناسىن دا مازالاعان وسى وي بولدى.
يiنiن باسقان تۇرمىستىڭ اۋىرتپاشىلىعى ەمەس، تاعدىردىڭ كەزدەيسوق زاۋال كورسەتكەنi ەدi. كەلگەننەن كەيiن دە ەكiء-ۇش كۇن سەڭ سوققان بالىقتاي مەڭiرەۋلەنگەن حالدە ءجۇردi. وسى ارالىقتا «جىرتىق ءۇيدiڭ قۇدايى بار» دەگەندەي، كۇتپەگەن جەردەن ءسال ەڭسەسiن جازارلىقتاي بiر جاقسىلىقتىڭ شەتi قىلت ەتتi. ول — مۇلدە بۇل ويلاماعان توسىن جايت-تۇعىن. ۇلكەن بiر اكسيونەرلiك قوعامنىڭ پرەزيدەنتi جالاقىسى دۇرىس، باسشىلىق جۇمىسقا شاقىرا قالعانى. كوكتەن iزدەگەنi اياق استىنان جەردەن تابىلعانداي ۇسىنىس بولعانىمەن، بiردەن باعاسىن تومەندەتiپ الماۋدىڭ جولىن كوزدەدi.
— مەن مۇنى الىپ جۇرە الار ما ەكەم؟ — دەدi العاش شاقىرتقانىندا، ءارi شىنىندا دا كۇماندi كوكەيدiڭ كۇلكiلiن اڭداتىپ. ايتكەنمەن، ساناسىندا «وسى جۇمىسقا اياعىمنىڭ ۇشى iلiنiپ كەتسە، ءجۇسiپتiڭ شارۋاسىنىڭ بiر جاعىنان شىعىسۋعا دا شامام جەتiپ قالار ما ەدi» دەگەن جاقسى ءۇمiتتiڭ ۇشقىنى بوي كوتەردi.
— نەگە الىپ جۇرە المايسىڭ، ابدەن ونى يگەرiپ كەتەتiنiڭە كوزiم جەتكەننەن كەيiن ۇسىنىس جاساپ وتىرمىن.
پرەزيدەنت اعىنان جارىلىپ، بۇل ۇيعارىمنىڭ ءتوڭiرەگiندە بiراز ويلانىپ بارىپ، شەشiمگە كەلگەنiن جاسىرمادى. جانە جاپاردىڭ ايتقانىنا كەلiسپەيتiندەي، جانارىن بۇدان تايدىرماي قادالا ءتۇستi.
— ايتەۋiر، سiزدەردi ۇياتقا قالدىرىپ جۇرمەيiن… ەشتەمە ءوندiرمەي... — بۋلىعىپ بارىپ بوساڭداۋ جاۋاپ قايىردى. ونىسى، بۇل ۇسىنىسقا iشتەي ناساتتانا قۋانعانىمەن، جاۋاپكەرشiلiك ۇدەسiنەن شىعا الماي قالمايمىن با دەگەن ءدۇدامالى-تىن.
— قورقاتىن دانەڭە جوق، شاماڭ جەتپەي جاتقان جەردە كومەكتەسەمiز. ءوزiڭمەن-وزiڭ سىرتقارى قالىپ قويمايسىڭ. سەنiڭ پروبلەماڭ — بiزدiڭ پروبلەما، بiزدiڭ باسىمىزدى قاتىرعان ماسەلە — سەنiڭ دە باسىڭدى قاتىرۋى تيiس. ويتكەنi، ءبارiمiز بiر عانا مۇددەمەن جۇمىس iستەيمiز. جەكە شارۋانىڭ، وكiمەتتiڭ شارۋاسىنان ايىرماشىلىعى دا وسىندا.
جاپار مىنا قامقور ۋاجگە جۇرەگi ەلجiرەي ويلانىپ-اق قالدى. ەشكiم بۇلاي جاناشىرلىق تانىتىپ، ءدال مۇنداي قينالعان ۋاقىتىندا جاردەم قولىن سوزباعان. اپ-ساتتە-اق iشكi الەمi استاڭ-كەستەڭ قوتارىلدى. الىپ قاشقان ءارقيلى بايلامدارىنىڭ ەشقايسىسىنا جiپ تاعا الماي دال. اقىرى:
— ءۇش كۇنگە مۇرسات بەرiڭiز، — دەدi لوق ەتكiزiپ كەسiمدi ءسوزiن ايتۋدان تايىنىپ. «بۇگiنگi ۇيعارىمىم ءاتۇستi بولارعا» جورىدى. — ويلانايىن، بiر بايلامعا توقتايىن.
«الدەقانداي بولىپ بالدەنگەنi نەسi، «كەدەيدiڭ كەربەزiنەن ساقتا»..، اۋليەسiنبەي بارسىنشى ءارi دەگەن جامان وي كەلiپ قالا ما كوڭiلiنە» دەپ، تاعى دا iشتەي قىپىجىقتادى. جوق، پرەزيدەنتتiڭ رايىنان ونداي نىشاننىڭ iزi بiلiنبەدi.
— ويلان. قابىرعاڭمەن كەڭەس.
جايباراقات پiشiنiنەن تانباي تاعى دا بۇعان «ۇزىن — ارقان، كەڭ — تۇساۋ» قالىپ بايقاتتى.
— ماقۇل.
ەكەۋi جىلى قوشتاستى.
بiر قىزىعى بۇل جiگiتپەن نەمەرە باۋىرى سۇلەيمەن ارقىلى بىلتىر تانىسقان. ولار ءوزارا اۋەلدەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولسا كەرەك. اتى — زەينەل. ءتاڭiر جازسا ادام كەزدەسەدi ەكەن، ودان كەيiن دە باستارى iرiلi-ۇساقتى جيىندا ەكiء-ۇش رەت توقايلاستى. جارقىن مiنەزدi، اق سارى جiگiت ۇنەمi جىلى ۇشىراي امانداساتىن. بۇل دا وعان iش تارتىپ، اۋەلدەن بiلەتiن ادامداي ەتەنە بولا ءتۇستi. ەندi، مiنە، زەينەل مۇنىڭ ءۇش ۇيىقتاسا ءتۇسiنە دە كiرمەيتiن بiر شارۋانىڭ باسىن قىلتيتىپ وتىر. وعان «ويلانايىن» دەپ سىپايىلىق تانىتا ايتقانىمەن، ۇيعارىمىن الدەقاشان جاساپ قويعان. «جارايدى» دەپ قولق ەتە قالۋعا، ارلاندى. جانى مۇرنىنىڭ ۇشىنا كەلiپ تۇرعاندا، ارينە، بۇل تاپتىرمايتىن تۇس. جاقسىدان — شاراپات دەگەن وسى. «الدە، سۇلەيمەننiڭ ىقپالى تيدi مە» دەپ تە ويلادى.
كەسiمدi ءۇش ءتاۋلiك ءوتiسiمەن، ءوز شەشiمiن بiلدiردi.
— دۇرىس، مۇنىڭ جاقسى. سولاي تۇسپالداعام. — جايدارى قالپى جىميعان كۇيi، كرەسلوسىنىڭ ارقالىعىنا شالقايدى. — ال، قىزمەتiڭ قۇتتى بولسىن! — قايتا العا ۇمسىنىپ، قولىن ۇسىندى.
— راحمەت!
IV
ەرتەڭiندە تاڭەرتەڭ جاڭا جۇمىس ورنىنا بiرiنشi كۇننەن كەشiگiپ قالمايىن دەپ، اياعىن اسىعىس باسىپ ايالداماعا جۇدەمدەتە جونەلگەن. تۋ سىرتىنان «كەشiرiڭiز» دەگەن توسىننان ەستiلگەن ۇنگە ەرiكسiز مويىن بۇردى. سوڭىندا سىپتىعىرداي تارتىلعان جاپ-جاس جiگiت يمەنە كۇمiلجiدi. الدە نارسەنi ايتۋعا رەتiن تابا الماي تۇرعان سىقىلدى.
— سالەمەتسiز بە؟..
— سالەمەت… — جاپار دا قاپەلiمدە اڭتارىلا تiل قاتتى، كەيپiندە اپ-ايقىن «نە كەرەك؟» دەگەن سۇراۋدىڭ iزi جاتىر ەدi.
— كەشiرiڭiز… ماشيناعا مiنiڭiز. — بەيساۋات ادام بۇگەجەكتەي ءتۇستi.
اشىقتان-اشىق مىنا شاقىرۋدىڭ ءمانiسiن ءتۇسiنە الماعان جاپار ايران-اسىر قالپى جiگiتتiڭ ءوڭiنە بارلاي قارادى. «نە ايتىپ تۇر؟» دەگەن ساۋال ەرiكسiز ميىنا تەپتi.
— سiز مەنi بiرەۋمەن شاتاستىرىپ…
— جوق. — بەيتانىس جاننىڭ ءسوزi نىق، ءوڭiنەن سەنiمدiلiكتiڭ iزi بiلiنەدi.
— كiم كەرەك ەدi؟ — تاعى دا ءتاپتiشتەي ەجiكتەدi.
— سiز… — دەدi قىپىجىقتاپ جاس جiگiت.
— جايشا ما؟ — داۋىسى وزگەرiپ، كەسكiنiنەن دە قايران قالعاندىق بiلiندi.
— جۇمىسقا اپارايىن دەپ… — جۇمباق ادام بiر ءتۇرلi قىزاراقتاي كۇبiرلەدi.
— جۇ-مىس-قا؟! — ەڭسەسiن سالا ءشۇيلiكتi. ءسوزiنiڭ سوڭىندا تاڭدانىستان ەرiنiن جيا الماي، اۋىزى اشىق قالدى.
— ءيا. مەن سiزدiڭ شوپىرىڭىزبىن.
جاپاردىڭ بويىنان توق جۇگiرiپ وتكەندەي، دەنەسi تىز ەتتi. مىنا ءسوزدi ءوز قۇلاعى ما ەستiگەن الدە ءتۇسi مە، سونىڭ بايىبىنا جەتپەي جۇمباق كۇي كەشتi. جالاڭاياق جۋرناليستiڭ بiر-اق كۇندە شوپىرىمەن ماشينا مiنە قالۋى، ەش كوڭiلiنە قونبادى. «بiرەۋ ادەيi ادام جۇمساپ، ءازiلدەپ تۇرعان جوق پا ەكەن» دەپ تە ويلادى. سوسىن، بiراز بوگەلiپ بارىپ، لاجسىز سوڭىنان ەردi.
اۋلادا ۇيلىعىسقان ءۇش-تورت كولiكتiڭ اراسىنداعى شەتەلدiك ءاپپاق سۇيكiمدiسiنە كەلiپ تiرەلدi. جاپار ءوزiن ءالi الىپ-قاشتى ويدىڭ ىرقىنان اراشالاپ ۇلگەرمەگەن.
وسىنداي الاقۇيىن كۇي بيلەگەن قالپى ارتقى ەسiكتi اشىپ جايعاستى. لىپىلداعان جەڭiل نەمە ورنىنان بiردەن اتىرىلىپ، كول داريانىڭ بەتiندەگi سۋ جىلانشا سىرعاناي جۇيتكي جونەلدi. تولاسسىز ماشينالار اققان كوشەلەردiڭ بiرiنەن كەيiن بiرiنە ءوتiپ، ءاپ دەگەنشە-اق وفيستiڭ الدىنا كولدەنەڭدەي كەلiپ توقتادى.
كوڭiلiندە بوي كوتەرگەن قوبالجۋ الدە قىسىلۋ سەزiمi بار، بوگدە دە بەيتانىس كەڭسەنiڭ تابالدىرىعىنان اتتاپ iشكە ەندi. سوڭعى كۇندەرi عانا جۇزدەرi تانىس بوپ قالعان جاڭا ءارiپتەستەرi جىلىۇشىراي امانداستى.
— سالەمەتسiز بە؟
— قىزمەتiڭiز قۇتتى بولسىن!
تۇس-تۇستان بiلدiرiلگەن ىقىلاستى iلتيپاتقا جاپاردىڭ جانى جايىلىپ سالا بەردi. ەشقايسىسى مۇنى توسىرقاپ سىرتقا تەپپەي، العاشقى ساتتەن-اق iشتەرiنە قاراي تارتا تۇسەتiندەي.
مۇلدە بۇعان بەيمالiم جات سالاداعى جىلى شىراي جiگiتكە بەيساۋات ورتا، جاڭا قىزمەتكە تەز ۇيرەنiسەتiندەي نىشان تانىتتى. ءاۋ باستا ۇجىمىنىڭ پسيحولوگياسى مەن قارىم-قاتىناسى توسىن جۇمىس ورنىنان تارتىنشاقتاعانى دا ءوزiنە ايان. ويتكەنi، بۇل — مۇنىڭ قىزمەتiن تۇڭعىش اۋىستىرۋى، ءومiردەگi تابان تiرەگەن نە بارى ەكiنشi مەكەمەسi. بۇگە-شىگەسى ءمالىم كانiگi ورىننان جىلجىپ كەتۋ سونداي قيىن بولىپ كورiنگەن. سويتسە، تابيعاتى بولەك ورتاعا سونشالىق ۇركە قاراۋدىڭ كەرەگi دە جوق ەكەن.
*** *** ***
كوپ ۇزاماي-اق بiر بەلەڭنiڭ شاڭىن بiر بەلەڭگە قوسىپ، تىنىمسىز شاپقىلاۋ باستالدى. از وتتاپ كوپ جۋسايتىن جىلقىداي، از ۇيىقتاپ، جورتۋىلى باسىم تiرلiككە ءتۇستi. ەل-ەلدi ارالاپ، اۋىل-اۋىلدى شولىپ، جينايتىندارى — ينۆەستيسيالىق جەكەشەلەندiرۋ كۋپونى.
حالىقتىڭ تۇرمىسى ناشار. قايدا بارساڭ دا بالاعاتتاپ، اشۋىنا بۋلىعا سويلەگەن جۇرت. كiمدi سىباپ، كiمدi جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ جاتقانى بەلگiسiز. تiلiڭدi تەكتەپ ۇستاماساڭ اراسىنداعى اشىنعاندارى اي-شاي جوق جۋان جۇدىرىعىمەن سiلەيتە سوعىپ، تاناۋىڭدى دالا-دالا جاساۋى ابدەن كادiك. سوندىقتان اۋزىڭدى باعىپ، زاڭ تۇگiلi زامانىنان قورىقپايتىن ەلدەن ساقتانا سويلەۋ ابدەن ورىندى.
مiنە، قوعامىڭ تۇتاسىمەن وسىلاي ىرۋ-تىرۋ. ۇلكەن ەكەن-اۋ، كiشi ەكەن-اۋ دەپ، بiر-بiرiن سىيلاۋدان قالعان. ەجiرەي شال قيت ەتسە قاق ماڭدايىڭنان تاياعىمەن سالىپ كەتۋدەن تايىنبايدى. كوك ءورiم بالالار ساپسيعان ساقالىنان الىپ، قاريانى ساباۋدان دا تارتىنبايدى. ءبارiنiڭ قانى سۇيىلىپ، يمانى قاسىمعا اينالعان. سول بەت پiشiنi iرگiل تارتقان جۇرتتىڭ iشiندە جوقتان بار بولىپ، اياعىن باسارعا جەر تاپپاي جۇرگەندەرi دە ۇشىراسادى. باردان جوق بولىپ، كiرەرگە كور تاپپاي جۇرگەندەرi دە جەتەرلiك.
— كۋپون با؟..
سىعىر كوز كەرجاق سارى الدەكiمنiڭ شiكiءراسىنداي سىزدانا سۇرادى. بولار-بولماس تۇقىلى قالعان پوپيروسىن ءدامiءل-دامiل سورىپ، بۇلارعا كەلەمەجدەي قارايدى. ءۇستiندەگi قولتىعى جىرتىق كۇن جەگەن كونە كوك جەيدەسi مەن وكشەسi سىرتقا قاشقان ءتاپiشكەسiن ەرەن كورەتiن ءتۇرi جوق. ءارi ونىسىنىڭ ەزۋi ىرجيىپ، اشىلىپ كەتiپتi. ار جاعىنان شويىنقۇلاقتiكiنە ۇقساس تىم جويىت، كۇس-كۇس باشپايلارى بادىرايا «مەن مۇندالايدى».
ارادا بولماشى ءۇنسiزدiك ورنادى. الدەن ۋاقىتتان كەيiن:
— تالدىقورعاندا بiر كiءناشقانى 100 دوللاردان الىپ جاتىر دەگەندi ەستiدiم، سول راس پا؟ — دەدi يەگiن قاعىپ كەرجاق.
مىنا قيسىنسىز اڭگiمەگە جاپار ەرiكسiز ەزۋ تارتتى.
— جوق، ول ەلدiڭ قاشىرتپا سوزدەرi عوي. — مەيلiنشە بايىپتىلىق تانىتۋعا تىرىسىپ، لەزدە كۇلكiسiن تيا قويدى.
— جوع-ا-ا، وسى اۋىلدان دا بارىپ كنيجكالارىن سونداي اقشاعا وتكiزiپ كەلگەندەر بار! — دەپ، الگi كەرجاقتىڭ جانىندا تۇرعان وتىزدىڭ ءتوڭiرەگiندەگi ەكi شويمان قارا جiگiت قوسامجارلاسا داۋرىعىستى.
كەڭسەنiڭ الدى بولاتىن. ءارلi-بەرلi وتكەندەر مىنا بەيساۋات جانداردى تاڭسىق كورiپ، ءارi نە اڭگiمە-دۇكەن ەكەنiن بiلگiلەرi كەپ، قۇلاقتارىن تiگە ءتوڭiرەكتەرiنە iركiلە باستادى.
سوزگە قايتادان جاسى جەر ورتاسىنا iلiنگەن الگi كەرجاق ارالاستى.
— سەندەر سياقتى سىپسىڭباي ساۋداگەرلەردiڭ تالايىن كوردiك. — تاناۋىن ءشۇيiرiپ، الدەقانداي بولىپ شىعا كەلدi. ءوزiنiڭ ۇسقىنىنىڭ سونشالىق ادام ايارلىقتاي ەكەنi، ەزۋi ىرسيعان اياق كيiمi مەن كون بوپ قاتقان شالبارى جىرىنا دا كiرمەيدi. وسى سىقپىتىنان قىلاۋداي يمەنەتiن ءتۇرi جوق. — بiزدiڭ كۋپونىمىزدى الداپ الىپ، قالاعا اپارىپ قىپ-قىزىل اقشاعا ساتپاقشىسىڭدار عوي.
— اعاسى، — جاپار ماسەلەنiڭ ءمانiسiن ءتۇسiندiرۋگە تىرىستى، — بiرەۋدiڭ كۋپونى بiرەۋگە جۇرمەيدi. وندا سiزدiڭ ءاتى-جونiڭiز جازىلعان، جەكە ءنومiرiڭiز بار، قالاي ونى الدەكiمدەر پايدالانباق؟
— قاراعىم، ولاي زاڭ-زاكۇنiڭدi سوقپا! تالدىقورعاندا تۋرا كوكبازاردىڭ الدىندا ساتىپ الىپ جاتىر دەيدi. — زەينەت جاسىنداعى كەلەسi بiر بوگدە قاريا جاپاردىڭ جولىن كەستi. — بۇگiنگi بيتتiڭ ەركەگi مەن ۇرعاشىسىن تاپ باسىپ ايىراتىن سۇعاناق سۇمدار، ونداعى ءاتى-جونiڭ مەن ءنومiرiڭدi پiشتۋ دە دەمەيدi. قالاي قولايىنا جاعادى، سولاي بۇرىپ الا قويادى. وعان — كوزدەرi اشىق، ساۋاتتارى جەتiپ تۇر.
— ءيا، تiپتi روسسيادان كەلiپ الىپ جاتىر دەيدi.
الدەكiم دۇرمەكتiڭ اراسىنان وزەۋرەدi.
سوزگە قوناق بەرمەيتiن مىنا جiنiككەن توپتىڭ كەسكiن-كەلبەتiنەن، قانشا ۇعىندىرسا دا ەشتەمە ونبەيتiنiن جاقسى ءتۇسiندi. سوندىقتان، ەكونوميكالىق ساۋاتسىز قاراڭعى جۇرتقا ءسوزi مەن ۋاقىتىن قازا قىلۋعا زاۋقى سوقپادى.
ءسويتتi دە موينىنا سۋ كەتكەن جامان جاربايداي ەرiكسiز يiنi سالبىراپ، الگi ەزۋلەگەن توپتى كەيiنگە تاستاپ كولiگiنە بەتتەدi. بىلاي ۇزاعاننان كەيiن، قاراپتان-قاراپ وتىرىپ زىعىردانى قاينادى. ەشكiمگە دە ەمەس، تەك ءوزiنiڭ مىنا سولپەڭباي ءجۇرiسiنە شامى قوزدى. قازiرگi قام-قارەكەتi بوگدە تۇگiلi ءوزiنە، سiڭiرiنە iلiنiپ زورعا وتىرعان حالىقتان جىلۋ جيناپ جۇرگەندەي كورiندi. ۇسقىنسىز، جيiركەنiشتi ەلەستەدi.
بىلايىنشا قاراپ تۇرسا زاڭعا قايشى كەلەتiن تiرلiك جاساعان جايى جوق. ساۋداگەرشە ايلاسىن اسىرىپ، سوقىر تيىنىن — قارا باقىر، قارا باقىرىن — كۇمiس ەتكەن دە ەشتەمەسi جوق. بiراق، جىلان شاققان قويدى شاباقتاعانداي، اركiم-اق اڭداتپاي بiزدەي تiلiن بۇعان سۇعىپ-سۇعىپ الادى. ايتەۋiر، ەش كۇناسi بولماسا دا كوپتiڭ قارعىسىن ارقالاعان بiر بەيباق.
قاراپايىم جۇرت بۇگiنگi ساياساتتىڭ بايىبىن قايدان بiلسiن، ءجۇز كۋپونىن كەنەتتەن كەلiپ قولىنا قارعا ساڭعىعانداي كورەدi. ەندi وسى بولار-بولماس دۇنيەسiنەن قاراپ وتىرىپ، تاعى دا ايىرىلىپ قالمايىن دەپ ويلايدى. سوندىقتان ابدەن ەرقاشتى كۇيگە ءتۇسiپ، الدىنا قويعان قوس ۋىس جەمدi قىزعانعان شارداقتاي، قىتىعىنا تيەتiن ءسوز ەستiسە الىستان-اق قۇلاعىن جىمىرا بەرەدi. تiرلiكتiڭ شىرشۋىنان اۋزى كۇيگەن ولارعا ءجون ءسوز ايتقان ادام دا، جالعاندى قيسىندىرىپ سوعاتىندار دا — جاقاۋراتىپ، نەسiبەسiن قاعىپ كەتەتiن الاياقتار سياقتى كورiنەدi دە تۇرادى. ابدەن جەر قاۋىپ، بiرەۋدiڭ ءسوزiنە نانۋدان قالعان. ويتكەنi، كولدەنەڭ كوك اتتى تۇرماق، قۇرساقتاس اعايىندىلار دا بiر-بiرiن الداپ جاتقان ۋاق. ايتەۋiر، ەشكiم ۇعىپ جارىتپاس، سونداي ءباتۋاسىز زامان. سوناۋ مامىراجاي شاق، بiر اۋىز ءسوز كەپiلدiككە جۇرەتiن بەيمارال كۇندەر اتىمەن عاپىل بولعان.
كوكەيiندە وسىنى ەكشەگەننەن كەيiن اڭگiمە بiلمەيتiن ماقاۋپەس بالاعا ۇقساعان حالىققا قايران ءسوزiن قور عىلىپ، ۋاقىتىن تەككە شىعىنداپ بەيساۋات سەندەلگەندەي ۇعىندى. دەگەنمەن، كوپشiلiك جيىندا جۇرتشىلىقتىڭ ساناسىنا جەتەتiندەي قاراپايىم تiلمەن كۋپوننىڭ نە ءۇشiن كەرەكتiگiن ءتۇسiندiرiپ باقتى. تىم قۇرىماعاندا «جىلدار وتكەندە ول التىنعا» اينالادى دەپ، ساندىعىنىڭ ءتۇبiنە تىعىپ قويماسىن دەگەن نيەتپەن مەيلiنشە ەگجەي-تەگجەيلi سويلەدi. تiپتi، قالاعان جەكەشەلەندiرۋ قورىنا تابىستاۋلارىن سۇرادى.
وسىنداي سابىلىسپەن تىنباي ەل ارالاپ، شارۋاعا كوپ اينالدى. ۋاقىت بولسا ءوتiپ بارادى. ءجۇسiپ سول تاپجىلماي تەمiر توردىڭ ارعى جاعىندا جاتقان كۇيiندە جاتىر. شەشەسi زار يلەپ، ەكi كوزiن ساۋىپ ول وتىر. ەندi بiر مۇرشاسى كەلگەندە شارۋانىڭ باسىن قايىرىپ تاستاپ، تەكەلiگە تارتپاق ويى بار. اۋداندىق سوتقا كiرiپ، زاڭ ورنىنىڭ تامىرىن باسىپ بايقاپ كورمەك. ماسەلەنiڭ ءبارiن ويداعىداي رەتتەيتiن ءباتۋاعا كەلسە، مايدان قىل سۋىرعانداي ەتiپ قىزمەتتەرiنiڭ باعاسىنىڭ قانشا تۇراتىنىن بiلۋi كەرەك. سودان كەيiن عانا بارىپ الدەقانداي بايلام جاساۋعا بولار.
تەكەلiگە بارماس بۇرىن اۋەلi اۋىلعا ات باسىن بۇرىپ، ۇيگە سوقتى. قاقپادان iشكە اتتاعانىندا ەسiكتiڭ الدىنداعى كىلەتتەن قارىنداسىنىڭ باسى قىلتيدى. شاماسى، بەيساۋات ماشينانىڭ دىبىسىن ەستiپ، سىرتقا قاراسا كەرەك.
ول مۇنى كورە سالىپ، اياعىنا ءتاپiشكەسiن اپىل-عۇپىل iلدi دە تۇرا جۇگiردi. كەلگەن بەتتە موينىنا اسىلا كەتتi. اعاسى بەتiنەن ءسۇيدi.
— حالدەرiڭ قالاي؟
— جاقسى. — گۇلزات كوزدەرi جاۋتەڭ قاعىپ، ىرجيىپ كۇلەدi. بiراق، سوندا دا جانارىنىڭ تۇڭعيىعىندا كiلەگەيلەنگەن مۇڭنىڭ شاربىسى مەن ءوڭiنەن بiءرتۇرلi قوبالجۋدىڭ iزi بiلiنەدi.
— ۇيدە كiمدەر بار؟
— شىنار ەكەۋمiز عانا. — شىنار دەپ تۇرعانى جيەن قارىنداسى، ەڭ ۇلكەن اپكەسiنiڭ قىزى.
— اپاڭ قايدا؟! — تاڭدانىستان داۋىسى قاتتىراق شىقتى.
— تەكەلiدە.
سەكەمال جiگiتتiڭ iشi قىلپ ەتتi. بۇل ساندالىپ جۇرگەنiندە سوت تالقىسى ءوتiپ، ءوزiنiڭ ەش سەپتiگi تيمەي قالا ما دەپ قاۋiپتەندi.
— جايناق قايدا؟
— ول قوپاعا كەتكەن.
مالداعى ناعاشىلارىنىڭ ءۇيiندە جۇرگەنiن iشi سەزدi، سەزسە دە:
— اشەيىن بە؟ — دەپ، ناقتىلاي ءتۇستi.
— سول، مالدارىن ايداسىپ، جايلاۋعا شىعارىسىپ سالۋعا. — گۇلزات ەندi ۇلكەن كiسiنiڭ كەيپiنە ەنiپ، ءسوزiن سالماقتاي سويلەدi.
جاپار جۇرەگi داۋالاماسا دا ءجۇسiپتiڭ جايىن بiلمەك بوپ:
— ال، اپاڭ جايشا كەتتi مە؟ — دەپ سۇرادى ءتاپتiشتەي.
— انا قوپادان اكەگەن مالداردى تەكەلiدەگi كiسiلەرگە اپارىپ بەرۋگە. — قارىنداسىنىڭ ءوڭi سۇلق سىنىپ، جاڭاعى ناسات شارپىعان كەيپi لەزدiڭ اراسىندا ءۇشتi-كۇيلi جوعالىپتى. بۇل ناعاشىلارىنىڭ جاردەم قولىن سوزعانىن ىشتەي ۇعىندى.
— قاشاننان بەرi ۇيدە وزدەرiڭسiڭدەر؟
— كەشەدەن.
— ساباعىڭ قالاي؟
— جامان ەمەس.
— اپاڭ نەمەن كەتتi؟
— كوكەم ۇلكەن ماشينا اكەگەن، سوعان مالداردى تيەپ… — كوكەم دەپ تۇرعانى — ساپار.
— قاشان قايتاتىنىن ايتقان جوق پا؟
— بۇگiن كەلiپ قالۋى كەرەك. اناۋ كiسiلەردiڭ كiءنا تاقپاي، ريزاشىلىعىن بiلدiرگەن قاعازىن الامىن دەگەن. سودان سوڭ قورعاۋشىعا جولىقپاقشى.
مىنا اڭگiمەنiڭ سىقپىتىنان وقيعانىڭ بارىسىن سىرتتاي توپشىلاۋعا بولاتىنداي ەدi. جاپار بiر ءسات بوگەلiڭكiرەدi، سوسىن بارىپ ءوز جايىن ماعلۇمدادى.
— مەن دە تەكەلiگە ءجۇرiپ بارا جاتقان بەتiم، جولاي حالدەرiڭدi بiلەيiن دەگەنمiن.
— كوكە، شاي iشiپ كەتiڭiز!
سونى ايتتى دا، اپىل-قۇپىل قايتادان داستارحان جاساۋعا جۇگiردi.
جاپار ءسال دە بولسا ارقاسىنىڭ قۇرىسقان-تىرىسقانىن جازايىن دەپ، كەڭ توسەككە قيسايعان. بiردەن بويى بايسال تارتىپ، دەنەسi تۇتاستاي شىمىر-شىمىر ەتiپ بالبىراي جونەلدi. كiلەتتiڭ قوڭىر سالقىن بولمەسi جول سوعىپ، ۇشىنعان جانعا ناعىز شيپا ورىن ەدi.
كوزi iلiنە قالىپتى. گۇلزات وياتقاندا بارىپ، ءوزiنiڭ قايدا جاتقانىن ازەر توپشىلادى. تۇلا بويى سەرەيiپ سالعا اينالعانىن سەزiندi جانە قول-اياعىنان شويىنداي باتپاندىقتى اڭعاردى. كۇشتەپ باسىن كوتەرiپ، توسەكتiڭ ءۇستiندە بiراز سiلەيiپ وتىردى. سوسىن، بەتi-قولىن جۋىپ، ۇيقىسىن اشايىن دەپ تىسقا شىقتى. شوپىر ەسiكتiڭ الدىنداعى كولەڭكەگە جايعاسىپتى.
— قازiر شاي iشiپ الايىق، سودان سوڭ تالدىقورعانعا جونەيمiز، — دەدi وعان الداعى جوسپاردان قۇلاعدار ەتiپ.
— جارايدى.
V
«نيسسان-بليۋبەرد» ءاپ دەگەنشە-اق تالدىقورعانعا تايانىپ كەلiپ قالدى. قازiر ءوڭتۇستiك شىعىسقا قاراي بۇرىلاتىن جولعا ءتۇسiپ، تەكەلi تاۋىنىڭ اڭعارىمەن ۇڭعۋىرلاپ، شاتقالدى جالداي تەرەڭگە سiڭە بەرەدi. ءسويتiپ، ءجۇسiپتiڭ ءۇيiنە بارادى.
«تاتەمدi سول جەردەن تاپسام كورiم» دەپ، iشتەي ۋايىمدادى.
سوناۋ شاتقالدىڭ ءتۇبiنە بارىپ ورنالاسقان رۋدنيككە قاراي تارتىلعان جول اياعى جەتكiزەر كورiنبەدi. ارا-تۇرا جاناما جولدار ءبولiنگەنiمەن، قالانى قاق جارىپ توسەلگەن نەگiزگiءسى — بiر اسفالت. ەكi جاعىنان قاپتالداي ۇيلەر سالىنا بەرگەن. جانە دە ءشارiنiڭ ورتاسىن جارىپ قاراتال وزەنi اعادى. ارىندى تاسقىن تاۋدان نە بiر عالامات ۇلكەن تاستاردى دومالاتىپ اكەلگەنi ارا-كiدiك وزەننiڭ جايداقتاۋ تۇسىن جانامالاپ وتكەندە بايقالادى.
— قالاي جۇرەمiن؟
شوپىردىڭ ساۋالى بەي-جاي قالپىن بۇزىپ جiبەردi.
— باستى جولدان شىقپا. بۇرىلاتىن جەردi ءوزiم ايتامىن.
دەگەنمەن تايانىپ قالىپتى. مىناۋ «كاردونداردىڭ» اتىن بiلمەگەنمەن، مەجەلi جەرلەرi جاقىن. بiر قىزىعى بۇل قالادا «ىقشام اۋدان» دەگەن نىسپى كەزدەسپەيدi. ەلدە جوقتى تاۋىپ، «كاردون» دەگەن بiر بالەنi تەلiگەن. Iركەس-تiركەس سالىنعان سولاردىڭ اراسىمەن بiرiنەن-بiرiنە وتە بەرەسiڭ، شۇبالاڭقى. بۇل قالا سوناۋ كەڭەس زامانىنىڭ ۋاقىتىندا-اق، وداق بويىنشا كوشەسiنiڭ ۇزىندىعى جاعىنان ەكiنشi ورىن الاتىن.
مولشەرلi تۇسقا iلiكتi. مiنە، «كلۋب» ايالداماسى، سودان كەيiنگi قايقاڭعا قاراي وڭعا سالعان جولمەن بۇلار دا وڭعا كەتۋi تيiس.
— قازiر مىنا جەردەن بۇرىلاسىڭ، — دەدi سۇق ساۋساعىن شوشايتىپ.
اسفالتتان شىعىپ توپىراقتى سۇرلەۋگە تۇسكەنi سول ەكەن، ءۇيدiء-ۇيدiڭ iرگەسiمەن جىلجىپ، بiر وزەكشەدەن ءوتiپ، توسكەيگە كوتەرiلدi دە دەمنiڭ اراسىندا جەتتi. بۇل كەزدە مامىردىڭ الاكەۋiم كەشi دە جەر الەمiن قاراڭعىلىعىمەن كومكەرiپ، بiرتiن-بiرتiن قويۋلانا تۇمشالاپ ءۇيiرiلە باستاعان.
بۇل ءوزi قىزىق سالىنعان ءۇي: جەتەلەپ اكەلگەن جول دوڭەستiڭ ءۇستiندە قالادى دا، باسپانا سونىڭ ەتەگiندەگi ويپاڭعا قاراي ورنالاسقان. ويتكەنi، سول ويپاڭنىڭ تابانى عانا قونىس تەبەرلiكتەي ەپتەپ جازىقتاۋ بiتكەن. ارعى جاعى قۇلاما جار بولماسا دا، ءۇستiرت قاباققا اينالىپ كەتەدi. ول جەرگە بiر تiرلiك جاساي قويۋ قيىن. جالپى، كوپقاباتتى باسپانالاردان باسقا، جەكە سالىنعان تۇرعىن جاي بوكتەرلەردiڭ قولايلى تۇستارىن قۋالاي بوي كوتەرگەن. وسى سەبەپتەن، ءتۇزۋ كوشەلەر دە نەكەن-ساياق. بۇلتارىس-قالتارىسى كوپ شاڭداۋىت جايداق جول بiردە قۇلديلاپ، بiردە جوعارىلاپ ءاربiر وتباسىنىڭ جىمعا قونىستانعان مەكەن-جايىنا اپارىپ تiرەيدi.
وسىنداي وقشاۋ جەر قىرتىسىنا وراي بۇل ۇيگە بiرەۋدiڭ كەلiپ، جالدىڭ بويىمەن تارتىلعان داربازانى اشىپ شىققان-كiرگەنiن ەشكiم بايقاي قويمايدى. قايتا، بەيساۋات ادام تومەندەگi ءۇيدiڭ توبەسiنەن قاراپ، iشتەگi ءمان-جايدى وپ-وڭاي كورە الادى.
قازiر دە جاپاردىڭ كەلگەنiن جان-پەندە اڭعارمادى. اۋلاعا بايلاعان كiشكەنە اق كۇشiك ءۇرۋدiڭ ورنىنا قۇيرىعىن بۇلعاڭداتىپ ەركەلەپ، ارا-اراسىندا ءمۇلايiمسي قىڭسىلادى.
اۋىزعى ءۇيدiڭ ەسiگiن اشتى — تاستاي قاراڭعى، شام جانباعان. شامدى جاعايىن دەپ قابىرعانى سيپالاپ ەدi، قوسقىش قولىنا iلiنە قويمادى. Iلگەرi جىلجىپ، ادىمداۋعا جازاتايىم ەدەندە تۇرعان بiردەمەنi iلiپ كەتۋدەن ساقتاندى. مۇقيات اياعىنىڭ باسىنا قارادى، ەشتەمە جوق سياقتى. سويتكەنشە كوزi دە ۇيرەنiپ قالدى. بولمەنiڭ iشi تاستاي قاراڭعى ەمەس، كۇڭگiرت ەكەن. ەندi اپالاقتاپ، شام جاققىشتى iزدەمەدi، ايتەۋiر بەلگiسiز سەبەپپەن بوگەلiڭكiرەدi. مiنە، iشتەگi داۋىس قۇلاعىنا اپ-انىق ەستiلدi. شەشەسiنiڭ ءۇنiن جازباي تانىدى. ەكەۋi ەكi جاققا كەتپەي، وسىندا جولىعاتىنىنا قۋاندى. ءسال بويىن بيلەگەن جەلپiنiس لەبiمەن ەسiكتi شالقاسىنان اشتى. Iشتەگiلەردiڭ ءبارi جالت قاراستى.
— امانسىزدار ما؟!
— و-و، جاپارىم ەكەن عوي.
شەشەسiنiڭ قارلىعىڭقى ءۇنi بiرiنشi شىقتى. ءارi، جامان جارباي تۇيەدەي قيرالاڭداپ، ەلدەن بۇرىن ورنىنان تۇرا باستادى. ءسويتتi دە الدەقاشان قىرماساقال بولعان بۇنىڭ بەتiنەن ءسۇيدi.
— قالىڭ قالاي، قاراعىم؟ دەنi-قارلارىڭ ساۋ ما؟ بيبiنiڭ، بالالاردىڭ حالi جاقسى ما؟
— امان-ەسەنبiز، ءبارi جاقسى.
وسى كەزدە ءجۇسiپتiڭ ۇلكەنi اسحات كەلiپ، اپاسىنىڭ ۇيرەتۋi بويىنشا «اسسالاۋماعالەيكۇم» دەپ، قولىن شوشايتىپ ۇسىنا بەردi. ءسابي نەمەنiڭ ويىندا ەشتەمە جوق، قيسىق كوزدەرi ويناقشىپ، جاقىن تۋىسى كەلگەنگە ەرەكشە ناساتتانادى.
جاپار ەڭكەيiپ ونىڭ بەتiنەن ءسۇيدi.
— قال قالاي، جاقسى ما؟
— ءايبات. — ەزۋi ەكi جاعىنا جايىلىپ، تiپتەن شادىماندى داۋىستادى. ايتكەنمەن ءسابي جانارىندا الدەبiر كەيiستiكتiڭ iزi جاتىر ەدi. — ءداۋ پاپا، — مۇنى ۇلكەندەردiڭ ۇيرەتۋiمەن iنiسiنiڭ بالالارى «ءداۋ پاپا» دەيتiن، — سەن بiلەسiڭ بە، پاپامدى الىپ كەتتi عوي.
جاپاردىڭ جۇرەگi شىم ەتە قالدى. كiشكەنتاي نارەستە ءوزiن ارقالانىپ، بiر جاعى پانا تۇتىپ شاعىنىپ جاتقان سياقتاندى.
— قايدا؟ — جانى قالاماسا دا ەرiكسiز وسى سۇراقتى قويۋعا ءماجبۇر بولدى، ويتكەنi كەكiلi سەلتيگەن كiشكەنتاي ۇلعا بiردەمە ايتۋ مiندەتi ءتارiزدەندi.
— تۇرمەگە. — نىعارلاپ تۇرىپ، قۇلشىنىسپەن جەتكiزدi.
— سەن قايدان بiلەسiڭ؟
— كوردiم عوي، مiليسالار قولىنا كiسەن ساپ الىپ كەتكەن.
جاپاردىڭ كەۋدەسi تاعى دا شىم ەتتi. «ويىندا ەشتەمە جوق شىناشاقتاي نارەستەنiڭ كوڭiلiنە وشپەستەي دىق ءتۇستi مە ەكەن» دەپ توپشىلاپ ۇلگەردi. سودان سوڭ ودان كەيiنگi كiشi ۇلدى iزدەدi. ول جوزىنىڭ قاسىنان تاپجىلمايدى. ءسابي جانارىنا بەيمالiم مۇڭ جابىسىپتى. ىم قاعىپ شاقىرعانىنا دا سەلت ەتپەدi.
كەلiنiنiڭ دە ءوڭi سىنىق، قامكوڭiل قالپى ەرنiنiڭ ۇشىمەن امانداستى.
— ءيا، قاراعىم، جۇمىسىڭدى اۋىستىرىپسىڭ… قولايىڭا جاقسا، جارادى… قۇتتى بولسىن! ارعى-بەرگiنi ويلاپ شەشسەڭ جارايدى. — شەشەسi سۇلق وتىرعان قالپى جىلۋسىز سويلەدi.
— راحمەت! جاعدايدىڭ بەتالىسى قالاي بولىپ جاتىر؟ — دەپ، جاپار نەگiزگi جايتقا كوشتi.
اس ۇيگە اياعىن تاستاپ، كەلەسi قۋىقتاي بولمەگە وتكەندە وسىنى سۇرادى.
— ءبارiنiڭ تالاپ ەتكەن سەگiز باس iرi قارا مالدارىن اكەپ بەردiم. ولار «دۇنيەمiز ورنىنا كەلدi، سوتتاتپايمىز. سوتقا سولاي دەپ ايتامىز، قولدارىڭا سولاي دەپ قاعاز بەرەمiز» دەيدi. ايتەۋiر، اۋىزدارى جاقسى.
— ساپار قايدا؟
— ول تورەشiگە كەتتi، رۇقسات الساق ەرتەڭ تاماق اپارىپ بەرسەك پە دەپ وتىرمىز. قازiر كەلەدi… كەلiپ قالۋى كەرەك، اق تاڭەرتەڭ كەتكەن.
— ى-ىم… دۇرىس ەكەن. — بۇل — ءالi ەشتەمەسi ايقىن ەمەس، بۇلىڭعىر iستەن جاپاردىڭ دiڭكەسi قۇرىپ، لاجسىزدىقتان ايتقانى-تۇعىن.
اڭگiمە ءۇزiلiپ قالدى. ءۇيدi تىم-تىرىستىق جايلادى. تىنىشتىقتى نۇرعانىم بۇزدى.
— جالعىز ءجۇرسiڭ بە؟ — ۇلىنا بولماشى عانا موينىن بۇردى.
— جوق، جانىمدا شوپىر بار.
— وي، ول بالانى نەعىپ شاقىرماي وتىرسىڭ؟ — شەشەسi ىرشىپ ءتۇستi. — بiرگە كەلگەن ادامدى ءسويتiپ دالاعا تاستاپ كەتە مە ەكەن؟ ءاي، اسحات! — جالما-جان كiشكەنە نەمەرەسiن iزدەدi.
— نە، اپا؟!
قاسىنا قاسىقتاي قارا ۇل شاۋىپ جەتتi.
— دالادا ماشينادا اعا وتىر، سول كiسiنi «ۇيگە شاقىرىپ جاتىر» دەپ، ەرتiپ كەل.
— جارايدى. —ءسابي بiردەن قۇلدىراڭداي جونەلدi.
ارادا بiرەر مينۋت وتپەي شوپىر دا iشكە ەندi. تابالدىرىقتان اتتاسىمەن سىپايى عانا امانداستى.
— قايرات، بەرi ءجۇر! مىندا كەل! — دەپ داۋىستادى تورگi بولمەدەن جاپار.
ول داۋىس شىققان بولمەگە ەندi. جولسوقتى بوپ ابدەن قاجىپ، ەكi كوزi قىزارا قانتالاپتى.
— مەن كiشكەنە مىزعىپ السام.
— شاي دايىن بوعانشا مىنا كورپەنiڭ ءۇستiنە قيساي.
جاپار يەگiمەن ءتوردi نۇسقادى دا ورنىنان تۇرىپ بارىپ، توسەكتiڭ ءۇستiنەن جاستىق الىپ بەردi. قايرات جاستىقتى قۇشاقتاعان قالپى ەكپەتiنەن ءتۇستi. كوپ ۇزاماي قورىلعا باستى.
*** *** ***
شاي iشiلiپ بولىپ قالعاندا ساپار توبە كورسەتتi. قىسقا اماندىقتان سوڭ، تورەشiنi تابا الماعانىن ايتتى. سوسىن بارلىعى اقىلداسا كەلiپ، قارابۇلاقتا تۇراتىن تەكەلi قالالىق سوتىنىڭ ءتوراعاسى نۇرلاننىڭ ءۇيiنە بارۋعا بەكiندi دە، تىعىز ۋاقىتتى تەككە قازا قىلماي بiردەن اتتاندى. بىلاي شىققاننان كەيiن ساپار:
— ونىڭ ءاربiر پوسەلكەدە بiردەن-ەكiدەن ءۇيi بار. قاي ءۇيiندە تۇستەنiپ، قاي ءۇيiندە كەشتەنەتiنiن ادام بالاسى بiلiپ بولمايدى. بۇگiن جۇمىسىنا كەلمەدi. تالدىقورعانداعى ءۇيiنە كiردiم، كرۋپسكاياداعى ءۇيiنە باردىم — جوق. — تەرەزەنi اشىپ تارتىپ وتىرعان تەمەكiسiنiڭ تۇقىلىن سىرتقا اتىپ جiبەردi. ۇرتى تولعان ءتۇتiندi تىسقا ۇرلەدi. — ال، قارابۇلاقتاعى ءۇيiنە سوعا المادىم.
جاپار ۇندەمەدi. Iشiنەن تىنىپ، اقىلىن سان تاراپقا سالىپ، ءار قاقپاقىلعا ۇرعىشتاعان ءوز ويىمەن ءوزi اۋرە.
ماشينا بۇل كەزدە تەكەلiدەن شىعىپ، قارابۇلاققا قاراي قۇيعىتقان. جولدى ساپار باستاپ كەلەدi. بiر كەزدە جاپار:
— سەن تورەشiمەن بۇعان دەيiن سويلەسiپ پە ەدiڭ؟ — دەپ، تاعى دا قايتالاپ سۇرادى. مۇنىسى قازiر كەزدەسiپ قالسا ءسوزدi نەدەن باستاپ، نەدەن قويۋدىڭ نوبايىن كوكەيiندە الدىن-الا پiسiرiپ الايىن دەگەنi ەدi.
— ءيا، بiرنەشە رەت. كومەكتەسiڭiز، اكەمiز ەرتەرەكتە قايتقان، اۋىلدا تۇرامىز، جاعدايىمىز جوق دەپ ءمان-جايدى ايتقانمىن. اپام دا جۇمىسىنا بارىپ، كوزبە-كوز تiلدەسكەن.
— جالپى، تورەشi ءسوزiنiڭ بەت الىسى قالاي؟ تاتەمە نە دەپتi؟
— «اپا، قورىقپاڭىز، كومەكتەسەمiن. بارىمتا-سىرىمتا دەگەن حالقىمىزعا ەجەلدەن ءتان نارسە. ال، تەك جاندى قينايتىنى، تورتەۋiنiڭ توپتاسۋى. ءارi، بالاڭىزدىڭ باسىندا ەلدەن ەرەكشە بiرنەشە قىلمىستىق باپ بار. وسى جاعىنا كەلگەندە كەڭiرەك ويلانۋىمىزدىڭ قاجەتتiگiن كورەمiن»، — دەپتi.
— بىلاي، اداممەن… تەڭ دارەجەدە دۇرىس سويلەسە مە؟ الدە تاناۋىن ءشۇيiرiپ، بيiكتەن قاراي ما؟ —جاپار ەڭسەسiن سالا ساپاردىڭ اۋزىنا ءۇڭiلدi.
— مەن-مەندiگiن بايقامادىم، جالپى، جامان سويلەسپەيدi. — ول باۋىرىنىڭ بەتiنە نازار توقتاتا بiر بوگەلدi دە، ءسوزiن ساباقتادى. — مەن بۇعان iنiسi ارقىلى شىقتىم، iنiسiن بۇرىننان تانيتىن ەدiم. ءوزiمەن ەكiء-ۇش رەت كەزدەستiم، سوندا «جۋرناليست اعام بار» دەپ سەن تۋرالى دا ماعلۇمداعانمىن. قازiر وڭعا بۇرىلاسىڭ، — دەدi اڭگiمەسiنiڭ اراسىندا قايراتقا جولدى دا نۇسقاپ.
— Iنiسi قايدا iستەيدi؟
— ول وسى تالدىقورعاننىڭ «بەدەلدiلەرiنiڭ» بiرi.
— رەكەت پە؟
— سونداي «دوكەيلەردiڭ» ساناتىندا.
— ى-ىم…
ولار قالتارىس-بۇلتارىسى كوپ سان قيلى كوشەلەرمەن بiرەسە وڭعا، بiرەسە سولعا بۇلتالاققا باستى. اقىرى ۇلكەن ەكi قاباتتى ۇيگە تiرەلە توقتادى.
— كەلدiك، — دەدi ساپار.
— بiرiنشi سەن كوزiنە كورiن، سەن كورiنگەننەن كەيiن-اق ءمان جايعا ءتۇسiنە بەرەدi عوي. ارى قاراي اڭگiمەنi ءوزiم باستارمىن.
جاپار جەرگە تاباندارى تيگەنشە وسىنى ايتىپ، باۋىرىنىڭ قاپەرiنە سالىپ ۇلگەردi.
— جارايدى.
ۇسىنسا قول جەتپەس بيiك تەمiر دۋالدىڭ ەسiگi تاس بەكiتۋلi. كiشكەنە نوقاتتاي عانا iشتەگiلەرگە ءۇن بەرگiش بار ەكەن. ساپار سونى باستى. قوڭىراۋسىز-اق بۇلاردىڭ دىبىسىنا جiنiگiپ، داربازانىڭ ارعى بەتiندەگi ارپىلداعان يتتiڭ تارعىل داۋىسى ەشكiمدi بەيتاراپ قالدىرار ەمەس. جەپ جiبەرەردەي جەر الەمدi قۋىرىپ بارادى. بiتەۋ قورعاننان سىقپىتى كورiنبەسە دە، ءابiلەتتiڭ تايىنشاداي تۇرقى بارىنا ءدۇدامالدانبادى.
ءۇيدiڭ ەسiگi اشىلعانداي بولدى. شىنىندا دا سولاي ەكەن. Iزiنشە دۋالدىڭ قاقپاسى سارت-سۇرت ەتتi، سويتكەنiنشە 14-15-تەگi ەر بالانىڭ بويى كورiندi. ول بۇل ەكەۋiن اڭداسىمەن بiر ءتۇرلi تiكسiنiپ قالدى. امان-سالەمi جوق، كوزi ەجiرەيiپ كiبiرتiكتەي بەردi.
— پاپاڭ ۇيدە مە؟ — ساپار بiردەن نەگiزگi جايتتان باستادى.
— قازiر. — شولاق قانا ءلام قاتىپ، قايتا كەرi قاراي تۇرا جۇگiردi.
كوپ ۇزاماي ورتا جاستاعى ادام تىسقا شىقتى. ەسiگiنiڭ الدىنداعى سامالاداي جانعان شامنان كەسكiن-كەلبەتi اپ-انىق كورiءندى.
— وسى كiسi، — دەپ، ساپار سىبىر ەتتi. ادام كەلگەنiن ەستiپ، كوپ بوگەلمەگەنiنە جاپاردىڭ iشi جىلىدى.
تايانعان وعان ساپار «اسسالاۋماعالەيكۇم» دەپ، قوس قولىن ۇسىنا بەردi. جاپار دا قاباتتاسا امانداستى.
— ا-ا، سەندەر ەكەنسiڭدەر عوي. — بوگدەلەردi كورگەن بەتتە بiردەن ەكپiندەگەن ارىنى باسىلعانى بايقالدى. —تالدىقورعاننان iنiشەكتەر «كەلەمiز» دەپ الگiندە تەلەفون سوعىپ ەدi... ۇيگە ءجۇرiڭدەر.
— بەيمەزگiل ۋاقىتتا مازاڭىزدى العانىمىزعا كەشiرiم ءوتiنەمiن، — دەپ باستادى جاپار، — از عانا اڭگiمەمiز بار ەدi… مەن كiرiپ شىعايىن، ول قالا بەرسiن.
بiلدەي بiر سوت ءتوراعاسىنىڭ كiرiپتار پەندەلەردi «ۇيگە ءجۇرiڭدەر» دەگەنiنە جۇرەگi تiپتەن ەلجiرەدi.
نۇرلان ءوزi باستادى. اۋىزعى ۇيگە اياقتارىن شەشiپ، كەلەسi بولمەگە ءوتتi دە، باسپالداقپەن جوعارى كوتەرiلدi. كوتەرiلە قالعان جەردەگi شاعىنداۋ بولمەگە جايعاستى. شالقاق ديۆان، قوس كرەسلو، جۋرنالدىق ۇستەل قويىلىپتى. توردەگi ورىنعا ءۇي يەسi جاپاردى وتكiزدi. جاپار ۋاقىتتىڭ بiراز بولىپ قالعانىن توپشىلاپ، ءسوزبۇيداعا سالماي توق ەتەرiن ايتۋدى iشتەي ۇيعارا اڭگiمەسiن باستادى.
— اعا، تۇندەلەتiپ جۇرگەن ءجۇرiسiمiزدiڭ ءمانiسiن بiلiپ وتىرعان شىعارسىز. ساپار سiزبەن جولىعىسىپ، ءمان-جايدىڭ شەت-جاعاسىن ايتىپتى.
— ءيا، اپامەن دە سويلەسكەنمiن.
— ەندەشە مەن سول كiسiنiڭ ۇلكەن بالاسىمىن، ءوزiڭiزبەن بiر اۋىز تiلدەسەيiن دەپ... جەتi ءتۇننiڭ iشiندە جاتسىنباي قارسى العانىڭىزعا كوپ-كوپ راحمەت. اقىل-كەڭەسiڭiزدi تىڭداپ، سول بويىنشا قام جاساساق پا دەگەن دە ويىمىز بار.
— Iنiڭiز، «ۇلكەن باۋىرىم جۋرناليست» دەپ ايتقان ەدi، الماتىدا تۇراسىز عوي؟
— ءيا. — جاپار باسقا كاكۇر-شۇكiرگە ۋاقىتتى ىسىراپتاماي، ويىن ارمەن قاراي ساباقتاي بەردi. — ءتاڭiردiڭ جازۋىمەن الدىڭىزعا كەلiپ، تانىسىپ جاتىرمىز، اتىم — جاپار.
— مەنiڭ ەسiمiم — نۇرلان. — ءۇي يەسi ەكەنiن اڭعارتىپ، بiر جاعى قوشامەت كورسەتiپ، قولىن بiرiنشi سوزدى.
جاپار دا ورنىنان اتىپ تۇرىپ، قوس قولىن ۇسىنىپ:
— سiزدiڭ اتىڭىزعا سىرتتاي قانىقپىن، — دەدi كiشiلiك iلتيپاتپەن ەلگەزەكتiك تانىتپاعانىنا قىزاراقتاپ. — الدەقاشان جولىعاتىن ءجونiم بار ەدi، بiراق رەتi بۇگiن عانا ءتۇستi.
وسى كەزدە قىرىقتارداعى ەتجەڭدi ايەل باسپالداقتان كوتەرiلiپ، بۇلاردىڭ ءۇستiنە كiردi. جاپار “سالەمەتسiز بە” دەپ امانداستى.
— مىناۋ جiگiت، — ءسوزدi كيiپ، وڭ قولىمەن قوناعىن نۇسقاپ، — جاپار دەيتiن ازامات. جۋرناليست، الماتىدان كەلiپ وتىر، — دەدi نۇرلان. — ال، بۇل كiسi، وسى ءۇيدiڭ يەسi — عاليا.
سوڭعى ءلامiن جاپارعا قاراتىپ ايتتى.
— عاليا، بiزگە بiر نارسە رەتتەپ جiبەر.
— جوق، اۋرە بولماڭىزدار. — مىنانداي قوناقجايلىلىققا جاپاردىڭ مۇلدە بايەگi شىقتى.
— ەشتەڭە جوق، سوناۋ الماتىدان ارنايى… — ءسوزiنiڭ سوڭىن جۇتىپ توقتادى.
— راحمەت، اعا. — ءجۇنiسكە قاتىستى جايت ءجونiندە تورەشiنiڭ ءوز اۋزىنان كوكەيiندەگiسiن ەستۋگە قۇلقى قۇلاپ، جاپار iشتەي تىزاقتادى. بiراق، سىرتتاي ەشتەمە بiلدiرتپەۋگە تىرىستى. — بiزدiڭ انا بiر تەنتەك iنiمiزدiڭ ماسەلەسi جانىمىزعا باتىپ بارادى. — مەيلiنشە سالماقتى كورiنۋگە ۇمتىلىپ، اڭگiمەنi بايىپتى باستادى. — ونىڭ كiلتi، نۇرلان اعا، بiرiنشi — قۇداي، ەكiنشi — ءوزiڭiزدiڭ قولىڭىزدا سياقتى. قويشىنىڭ بالاسىمىز، ەشقانداي سۇيەۋشiمiز جوق. مەكتەپتە، جالپى، ءومiردە ونىڭ ەشبiر بۇزاقىلىعىن كورمەپ ەدiك، بiر سايتاننىڭ ازعىرعانى دا… جاردەمدەسۋiڭiزدi ءوتiنەمiن. بۇگiن ءجابiرلەنۋشiلەردiڭ بارلىعىنىڭ مالىن ورنىنا قويدىق.
نۇرلان تومسارا، بiراز ويلاندى.
— جالعىز بولسا، كومەكتەسۋ وڭاي ەدi. قۇداي اتقاندا تورتەۋ بولىپ تۇر عوي. ەكi ادامنىڭ باسى بiرiككەن iس، ۇيىمداسقان قىلمىس دەپ تانىلادى. — شىنىندا دا بiردەن ۇيعارىم جاساۋعا ايلاسىن تاپپاي، تىعىرىققا تiرەلگەندەي حالدە سويلەدi. — ايتسە دە جاعدايلارىڭدى اپادان، ماعان بiر-ەكi رەت سوققان iنiڭنەن بiلiپ جاتىرمىن. ارانداعاندا وسىنداي كەم-كەتiكتiڭ بالالارى اراندايدى. سوندىقتان كومەكتەسكiم-اق كەلiپ وتىر، بiراق، جاسىراتىن نەسi بار، سەندەرگە بۇرا تارتىپ، iستi وڭىنان شەشiپ بەرسەم، وبلىستىق سوت بiر جۇماعا جەتكiزبەي، مەنiڭ شەشiمiمە قارسى قاعاز جازۋى ابدەن ىقتيمال.
جاپار اۋزىنا كiرiپ كەتە جازداپ، ەڭسەسiن سالا، ءاربiر ءسوزiن ءمۇلت جiبەرمەي تىڭداپ قالىپتى. وسى كەزدە ۇلكەن پودنوسپەن ونى-مۇنىسىن كوتەرiپ عاليا دا ورالدى. كۇلە سويلەپ، داستارحانىن جايعادى. اڭگiمە بiر ۋاق ارناسىنان اۋىتقىدى.
جۋرنالدىق ۇستەلدiڭ بەتi لىقا تولدى. موينى قىلقيعان كونياك، ايبىندى اق اراق جانە ۆينو قاھارمان ساربازدارداي ساپ تۇزەپتi. ۇلكەن اققۇمانعا شايدى بiردەن دەمدەپ اكەلگەنگە ۇقسايدى.
— قايسىدان قۇيايىن؟ — دەدi نۇرلان iشiمدiككە ۇمسىنىپ.
— كونياكتان. — ادەيi اقسۇيەكتiكتiڭ نىشانىن اڭعارتۋعا تىرىستى.
بiرiنشi الدىنا ءسۇت قاتقان شاي كەلدi. سوسىن بەلi ءۇزiلiپ كەتە جازداپ تۇرعان ريۋمكا قوناقتادى.
— ال، جاپار، مىنانى تانىستىق ءۇشiن…
— راحمەت، باقىتتى بولىڭىزدار!
ەكەۋi دە ەرiندەرiن تيگiزiپ، بiر-بiر ۇرتتاپ قويدى.
— سودان، — نۇرلان الگiندە ءۇزiلگەن اڭگiمەسiن ساباقتاۋعا نيەت بiلدiردi.
— ءيا…
— سولاي ماسەلەنi ايىپتالۋشىنىڭ پايداسىنا شەشiپ جiبەرسەم، ولار ەشقانداي ويلانباستان مەنi بiر قوماقتى دۇنيەگە كەكiرەلەدi دەپ قورىتادى. ونداي ايىپكەردi قورعاعان سوت شەشiمiنiڭ سوڭىنان، نەبiر زاڭگەر ساراپشىلاردىڭ پروسەستi تالداپ، زەرتتەگەن قورىتىندىلارى قاپتاپ كەتەدi. ارينە، ونىڭ ءبارiن ۇيىمداستىراتىن — جوعارى تۇرعان ينستانسيا. جالپى، شىعارىلعان كەز-كەلگەن سوت ۇكiمi ون كۇننiڭ iشiندە قايتا ەكشەلە قارالىپ، وسى ۇيعارىمدى كۇشiندە قالدىرۋ كەرەك پە، كەرەك ەمەس پە دەگەن مiندەتتi تۇردەگi iلەسپە قۇجاتتارمەن تولىعادى. ونىسىز بولمايدى، بەلگiلەنگەن ءتارتiپ سولاي. سوندىقتان، بۇل جەردە مەنiڭ قولىم ادال بولسا دا، الگiندەي قاۋلى السام جوعارى جاققا دۇنيەنi ءبولiسپەي، جالعىز قىمقىرعانداي كورiنەمiن. سودان كەيiن ماعان دەگەن كوزقاراس وزگەرە باستايدى. جۇمىستاعى سۇيكiمسiزدiك كiمگە قاجەت؟
تورەشi جانارىن جاپاردىڭ كوزiنە قاداپ، مەلشيiپ قالدى. ەت جەڭدi دەنەسi ءسال لىقسىپ، الدىعا جىلجىپتى. سول ۇمسىنعان قالپى بۇدان ماقۇلداۋ كۇتەتiندەي. بiراق، جاي-جاپساردى ەش كiءناراتسىز ءتۇسiنگەن مەيمانىنىڭ موينىنا سۋ كەتiپ، جان-دۇنيەسi قالتىرادى. بالكiم سودان، ءلام دەپ اۋزىن اشۋعا مۇرشاسى جەتپەدi. ايتكەنمەن، جىندى ادامداي اڭىرعان قالپى ءۇي يەسiنەن نازارىن تايدىرا قويمادى. وتاعاسى قوناعىنىڭ مىنا ۇسقىنىنان يiس الماستىقتى اڭعاردى ما، كرەسلوسىنا شالقالادى دا:
— ءيا، بiزدiڭ جۇيەنiڭ سۇيەگiنە ابدەن سiڭiستi ستەرەوتيپ، ەڭ جامان پسيحولوگيالىق ادەت-عۇرىپ وسى، — دەپ، بiر تiلiم نانعا سارى مايدىڭ ءۇستiنەن جاعىلعان قارا يكرانى كومەيلەتiپ جiبەردi.
— نۇرلان اعا، بۇل ايتىپ وتىرعانىڭىز ابدەن ورىندى. ەپتەپ ءومiر كوردiك، نەنiڭ نە ەكەنiن ءتۇسiنەتiن حالگە جەتتiك. جوعارى جاققا سiزدiڭ دە بەتiڭiز اشىق، ءوزiڭiزگە العىسىمىزدى جاۋدىرىپ بiز دە ريزا بولىپ اتتاناتىن بiر وڭتايلى ءمامiلەگە كەلەيiك.
— وتكەننەن بەرi توپشىلاعانمىن، — اۋزى قومپاڭداپ، شايناڭداعان كۇيi بiر اڭگiمەنiڭ شەتiن شىعاردى، — ءارقايسىسىنان 500-دەن جيناتساق، iستi دۇرىس بiتiرۋگە جارايدى.
جاپاردىڭ جۇرەگi ماي iشكەندەي اۋزىنا قۇيىلدى. ويتكەنi، بiرiگۋ ءجونiندەگi ماسەلەنi بۇل دا ءوز ارالارىندا كوتەرگەن. سويتسە، iستi بولعان وڭگە ۇشەۋiنiڭ بiرi — شەشەدەن ءولiدەي، اكەدەن تiرiدەي ايىرىلعان. اكەسiنiڭ ءوزi تەمiر تور مەن تاس قاپاستىڭ ار جاعىنا بارىپ الدەقاشان تۇراق تاپسا كەرەك. ءدال وسى كەزدە — تۇلدىر جەتiم. ەكiنشiسiنiڭ اكە-شەشەسi — سۇيەگi قاۋدىرلاعان شال مەن كەمپiر ەكەن. «سوتتالماق تۇگiلi ءولiپ قالسا دا بەرەتiن سوقىر تيىنىمىز جوق» دەپتi. ءۇشiنشiسi — وزدەرiنiڭ تۋىستارى. ول دا بiر شىعاننان شىعىپ، اكە-شەشەسiن ابدەن زاپىس جاساعان. بالالارىنا كوڭiلدەرi ونشا جiبي قويمايدى.
وسى جاعدايدى بiلەتiندiكتەن، كوكiرەگi سىزداي جونەلدi. ەندi قۋ باۋىرعا بولا بارلىعى ءۇشiن كۇيۋلەرiنە تۋرا كەلەدi. بۇل تۇستا ساۋدالاسۋ تاعى دا رەتسiز. تۋعان باۋىرىنىڭ تاعدىرى تالقىعا ءتۇسiپ وتىر.
ءوز ويىمەن ءوزi ارپالىسىپ، جاپار ءسال ۇندەمەي قالسا كەرەك، تورەشiنiڭ ءسوزiنەن ەسiن جيناي قويدى.
— مۇنداي ۇيىمداسقان قىلمىسقا ونداي اقشا تۇك تە ەمەس… مەن iستi قولىما ەندi الدىم. ءالi بiر ايداي دۇرىستاپ، ساراپتاي وتىرىپ تالدايمىن. ول شارۋانى سول كەزدە ۇيىمداستىرارسىڭدار. كەل، كانە، الىپ جiبەرەلiك.
حرۋستال ريۋمكالار مۇنىڭ كەيپiن كەلەمەجدەگەندەي سىڭعىر قاقتى.
— سوندا قانداي جازا بەرمەكشiسiز؟
كونياكتى بiر ۇرتتادى دا ونىڭ ۋىتىنان قاقالىپ قالعانداي دەمiن شىعارماي ارقالىققا شالقالاي بەردi. ەرiنiن جىمقىرىپ، ويلانعان سىڭايدا ءسال بوگەلدi.
— ۇشەۋiنە ەكi جىلدان شارتتى تۇردە كەسەمiن دە، بiرەۋiن التى اي حيمياعا جiبەرگەن ءجون-اۋ دەپ ويلايمىن. ايتتىم عوي iستi قولىما ەندi الدىم. بiراق نوبايى ماعان بەلگiلi، سوندىقتان وسىنداي ۇيعارىمعا توقتالاتىن شىعارمىز دەپ توپشىلايمىن.
«نەگە؟» دەگەن ساۋالدى قوناعىنىڭ جانارىنان بايقاسا كەرەك، بوگەلiپ بارىپ، ءسال ءۇزiلiستەن كەيiن قايتا ءسوزiن ساباقتادى.
— ويتكەنi، ءتورتiنشiسi — بۇرىن دا بiر مارتە سوتتالىپ، ايىبىن شارتتى تۇردە وتەگەن ەكەن.
— ول، ۇكiم شىعارىلعاننان كەيiنگi تيiستi ون كۇننiڭ iشiندە، «انا ۇشەۋiنە نەگە شارتتى تۇردە جىل كەسەدi» دەپ، بالەنi باستاپ جۇرمەي مە؟
— شىعارمايتىن شىعار، — جىمسىق كوزدەرi سىعىرايا جاپارعا ءۇڭiلدi، — ەندi ول جاعىن ونىمەن وزدەرiڭ سويلەسۋلەرiڭ كەرەك.
كۇلكiلدi بالەنi تورەشi كوكەيiنە تاقاپ قويعاننان كەيiن جاپار امالسىز تiلiن تiستەپ، دiڭكەسi قۇرىدى. تاعى دا ويىن ءۇي يەسiنiڭ ءسوزi ءبولدi.
— ايتقاندايىن، پروكۋروردىڭ دا الدىنان ءوتiڭدەر. مەن وعان شەت جاعاسىن ايتىپ، سىر اڭعارتارمىن.
— ول كiسiگە مولشەرi قانشا بەرەلiك؟
— 500.
جاپاردىڭ ارقاسىنان سۇپ-سۋىق تەر بۇرق ەتە قالدى. ايتسە دە iشكi ءابiرجۋiن سىرتقا بiلدiرتپەۋگە تىرىسىپ باقتى.
— سوتقا قورعاۋشى جالداۋ كەرەك پە؟
— قورعاۋشىنى جالداساڭدار دا، جالداماساڭدار دا وزدەرiڭ بiلiڭدەر، كەسiمدi شىعاراتىن مەن عوي. — ۇيەلمەنiمەن بۇعان ءتونiپ، ءۇدiرەيە قارادى.
— ساسقان ۇيرەك ارتىمەن جۇزەدiنiڭ كەبiمەن، ءوزiڭiزبەن سويلەسكەنگە دەيiن ونىمەن ءباتۋالاسىپ قويىپ ەدiك. — جiگiتتiڭ مىنا كەسiمدi ۋاجگە ايتارى تاۋسىلىپ، اقتالا قيپىجىقتاي تiل قاتتى.
— ولاي بولسا، بiرiنشi كۇنگi پروسەسكە قاتىسسىن، كەلەسi كۇندەرگە «قالاماقىعا اقشامىز جوق» دەپ، راحمەت ايتىپ، سىپايى عانا شىعارىپ سالىڭدار.
— ماقۇل، نۇرەكە، — جاپار باس يزەپ، قابىرعاداعى تiلi قالماقتىڭ نايزاسىنداي سويديعان اباجاداي ساعاتقا قارادى، سوسىن تورەشiگە قايتادان نازارىن توقتاتتى. — ءوزiڭiزبەن جۇزبە-جۇز سويلەسiپ، بiر جەڭiلدەپ قالدىم. ءتۇننiڭ بەيساۋات ۋاعى بولسا دا جاتسىنباي جىلى قابىلداعانىڭىزعا راحمەت. ەندi بiر ءوتiنiشiم بار.
— ايت.
— ەرتەڭ تاماق اپارايىق دەپ ەدiك…
— جارايدى، تاڭەرتەڭ كەلiڭدەر، رۇقسات بەرگiزەيiن.
— راحمەت.
نۇرلان ەتجەڭدi دەنەسiن سۇيرەتە ورنىنان كوتەرiلە بەرiپ:
— سودان كەيiن ۇمىتپاي تۇرعاندا ەسكەرتەيiن، — دەپ، سىلق ءتۇسiپ قايتادان كرەسلوسىنا وتىرا كەتتi، ايتكەنمەن وڭ قولى شوشاڭداپ جوعارى ۇمسىندى، — ءجابiرلەنۋشiلەردiڭ بارلىعىنان سوتقا جازعان كەرi ءوتiنiشتەرiن الىپ، ماعان تاپسىرىڭدار.
— ماقۇل. سiزگە كوپ-كوپ راحمەت. بالا-شاعاڭىزدىڭ قىزىعىن كورiڭiز. رۇقسات بولسا، جۇرەيiن.
— مەن سەنi يتتەن وتكiزiپ جiبەرەيiن.
ەكەۋi تىسقا بەتتەدi. اۋەلگiدەي اۋلادا شام سامالاداي جارقىرايدى. تابالدىرىقتان سىرتقا اتتاعان مۇنى كورگەندە، تايىنشاداي قىزىل يت شىنجىرىن سىلدىرلاتىپ اتىپ تۇرەگەلدi. بوگدە ادامنىڭ وكشەسiن باسا شىققان يەسiن بايقاپ، بiر ارس ەتiپ قالت بوگەلدi.
— جات تىنىش، سيمون.
نۇرلان زiلسiز جەكiدi.
اڭعارلى نەمە، ۋىتتانىپ بارىپ ءاۋپي حالگە تۇسە قالدى. باعانا ەسi-دەرتi باسقادا بولىپ، يت جاققا تiپتi نازار دا اۋدارماپتى. ەندi وعان كوز توقتاتىپ قاراپ، شىنجىردى ۇزسە ادام جەيتiن ناعىز سويقان ابىلاڭقى ەكەنiن ۇعىندى.
— جارايدى، نۇرلان اعا، ساۋ بولىپ تۇرىڭىز. راحمەت! ءالi تالاي كەلەمiز.
— كەلiڭدەر.
— جاقسى.
ساپار دا بۇل كەزدە ماشينادان شىعىپ، قاستارىنا تايانعان. اعايىندى ەكەۋi تورەشiنiڭ قولىن كەزەكپە-كەزەك الىپ، اسقان بiر ىقىلاستىلىقپەن قوشتاستى. سوسىن كولiكتەرiنە قاراي بۇرىلدى.
VI
ءتۇن سامالاداي جارقىراپ، ءوزiنە عانا ءتان قاراكوك بوياۋعا مالىنا شومىلعان. اۋەدەگi جۇلدىزدار جىپىرلاپ، قازiر بiرiنەن كەيiن بiرi شولپىلداي جاپاردىڭ كەۋدەسiندەگi وي-مۇحيتىنا تاماتىنداي.
ول اۋىر كۇرسiندi. ونىسىن ءوزi دە اڭدامادى. تاعى دا ۇشى-قيىرى جوق ۋايىم، جاپا شاڭعىتىپ مۇنى يiرiمiنە تارتىپ اكەتiپ بارادى.
ءومiر-باقي مال سۇمەسiنە قاراپ وتكەن اكەسiنiڭ اتىن التى الاشقا تانىتۋ، كiشكەنتاي كەزiنەن كوكەيiنە تۇيگەن ەڭ اياۋلى ارمانى ەدi. سونى ماقسات ەتiپ، قاجىعاندا قايرات ەتiپ، ءوزiءن-وزi سۇيرەپ كەلەدi. سونداي پيعىلدىڭ تارىداي عانا نىشانى iنiلەرiنەن تابىلماعانىنا قارىنى اشادى. «نە ءۇشiن ەركەك كiندiكتi بولىپ دۇنيەگە كەلiپ، الدەكiمنiڭ ورەنiمiن» دەپ ءومiر سۇرمەك؟ ءوز باسى ءوزi ءۇشiن ءومiر سۇرمەيدi — اكەسi ءۇشiن ءومiر سۇرۋگە، ونىڭ ەسەسi كەتكەن تالاي جەڭiلiستەرiنiڭ ورنىن تولتىرۋعا ابدەن بەل شەشiپ كiرiسكەن. سوعان بiرجولا پەيiلi اۋعان. بiراق، ۇلكەن مۇراتقا نيەت قويۋ بiر باسقا دا، كوڭiلگە العان iستiڭ ءومiردەگi كورiنiسi مۇلدە وزگەشە. سول اكە، سول شەشەدەن تۋعان بالالار مۇنىڭ ويلاعانىن ويلاپ، قيالداعانىن ارماندامايدى. اتا-باباسىنىڭ كەتكەن ەسەسiن، ولار سول كەزدەگi زامان مەن ۋاقىتتىڭ كiءناراتىنان دەپ توپشىلايتىنداي. ال، وزدەرiنiڭ ءومiرi ءساندi بولسا جەتiپ جاتىر. اقشالارى — بار، كيiمدەرi — ءبۇتiن، وسىنى مiسە تۇتادى. بiراق، ءسويتiپ ءجۇرiپ، الدەكiمدەردiڭ جەتەگiنە iلەسiپ، تiلiن جوعالتىپ، مۇڭىن جوعالتۋىن ەش ەكشەمەيدi. قوڭىز تiرلiكتەگi بiر كۇندiك توقتىعىن — ءتورت قۇبىلاسىنىڭ تەڭدiگi دەپ ەسەپتەيدi. قىسقاسى، قاپەرiندە ساڭىلاۋى جوق قوتيىنعا اينالعان. سوندىقتان دا ولارعا اكە ارمانى — ءومiرلiك ازىق، شەشە نازاسى — ماڭگiلiك قۋات بولا المايدى. سون-و-وۋ بiر جىلداعى جاستاردىڭ قاقاعان ايازدان قايمىقپاي، تاعدىردىڭ جازعانىنا قارسى شىعۋى — وسىنى مىقتاپ ءتۇسiنگەندiكتەن شىعار…
تاعى دا اۋىر كۇرسiندi. ماشينانىڭ پانەلiندە جاتقان سيگارەتكە ەرiكسiز قولى جۇگiردi. تەمەكiنi تۇتاتىپ، كوك ءتۇتiندi قۇشىرلانا سورعاندا، سارايى ساڭعىراپ اشىلىپ سالعانداي كورiندi.
*** *** ***
…اۋماعى قوزى كوش الاڭدى سىبسىڭداعان سوزدەي سۋماڭداعان مايدا بۇرقاسىن ءارادiك تۇستان يرەلەڭدەي تiلiپ وتەدi. ءۇرiككەن كيiكتiڭ سوڭىنداعى شاڭداي بوزامىقتانا كوتەرiلiپ بارىپ، قايتا جەر باۋىرلايدى. نەمەسە باقسىنىڭ جىنىنداي شىرق ءۇيiرiلiپ شيىرلانعان كۇيi بiرتiن-بiرتiن كومەسكiلەنە جوعالادى. ەلەۋسiز عانا ەسكەن لەپ ءابجىلانداي يرەلەڭدەگەنiمەن كۇن جارىقتىق شاجىرقايدىڭ بەزiندەي شاقىرايادى. بiراق، بۇلت شاربىسىنا بۇركەمەلەنبەي اق ساۋلەسiن اياۋسىز شاشسا دا، ەشقانداي جىلۋسىز. قايتا ءاپپاق نۇر سياقتاندىرىپ بiرىڭعاي ىزعار سەۋiپ تۇرعان سىڭايلى. اڭعارعان جانعا بار سىرىن ارتىنا ساقتاپ iشiنە بۇككەندەي، شامىرقانعان مiنەزبەن جانارىنان وت شاشا سۇستى كۇيi سۇلق قالعان. بiر كەزدەردە بارىپ جارىقتىقتىڭ، ابايسىز تاسقا تۇسكەن سۇلۋدىڭ قولىنداعى شار ايناداي شىرت ەتiپ سىنىپ، كۇل پارشا بولاتىنىن ەشكiم بiلگەن جوق.
ۋاقىت ءالi ەرتەرەك، تاڭەرتەڭگiلiك مەزگiل ەدi. ارى-بەرi شارۋا قامىمەن وتكەن پەندە بولماسا، ادام قارالدىسى سيرەك. ايتكەنمەن، ادامنان بۇرىن الاڭدى ىزعارعا iسiنiپ-كەۋiپ، قۇتىرعان ۇسكiرiك-قۇيىن كەزiپ جۇرگەن. زىمياندىقپەن iشiن تارتا كۇلەتiندەي. ەسiرiك جەلدi ەس كورە توزاڭىتا بۋىرقانىپ، قىتىمىرلانا جەر باۋىرلايدى. سالدەن سوڭ قايتادان يرەلەڭدەي جونەلەدi. قۇددى بiر كوزگە كورiنبەي ارلى-بەرلi شايتاندار شاپقىلاپ، قيعىلىقتى سالاتىنداي-اق.
الايدا قاداۋ-قاداۋ iرiكتەلگەن جاستار بوي جازىپ، سەيiل قۇرعانداي كوڭiلدi-تiن. سوڭعى كەزدە iلگەرi كەتكەن وركەنيەتتiڭ «وزىقتىعىنان» تۋعان تiلiندە ۇعىنىسۋ ار كورiنگەنiمەن بۇلار ۇلى دا، قىزى دا بارلىعى جىلماي قازاقشا سويلەيدi. كوبiسi بويجەتكەندەر. ءارi، الگiلەردiڭ بەيمەزگiل ۋاقىتتا شوعىرلانۋى كولدەنەڭ كوزدi ەرiكسiز ءوزiنە اۋداردى. «ە-ە، وپەراتيۆتi كومسومول درۋجيناسى شىعار، ەشكiمگە كەرەگi جوق الدەقانداي باستامامەن سۋىق كۇندە سەندەلگەن» دەگەن دە ويعا جەتەلەيدi. ايتپەسە مىنانداي شىڭىلتىردا جايداق جاۋىرداي تەپ-تەگiس الاڭ يت بايلاسا تۇراتىن جەر ەمەس. سوعان قاراماي قىسىراقتىڭ ءۇيiرiندەي توپ ارى دا، بەرi دە ىعىسادى. ىزعاردى ەلەمەي داۋرىعىسا اڭگiمە ايتادى، ارا-تۇرا كۇلەدi.
سىرتقا كوڭiلدi كورiنگەنiمەن كوكەيلەرiندە جاۋاپ تاپپاي الاسۇرعان ساۋالدار مەن iشتەي قوبالجىتقان ەلەگiزۋ بار ەدi.
— جiگiتتەر! قىزدار! مەن بiلسەم وتانى ءۇشiن وت كەشەتiن ازاماتتار قازiر وسىندا جينالادى. — اققۇبا كەسكiندi، شاشىن ارتىنا قايىرعان سيداڭ جiگiت سەنiمدi تۇردە نىق تiل قاتتى. — كوپشiلiكتiڭ باسى بiرiككەن سوڭ، بiزدiڭ ءۇنiمiز ەرiكسiز تۇردە دوكەيلەردiڭ قۇلاعىنا جەتەدi. — ءوڭiرi اشىق. موينىنا سالعان شالعىسىنىڭ ۇشىن جەل قاقتى. اۋزىنان بۋداق-بۋداق بوزامىقتانعان بۋ اتقىلادى.
— ال، باسى بiرiكپەسە شە؟ — بيداي ءوڭدi قىزىل كۋرتكالى قىز كوكەيiندەگi كۇلكiلدi كۇمانiن جاسىرمادى. — ونداي جاعدايدا مىنا كەيپiمiز — سىپسىڭدىعىنان وتاردى تاستاپ ءبولiنiپ، ءوز بەتتەرiنشە تاۋلى جاقپارعا ورمەلەي لاعاتىن ىڭعاي ەشكiنiڭ كەيپi سياقتى بولىپ شىعادى.
— جينالادى! جينالاتىن سەبەبi، قازاقتىڭ قازاق دەپ تاريحتا تانىلعانى قاي زامان؟ سونشاما سوقتىقپالى، سوقپالى تاعدىرى بار ەلدiڭ بiر اۋىز لامگە جاراماعانى ما؟ — قاراتورى ءجۇزدi ورتا بويلى جiگiت ەكiلەنە ءۇن قاتتى. — ونىڭ ءۇستiنە ءدال بۇگiن، تاعى دا تاعدىرى تالقىعا ءتۇسiپ تۇر. مەنiڭشە، بۇعان كەز-كەلگەن ادام سەلقوس قاراي المايدى.
جاياۋ بۇرقاسىن الاڭعا ءۇيiرiلگەن جاستاردىڭ توبىعىن اينالسوقتاپ، تايكۇشiكتەنگەن بۇرالقىداي جىلماڭ قاقتى. ونىڭ جەتەگiنە iلەسكەن سۋسىل ەلiگiپ بارىپ باسىلادى.
— انە، كەلە جاتىر! — دەدi ۇزىن بۇرىمدى بويجەتكەن بايسەيiتوۆا كوشەسiن قولىمەن سiلتەپ. تiپ-تiك بiتكەن اققايىڭنىڭ شىبىعىنداي تالدىرماش دەنەسi ءسۇدiنiن سۇلۋلاندىرىپ كورسەتەدi. سۋىقتىڭ سورعاندىعىنان با، ەكi بەتi قىپ-قىزىل الماداي. — مەن رەسپۋبليكام ءۇشiن جانىمدى ايامايمىن. وسىنداي سەزiم ءاربiر وتانداستارىمدا بار شىعار دەپ ويلايمىن.
ءبارi بايسەيiتوۆا كوشەسiنە قاراي جالت قاراستى. وزدەرi سياقتى ون شاقتى جاستار قارىشتاي باسىپ كەلە جاتتى. سوسىن سالدەن كەيiن فۋرمانوۆ كوشەسi جاعىنان دا ايتشىلاعان ەلدەي شۇبىرعان بiر شوعىر كورiندi. ەلەۋسiز كۇيi ۇشتەن، تورتتەن توپقا قوسىلعاندارى قانشاما.
بۇل — كەشەگi، قازاقستان كوممۋنيستiك پارتياسى ورتالىق كوميتەتiنiڭ پلەنۋمىنداعى شەشiمگە رازى ەمەس جانداردىڭ الاڭداعى باس قوسۋى ەدi. توتەننەن توسىن قادامدارعا بارۋلارى — سوڭعى جىلدارداعى قايتا قۇرۋدىڭ ىقپالىمەن جيi ايتىلىپ، ساناعا سiڭiستi بولا باستاعان “دەموكراتيا” دەگەن ءسوزدiڭ ىقپالى. دەموكراتيانىڭ قانشالىقتى شىنايى قورعاشتالعانىنا ەشكiم ەسەپ بەرiپ، تەرەڭiرەك ءۇڭiلمەدi. ۇلكەن مiنبەردەن سويلەگەن قاسقا باس دوكەيلەردiڭ جاريالىلىقتى قۇر عانا تiلگە تيەك، سوزگە دايەك ەتكەنiن جالپى جۇرت مەيلiنشە ۇعىنىپ ۇلگەرمەدi. ونىڭ ءۇستiنە تەلەديدار دا ساياسي پسيحولوگيا تۇرعىسىنان دامىعان شەتەلدەردەگi بەيبiت تۇردە وتەتiن قوعامدىق نارازىلىقتاردى دۇركiن-دۇركiن كورسەتە باستاعان. وسىنىڭ ءبارi البىرت تا اڭعال جاستاردىڭ كوكەيiندە سول كۇيi بولاتتاي بەرiك، تورتاسى ايىرىلماس توتاليتارلىق جۇيەگە بiر كۇندە كوشiپ كەلە قالعانداي كورiنسە كەرەك. شەپ قۇرىپ بەيبiت تۇردە نارازىلىق شەرۋiن وتكiزسە، ەشقانداي توسقاۋىلعا ۇشىرامايتىنداي ءتۇيسiندi. بالكiم، سوندىقتان جۇرەك تۇكپiرiندە قىلاۋداي سەكەمالدىق سەلكەۋلەنبەدi.
كۇن تىربىنىپ توبەگە ورمەلەگەن سايىن جۇرت اعىلىپ، ۇيلىققان كوپشiلiككە ءۇستiءن-ۇستiن قوسىلا بەردi. بiر ءسات كوسموناۆتار جاعىنان ساتبايەۆ كوشەسiنiڭ كەنەرiنە سىيماي ادۋىندى دا دۇلەي توپ جوڭكiلە تۇيدەكتەلدi. كوك اسپاندا ءتۇيiلگەن قارا بۇلتشا بۋداق-بۋداق. جولىنداعىنىڭ ءبارiن جايپاپ وتەتiندەي. بۇلت ارتىنان نوسەر جاۋاتىنىنداي، ولاردىڭ سوڭىنان iزiنشە استاڭ-كەستەڭ بiر نارسە بولاتىنداي اسەر قالدىردى. بۇلاردىڭ باسقا، بۇرىن جەتكەن لەكتەن ايىرماشىلىعى قولدارىنا كوتەرiپ العان ۇرانشىل الەم-جالەمدەرi دە بار. كادiمگi كەڭەس وداعىنىڭ قىزىل تۋىن دا جەلبiرەتiپ، اسقاقتاتا اۋەلەتەدi.
كەنەت، وسى تۇستا ساپ ەتiپ قايدان شىعا كەلگەنi بەلگiسiز، ميليسيالاردىڭ بەس-التى پپم قوراپتى ماشينالارى ساتبايەۆ كوشەسiن بiتەپ، ميردiڭ بويىمەن iركەس-تiركەس تiزiلە توقتادى. قاپيادا الگi تارپاڭ دا ادۋىندى لەك مىنا كەدەرگiدەن وتە الماي قالاتىنداي الاڭداعىلار الاعىزدى. جانە بۇل بiتەۋ ماشينالاردىڭ ارەكەتi بيلiك تاراپىنان جاسالعان العاشقى كەدەرگi ەدi. وسىنىڭ ءوزi اشۋىنا iسiنiپ-كەبiنگەن شەرۋشiلەردiڭ ماڭدايىن تىرىستىرا شىتىنتتى. بiراق، ساپ ەتiپ اياق استى قالاي شىعا كەلسە، ءدال سولاي الگi ماشينالار كۇتپەگەن تۇستان العان باعىتىنا قاراي جىلجىپ كەتتi. ەكi جاقتاعى تاسىعان وزەندەي تولقىعان حالىق ۇلى جiڭگiر قالانى تiتiرەنتكەن كۇيi ۇيلىعىسقان قالپى بىلىقتى دا جونەلدi. بولار-بولماس توسقاۋىلعا بويلارىندا قانى ويناپ، ودان ارمەن شيرىعا ءتۇستi. وسى تۇستا مەگافوننىڭ ساڭقىلداعان ءۇنi دە قۋات الىپ بارا جاتتى. بiر كەزدە ەلدiڭ ازاماتتارى قىزىل مەرەكەلەردە ءسانiمەن حالىققا قولىن بۇلعاپ وكiمەت ادامدارى تۇراتىن اسقاق مiنبەردەن تابىلدى.
— «باس كەسپەك بولسا دا، تiل كەسپەك جوق» دەگەن حالقىمىزدىڭ ءارقاشان شىندىقتى تۋرا ايتقان جاسامپاز قاسيەتi ۇمىتىلىپ بارىپ، بۇگiنگi جاريالىلىقپەن قايتا ورالىپ وتىر. تiزگiندi ۇستاعان اتا-بابالارىمىز «قۇلعا دا بiر اۋىز ءسوز» دەپ، قۇلاق كەستi قۇلدىڭ دا پiكiرiن تىڭداۋدان، تياناقتىلىق تاپسا كادەگە جاراتۋدان تايىنباعان. بiز ونىڭ قاسىندا ەلمiز، جۇرتپىز. اتقا مiنەرلەرگە ايتار ءسوزiمiز بار. ەلدiڭ تۇتقاسى ەل پەرزەنتتەرiنە تيەسiلi. كەلiمسەكتiڭ كوسەمدiك تانىتقانىنا كەلiسپەيمiز.
— قازاقستان جاساسىن!
— قازاق ەلi جاساسىن!
سويلەۋشiنiڭ ءسوزiن الاڭداعى جۇرت ۇرانمەن iلiپ اكەتتi.
اشۋعا ما، الدە بالەنباي جىلعى ەزگiگە مە، ايتەۋiر نامىسقا بۋلىققان جاستار بiر ۋاقتاردا بۋىرقاندىرا ءان باستادى.
«مەنiڭ ەلiم، مەنiڭ جەرiم،
گۇلiڭ بولىپ ەگiلەمiن.
الماتىنىڭ اسپانى الەۋەتتi ۇننەن قۇلاعى تۇنعانداي تاس مەڭiرەۋگە اينالدى.
جىرىڭ بولىپ توگiلەمiن، ەلiم،
تۋعان جەرiم مەنiڭ — قازاقستانىم!»
ءان اياقتالىسىمەن دۋ قول شاپالاقتاندى. «ۋرا-ا!» دەگەن ايقاي ۇدەمەلەندi. جۇرت بiرازعا شەيiن جەر سiلكiنگەندەي گۇرiلدەپ، شيرىققان تولقىنىستان باسىلا الماي تەربەلiسكە ەندi.
تاعى دا حالىق پەرزەنتتەرi جاندارى شىرقىراي بىرەزۋ، وكتەمشىل باسشىلاردان جالبارىنا ءادiلدiكتi سۇرادى. ەشكiم قاراقان باسىنىڭ قادiرiن ارتتىرىپ، ۇپاي الىپ قالۋى ءۇشiن ءسوز سويلەمەدi. شىمبايىنا باتقان ماسەلەنi عانا كوتەرiپ، جۇرەك تۇكپiرiندەگiسiن قىلاۋسىز اقتاردى. ءبارiنiڭ وي-نيەتi قازاق ەلiن نەگە قازاق باسشىسى باسقارمايدى دەگەنگە سايدى.
كiمنiڭ ەسiنە كەلگەنiن قايدام، ءدال وسى كەزدە قازاق حالقىنىڭ قاسiرەتi مەن مۇڭ-زارىن تەربەيتiن «ەلiم-اي» ءانi ەگiلتە سوزىلسىن. تاۋى شاعىلىپ، ەمەشەگi ەزiلگەن قالىڭ جۇرت كومەكەيiنە تىعىلعان وكسiگiن باسا المايدى. ءان قۇدiرەتiنەن ەڭسەلi اق ۇيلەر دە، ماۋەلi شىرشالار دا بiر ءسات يiندەرi سالبىراپ، توڭتەرiس كۇي كەشكەندەي. الدەكiمگە وكپەلi سياقتى، تاعدىرىنا ناليتىنداي قوڭىرقاي بiر كورiنiستiڭ كەسكiنiنە ەنگەن.
«قارا تاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدi،
كوشكەن سايىن بiر تايلاق بوس كەلەدi، اي-ي-ي، ەلىم-اي.
قارىنداستان ايرىلعان جامان ەكەن،
ەكi كوزگە ءمولتiلدەپ جاس كەلەدi، اي-ي-ي، ەلىم-اي».
وسى ولەڭنiڭ جولدارىن بۇگiن تۇڭعىش رەت ەستiگەندەي جاپاردىڭ جان دۇنيەسi استاڭ-كەستەڭ قوپارىلىپ، بولەك تولعانىسقا باتتى. قازاقتىڭ جانى قىستىققاندا كوكiرەگiن جارىپ شىعاتىن اھ ۇرعان جالىندى ءاننiڭ ەڭ بiرiنشiءسى «ەلiم-اي» بولاتىنى نەلiكتەن؟ الدە حالىقتىڭ ەس-جادىسىندا ماڭگiلiك ساقتالىپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا قان ارقىلى بەرiلە مە ەكەن؟ بiراق، ءان جولدارىندا نەگە «ەل» ءسوزi ۇشىراسپاي ەڭ بiرiنشi اۋىزعا «قارىنداس» ءسوزi iلiگەدi دەپ الباردى. وسىنىڭ كەز-كەلگەن پەندە ءتۇسiنە الماس بiر سيقىرلى قۇپياسى بار سياقتى.
سوسىن جان-جاعىنا بارلاي نازارىن جۇگiرتتi. يiن-تiرەسكەن جۇرتتىڭ اراسىندا ءبورiكتiگە قاراعاندا ايەل زاتى باسىم سياقتى. امبە ولاردىڭ دەنi ءوزiنەن جاسى كiشi ءتارiزدi كورiندi. ون جەتi، ون سەگiزدiڭ بالاڭ دا پاك كەسكiنi قىزداردىڭ الابۇرتقان ديدارىنان ايقىن بiلiنەتiن. بiر ءسات بارلىعى جاقىن قارىنداسىنداي كوزiنە جىلىۇشىرادى. Iشتەي «قارىنداس…» دەپ بiر قويدى. «قارىنداستان ايىرىلعان جامان ەكەن…» سوندا اتام زامان، اق يرەكتەگi ولشەم بويىنشا ءومiردەگi ەڭ اياۋلى جان قارىنداس بولعانى ما؟ حالقىمىز شاڭىراققا يە بولاتىن ۇل دەپ كوپسiتكەنiمەن، قارىنداسقا كەلگەندە شىعارعا جانى باسقا. تiپتi، قۇداي جولىنا اپاراتىن يماندى دا قاسيەتتi ۇعىمنىڭ ءوزiن «دiن قارىنداس» دەيدi. «اۋرۋ — استان، داۋ — قارىنداستان» دەگەندە، دiندi مەڭزەپ تۇرعان جوق پا ەكەن دەپ تە تاڭداناسىڭ. قارىنداستاي پاك، ەشتەمەمەن ءبۇلiنبەگەن دiندi الدەكiمدەر ارام پيعىلمەن لاستاماققا ۇمتىلسا، ارينە داۋ شىقپاي تۇرمايدى. ويتكەنi دiن — حالىقتىڭ بولمىس-بiتiمi، تiنi مەن دiلi. سوعان بiرەۋ قول سالسا قالاي قاراپ تۇرا السىن.
ياعني، قارىنداس ءسوزi كiرشiكسiز پاكتiكتiڭ، ادالدىقتىڭ، تۋراشىلدىقتىڭ، يماندىلىقتىڭ، رياسىزدىقتىڭ بالاماسى-اۋ شاماسى. اقىرى ويىنىڭ ۇشتىعىن تابا الماي اڭىردى.
گۋ-گۋ ەتكەن قارا ءنوپiردiڭ ورتاسىندا جاپادان-جالعىز ءوز ويىمەن قالىپ قويىپتى.
— قۇداي-اۋ، الەمدە اۋماعىنىڭ ۇلكەندiگiنەن توعىزىنشى ورىندى الاتىن كەڭ بايتاق قازاقستاندى بiر اۋداننىڭ اۋقىمىنان اسار-اسپاس اۆتونوميا قۇرلى كورمەگەنi مە؟ بۇل قاي باسىنعاندىق؟!
— اقىل-ەستەن ايىرىپ، ورىستاندىرىپ بiتتi عوي. ەندi نەمiز قالدى؟
— قازاق مەنشينستۆوسى بولاشىعىنىڭ قۇرىپ بارا جاتقانىن كورە تۇرىپ، ءومiر باقي ورىس بولشينستۆوسىنا باعىنىپ ءوتۋi كەرەك پە؟!
— لەنيننiڭ ۇلتتار ساياساتى قايدا؟ انا تiلiمiزدi نەگە جوعالتىپ بارامىز؟ ادامزات رەتiندە بۇگiن قۇقىمىزدى قورعاپ قالماساق، تامىرىمىزعا بiرجولا بالتانىڭ شابىلعانى.
وسى تەكتەس ارىز-شاعىمعا تولى زار-مۇڭىن اشىنا ايقايلاعان داۋىستان قۇلاعى تۇندى. جاپار ادۋىندى ايقايدان بالەنباي جىلدار ماقساتتى تۇردە جۇرگiزiلگەن ورىس وككۋپاسياسىنا ناقتى قارسىلىقتى، قىزىلدار جاساعان كولونيزاسيانى تاس-تالقان جاساۋعا ۇمتىلۋشىلىقتى، جاپپاي ورىستاندىرۋشىلىققا مىزعىماي قارسى تۇرۋشىلىقتى انىق اڭعاردى. وسىنى جان دۇنيەسiمەن ءتۇسiنگەندiكتەن، قىلىشىنان قان تامعان قىزىل يدەولوگياعا داۋىس كوتەرمەك تۇگiلi تiكتەپ قاراۋعا جۇرەك داۋالامايتىن تۇستا باۋىرلارىنىڭ مىنا كوزسiز باتىرلىعىنا ارقاسى شىمىرلادى. «ءاي، بiر بالەگە ۇرىنىپ كەتپەسە…» دەپ، iشتەي قوبالجىدى.
VII
تورەشiنiڭ ءۇيiنەن ول جەڭiپ تە، جەڭiلiپ تە شىقتى. جەڭگەنi — سوت جۇيەسiندەگi قۇرىلىمدىق ءبولiمشەلەردە تومەنگiسiنەن جوعارعىسى ۇنەمi اقشا الىپ داعدىلانعانىن بiلدi. تەك ونى داعدىعا عانا اينالدىرماي، تايىنباي تالاپ ەتەتiنiنە كوزi ابدەن جەتتi. البەتتە، ءدانiككەننەن قۇنىققان جامان. ۇلت، حالىق مۇددەسiنiڭ ماسەلەسi شەشiلەتiن بولسا دا ولار بiر-بiرiنە «قۇرعاق قاسىق اۋىز جىرتادى» دەپ، قۇلقىنى قۇرىپ جالتاقتاي قارايتىن ءتارiزدi.
جەڭiلگەنi — كوزi اشىق، كوكiرەگi وياۋ قالپى سول ارام اينالىمداعى قارجىعا ءوزiنiڭ دە ۇلەس قوسۋعا ۋادە بايلاسقانى. تiپتi، قۇلشىنا وتىرىپ كەلiستi. كiم ءۇشiن؟ بiر كiندiكتەن ءورiپ شىققان تۋعان باۋىرى ءۇشiن. ونسىز دا جامان اتامقۇلدىڭ تەگi، قىلمىستىلاردىڭ ءاتى-جونi جازىلاتىن قاعازعا تۇسپەۋi ءۇشiن. اكە اتىن قورعاۋ جولىنداعى كۇرەستiڭ بۇل دا بiر ءتۇرi سياقتى كورiندi. ءداپ بۇگiن ونىڭ ەڭ وڭتايلى جول ەكەنiن ءارiدەن ءتۇسiندi.
ۋاقىت بەيمەزگiلدiككە ويىسسا دا، ۇيدەگi كiشكەنتايلاردان باسقالارى كiرپiك قاقپاي كۇتiپ وتىر ەكەن. بارلىعى الدەبiر جاقسىلىقتان ءۇمiتتەنەتiندەي بۇلارعا تەلمiرە كوزدەرiن ساتادى. ءاسiرەسە، شەشەلەرi، تابالدىرىقتان اتتاعان ەكi ۇلىنىڭ ءجۇزiنە بازارشىلاعان ادامنان بiردەمە دامەتكەن بالاداي جاۋتاڭ-جاۋتاڭ قاراي بەرەدi. بiر اۋىز ءلامدi سونشاما ازاپپەن سارىلا كۇتكەنi ءوز الدىنا، ەندi، جاي-جاپساردى بiلۋگە كەتكەندەر كەلگەننەن كەيiن دە اۋىزدارىنا سۋ قۇيعانداي ۇندەمەي سارساڭ كۇي كەشiرگەنiنە iشتەي شىدامسىزدانا، كۇيگەلەكتەنەتىندەي.
جاپار شەشەسiنiڭ وسى حالiن اينا قاتەسiز اڭعارسا دا، الگiندەگi شارتتى ورىنداۋعا مۇمكiندiگi كەلە مە، كەلمەي مە سوعان ميى جەتپەي دال بولىپ، اڭگiمەنi نەدەن باستارىن بiلمەدi. «سونشاما اقشانى قايدان تابامىز دەپ انا بايقۇس تiپتەن تاۋسىلىپ كەتە مە» دەپ قورىقتى. ايتسە دە، «جولىعا الدىڭدار ما؟» دەگەن ونىڭ ساۋالى سويلەمەسكە مۇرشاسىن قويمادى.
— جولىقتىق. — ءسوزiن قۇلىقسىزداۋ، سالى سۋعا كەتە باستادى. — يمان ءجۇزدi ادام ەكەن. تاماق اپارۋلارىڭا رۇقسات بەرەمiن، تاڭەرتەڭ كەڭسەگە كەلiڭدەر دەدi.
— ە-ە، باسە، جامان ادام ەمەس، الدىنا بارعانىمدا «اپالاپ» ءولiپ قالا جازداپ تۇرادى. كiسiلiگi بار.
شەشەسiنiڭ نۇرلاننىڭ قول-اياعىن جەرگە تيگiزبەي ماقتاي جونەلگەنiنە جاپار بولماشى ەزۋ تارتتى. انا بايقۇستىڭ سونشاما بالاداي اڭعالدىعىنا كۇلدi.
ماشينانى جايعاپ، سوڭىن الا كiرگەن شوپىرعا:
— تورلەت، بالام، وسىنىڭ ءبارi سەنiڭ ارقاڭ، كولiكسiز جاياۋلاپ نە تىندىرا الماق ادام؟ — دەپ، وعان ءدان ريزالىعىن بiلدiردi. — ال، ەندi، سوتتىڭ قورىتىندىسىن قالاي جاساماق ويى بار ەكەن؟ —دۋدىراي قوبىراعان ساماي شاشىن رەتتەپ، ورامالىن قايتا تارتتى دا مۇعالiمدi تىڭداعان ۇقىپتى بالاداي مۇنىڭ اۋزىنا قارادى.
— قۇتقارامىن دەيدi، تاتە. بiراق، بiز سۇراعانىن تاۋىپ بەرە الامىز با، بەرە المايمىز با، بiلمەيمiن.
— سوندا نە سۇراپ وتىر؟ — ءوڭi لەزدە جاڭاعى جايدارىلىعىنان ايىرىلىپ، تiكسiنگەن ادامنىڭ كەيپiنە ەندi.
— ەكi جارىم مىڭ دوللار.
— ول الگi امريكانىڭ اقشاسى ما؟
— ءيا.
— ول سوندا بiزدiڭ اقشامەن قانشا؟
— كوپ… — جاپار جانارىمەن جەر شۇقىدى. نۇرعانىم ۇلىنىڭ شاراسىزدىقتىڭ قامالىنا تۇتىلىپ، قاراكەت جاساۋعا ايلاسى تاۋسىلىپ، اڭىرىپ تۇرعانىن ءتۇسiندi. سوندىقتان تاقىمداي بەرمەي، سىرت اينالىپ كەتتi. وسى كەزدە «شاي دايىن» دەگەن كەلiننiڭ دە داۋسى ەستiلدi.
— شاي iشپەيمiن، ۇيىقتايمىن. — ساپار تۇپكi بولمەگە بەت الدى. وعان قايرات قوسىلدى.
— مەنiڭ دە مۇرشام جوق، لاجى بولسا جاتقانىم دۇرىس.
— ابدەن قاجىدىڭ، جاتا عوي، بالام، توسەك سالۋلى.
ءتۇننiڭ جارىمىندا ءابiگەرلەنiپ داستارحان جاساعان كەلiنiنiڭ نيەتiن اياققا باسقىسى كەلمەي، جاپار شەشەسiنiڭ سوڭىنان اس ۇيگە بەتتەدi. شاي ءۇستiندە بiر بايقاعانى، تورەشiمەن بولعان اڭگiمەنi ەستiگەن ءۇي-iشi مارە-سارە قالىپقا ەنگەندەي. ءاسiرەسە، نۇرعانىمنىڭ ماڭدايىنداعى ءاجiمدەرi جازىلىپ، كوزiنە نۇر جۇگiرگەندەي كورiندi.
— ەرتەڭ جارىعىما تاماق اپارىپ بەرسەك، ار جاعىندا قۇداي ءساتiن سالسا از عانا قالعان شىعار، ەركiن كۇنگە دە جەتەر.
جاپاردىڭ تاماعىنان بiر ۇرتتام شاي ازەر ءوتتi.
VIII
ۋاقىت جىلجىعان سايىن جاپاردىڭ مازاسى قاشا بەردi. سوت پروسەسi باستالاتىن مەزەت تاياۋ، بiراق ءوزiنiڭ ايتقان ۋادەسiن ورىنداي قوياتىن، ۋىسىنا ەشتەمە تۇسپەي تۇر. ول بالەنi قايدان الاتىنىن دا بiلمەي سانسىرادى. ونىڭ ءۇستiنە قىم-قۋىت جۇمىس، ەشتەمەگە يلiكتiرەتiن كورiنبەيدi. سول باياعى وكiمەت تاراپىنان ەلدەن كۋپون جيناۋعا بەرiلگەن ۋاقىت قىسىپ، ينۆەستيسيالىق جەكەشەلەندiرۋ قورلارى وسى ارالىقتا مەيلiنشە كوبiرەك قارمانىپ قالعىسى بار. سوندىقتان ونىڭ ءاربiر قىزمەتكەرلەرiنە جۇكتەلگەن مiندەت تە، قويىلعان ماقسات تا — بۇقارانى ءتۇرلi جاعىمدى قۇلاقتاندىرۋ ارقىلى وزدەرiنە قاراي تارتۋ. قىسقاسى، سەنiمدەرiنە كiرۋ. ول سەنiم — ەلدiڭ iشiندە جۇرمەسە، قاعاز ءجۇزiندەگi قۇرعاق سوزدەن ورنامايتىنى دا ايقىن. حالىق ەڭ تيiمدi دەگەن مەكەمەلەردiڭ اكسيالارىن، وزدەرiنiڭ كۋپوندارىنا ساتىپ الاتىندارمەن كوزبە-كوز جولىعىسقاندى قالايدى. جولىعىسقان كۇندە دە ابدەن اۋزى كۇيگەن جۇرتتى يلاندىرا قويۋ قيىننىڭ-قيىنى. سوندىقتان كەيدە، جانىن جالداپ قانشا شابىلسا دا، قۇر زايا سەندەلiسكە ۇشىرايدى.
ءبارiنەن قاجىدى. ەسi-دەرتi جۇمىسقا ەمەس، مۇلدە باسقا نارسەگە اۋعان. قالاي ءجۇسiپتi قۇتقارىپ الۋ كەرەكتiگi جاتسا دا، تۇرسا دا ويىندا.
وسىلاي بەيشارا حالدە جۇرگەنiندە اراداعى بiر اي زىمىراپ وتە شىقتى. اۋىلمەن حابارلاسىپ ەدi، سوتتىڭ بiر جۇمادان كەيiن باستالاتىنىن ەستiدi. سوسىن، لاجسىز قالتالى دەگەن بiر-ەكi جiگiتكە سوقتى. ءبارi جىلى قارسى الىپ، سىپايى ۇزاتىپ سالدى. بۇدان كەيiن مۇلدە تىنىسى تارىلا ءتۇستi. «نە ىستەۋ كەرەك؟» دەگەن سۇراق بۋىندىرىپ، الاسۇرعىزىپ بارادى. باسىن تاۋعا دا سوقتى، تاسقا دا سوقتى. بiراق، نەمەرە باۋىرى سۇلەيمەنگە بارا المادى. ول اكە-شەشەسiمەن قوسىپ، بiرنەشە اعايىندى الماتىعا كوشiرiپ اكەپ جاتىر ەدi. بارلىعىنىڭ ءۇي-جايىن دا جالعىز ءوزi شەشتi. ءبارiن كورiپ، بiلiپ تۇرىپ بۋىنسىز جەرگە قالاي پىشاق ۇرارسىڭ؟
ابدەن شاراسى تاۋسىلعاندىقتان ەجەلگi بiر دوسىنا بارۋعا بەل بايلادى. ول دۇنيە توڭكەرiلiپ كەتسە دە جەتi اتاسىنان بەرi داۋلەتiنiڭ قورى ءۇزiلمەي كەلە جاتقان، باياعىدان باي-تۇعىن. قازiر مۇلدە دۇنيەنi سۋشا ساپىرادى. كiم-كورiنگەندi جانىنا شەندەستiرە قويمايتىن تاكاپپار. ەندi قۋ باۋىر ءۇشiن، يمەنشەكتەنسە دە سوعان كiرiپتار بولۋدان ارلانبادى. شەگiنەرگە جەرi قالماعاندىقتان بەتتiڭ ارىن بەلگە ءتۇيiپ، تارتتى.
جول بويى توزاقتىڭ وتىنا بiرنەشە ءتۇسiپ، بiرنەشە شىقتى. ءسوزدi نەدەن باستاپ، نەدەن قويارىن iشتەي توپشىلاۋعا تىرىستى. بiراق، ويى بiر جۇيەگە كەلمەي، پىشىراي بەرەدi. ابدەن ءاتۇيiرi قاشتى. بiر كەزدە «بارماي-اق قويسام قايتەدi» دەگەن دە پيعىل ساناسىنا تىقپالاندى. كەنەت، كوز الدىنا ابدەن ۋايىم ءمۇجiپ، رەڭiنە قاسiرەت iركiلگەن شەشەسiنiڭ بەينەسi ەلەستەدi. ايانىشتان جۇرەگi سولق ەتiپ سوعىپ، كوكiرەگi شىمىرلادى. سول-اق ەكەن ومىراۋىنا قۇلاعان باسىن تەز كوتەرiپ الا قويدى. تۇعىرىندا وتىرا-وتىرا ابدەن مەزiسi قاشىپ، الدەن ۋاقىتتا ءدۇر سiلكiنەتiن قىرانداي، جالما-جان جان-جاعىنا قارادى. ەكi قاپتالىندا قابات-قابات ۇيلەر، ارى-بەرi اعىلعان ادامدار.
ماشينا دوستىق داڭعىلىمەن جوعارى ورلەپ بارادى ەكەن.
ۇلكەن ءۇش قاباتتى ءۇيدiڭ دۋالىنىڭ اۋزىنا كەپ توقتادى. ءۇي ەمەس كەسەنە ءتارiزدi. مارمارمەن اسپەتتەلگەن داربازانىڭ ءوزi سىنعان ساعىڭدى ودان سايىن تالقانداپ، مىسىڭدى باسادى. التىن جالاتقان قاقپالارى اڭىلجىتىپ، اقىلىڭدى الادى. ال حان ورداسىنا بەرگiسiز ءزاۋلiم عيماراتقا قاراۋعا كوز يمەنەدi.
جاپار ماشينادان تۇسكەننەن كەيiن ءسال-پال بوگەلiس تاپتى. بۇگەجەكتەگەنiن سىرت كوزگە بiلدiرتپەۋگە تىرىسىپ، باسىن جوعارى، كەۋدەسiن تiك ۇستاۋعا تالپىندى. سوسىن الدىعا ادىمداي جونەلدi. ءماسساعان، اۋلانىڭ iشi مۇلدە ەرتەگi ەلiنەن اينىمايدى. بiراق، وعان كوزقۇمارلىعىمەن قادالا قاراۋعا ءناپسiسiن تەجەپ، جiبەرمەدi. اسفالت توسەلگەن جولاقشامەن تۋرا كiرەر ەسiككە بەتتەدi. بiر قۋانعانى — داربازانىڭ اشىق تۇرعانى بولدى.
قىزىل اعاشتان بەدەرلەنiپ جاسالعان اسەم ەسiكتiڭ تۇتقاسىن باپپەن تارتقانىندا، ەسiك اشىلماي جاتىپ ارعى جاعىندا كۇمiس قوڭىراۋلاردىڭ دۇرك كوتەرiلگەن سىلدىرى بۇكiل دۇنيەنi كومكەرiپ الا جونەلدi. سۇيكiمدi ءۇن بiءرتۇرلi ادامنىڭ كوكiرەگiنە قۋانىش ساۋلەسiن شاشاتىنداي.
ەپتەپ توسىلعانىمەن جاپار تابالدىرىقتان iشكە اتتادى. سول زاماتىندا قوناقۇيلەردەگi كۇتۋشiلەردەي ادەمi نۇسقادا كيiنگەن قىز ارعى بولمەلەردiڭ بiرiنەن توبە كورسەتتi.
— سالەمەتسiز بە؟ — دەدi جاپار.
— سالەمەتسiز بە؟ — دەپ، قىز باسىن بولماشى عانا يدi. — تورلەتiڭiز.
— راحمەت. باكەڭ ۇيدە مە؟
— ول كiسi قازiر بوس ەمەس، كۇتۋiڭiزگە تۋرا كەلەدi.
— جارايدى.
— ءجۇرiڭiز، مىندا ءوتiڭiز. — قولىمەن iلگەرi جىلجۋىنا يشارا بiلدiردi.
اۋىزعى ءۇيiنەن باستاپ قالى كiلەم توسەلگەن ەدەن، تابانىنا جۇپ-جۇمساق تيدi. ونىڭ ءۇستiنە دالاداعى اپتاپتان كەلگەندiكتەن بە، iشكi سالقىن اۋا راحاتىمەن باۋراپ الدى.
قىز مۇنى كiرە بەرiستەگi ۇلكەن بولمەدەن باستالاتىن كەڭ ءدالiزبەن الىپ ءجۇردi دە، ءسال وتپەي-اق سول جاقتاعى ەسiكتi نۇسقادى.
— وسىندا دەم الىپ وتىرا تۇرىڭىز، مەن قازiر تەلەديدار قوسىپ بەرەيiن. — شيراق قيمىلداپ، الدىعا وزىڭقىراي بەردi.
بولمەنiڭ جاساۋى قاراسا كوز تويعىسىز، جۇتىنىپ تۇر. بiر قاپتالدى كادiمگi تۇلعاسىمەن بiردەي، ويناقتاپ بارا جاتقان قاپ-قارا ارعىماق اتتىڭ ءمۇسiنi جايلاپتى. وعان قارسى بەتتە قارا بىلعارىدان كوپiرتiپ جاسالعان قوس كرەسلوسىمەن ديۆان قونىس تەپكەن. ونىڭ الدىنداعى قارا سليۋدادان قۇيىلعان جۋرنالدىق ستول تiپتi بەك جاراسىم تاپقان.
الگi قىز اباجاداي تەلەديداردى شىرت ەتكiزدi.
— مiنەكەيiڭiز، — ستولدىڭ شەتiنە پۋلتتi قويدى دا، سوسىن ءسال بوگەلiپ، — باكiر مىرزاعا كiم كەلدi دەپ ايتايىن؟ — دەپ سۇرادى.
— جاپار.
— جاقسى. — سىپايىلىق تانىتا جىميىپ، شىعىپ كەتتi.
جالعىز ءوزi قالعاننان كەيiن ءتوڭiرەگiنە بارلاي كوز جۇگiرتتi. نەگە ەكەنi بەلگiسiز، ەڭ بiرiنشi نازارى توقتاعانى كەرەگە مەن شاڭىراقتىڭ ۇشتاسقان تۇسى بولدى. قابىرعانىڭ جوعارى جاعىنا ويىپ تۇرىپ، تۇتاستاي ورنەك جۇرگiزiپتi. توبەدە نەبiر اشەكەيi بار يتالياندىق شامدالدار ساۋلەسiن سەبەزگiلەيدi. تەرەزە دە اۋقىمدى، كولەمi ادەتتەگi ۇيرەنشiكتi ستاندارتقا سىيمايدى. پەردەسiنiڭ ءوزi كەم دەگەندە ەكi قارالىق. قۇددى بiر ساحنانىڭ توگiلگەن شىمىلدىعىن ەلەستەتەدi. ەكi شەتكە جارتىلاي ىسىرىلىپ، بويجەتكەن قىزدىڭ توقپاقتاي بۇرىمىنا ۇقساس جiبەك جiپتەن ءورiلگەن شاشاقتى باۋمەن بەلiنەن قىناي بايلانىپتى. ورتاسىندا ءاپپاق ءۇلبiرەگەن شاربى بۇلت ءتارiزدەس جەلبەگەيi جانە بار. الىستان قاراعاندا پەردەنiڭ بەلۋارىنا دەيiنگi تۇسى سىلقىم كەلiنشەكتiڭ استە اشەكەيگە مالىنعان ءوڭiرiنە كەلەدi ەكەن.
ءوزiنiڭ تاپقان تەڭەۋiنە iشتەي ەلiتiپ، تاعى دا بiر ۇقساستىقتار iزدەگەندەي شىمىلدىقتىڭ شiلتەرi توگiلگەن iرگەگە قادالدى. «اسەم». باسقا ەشتەمە ايتا المادى. كەنەت، ديۆاننىڭ بۇرىشىندا ەدەندە جاتقان بiر جولاق قاعازعا كوزi ءتۇستi. الگi، كوڭiلiنە سونداي جاقىن نارسە بولىپ كورiندi. وسى بەيماعۇلىم جاقىندىق ءوزiنە بiردەن تارتىپ الدى دا شارتتى، ادامعا ءتان كوزقۇمارلىعىمەن جالما-جان ۇيەلمەنiمەن ءۇڭiلدi. جاتقان — 50 دوللارلىق بiر-ەكi بانكنوت. «اشەيiن، بالالارعا ارنالىپ دۇڭگiرشەكتەردە قىزىق ءۇشiن ساتىلاتىن فانتيكتەر شىعار» دەپ ويلادى. سوسىن تاعى دا قادالدى. جوق، ناعىز ءوزi. «قوي، قۇرسىن، الدەكiمدەر قۇساپ تiمiسكiلەنبەي تىنىش وتىرايىن، بۇل تiرلiگiمدi بiرەۋ بايقاسا ۇيات-تاعى» دەپ، ماقساتسىز تۇردە تەلەديدارعا جانارىن iرiكتi.
ساقال قويعان بiرەۋ الدەنارسەلەردi كوكەزۋلەنە ايتىپ، ەسiپ اپتى. وعان جۋرناليست بايقۇس تا ارا-اراسىندا تۇزدىقتاپ، دەم بەرiپ قويادى. اناۋ ودان سايىن قىبى قانىپ، ەكiلەنەدi. بiراق، جاپار ولاردىڭ ءسوزiن ەستiمەدi، سىرتقى قيمىل-قوزعالىستارىنان-اق ەكەۋiنiڭ بiر ويدىڭ ادامدارى ەكەنiن، بەلگiلi
ماقسات ءۇشiن وسىلاي قوعامدىق پiكiردi جاساندى قالىپتاستىرۋدى كوزدەپ، «سىر اقتارىپ» وتىرعانىن ءتۇسiندi. قاراپتان-قاراپ، ەزۋi تiلiنگەن ءۇشiنشi جاققا جانى اشىدى. ەرiكسiز باسىن شايقادى. ەكi يiنiنەن تەرەڭ بiر كۇرسiندi دە، ساعاتىنا قارادى. كەلگەنiنە دە 15 مينۋتتاي ۋاقىت ءوتiپتi. شارۋاسى ەسiنە تۇسكەندە iشكi دۇنيەسi قوپارىلىپ سالا بەردi. سويتكەنiنشە، اياق دىبىرى بiلiندi. بۇل دا ەسiككە كوزiن ساتا تەلمiردi. وسى ارالىقتا بولمەگە الشاڭداي باسىپ، باكiر دە كiرiپ كەلە جاتتى. ءۇستiنە تۇگi بۇرقىراعان ادەمi كوك جامىلعى كيiپتi. شاشتارى ءمولiدەي جىلتىرايدى، شاماسى سۋعا شومىلىپ شىقسا كەرەك.
— اسسالاۋماعالەيكۇم، باكە! — دەپ، بۇل ورنىنان كوتەرiلدi.
— سالەم، — جايدارى كۇلگەن قالپى قولىن ۇسىندى، — قالدارىڭ قالاي؟
— جاقسى. — مۇرنىنىڭ استىنان مiڭگiر ەتتi.
— ءيا، قايدان؟..
قاپەلiمدە، جاپاردىڭ دەنەسi دۋىلداي جونەلدi. بiراز ۋاقىتتان بەرi قاتىناستارىن ءۇزiپ الىپ، جانى قىسىلعاندا عانا iزدەگەنiنە ىڭعايسىزداندى. جانە بۇيىم جوق، تايىم جوق «2500 دوللار بەرە عوي» دەپ سۇراۋدىڭ قانشالىق قيىن ەكەنiن ەندi تiپتi سەزiنiپ، بەتiنiڭ ۇشى قىزارىپ كەتتi.
— ۇيدەن… — اۋزى ءۇسiپ قالعانداي، بiءرتۇرلi يكەمگە كەلمەيتiن ءتارiزدi.
— شارۋالارىڭ دۇرىس قوي؟ — جاقسى راي تانىتىپ، مۇنىڭ جاعدايىن ىنتا-شىنتاسىمەن سۇراعانداي كورiندi.
— شارۋا دۇرىس قوي… بiراق…
— بiراق، نە بوپ قالدى؟ —قاباعى قاتۋلانا بۇعان ۇدەرە قارادى. ستولدىڭ شەتiندە جاتقان پۋلتتi الدى دا سامبىرلاي ايقۇلاقتانعان تەلەديداردى ءوشiرiپ تاستادى.
— ءوزiڭiزگە ۇلكەن بiر بۇيىمتايمەن ات باسىن بۇردىم. — ار جاعى سىرداقتىق تانىتسا دا، ءوڭiنەن سىر الدىرماۋعا ۇمتىلدى. الايدا، باكiرگە تۋرا قاراۋعا ءجۇزi داۋالامادى. ال ول بۇنىڭ ءسوزiنە دەن قويعان. — شايتان ازعىرىپ بiر iنiم بولماستىڭ شارۋاسىن iستەپتi. قازiر سازايىن تارتقىزىپ، اقىلىن كiرگiزەتiن تەرگەۋ يزولياتورىندا. ءالi سوتى وتكەن جوق، كەلەسi اپتاعا ۇيعارىلعان. تورەشiمەن سويلەسiپ، تامىرىن باسىپ كورiپ ەدiك — 2500 دوللارعا توقتادى. «سوتقا دەيiن جەتكiزەسiڭدەر» دەگەن ەدi، سوعان مۇرشامىز كەلمەي تىپىرلاۋدامىز. لاجى بولسا قول ۇشىڭىزدى بەرiپ، كومەكتەسiڭiزشi. ايتپەسە، بايقۇس بالا جاساعان اڭعىرتتىعىنان ونشاقتى جىلدى ارقالاپ كەتۋi ابدەن مۇمكiن. بiز، قۇداي بۇيىرتسا، قىسقا دەيiن اقشاڭىزدى قايىرىپ بەرەمiز.
وسى كەزدە عانا ءۇي يەسiنە ەڭسەسiن كوتەرiپ قارادى. باكiر ويلانىپ قالىپتى.
— ءيا، جاعدايلارىڭ ءماز ەمەس ەكەن، — دەدi سول تۇنجىراعان قالپى، ءسال قاباعىن كەرiپ. — ورىستا بiر كەرەمەت ءسوز بار.
كەنەتتەن ەسiكتەن الگiندەگi قىزدىڭ قىلپى بiلiندi. ول اق جامىلعى جابىلعان قول اربانى يتەرiپ، بوساعادان بەرi اتتادى. ءۇستi شولمەكتەرگە سىقاپ تۇر.
— نە iشەسiڭ؟ — دەپ، باكiر مۇنىڭ بەتiنە نازارىن توقتاتتى.
— شىرىن.
— قايسىسىن؟
— بولسا، ءورiك...
— ايجان، بiزگە ءورiك شىرىنىن قۇيىپ جiبەر.
اپ-ساتتە الدارىنداعى جۋرنالدىق ستولدىڭ ءۇستiنە فۋجەرلەرگە قۇيىلعان شىرىن اكەلدiرiلدi. باسقا دا جەمiس-جيدەكتەر قويىلدى.
— باكiر مىرزا، سiز كوفە iشپەيسiز بە؟ — دەدi بويجەتكەن.
جاپار ايجاننىڭ بۇل ءلامiنەن، ءۇي شارۋاسىن iستەيتiن كۇتۋشi ايەل ەكەنiن بiلدi.
— مەيمانىمىزعا دا كوفە قۇيىڭىز.
— جوق، مەن شاي iشەيiن.
شۇكيتتەي ىدىستارعا بiرiنە — شاي، بiرiنە — كوفە قۇيىپ بەرiپ، كۇتۋشi قىز شىعىپ كەتتi. بiراق، قول ارباسى سول بولمەدە قالىپ قويدى.
فۋجەردەگi شىرىنىن ەكiء-ۇش ۇرتتاپ ورتالاعان باكiر:
— شىنىندا دا جاعدايلارىڭ ناشار ەكەن، — دەپ جالعادى ءسوزiن، — ايتكەنمەن وعان مۇقالۋ، مويۋ ەر جiگiتتiڭ iسi ەمەس. قۇدايدىڭ شەبەرلiگiنەن اسقان ەشتەمە جوق. مەنiڭشە، بۇل — جاراتقاننىڭ سىنايىن دەپ باستارىڭا ءۇيiرگەن از كۇنگi بۇلتى عانا. ءبارi دە وتەدi دە كەتەدi. قيىنشىلىقتىڭ، وسى الا وكپە بوپ جۇگiرگەنiڭنiڭ بارلىعى دا ۇمىتىلادى ءالi. ورىستا كەرەمەت ماتەل بار: «جاقسى دوسىڭدى جوعالتقىڭ كەلسە، قارىز بەر» دەيدi. — بiر مەزەت بوگەلiپ، ۇيي تەلمiرگەن جاپاردىڭ ءوڭiنە توقتالا قادالدى. — مەن سەنi جوعالتقىم كەلمەيدi، جاپار. سەن كەرەمەت ادامسىڭ.
بiرەۋ قۇلاق شەكەدەن تاستاي جۇدىرىعىمەن قويىپ جiبەرگەندەي، ميى شايقالدى. كوز الدى قاراۋىتىپ، دۇنيە استاڭ-كەستەڭ توڭكەرiلدi. ءسال كiلگiرiپ بارىپ كوزiن اشىپ ەدi، ەسiكتەن ءدۇرسiلدەتە شاپقىلاي كiرiپ كەلە جاتقان جەتi-سەگiز شاماسىنداعى ۇلدى بايقادى.
— پريۆەت، پاپا! سالەمەتسiز بە، اعا. — ارىنداتقان قالپى انادايدان ۇلكەنگە سالەم بەرۋ پارىزىن ورىندادى.
— ءۇي-ي، نەگە سونشا جۇگiردiڭ؟ — دەدi اكەسi.
— اقشامدى الۋعا… مەنi بالالار كۇتiپ تۇر… — ءۇزiءپ-ۇزiپ بiردەمە ايتقان بولدى.
سول اڭىراتقان قالپى توردەگi كرەسلو مەن ديۆاننىڭ ورتاسىنداعى جىقپىلعا سۇڭگiدi. Iزiنشە الگiندە جاپاردىڭ كوزi شالعان 50 دوللارلىقتاردى جيناپ الدى. اتىپ تۇرەگەلiپ، ءۇستiندە ىرىسى مول يتەرمەنiڭ قاسىنا باردى. اقشانى سول قولىنا ۋماجداي ۇستاپ كەۋدەسiنە باسىپ، وڭ قولىمەن ءوزiنە سۋسىن قۇيىپ، بiر-اق سiمiردi. سوسىن دەدەك قاعا جونەلدi.
بولمەدە ءولi تىنىشتىق ورنادى. ەندiگi وتىرىسىنىڭ ارتىق ەكەنiن ۇعىنىپ، جاپار:
— باكە، مەنi ايىپقا بۇيىرماڭىز. جان مۇرىننىڭ ۇشىنا تاقالعاننان كەيiن قاڭعالاقتاپ، ادام ءوزi نە iستەرiن بiلمەي قالادى ەكەن. سونداي دiلگiرلiكتەن الدىڭىزعا جاعداي ايداپ اكەلدi. مازاڭىزدى العانىما كەشiرiم ءوتiنەمiن ءارi ۋاقىتىڭىزدى بولگەنiڭiزگە راحمەت ايتامىن. رۇقسات ەتسەڭiز، جۇرەيiن.
— وقاسى جوق جانە وعان قىسىلاتىن دا دانەڭە جوق. — اققۇبا ءوڭiنە بولماشى قىزعىلتىم قان تەپكەندەي بايقالدى، سوندا دا سۇپ-سۋىق جىميدى. —اللا جار بولسىن، iسiڭ وڭعا باسسىن دەيمiن.
بۇل كەزدە جاپار ءسولبiرەيiپ ورنىنان تۇرعان ەدi.
— ساۋ بولىڭىز، — دەپ، قوس قولىن ۇسىندى.
Iح
ءۇش قاباتتى اق ءمارماردان سالىنعان ەڭسەلi ۇيدەن تاۋى شاعىلىپ شىقتى. سۇيەگiن سۇيرەتiپ كەپ ماشيناعا وتىرعانىن بiلەدi، ودان ارعىسى جادىندا جوق. ميى شىڭىلداپ، ەسۋاستانىپ بارادى. كۇللi سەنiمi كۇيرەپ، جiپ تاعىپ كەلگەن بولماشى ءۇمiتi شiرiگەن ايىلداي شورت ءۇزiلدi. قارا بەت بولعاندا، تورەشiگە بەرگەن ۋادەسiن ورىنداي المادى. ەندi ءجۇسiپ تاعدىردىڭ جازعانىن كورiپ، ءدام بۇيىرعان جەرiنە اتتانا بەرەدi. ءبارiنەن شەشەلەرiنە قيىن سوعاتىنى ءمالiم. انا بايقۇس اڭىراپ، ازاپتى شەگەدi ەندi، شەگەدi…
قايتكەندە دە تالدىقورعانعا جەتۋi كەرەكتiگiن بiلدi. ويتكەنi، بۇگiن — سەنبi، ەرتەڭ — جەكسەنبi. ءبۇرسiكۇنi دۇيسەنبiدە — سوت. «بiر اللانىڭ ماعان دەپ جولىقتىراتىن جاقسىلىعى بار شىعار. بۇل ءومiردەن باز كەشiپ كەتسەم دە «ءتاۋبا» دەيiنشi، بالكiم باكiردiڭ ءسوزi دۇرىس… — جiگەرi بورداي ۇگiتiلسە دە ءوزiءن-وزi ءتاۋباعا شاقىرىپ، iشتەي قايرادى. — قولىما قارا باقىر تۇسپەسە دە، قيىن قىستاۋ شاقتا تاتەمنiڭ قاسىندا بولعانىم ءجون. تىم قۇرىماعاندا ۇكiم وقىلعان جاعدايدا، جابىعۋ مەن تورىعۋدىڭ قامقاسىن باسىنا كيiپ، جات جۇرتتا جالعىز قالماسىن» دەپ قورىتتى.
ۇيگە كەلدi دە ونى-مۇنىسىن رەتتەپ، جولعا جينالدى. بيبiنiڭ داستارحانى ءازiر ەكەن، بiر-ەكi شىنى شاي iشكەن سىڭايلاندى. اسقازانى زاپىران تاتىپ، قارا سۋ دا باتا قويمادى. تەزiرەك اتتانىپ كەتكەندi قالادى. سومكەسiن قولىنا الىپ، بالالارىنىڭ بەتiنەن ءسۇيدi.
ىمىرت ءۇيiرiلە قالادان شىعىپ بارا جاتتى.
ءولi قوناعا تالدىقورعانعا جەتتi. بiر ابۇيىرى ساپار ءۇيiندە ەكەن. ءوڭ جوق، ءتۇس جوق بۇنى كورiپ ساسىپ قالسا كەرەك:
— ساعان نە بولعان، اۋىرىپ تۇرعان جوقسىڭ با؟ — دەدi قوبالجي.
— اۋىرعام جوق. — شولاق قايىردى. — شارۋا نە بوپ جاتىر؟ — بiردەن جاي-جاپسارعا كوشتi.
— جاعداي ءوزiڭ كورگەندەگiدەي، سول قالپى. ءجۇر، تورلەت. زالعا كiرiپ وتىرىپ اڭگiمەلەسەلiك.
جاپار تورگi بولمەگە ءوتتi دە، ديۆانعا سىلق ەتiپ وتىرا كەتتi. كەلiنiنiڭ امانداسقانىنا دا قۇلىقسىز باس يزەدi. وقىس، نازارى جاڭا ورىندىقتار مەن ستولعا اۋدى.
— جيھاز العانسىڭدار ما؟
— ءيا، مىناۋ قىڭقىلداپ قويماي قويعاننان كەيiن، — كەلiن جۇرگەن جاقتى يەگiمەن نۇسقاپ، بەتiن تىرجيتتى، — جاتىن بولمەگە توسەك، سوسىن مىنا ستول مەن ورىندىقتاردى العانبىز.
اعاسىنىڭ ميىنا قان قۇيىلىپ، جۇرەگi توقتاپ قالا جازدادى. ءوڭi ودان بەتەر كۇرەڭiتiپ، اشۋعا تۇنشىعا سىزداندى. ساپار بiر سويقاننىڭ باستالۋىنان قاشقاقتاپ، سوڭعى جاعىن جايمالاپ جiبەردi.
— بiز سەنi بۇگiن كەلiپ قالادى عوي دەپ، كۇتiپ-كۇتiپ، وسى ءازiردە عانا جاتقانبىز. بالالار الدەقاشان ۇيىقتاعان. — يەسiنiڭ الدىنا ءتۇسiپ جورتاقتايتىن يتشە، ەلگەزەك قاقتى.
— تاتەم قايدا؟ — سۇسى سۇپ-سۋىق بوپ سۇرلانعان قالپى دiڭك ەتتi.
— تەكەلiدە.
— ى-ىم… — جاپار ىڭىراندى، باسقاداي تiل قاتۋعا مۇرشاسى جەتپەدi. بولمەدە تىنىشتىق ورنادى. بiر كەزدە بارىپ، — مەن اقشا تابا المادىم، — دەدi ساپارعا قاراپ. — ەندi نە جاسادىق؟..
Iنiسi دە تiس جارىپ ءۋاج ايتپاي، سۇلق وتىرعان قالپى تاپجىلمادى. تاعى دا يiندi باسقان زiلماۋىر تىنىشتىق بۋىندىرا جونەلدi. دەگبiردi قاشىرعان ۋاقىتتىڭ سالماعى ساناعا قاتتى سوققى بوپ تيدi. بiر كەزدە باۋىرى وسى ءابiلەتتەن قۇتقارىپ:
— مەندە ءجۇز دوللار عانا بار، — دەدi بۇعان.
«ول قاي جىرتىعىمىزعا جاماۋ بولادى» دەپ ويلادى جاپار. بiراق ونىسىن سىرتقا شىعارا قويمادى. الدەن ۋاقىتتا:
— ەرتەڭ نۇرلانعا جولىعالىق، — دەدi اقىلداسقان پiشiندە.
— ءيا، سوسىن؟..
— تاعى دا الدىنا باس ۇرىپ، جاعدايىمىزدى ايتالىق، «بiر جۇمادا جەردەن قازساق تا اكەلەمiز» دەلiك. — ودان ارى ۋاقىتتى ايتۋعا iشكi ۇجدانى داۋالامادى ءارi اقشانى قايدان تاباتىنىنا ەسەپ بەرە المادى. ايتەۋiر اۋزىنا بiر جۇما iلiكتi. — ويتكەنi، ول بiزدi كۇتiپ وتىر، «سوتقا دەيiن ءبارiن بiتiرiڭدەر» دەگەن. بارماساق، ماسەلەنi مۇلدە ۋشىقتىرامىز، قاشىپ جۇرگەندەي كورiنەمiز. تاڭەرتەڭ ەرتە تۇرىپ، سەندەگi تيىن-تەبەنگە ونى-مۇنى الىپ، اپارالىق. كۇن — جەكسەنبi، ەشقايدا كەتە قويماس.
— ول بۇگiن كرۋپسكاياداعى ءۇيiندە. سوندا بارادى دەگەن.
— وندا تiپتi جاقسى، اندا-مىندا ساندالماي بiردەن تۋرا تارتامىز.
اس بولمەدەن كەلiننiڭ «ساپار!» دەگەن ءۇنi قۇلاققا شالىندى. كiشiسi سولاي قاراي بەتتەدi. Iزiنشە كەرi ورالىپ:
— ءجۇر، شاي دايىن ەكەن، — دەدi.
— قايراتتى شاقىرالىق، ول ماشينادا. — كۇنi بويى شاپقىلاپ، شوپىردىڭ ءنار سىزباعانىنا ءوزiن جازىقتىداي سەزiنiپ، جانى اشىدى.
— ماشينا ءۇيدiڭ قاي جاق بەتiندە؟
— اۋلادا.
— قازiر تەرەزەدەن ايقايلاي سالامىن. — ساپار بالكونعا بەتتەدi. سوڭىن الا ونىڭ «قايرات! قايرات!» دەگەن باراقى داۋىسى ەستiلدi.
*** *** ***
قانشا ۇشىنىپ كەلسە دە ەرتەسiندە اق تاڭەرتەڭنەن تۇرەگەلدi. ساناسىنان بiر ءسات تە وشپەيتۇعىن جاۋاپكەرشiلiك iشكەن اسىن جەرگە قويعىزىپ، ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت بولەدi. بۇگiن مۇلدە شىرقى قاشقانىن، سيىقسىز ءسۇدiنiن اڭدادى. ساقالىن قىرىپ جاتىپ، قولدارىنىڭ دiرiلدەگەنiن انىق بايقادى. «سونشا بەيمازدانا بەرمەيiنشi. ونە-بويىم قالتىرايتىنداي جاعداي ەمەس قوي بۇل». وسىنداي الدامشى ويمەن ساباسىنا ءتۇسۋi ءۇشiن دەگبiرiنە سابىر سۋىن سەبۋگە تىرىستى. دەگەنمەن، ميىندا نەشە ءتۇرلi ساۋالداردىڭ كەسكiلەسكەن مايدانى ءجۇرiپ جاتىر. ونىڭ بiرi بايىز تاپتىرماي مۇنىڭ شاقشاداي باسىن شاراداي ەتiپ قيانداعى قيىرعا شىعارسا، كەلەسiسi توتەننەن شىڭىراۋ شاتقالعا سۇيرەلەيدi. ال، ءۇشiنشiسi نەبiر جويقىن مۇحيت تولقىنىنا اپارىپ تۇنشىقتىرا بەرەدi، تۇنشىقتىرا بەرەدi. وسىنداي سان تاراۋ ساۋال مەن بايلامسىز ۇيعارىمنان ءۋاسۋاسى شىعىپ، جەل قۋالاعان تۇيەقارىنشا تەنتiرەپ كەلەدi. ەڭسەنi كوتەرە قوياتىنداي، تiرلiگi بiر قيسىنعا توقتاماي-اق دiڭكەلەتكەنi.
بۇل جۋىنىپ شىققانشا، ۇيدەگiلەردiڭ ءبارi ويانىپ العانعا ۇقسايدى. اس بولمەسiنەن شاۋگiمنiڭ بiر سارىندى ىزىلداعان ءۇنi ەستiلەدi. زالدا قايرات پەن ساپار جينالماعان توسەكتiڭ ءۇستiنە شىنتاقتاي سۇلاپ، بەينەفيلمگە ءۇڭiلiپتi. ەكەۋi دە ىرجالاق-ىرجالاق ەتەدi، شاماسى كورiپ جاتقاندارى كومەديا بولسا كەرەك. ۋىتتى سىلتىڭ ولارعا بiر ءسات ءلاززات سىيلاسا، مىنا كەلەڭسiز كورiنiس مۇنىڭ جۇيكەسiنە بiزشە قادالدى. بىلايشا قاراعاندا وندا تۇرعان دانەمە دە جوق ەدi، بiراق بۇگiنگi بۇلاردىڭ جاعدايىنداعى ىرقىل-جىرقىل ەش اقىلعا سىيىمسىز-تۇعىن.
— بارىڭدار، تەزدەتiپ جۋىنىڭدار، — دەدi الگiلەردiڭ بۇل سىقپىتتارىن جاقاتپاعان قالپى، — ۋاقىت تىعىز!
— قايرات، بiرiنشi سەن جۋىنىپ ال. — ساپار قوناعىنا قۇرمەت تانىتا تiل قاتتى.
ح
بازاردى ارالاپ، سالەم-ساۋقات العانشا بiر ساعاتتاي ۋاقىت شىعىندالىپتى. ايتەۋiر، نە نارسەگە توقتالسا دا تازاسىن، قىمباتىن iرiكتەدi. كونياك پەن اراق-شاراپتىڭ ءارتۇرلi جاساندىلىقتان قورعالعان بەلگiلەرi شاپتالعان شەتەلدiك نۇسقالارىن اپارعاندى قالادى. ال، جەمiس-جيدەكتi وكiرتە الدى. ۇسىنعاندا قىسىلمايتىنداي قوماقتى، ءارi كوزدiڭ جاۋىن اربار البىرت بولۋىن ويلادى. سوندىقتان ءجۇز دوللاردى تۇتاستاي وسى ماقساتقا ارناپ، شىپ-شىرعاسىن شىعارماي جۇمسادى.
ايتقاندايىن نۇرلاندى كرۋپسكاياداعى ءۇيiنەن وپ-وڭاي تاپتى. ۇلكەن ات شاپتىرىم اۋلاسىندا ماشيناسىنىڭ جۇك سالعىشىن اشىپ قويىپ، iشiنە سۇعىنا ەنiپ، الدەنارسەلەردi رەتتەپ اۋرەسi شىعۋدا. تۋ سىرتىنان قاراعاندا شوگiپ جاتقان تۇيەگە باسپالاپ كەپ ارتىنان اۋىز سالعان ابالاق سياقتى. بەيمەزگiل ۋاقىتتا بۇلاردىڭ ساۋ ەتiپ كiرگەنiن بiلمەي دە قالدى.
— اسسالاۋماعالەيكۇم! — دەگەن جاپاردىڭ داۋىسىن ەستiگەندە بارىپ، مويىنىن بۇرىپ ارتىنا قارادى. اعايىندى ەكەۋiن كورiپ، بiردەن جادىراڭقى قاباق تانىتتى. جۇمىسىن تاستاي بەرiپ، الاقانىن بiر-بiرiنە كەربەزدەنە قاقتى دا، قوس قولىن قابات ۇسىنىپ ۇمتىلىپ كەلە جاتقان جاپارعا:
— اليكۇمسالام، — دەپ، بiلەگiن ۇستاتا سالدى.
— حالدەرiڭiز قالاي، ءۇي-iشتەرiڭiز تەگiس امان-ەسەن بە؟ — دەپ، جاپار ۋىسىنان ونىڭ توپ-تولىق بiلەگi مەن بىرتىق ساۋساقتارىن بوساتا قويماي، جiك-جاپپار كۇيگە ءتۇستi. ەرiكسiز ەزۋiنە كۇلكi ءۇيiرiپ، ءوز ساۋالىن ءوزi قۇپتاعانداي نەمەسە ءدال سولاي بولۋىن قالايتىنداي باسىن شۇلعي بەردi.
— جاقسى، جامان ەمەس، ەل قاتارلى… — تورەشi سوزگە ساراڭداۋ كەپتە تiل قاتتى.
وسى كەزدە ساپاردىڭ «اسسالاۋماعالەيكۇم» دەگەن قارلىعىڭقى ءۇنi ەستiلدi. سول تۇستا بارىپ جاپار نۇرلاننىڭ قولىن جiبەردi.
— جۇمىسىڭىزعا كەدەرگi جاساعان جوقپىز با؟ — جاپار بۇگەجەكتەي سويلەپ، قۋىستانا قوپالاقتادى.
— ءجوق-ا، مىناۋ بالا-شاعا «كوككە شىعايىق» دەپ قىڭقىلداعان سوڭ، كەشە «ەرتەڭ بارامىز، دايىندالىڭدار» دەگەنمiن. سونىڭ قامى عوي. — تۋ سىرتىن نۇسقاپ، كۇنمەن شاعىلىسقان شەتەلدiك شىمقايكوك ماشيناسىنا بiر قاراپ قويدى. — قايتا، دەر كەزiندە ۇلگەرگەنسiڭدەر. ايتپەسە، ەندi كەشiككەندەرiڭدە ۇستاي الماي قالاتىن ەدiڭدەر.
وسى كەزدە باسپالداقپەن ىرعالا باسىپ، تومەن قۇلداعان ەتجەڭدi عاليانىڭ توبەسi كورiندi.
— سالەمەتسiز بە، جەڭەشە؟ — جاپار قۇراق ۇشا سولاي قاراي بەتتەدi. داستارحانىنان ءدام تاتقاننان كەيiن شىنايى پەيiلiن بiلدiرگەندەگiسi. بiر جاعى «ءوزiڭ بولعانشا يتتiڭ قوسىن ارقالا» دەگەن ماتەلدi كوكەيiنە تۇتىپ، جالپاقتاي سالۋدان كiشiرەيiپ قالماسپىن دەپ جۇپتادى.
— امانسىڭدار ما؟ — كەلiنشەك باسىن يزەدi. سوسىن اتپالداي جiگiت ۇشىرتىپ كەپ قولىن ۇسىنىپ تۇرعاننان كەيiن، ەرiكسiز قىسىلعاندىعىنان ساۋساعىنىڭ ۇشىن شوشايتتى.
— دەنi-قارلارىڭىز ساۋ ما؟ بالالار امان-ەسەن بە؟ — شۇبالتىپ بارىپ ازەر باسىلدى. مۇنىسى كولدەنەڭ كوزگە تىم سوكەتتەۋ بولسا دا، وسىلاي ەلپiلدەۋ كەرەكتiگiن ابدەن بiلگەندiگiنەن ەدi. — ءيا، سىرتقا بوي جازىپ قايتپاققا جينالىپ جاتىرسىزدار ما؟
— بۇيىرتسا. تالايدان بەرi ايتىپ، جوسپارلاپ جۇرگەن شارۋامىز…
— دۇرىس، دۇرىس. الاڭسىز دەم العانعا نە جەتسiن. — ويىن وسىلاي بiر ءتۇيiپ قويدى. — وندا نيەتiمiز قالىس ەكەن، مىناۋ بولماشى بازارلىقتىڭ ءدامiن سول جاقتا تاتىڭىزدار، — دەپ، iنiسiنە موينىن بۇردى، — ساپار، انداعىنى جەڭەشەمiزگە بەر.
— ءجوق-ا، ونىڭ نەسiنە اۋرە بولدىڭدار… — ايەل قىسىلعان سىڭاي تانىتا، ەزۋiنە كۇلكi ءۇيiردi.
— ەشقانداي اۋرەشiلiگi جوق، الماتىدان ارنايى وزدەرiڭiزگە اكەلگەن بازارلىق قوي. — شiمiرiكسە دە ءوتiرiكتi قوسىپ جiبەردi.
— مەن ۇيگە كiرگiزiپ بەرەيiن. — ساپار ەكi ءبۇيiرi سىرتقا تەپكەن ۇلكەن قارا سومكەنi شiرەنە كوتەرiپ، باسپالداقپەن جوعارى ورلەدi. وسى تۇستا بارىپ جاپار نۇرلانعا قايتا بۇرىلدى. ول قىزىنىڭ اكەلگەن توسەنiشتەرiن ماشينانىڭ جۇك سالعىشىنا مۇقياتتاپ قاتتاۋدا. باياۋ جىلجىپ، جانىنا تاياندى. نەگiزگi ءسوزiنiڭ بiسسiمiءللاسiن نەدەن باستارىن بiلمەي iشتەي قوبالجىپ تۇرعانىندا، تورەشi ءوزi مۇنى اڭگiمەگە تارتتى.
— ات-كولiكتەرiڭ امان با؟
بۇعان جاپار قۋانىپ كەتتi.
— امان. سول، سiزگە سوعىپ، سالەمدەسiپ شىعايىن دەپ بۇرىلدىم.
— دۇرىس.
— بiراق، كوڭiل-كۇي ورنىقتى ەمەس. — كوزiمەن جەر شۇقىدى. — اركiمدi جاعداي بيلەگەن زامان عوي، انا كەرەكتi دۇنيەنi تابا المادىق. — وسىنى ايتىپ بولعانشا ماڭدايىنان سۇپ-سۋىق تەر بۇرق ەتتi. — رەتi ەندi بiر جۇمادان كەيiن كەلەتiن ءتۇرi بار… ۋىسىما تۇسپەي تۇر. وسىنى ءوزiڭiزگە قۇلاعدار ەتەيiن دەپ... بiراق، ەرتەڭ نە جاسايتىنىمدى بiلمەيمiن.
«بiر اپتاعا مۇرسات الايىنشى، وسى ارالىقتا تاباتىن شىعارمىن» دەگەن ەسەك دامە كوكەيiندە بۋلىقتى.
تورەشiنiڭ ءجۇزiندەگi الگiندەگi جادىراڭقىلىقتىڭ نىشانى ءۇشتi-كۇيلi جوعالىپ، ءاپ ساتتە وزگەرiپ قۋاڭداندى. ءوڭi سالقىن تارتىپ، بiرتە-بiرتە بۇدان الىستاپ بارا جاتقانداي كورiندi. ءلام دەپ تiس تە جارمادى. بۇل تiپتەن جاپارعا اۋىر سوققى بوپ تيدi. جۇدىرىقتاي جۇرەگi اۋزىنا تىعىلىپ، كوكiرەگi اتقالاقتاي جونەلدi. قازiر، «جوعالت كوزiڭدi، جاقسىلىقتى ءتۇسiنبەيتiن مالعۇن ەكەنسiڭدەر» دەپ جەكiرەتiندەي سەزiندi. ەكiنشiدەن، ءوزiنiڭ قۋىس قۋراي دارمەنسiزدiگiنە كۇيiنiپ بارادى. اڭداۋسىز استىڭعى ەرiنiن تiستەي جىمقىرىپ العانىن دا بايىرقالامادى. ءجۇزiن تومەن سالىپ يمەنشەكتەندi، نۇرلانعا تiكتەپ قاراۋعا مۇرشا جوق.
— ولارىڭ جاراماعان.
مىناسى ءوزiنە باعىشتالعان ءسوز بولعاننان سوڭ اڭگiمەگە قۇلاق اسىپ تۇرعانىن اڭعارتۋ ءۇشiن جاپار مۇرشاسى جەتپەسە دە كۇشتەپ، تورەشiنiڭ ءوڭiنە نازار اۋداردى. بۇيرەك بەتتەرi سازارا قالىپتى، قىسىڭقى جانارى ايبات شەككەن جىلاننىڭ كوزiندەي جىلتىرايدى. مۇنىڭ ءون بويىنان توك ءجۇرiپ وتكەندەي دەنەسi تۇتاستاي دۋ ەتتi. تاعى دا ءجۇزi تومەنشiكتەدi. جاڭاعى ارسالاڭداپ حال سۇراعان كەپ جوق، جەرتەزەككە اينالدى دا بiر جولا تابانعا جانشىلدى.
— سونشالىقتى كوپ اقشا ەمەس. ونداي قىلمىستىق باپقا، ونىڭ ۇش-تورتەۋiن سۇرايدى.
جاپار ەندiگi ۇندەمەۋدi رەتسiز سانادى.
— نۇرەكە، ءبارiن بiلiپ تۇرمىن، سiزدiڭ ازاماتتىعىڭىزعا ءتانتiمiن، بiراق امال قايسى؟.. — تاۋسىلا سويلەپ، شىنىندا دا كوكەيiندەگiسiن الاقانداعىداي جايىپ سالدى. — ۋادە — قۇداي ءسوزi، ورىندايمىز. ارۋاق اتقاندا بۇگiن، ەرتەڭ بولماي تۇر. جوققا ءجۇيرiك جەتپەگەن…
— وندا بىلاي ەت.
جاپار ەلپ ەتiپ، بiردەن ەڭسەسiن جازا قويدى. ءار ءسوزiن قاپى جiبەرمەي، مۇقيات تىڭداۋعا بەيiل.
— ەرتەڭگi كۇنگە بەلگiلەنگەن سوت پروسەسiنە، پوۆەستكا جiبەرiلگەن ءجابiرلەنۋشiلەردiڭ بiرەۋi كەلمەي قالسىن. — «ۇعىپ تۇرسىڭ با» دەگەندەي بۇعان شۇقشيا قادالدى. بۇل دا ودان كوزiن ايىرماي قالشيا قاتقان. — وسى سەبەپتi پايدالانىپ، سوت پروسەسiن كەيiنگە شەگەرەمiز. مۇنى جاساۋ قولىڭنان كەلە مە؟
— كەلەدi.
— ەندەشە سولاي iستەڭدەر. — باگاجنيككە سۇعىنا ەڭكەيگەن قالپى بۇعان جيiركەنiشتi ۇسقىندا جاراتپاي، تىجىرىنا قارادى. كەسكiنiندە تۇلان-تۇتقان كiسiنiڭ كەيپi جاتىر. — بiراق، ودان كەيiنگi بەلگiلەنەتiن كۇننەن اۋىستىرمايمىز، ءتۇسiندiڭ عوي؟! — ءۇنi زiلدi شىقتى.
— ءتۇسiندiم.
— ءتۇسiنسەڭ، سول.
— راحمەت سiزگە، نۇرەكە. — بiردەن جاپاردىڭ ءوڭiنە قان جۇگiرiپ، سارايى ساڭعىراپ اشىلىپ قويا بەردi. — اللا بiلەدi-اۋ، امان بولساق، ۋادەنi ورىندايمىز. سiزدi وسىنشا ماشاقاتقا سالعانىمىزعا كەشiرiم سۇرايمىن. بiزدەن قايتپاسا، قۇدايدان قايتسىن. دەمالىس كۇنiڭiزدiڭ شىرقىن بۇزدىم، ايىپقا بۇيىرماڭىزشى. جاقسىلاپ دەمالىپ قايتىڭىزدار.
ەندi بوگەلسە، «قيماس» جانىن قاجىتاتىنىن اڭعارىپ، تەزiرەك كەتۋگە اسىقتى.
— ساۋ بولىڭىز.
— …
*** *** ***
تورەشiنiڭ ءۇيiنەن اتتانىسىمەن، سالدىرتقاننان سالدىرتىپ تەكەلiگە تارتتى. بۇلاردىڭ حابارسىز iزiم-عايىم جوعالعانىنان شەشەلەرi جانىن قويارعا جەر تاپپاي تىزاقتاپ وتىر ەكەن. ەكi ۇلى بiردەي ساۋ ەتiپ كiرiپ كەلگەندە نۇرى تايعان جانارىندا جارق ەتiپ، بەيمالiم ۇشقىننىڭ قىلاۋى بiلiندi. ۇنەمi بiر جاق شەكەسiنە قاراي قيسايىپ كەتە بەرەتiن گۇلدi شارقاتىن دۇرىستاپ قايتادان تاققان قالپى، ورنىنان اسىپ-ساسىپ تۇرەگەلە بەردi.
— امانسىزدار ما؟!
جاپاردىڭ داۋسى باعاناعىداي ەمەس، كوتەرiڭكi. بولار-بولماس ۋاقىتقا مۇرسات العانعا جانى جايدارىلانىپ، بiرەر كۇن تاعى دا ەركiن تىنىستايتىنىنا ناساتتاناتىنداي.
— امانبىز، وزدەرiڭ قالايسىڭدار؟ — سويلەگەن قالپى بۇلارعا قاراي جۇرە بەرەيiن دەپ ەدi نۇرعانىمنىڭ اياعى باستىرماي بۇكجەڭ قاقتى. — قاراڭ قالعىر-اي، قۋ تiزە قۋرايدى دا قالادى. — كەيiپ، نازالانا ءۇن قاتتى. — سونشا كەشiكتiڭدەر عوي. تىم قۇرىماعاندا تەلەفون دا جوق، قايدا جۇرگەندەرiڭدi بiلiپ وتىراتىن. — قولى بiر جەتپەي قويعان جوق-جiتiككە دە زىقىسى كەلەتiندەي. — ال، ەندi نە جاسادىڭدار؟ ەرتەڭ سوت قوي؟ — قايلاسى تاۋسىلىپ، دiڭكەلەي بۇلارعا قارادى. توتىققان ءوڭiنەن بەيامالدىقتىڭ سۇلباسى ايقىن اڭعارىلدى.
— تاتە، ەرتەڭگi سوتتى كەيiنگە قالدىرادى... — بiردەمدە جاپاردىڭ ءجۇنi جىعىلىپ، ۇنجىرعاسى سالبىراي بەردi.
— نەمەنە، تورەشiگە جولىعىپ كەلە جاتىرسىڭدار ما؟ — بۇل ءلامنiڭ ءمانiسiن ءتۇسiنە الماعان انا ودان سايىن ايران-اسىرى شىعا اڭتارىلدى.
ساپار شكافتىڭ ءۇستiندەگi وجاۋدى الدى دا، سۋ iشۋگە سىرتقا بەتتەدi. جاپار كوستيۋمiن بوساعاداعى كيiم iلگiشكە iلiپ، تورگi بولمەگە ءوتتi. بىرشىپ تەرلەگەننەن ماڭدايى جىلتىراپ اپتى. كەكiلiنiڭ تۇسىن بەت ورامالىمەن بiر سۇيكەدi دە، كورپەشەنiڭ ءۇستiندەگi جاستىقتى شىنتاقتاي جاتا كەتتi. شەشەسi ءالi بۇدان نازارىن تايدىرماي قاراپ تۇر ەكەن.
— جولىقتىق. بiراق، ۋادەلەسكەن ناستەمiزدi اكەپ بەرە المادىق.
— ويباي، وندا انىق سورلاعان ەكەنبiز عوي.
اۋەلگiدە نۇرعانىمنىڭ اۋزىنا باسقاداي ءسوز ورالماي شورشىپ ءتۇستi. سوسىن جۇرەگi قان جىلاعان قالپى سۇلق وتىرىپ قالدى. تاباندا كوز الدىندا شوگiپ كەتكەندەي كورiندi.
— ونىمەن ەندi باسقاشا ءسوز بايلاستىق.
وسى كەزدە اناسى بايقۇس قايتا باسىن كوتەرە قويدى.
— «سول ۋادە — ۋادە. قولدان كەلسە، الدەقاشان-اق ازاماتتىعىڭىزدىڭ الدىندا قۇلدىق ۇرىپ اكەلەر ەك. امال جوق، مۇرشامىز جەتپەي جاتىر. سابىرعا كەلەلiك، ءبارiنە بيلiگiن جۇرگiزiپ تۇرعان جاعداي» دەدiك.
— كەلiستi مە؟
— كەلiستi. بiراق، الدىن-الا بەلگiلەنگەن سوتتى بولدىرماۋدىڭ جولى بiرەۋ-اق، ءجابiرلەنۋشiلەردiڭ تۇگەل جينالماۋى. ويتپەسە، «ەلدiڭ ءبارiنە قاعاز جiبەرiلدi، iستi تۇپكiلiكتi قاراۋ باستالادى» دەپ جوعارى جاققا بايانداپ قويعان. ولار دا ءاربiر باپ بويىنشا جاۋاپقا تارتىلعانداردىڭ شارۋاسىنىڭ نە بىلاي، نە ولاي شەشiلگەنiن قاداعالاپ، iستi قۋزاپ وتىرادى. سولاردىڭ الدىنا ەرتەڭگi كۇنi كولدەنەڭ تارتاتىن دايەكتi سىلتاۋ بولارلىق سەبەپ، جاپا شەككەن ءجابiرلەنۋشi ادامداردىڭ تولىق قۇرامدا باسىنىڭ بiرiكپەۋi.
— ە-ە، جارىقتارىم-اي، ءا-ا… كەتەۋi كەتكەن تiرلiكتiڭ قيۋىن كەلتiرە الماي ءجۇر ەكەنسiڭدەر عوي. — تەرەڭiنەن بiر كۇرسiندi. — ەندi قايتەمiز، ماڭدايىنا جازعانىنان كورەدi دە سورى قايناعان نەمە سورى قايناپ. بiراق، و جەردەن ول دۇرىس ادام بوپ شىعا ما، شىقپاي ما؟.. — لاجى تاۋسىلعان نۇرعانىم، iشكi ۋايىمىن دا اقتارىپ تاستادى.
جاپار ۇندەمەدi. بارلىعىن وسىنشا ازاپقا سالىپ قويعان ءجۇسiپپەن iشتەي جاۋىقتى. «ميى سۋعا اينالىپ كەتپەسە، الدى-ارتىن ويلايتىن جاسقا جەتتi عوي. نەمەنەسiنە سەنiپ، قونىشىنان باستى ەكەن؟ كiمi بار تiرەپ تۇرعان؟ زاماننىڭ الپەتiن كورiپ، بiلiپ وتىر. ءاسiرەسە، بۇگiنگi كۇننiڭ رايى جامان. قانىن iشiنە تارتىپ، قاھارىنا ۇشىراعاننىڭ ەشقايسىسىن ايايتىن ءتۇرi جوق. قايتا تۇقىرعان باستى ودان سايىن تۇقىرتىپ، ەزۋiن تiلiپ باس تەرىسىن تەرiس اينالدىرماق.
كوپشiلiك جۇرت جوق-جiتiكتەن سانسىراپ، قوڭىزىن تەرiپ تە كەتتi. سولاردىڭ iشiندە شەشەلەرiنiڭ دە جۇلىنى قۇرتتاپ، ءجۇن-جۇنi شىعىپ وتىرعانى اناۋ. وقىعان-توقىعان، قىزمەت iستەيدi، جۇمىس جاسايدى دەگەن وزدەرi دە سiڭiرلەرiنە iلiنiپ، سiلiكپەلەرi عانا قالدى. حالدەرi دوس كۇلiپ، دۇشپان تابالايتىن جاعدايدا.
وسىناۋ سىن شاقتا البىرتتىقتى سابىرعا سالىپ، اشۋدى اقىلعا جەڭدiرiپ، جۇرت الدىندا توبە كورسەتۋدiڭ ورنىنا، الدەكiمدەردiڭ باسبۇزار تەنتەكتەرi قۇساپ يتپەن يت بولىپ ىراقايلاسىپ كەتكەنi جىنىن قوزدىردى. تiپتi، قازiرگi تاڭدا تەنتەكتi «تەنتەك» دەسەڭ ونى ابىروي، مارتەبە كورiپ، تەلپەگiن اسپانعا اتىپ ناساتتانبايدى. ۋاقىت پەن زاماننىڭ ىعىنا قاراي، ءوپ-وتiرiك جىلميادى. وسىنىڭ ءبارiن بiلمەيتiن، ءتۇيسiنبەيتiن سونشالىق ساناسىز دا ەمەس ەدi عوي؟ قاي شايتان ازعىرىپ، قاي جىننىڭ بۋىندىرعانىن كiم بiلسiن، ايتەۋiر، شوقتى ۇرلەپ، قوزداتىپ ويناپتى. ابايسىز قولىن كۇيدiرسە، ءوزiنiڭ جانىنان دا بۇرىن انانىڭ جۇرەگi اۋىراتىنىن بiلمەپتi، ساپپاس. بالاسى قىسپاققا تۇسسە، ودان بۇرىن شەشە توزاققا جاناتىنىن قاپەرلەمەپتi.
ەندi، مiنە، ۋ iشتiرگەندەي ءۇي-iشiنiڭ توپالاڭىن شىعارىپ، بiرiنە-بiرiن سوعىستىرىپ قويىپ قاراپ جاتىر. سوڭىنان جۇگiرە-جۇگiرە ەشتەمە ونبەي، ءبارiنiڭ توباناياقتىقتان تويتيىپ وتىرعانىن بiلە مە ەكەن، جازعان؟ تىم قۇرىماعاندا تيتiمدەي بالالارىن ويلامادى ما؟ سىرتتاعى تiرلiكتەن بەيحابارلىقتان سوڭ قازiر، قۇر جاتپاي «سوڭىمنان iزدەمەدi، جۇگiرمەدi» دەپ بۇلاردى جازعىرىپ، iشتەي كۇستانالاۋدا شىعار. قارا تەرگە شومىپ سانسىراپ، نەبiر تiرمiزiكتi كورiپ قالجىراپ جۇرگەنiن سەزiنسە عوي، شiركiن…»
— الگi قۋ شۇباربەت قۇرتتى مۇنى، سوعان ەرiپ… — نۇرعانىم تاعى دا بەتالبات بiر نارسەنi باستاپ بارىپ بوگەلدi. ءۇي iشiندەگiلەر ونى قۇپتامايتىن دا، تىڭدامايتىن دا سياقتى — ءسوزiنە كوڭiل اۋدارعان جان جوق. اركiم بiر جەتكiزبەس ويدىڭ سوڭىنا iلەسكەن. سول ارەدiكتە بولماشى تىنىشتىق ورنادى. وسى ءۇنسiزدiكتi قابىرعاسى قايىسقان انانىڭ تارعىلدانعان داۋسى قايىرا بۇزدى. — مەكتەپتە جۇرگەندە-اق «ءاي، وسىدان iرگەڭدi اۋلاق ۇستاشى» دەپ قۇدايدىڭ زارىن قاقتىم. كونبەدi. «وي، اپا، ول بiر جەتiم بالا، ءوزi كەلiپ تۇرسا، قالاي ۇيگە كەلمە دەپ ايتام؟ جۇرە بەرسiن، جاقىن دوس بولىپ كەتتiك» دەپ، شاڭ جۋىتپادى عوي. ەندi، مiنە، سول شۇباربەتiڭ بiزدiڭ جىندىنى ءاڭiرەڭدەتiپ ايداپ سالىپ، ارانداتىپ، ءوزi بوستاندىقتا ءجۇر. اۋەلى ونى دا قاماعان، قولحات بەرىپ بوسانىپتى عوي. ءومiر قالاي، ءا-ا، قازiر كورسە سالەمدەسپەيدi دە. تالاي قولىمنان ادال اسىمدى iشiپ ەدi.
جاپار كومەيلەتكەن اشۋ-ىزانىڭ بەتiمەن دولىرا سويلەگەن اناسىنا اندا-ساندا كوز تاستاپ قويىپ، ءسوزiن جاي عانا تىڭداۋمەن بولدى. مۇنى ءمۇجiگەن وي، شەشە بايقۇستى الدەقايدا تەرەڭ ىڭعۋىرلايتىنىن بiلەدi. قۋ جانى كوكiرەگiندە قۋىرداق بوپ شىجعىرىلعاننان كەيiن شىداماي، ارعى جاعىندا كەپتەلگەن مۇڭ-زارىن اشىنا اقتاراتىنىن ۇعىندى.
— وسىنى، ايتەۋiر، كiم-كورiنگەن يەكتەگiش. باياعىدا اۋىلدىڭ كۇللi بالاسى ۇيگە توپىرلاپ، باقشا جاقتا بiر-بiرiن تومپەشتەپ جاتاتىن. ورتاسىندا iشەك-سiلەسi قاتىپ، ءجۇسiپ جۇرەتiن. ەندi، وقۋدى بiتiرگەننەن كەيiن تەكەلiگە كەلiپ ەدi، الگiلەرi مۇنىڭ سوڭىنان وسى جاققا وشارىلىپتى. اقىر سوڭىندا ءبارi بالامدى اپارىپ تۇرمەگە تىقتى دا تىندى.
مول پiشiلگەن قاراكوك كويلەگiنiڭ ءوڭiرi اشىلىپ، تاعى دا شارقاتى بiر جاق شۇيدەسiنە قاراي قيسايىپ كەتiپتi. اعى قالىڭداعان شاشى تۇتە-تۇتە بوپ ءۇرپيiپ اپتى. ادەتتەگiدەن دە تەرەڭدەگەن ماڭدايىنىڭ ءاجiمi جيiلەگەندەي. قوس جانارىنىڭ دا ءتوڭiرەگi ۋاقىت سالعان iزدەن شيمايلانىپ، بiر كەزدەگi قوي كوزi ءۇش بۇرىشتانىپ قالىپتى. كiشكەنە مۇرنىنىڭ ەتەك جاعىنداعى ەزۋiنە قۇلاعان سىزىقتار، ەتi قاتقان جىلقىنىڭ جاۋىندىعىنداي ايقىن بەدەرلەنگەن. دومالاق ءوڭi ءورت ءسوندiرiپ ءتۇتiككەندەي، قارا قوشقىلدانا كولبار تارتىپتى. كوكiرەگiندەگi قاسiرەت ابدەن ۋايىم جەگەندiكتەن ءوڭiنە تەپكەن.
وسىنى بايقاعاندىقتان، جاپاردىڭ جۇرەگi سىزدادى. ءومiردە ەشبiر قىزىق كورسەتە الماي كەلە جاتقان ءوزiن جازعىردى. وسىنشاما دارمەنسiزدiگiنە قورىندى. جاۋلىعىن قارقاراداي ەتiپ تارتىپ، ەكi قولىن جىلى سۋعا مالىپ قانا وتىراتىن جاسىندا، ەلiم-تەلiمi شىعىپ، جەتiمدiك كورiپ ءجۇر.
— قوي، تاڭعى ءناسiپ ءتاڭiردەن، بۇعان دا ءتاۋبا، قامىققانمەن نە شارا. شولدەپ كەلگەن شىعارسىڭدار، شاي iشiڭدەر، — دەدi اناسى بiر ءسات سەرپiلiپ.
كەلiن ءبارiن قامداپ قويعان ەكەن، اپاسىنىڭ اڭگiمەسiن بۇزۋدان تارتىنىپ ۇندەمەسە كەرەك، مۇنى ەستiگەننەن كەيiن بiردەن:
— شاي دايىن، اپا، — دەپ داۋىستادى.
*** *** ***
سوتقا ارىز بەرگەندەردiڭ iشiندە ۆاسيليي دەگەن تابىنشى بار ەدi. پوشىمىنىڭ ءوزiنەن سۇرقيالىق بايقالاتىن. قاۋعاداي باسى ۇيىسقان ءجۇن. اراسىنا قىلاڭ جۇگiرگەن شاشى مەن ساقالى بiلتە-بiلتە كۇيi ۇيىسا تۇتاسقان. ول از دەگەندەي مۇرتى بارىپ ۇيلىعىپ، اۋزىنىڭ بار-جوعىن بiلدiرمەيدi. ۇيرەنبەگەن كوزگە جابايى. امبە زور تۇلعالى، ءاپايتوس كەۋدەسiن قۇج-قۇج تۇك باسقان. ونىسى جاعاسى اشىق جەيدەسiنەن «مەن مۇندالاپ» بiردەن وراساندىعىمەن نازارعا شالىنادى. تەكەلiنiڭ تاۋىندا جۇرگەن كادiمگi قار ادامى ءزالiتتەس. سوعان قاراماي كوزدەرi جىلت-جىلت ەتiپ، اشەيiن تۇرماي قۋلىق ويلاپ تۇراتىن سىڭايلى. سول بالەشiلدiگiنەن «ۇرى ۇستالدى» دەگەندi ەستiپ، الدەقاشان جوعالعان مالىن ءجۇسiپتەرگە جاپقان. “ءوزiنiڭ سىقپىتى دا كەلiسپەگەن ادام ەكەن، باسقا جولمەن قۇرتىپ جiبەرiپ، ءوتiرiك بايبالام سالۋى دا ىقتيمال” دەگەن نۇرعانىم كۇيiندi كوڭiلمەن ءارتۇرلi جاساعان جورامالدارىنىڭ بiرiندە. بۇل جاپاردىڭ دا كوكەيiندە دىق بولىپ قالىپ قويىپ ەدi.
قيسىنعا سالسا، شىنىندا دا مىناۋ ۇرىنىڭ ۇستالۋى — سونى قايتادان ءوندiرiپ الۋدىڭ توتە جولى. وسى ۇتىمدى تۇستى قاپىسىن تاۋىپ ءمۇلتiكسiز پايدالانۋدى ماقسات تۇتتى ما، دۇرمەككە قوسىلىپ ارىزدى بۇل دا جازىپ جiبەرiپتi. ونىسى زايا كەتپەي ويلاعانى ورىندالىپ، جوعالدى دەگەن ەكi جىلقىسىن بۇلار ءجۇسiپ مويىنداپ وتىرعاننان كەيiن داۋلاسۋعا مۇرشالارى جەتپەي ورنىنا قويىپ بەردi. ءارi، ونىڭ تورەشiنiڭ جەكە مەنشiك مالىن باعاتىنىن كەيiن بiلدi. بالكiم…
ارتتارى ولقى نەمەلەر ونىمەن تىنباي، «جاپا شەكتiك» دەگەندەردiڭ ءبارiن سىرتقا اپارىپ قوناق جاساپ كۇتiپ، مەلدەكتەتكەن. ءبۇيiرلەرi شىققاندا بارىپ الگiلەر تۇس-تۇستان جاپا-تارماعاي: «ءاي-اي-اي، جاس بالا قالاي ۇرىنىپ ءجۇر؟ ونىڭ ءۇستiنە ەكi بiردەي كiشكەنەسi بار ەكەن، وبال-داعى. مىنانداي اعالارى مەن اپكەلەرiنە قاراپ، وندايعا بارادى دەگەنگە نانبايمىز، بiرەۋدiڭ ايتاعى مەن ازعىرۋىنا iلەسكەن عوي. كەشiرiم جاسايمىز، ارىزىمىزدى قايتارىپ الامىز» دەگەن ءبارi بiراۋىزدان قوعاشا جاپىرىلىپ.
ءسويتiپ، تۇككە العىسىز كوشەدە قاڭعىپ جۇرگەن جامان موجانتوپايلاردى iشكiزiپ-جەگiزiپ، قارىندارىن شەڭبiرەك اتتىرا ابدەن بiر تويىندىرعان. ارينە، وسىنىڭ ءبارi الدەرiنە تيەتiن قىپ-قىزىل شىعىن، زالال. ايتكەنمەن، امال قايسى، باسقا تۇسكەننەن سوڭ باسپاقشىل. اۋىزدارىن مايلاماسا، ەجەلدەن ۇرتتارىنا قان تولتىرعان بالەلەر تiسiن-تiسiنە قويىپ، ودان سايىن قارىسارى ايقىن. ءارi بۇل نۇرلاننىڭ ءوزi نۇسقاپ وتىرعان اقىل-كەڭەسi. ايتقان نارسەسiن بۇلجىتپاي ورىنداۋ بۇگiنگi كۇندە بۇلاردىڭ مiندەتi ءزالiتتەس.
قاراپ وتىرسا، شاعىمدانۋشىلاردىڭ ءبارi جاتجۇرتتىقتار. تەكەلi حالقىنىڭ توقسان بەس پايىزى وسىنداي كەلiمسەكتەردەن قۇرالعان. ولار «ينتەرناسيوناليزم» دەگەن انتۇرعان ءسوزدi الدىعا سالىپ، ءارi ءتۇپ قازىعىنىڭ قايدا جاتقاندىعىن جىرىنا دا المايدى. قاپىسىن تاپسا ءبارiنiڭ جەرگiلiكتi جۇرتتى تۇڭعيىققا باتىرىپ، مۇردەم كەتiرگiسi كەلiپ تۇرادى. وندايدا تانىسىن-تانىماسىن ءشۇلدiرلەسiپ، كوڭ تەپكiلەسكەن شوجەلەردەي بiر جەردەن تابىلىپ، اۋىز جالاسا قالادى. وسىنداي ادام ءتۇسiنبەس ەش جەردە جازىلماعان، بiراق اينا قاتەسiز ورىندالاتىن ءوزارا ءتارتiپتەرi مەن قاعيدالارى بار. ونىڭ ورتاسىنا بۇل جالعاندا سىزات تۇسە قويماس… ءتۇسiرمەيدi… ءتۇسiرتكiزبەيدi…
شاي iشiلگەننەن كەيiن اعايىندى ەكەۋi اسىعىس جينالدى. ونداعى ويلارى، شارۋا ايتۋعا ەر ادام ۆاسيلييدi قولاي تاپتى. ايتپەسە، ءناتiندە نەبiر سۇمدىقتى ەرەن كورمەيتiن بەزبۇيرەكتەر، تابان استى قىلىمسىپ «جوق، تورەشiنiڭ جiبەرگەن قاعازىنا «مiندەتتi تۇردە بارامىن» دەپ قول قويىپ العانمىن، بارماسام — باسىما بالە بولادىعا» سايىپ، مۇندايدا تiپتi قۇتىرىپ، ىڭعاي بەرمەۋi مۇمكiن. سوندىقتان، نە دە بولسا باقتاشىنى اينالدىرعاندارى ءجون سىقىلدى كورiندi. ونىڭ ءۇستiنە جوعارى جاقپەن بايلاسقان ءباتۋا سولاي. جولاي دۇكەنگە سوعىپ، بiر-ەكi شولمەك تە الا سالدى.
—ەندi ونى تابا قويساق كورiم، — دەدi ساپار ماشيناعا مiنiپ جاتىپ، الگiنiڭ قاڭعىباستىعىن بiلگەندiكتەن قىنجىلىڭقىراپ.
حI
ەرتەڭiندە سەگiزدە تايلى-تاياعى قالماي قالالىق سوت كەڭسەسiنiڭ الدىنا جينالدى. توعىتۋعا اكەلگەن قوي سياقتى ءارi-بەرi ساپىرىلىسقان، ءۇيiرiلگەن ەلدiڭ قاراسى كوپ. اركiمنiڭ جانىن مازالاعان بiر تۇيتكiل بار، ايتەۋiر. سونىڭ سوڭىنان كۇيگەلەك قاعىپ جۇرگەندەرi بەيماز كەيiپتەرiنەن بiلiنiپ-اق تۇر. ال بۇلاردىڭ دا ءوز قوبالجۋلارى جەتەرلiك. «الدە قانداي بولادى» دەگەن ساۋال بەرەكەنi ۇشىرىپ بارادى. جاپار جان-جاعىنا قاراپ قويادى. بiرتiندەپ، iنiسiنiڭ ماسەلەسiنە قاتىستى كiسiلەر دە توبە كورسەتە باستادى. جاپا شەكتiك ەكەن دەپ ولار سوستيىسىپ اۋلاقتانباي، جىلى امانداستى. ۇزبەي جۇرگiزiلiپ بiتiمگە شاقىرعان اڭگiمە، جايىلعان داستارحان بارلىعىنىڭ يiن جiبiتكەندەي.
بۇل جاقسى نىشانعا جاپار جاعىنىڭ قاباقتارى جادىراڭقى تارتقانداي. تەك، نۇرعانىم «شۇباربەت» دەپ جاقتىرمايتىن دۋلات قانا انانداي جەردە وسقىرىنىپ، جۋىمايدى. قاسىندا ەكiء-ۇش بويجەتكەن بار ءوزارا ءۇيiرiلiپ، ۇيەزدەگەن جىلقىداي شەڭبەر جاساپ، مىنا مالاعامدى ەلەمەگەنسيدi. ال، قاماۋداعى قالعان ەكi جiگiتتiڭ تۋىستارىنان ءازiرگە ەشكiم بايقالمادى.
كەشەگi ۆاسيلييمەن ارالارىنداعى بايلاسقان ۋادە بولعانىمەن ءبارi مويىندارىن سوزىپ، ءتوڭiرەكتi ەلەۋسiزدەۋ بارلاي شولادى. «سوزدەن تايىپ، جەتiپ كەلە مە» دەپ تە ۇرەيلەنەدi. وندا — قۇرىعانى.
بiر جاعى ءجۇسiپتi كورiپ قالاتىندارىنا دا قۋانىشتى. انە-مiنە ايىپتىلاردى ارنايى جاساق، بiتەۋ ماشينامەن وسىندا اكەلۋلەرi كەرەك.
ۋاقىت توعىزدى القىمدادى. ەندi ۆاسيلييدiڭ «شىنداپ شارۋاعا اينالعانىنا» كوزدەرi جەتكەننەن كەيiن، جازىقتىلاردىڭ كەلۋiن اسىعا كۇتتi. ءتوزiمدi سارقىپ بارىپ، سوت باستالۋدان بولار-بولماس بۇرىن توبەسiندە سيرەناسى بار بiتەۋ سۇر ماشينا ەسiكتiڭ الدىنا ىڭىرانا توقتادى. اۆتومات اسىنعان ميليسيا كابينادان ءتۇسiپ، بۋتكانىڭ ءبۇيiرiندەگi ەسiگiن اشتى. ونىڭ iشiنەن باقايشاعىنا دەيiن قارۋلانعان سەرجانتتىڭ جانە ءۇش جاساقتىڭ سۇپ-سۋىق كەسكiنi كوزگە شالىندى. تاقتاي ورىندىقتاردا شiرەپ-شiرەپ وتىر. سوعان قاراعاندا دۇڭگiرشەكتiڭ بەر جاعىنا قۇقىق قورعاۋشىلارعا جالپاقتىعى ەسiكتiڭ ەنiندەي جەر قالدىرىپ، ارعى جاعىن تۇتاستاي جاۋىپ تاستاعانعا ۇقسايدى.
باستاپقىدا «بiردەن ءتۇسiرەدi عوي» دەپ ويلاعان، جاڭىلىسىپتى، ونداي ارەكەت بايقالمادى. تەگi، كابيناداعى جاساقتىڭ باسشىسى بوسا كەرەك، ەكپiندەي iشكە ەنiپ كەتتi. سوسىن جاپار ءجۇسiپتi كورiپ قالام با دەگەندەي امالسىز تاس ءتۇيiن دۇڭگiرشەككە كوزiن ساتا سۇعىندى. جوعارعى جاعىندا بولىمسىز عانا قول سياتىنداي تەسiك بار ەكەن، ودان باسقا ەشتەمە جوق. دiڭكەسi قۇري جايلاپ جىلجىپ، بiتەۋ كولiكتiڭ تۋ سىرتىن اينالدى. ادەتتە ماشينانىڭ ارتىندا بولاتىن ەسiكتiڭ ورنى دا بiلiنبەيدi. سوسىن شاراسى تاۋسىلا جان-جاعىنا قارادى. وسى كەزدە بايقادى، جۇرت جارمەڭكەگە جينالعانداي قاۋمالاي الىپتى. ءداپ بiر لاۆكەدەن تەگiن دۇنيە تاراتاتىنداي يتiنە يiنتiرەسەدi.
نەگە ەكەنi بەلگiسiز، تاتەسi ەسiنە ورالدى دا، جالما-جان شەشەسiن iزدەدi. بايقۇس اناسى باسىن بiر جاعىنا قيسايتىپ اپ، قوناق وتىرعان ءۇيدiڭ بوساعاسىنان سىعالاپ، ءتاتتi دامەتەتiن بالاداي بار اڭسارى ميليسيالار جايعاسقان ەسiككە اۋعان. كۇننەن قورىنعاننان با، الدە كوكiرەگiن قاسiرەتتiڭ قۇتپانى تىرناپ جاتقاننان با كوزi سىعىرايا جۇمىلىپتى. ەش قايلاسى جوق، شاراسى تاۋسىلىپ دiڭكەلەگەنi سىرتقى ۇسقىنىنان-اق كورiنiپ تۇر. تەك قولىنان كەلەتiنi، ءتاڭiرiسiنەن بiر جاردەم تiلەيتiندەي.
وسى كەزدە iشكە ەنگەن ميليسيا جۇلقىنا شىقتى. شىعا سالىسىمەن:
— جولدان بىلاي تۇرىڭىزدار! — دەپ، جۇرتقا پارمەن بەرە قولىن سەرمەدi. — بوساتىڭىزدار الاڭقايدى! ارى تامان بارىڭىزدار! — ءتۇسi سۇپ-سۋىق، جاعىنا پىشاق جانىعانداي ەكەن. جاپاردىڭ قاراپ تۇرىپ جۇرەگi شiمiرiكتi. زاڭ كiسiسiنە قارسى كەلگەن ەشكiم بولمادى، ءۇن-تۇنسiز ىعىسا بەردi.
ايىپكەرلەردi سوت زالىنا كiرگiزۋ ءتارتiبi وزدەرiنە ابدەن پىسىقتالسا كەرەك، ماشيناداعى ءۇش قاراۋىلدىڭ ەكەۋi ەشتەمە ايتقىزباي جەرگە سەكiرiپ ءتۇستi. بiرەۋi دانەڭەگە قارايلاماي iشكە ءوتتi دە، بiرەۋi وسى الاڭقايدا الگi بۇيرىقشىنىڭ قاسىندا قالدى.
بۇل كەزدە جۇرت، وكiمەت ادامىنىڭ پارمەنiمەن سىرتقا قاراي الدەقايدا ىسىرىلعان-تۇعىن. وسىنى كورگەننەن كەيiن بارىپ، الگi جاعىنا پىشاق جانىعانداي قارا سۇر وفيسەر:
— جiبەر! — دەپ، قاتۋلانا ايقايلادى.
دۇڭگiرشەكتiڭ تۇپكi ەسiگi تارسىلداي اشىلىپ، «ايىپتالۋشى بالەنبايەۆ» دەگەن iشتەگi ميليسيانىڭ ءۇنi ءزارلi ەستiلدi. وعان «مەن» دەگەن جاۋاپ قايىرىلدى. «شىق» دەگەن بۇيرىق بەرiلدi. Iزiنشە «توقتا» دەگەن داۋىس قايتا ساڭق ەتتi. قايتادان تەمiر ەسiك تارسىلدادى. سودان كەيiن بارىپ «ءجۇر» دەدi شولاق قانا.
سول-اق ەكەن سوپاڭ ەتiپ بiرەۋدiڭ توبەسi كورiندi. قولى ارتىنا قايىرىلىپ، بiلەگiنە كiسەن سالىنىپتى. تامىلجىعان كۇننiڭ ساۋلەسiنە كوزi قارىقتى ما، جەرگە سەكiرە بەرiپ بولماشى بوگەلiڭكiرەدi. ارتىنداعى جەندەت نۇقىپ جiبەردi. تابانى جەر يiسكەسiمەن ونى انا ەكەۋi دەدەكتەتiپ، iركiلتپەي سۇيرەي جونەلدi.
تۋرا وسى ءتارتiپپەن ءجۇسiپتi ەڭ سوڭىنان الىپ شىقتى. كورمەگەنiنە بiر جىلعا تاقاۋ ۋاقىت بولىپ قالعان باۋىرىنا جاپار ۇمسىنىپ بارىپ، iركiلدi. ويتكەنi قاس پەن كوزدiڭ اراسىندا جاساق ونى نازاردان تاسا عىپ ۇلگەرگەن دە ەدi. بiر اڭداعانى — قارا تورى ءوڭi اققۇبالانىپ، ءوزi سيداڭ نەمە ودان سايىن تارامىستانا تۇسكەندەي بايقالدى.
الدەبiر كينونىڭ ءۇزiندiسiنە ۇقساس كورiنiستەن كەيiن، بارلىعى جاپا-تارماعاي iشكە ۇمتىلدى. سولاردىڭ ورتاسىن الا بۇلار دا لەكiگەن توپپەن بiرگە جىلجىدى. سوت زالى دەمدە ادامعا تولىپ-اق قالعان ەكەن. بوس تۇرعان ورتاڭعى قاتارلاردىڭ بiرiنە جايعاستى. وڭ جاق قاپتالداعى تەمiر توردىڭ iشiنە ايىپكەرلەردi وتىرعىزىپ تا ۇلگەرiپتi. قاي ۋاقىتتا شاقىرىپ العانىن كiم بiلسiن، الگi دۋلات تا سولاردىڭ قاتارىنا قوسىلىپتى.
ەڭ قاجەت ادامداردىڭ ءبارi تولىق جينالماعاندىقتان، سوت بiر جۇماعا كەيiنگە شەگەرiلدi. جاپارعا بۇل دا بiر بiتكەن iس ءتارiزدi سەزiلدi.
وسىنداي ۇيعارىمدى ءوز قۇلاعىمەن ەستiپ، ءوز كوزiمەن كورگەننەن كەيiن تيiستi جۇمىسىنا سۋىت اتتانىپ كەتە باردى.
حII
وسى iنiسiنiڭ سوڭىنان مۇنىڭ تاعى دا بiر شابىلعانى بار. ول بۇدان ءتورت جىل بۇرىن بولعان ۋاقيعا.
ءجۇسiپ ارمياعا شاقىرىلىپ، ۋكراينا جەرiنە بارىپ تۇسكەن. جارتى جىل وتكەننەن كەيiن، سول كەزدەگi الاقۇيىن زاماننىڭ ىقپالىمەن قازاقستانعا اۋىستىرىلدى. ارقالىقتىڭ ماڭىنداعى دەرجاۆينسك قالاسىنداعى اسكەري بازاعا جiبەرiلiپتi. بۇنى ەستiگەندە ءۇي-iشi تۇگەل قۋاندى.
سول جاڭا وكرۋگتە ءۇش-تورت اي قىزمەت اتقارىپ قالعانىندا، كەزدەيسوق اپاتقا ۇشىرايدى. قاراۋىلدا تۇرعانىندا قاتتى داۋىلدىڭ ەكپiنiنەن ماڭايىنداعى الدەبiر عيماراتتىڭ اينەگi ءۇستiنە قۇلاپ، وڭدىرماي جاراقاتتاعان. شىنىنىڭ ۇساق ۇنتاقتارى ەڭ جاندى جەر — كوزiنە كiرiپ، جاناردى بۇركەمەلەگەن ءمولدiر قاۋاشاقتى زاقىمداعان. سوعان ارقالىقتا شۇعىل وپەراسيا جاسالىپتى. ارادا بiر جۇماداي وتكەندە قاسىنداعى جاتقان ناۋقاس ادامدارعا ءوتiنiش ايتىپ، حات جازدىرادى.
وسىنىڭ ءبارiن سول حاتتى قولىنا العاندا بiر-اق بiلگەن جاپار دەگبiرi قاشىپ، بايىز تاپپادى.
ول كەزدە ۋنيۆەرسيتەتتi اياقتاپ قالعان بولاتىن. مەملەكەتتiك ەمتيحاننىڭ الدىنداعى ءوندiرiستiك ءتاجiريبەدە جۇرگەن، بiر جاعى تۇپكiلiكتi iستەيتiن جۇمىسىنا دا ورنالاسىپ قويعان-تۇعىن.
شاۋىپ وتىرىپ، رەداكتوردىڭ ورىنباسارىنا كiردi. ءمان-جايدى ءتۇسiندiرiپ ايتىپ ەدi، وبالى نە كەرەك، كوپتi كورگەن كiسi سوزگە كەلمەدi. ءۇش كۇنگە ارقالىققا بارىپ-قايتۋعا مۇرسات بەردi. ءساتiنە قاراي ايدىڭ شاكiرتاقى تيەتiن مەزگiءلى-تiن، قولىنا ازىن-اۋلاق تيىنىن جيناپ، ەرتەڭiندە ۇشتى دا كەتتi.
وبلىستىق ءدارۋحانانى وڭاي تاپتى. سوسىن تiركەۋ ورنىنا بارىپ، قاي ءبولiم، قاي پالاتادا جاتقانىن دا بiلدi. سالدىرتىپ سوندا جەتتi. كەزەكشi بيكەنiڭ رۇقساتىن الىپ، اق جامىلعىنى يىعىنا iلدi دە پالاتاعا كiرiپ باردى. باستى شوقپارداي ەتiپ تاڭىپ تاستاپتى، توسەكتە سۇلق جاتىر ەكەن.
جاپار باس سالىپ، باۋىرىنا قىستى. «حالiڭ قالاي، نە بوپ قالدى؟» دەگەن تاقىلەتتەس ساۋالداردى رەتتi-رەتسiز ابدىراعان كەپتە توپەلەتە بەردi. جانارى بايىز تاپپاي باسىنان اياعىنا، اياعىنان باسىنا دەيiن الدەنەشە مارتە ءسۇزiپ شىقتى.
اعاسىن شاۋىپ جەتەدi دەپ ويلاماعان iنiسi توسىن كورiنiسكە ابدىراپ، ءيا ءوڭi، ءيا ءتۇسi ەكەنiن ايىرا الماي دال. ونىڭ ءۇستiنە بiر كوزi تۇتاستاي تاڭىلعان، بiر جاق اشىق كوزi بۋالدىرلاندىرىپ كورەتiن بولسا كەرەك. مىنا مالاعامدى قاپەلiمدە ۇعىنا الماعاندىقتان، بiردەن تiلگە كەلە قويمادى. ول سويلەمەگەنگە، جاپاردىڭ ودان سايىن جانى بەبەۋلەي، تىزاقتاپ بارادى.
ءجۇسiپ تۇرماققا نيەت بiلدiردi. دەرەۋ ونى جاۋرىنىنان دەمەپ جiبەردi. كەۋدەسiن اۋىرلاۋ كوتەرiپ، اياعىن تومەن سالدى دا توسەگiنە وڭشالىپ وتىردى. سودان كەيiن بارىپ اعاسىنىڭ ءوڭiنە نازارىن توقتاتتى. قانتالاپ كەتكەن جانارىنا ەپتەگەن كۇلكiنiڭ ۇشقىنى جۇگiرگەنى بايقالدى.
— اياق-قولىڭ امان با؟ سىنعاننان، مەرتiككەننەن ساۋسىڭ با؟ Iش قۇرىلىسىڭ؟.. — ار جاعىن ۇرەي بيلەگەن جاپار قادالعان قالپى بايەكسiزدەنە شىجكوبەك كۇيi، كۇماندi ساۋالداردى ۇستەمەلەتiپ جاتىر.
— سىنىپ-مەرتiككەننەن امانمىن، — دەپ، اعاسىنىڭ بەتiنە ۇيالىس تاپقانداي شiمiرiگە قارادى. «قىزبالىقپەن تەككە حات جازعىزىپ، كوڭiلiنە الاڭ كiرگiزiپ، اۋرەگە سالىپ قويعانىم-اي…» دەپ، قىسىلاتىن سىڭايلى. سوسىن، ۇيالعان تەك تۇرماستىڭ كەبiمەن ەزۋi جايىلا، ىرجيىپ كۇلدi. —قالدارىڭ قالاي؟ —ەشتەمە بولماعانداي سامارقاۋ قالىپ بايقاتىپ، بۇلاردىڭ جايىنان سىر تارتتى.
— تۇرەگەلiپ جۇرە الاسىڭ با؟ — ءالi ساۋالىنا ماندىتىپ جاۋاپ ەستiمەگەن جاپار، قايتا بۇرىپ اكەپ مۇنىڭ جايىنا تiرەلدi. ءوڭi سۇرلانىپ، ۇرەي جايلاعان.
— جۇرە الامىن، تەك سالدەن كەيiن كوز الدىم قاراۋىتادى، جۇرەگiم لوبليدى. جاتقاندى جاقسى كورەمiن. — ىقتيارسىز بولسا دا، ءوز جايىنان ماعلۇم ەتپەسكە ءاددiسi جوق.
— ءدارiگەرلەر نە دەدi؟
— «كوزبەن ويناعان جارامايدى، تامىرى ميمەن جالعاسقان. تابان اۋدارماي كەمiندە ەكi اي ەمدەلۋ كەرەك» دەدi.
— ىم-م…
ارادا ءۇنسiزدiك ورنادى. ءجۇسiپ كiءنالi ادامداي اياعىنىڭ باسىنا قاراپ، شۇقشيا قالىپتى. جاپاردى باستاپقىداعىداي ءتۇرلi تۇيتكiلدi ساۋالدار تۇنشىقتىرىپ بارادى.
— بۇل ۋاقيعا قالاي بولدى ءوزi؟ — Iنiسiن كورگەننەن كەيiن ءارi جاعدايىنان ەپتەپ حابار العاننان سوڭ اعاسى ءمان-جايدى تۇگەلiمەن بiلگiسi كەلەتiنiن اڭعارتتى.
— تۋرا سول حاتقا جازعانداعىداي. — باۋىرى بۇعان قاراماي، موينىن تۇقىرتا سويلەدi. — كەزدەيسوق، كۇتپەگەن جازىم…
— توبەلەستەن ەمەس پە؟ — «بiردەمەنi ادەيi جاسىرىپ تۇر ما» دەپ، ءشۇيلiگە شاۋجايلادى.
— جوق، بiزدە ءتارتiپ قاتال.
— شىنىڭدى ايت. — ۇلكەنi نانباي، قادالا باستىرمالاتتى.
— شىندىعى سول.
ارادا تاعى دا بولماشى ءۇنسiزدiك ورنادى. اعا باۋىرىنىڭ ءون-بويىن باسىنان اياعىنا دەيiن، اياعىنان باسىنا دەيiن جانە بiر ءسۇزiپ ءوتتi. الدەبiر نارسەنiڭ ۇشتىعى شىعىپ قالاتىنداي سەزiكتەنە شولدى. ءسويتتi دە:
— ەمدەۋشi ءدارiگەرiڭ وسىندا ما؟ — دەپ، باسقا نارسەگە ويىستى. ونداعىسى «بۇل جاسىرعان نارسەنi ءدارiگەر ايتا ما» دەگەن دامەسi ەدi.
— وسىندا.
— ءاتى-جونi كiم؟
— گۇلزيا وسپانوۆنا.
— وپەراسيانى كiم جاسادى؟
— سول كiسi.
— قاراشىعى امان با؟ — بiر جاعى تۇتاستاي ءمارلiمەن شاندىلا ورالىپ تاڭىلعاننان كەيiن، كوزiنiڭ بار-جوعىنا ءدۇدامالدانا سۇرادى.
— «امان» دەيدi. قاراشىققا بiر ميلليمەتردەي عانا جەتپەي قالىپتى، ايتپەسە اعىپ كەتەدi ەكەن.
جاپار وسى ءسوزدi ەستiگەندە عانا شۇكiءرانا جاسادى.
— وعان دا ءتاۋبا. — سوندا دا كوڭiلiندە كۇماندi جايلار جەتەرلiك ەدi. — ەندi قالپىنا كەلەدi دەي مە؟
— «كەلەدi» دەيدi، راس بولسا.
— راس شىعار، ايتپەسە بەكەردەن-بەكەر ايتپايدى عوي. — باۋىرىنىڭ كوڭiلiن دەمدەپ قويدى. الايدا ءوزiنiڭ ارعى جاعى سوندا دا تابانسىزدىق تانىتىپ، — جاراقات قالاي تۇسكەن؟ — دەدi.
— قاراشىقتىڭ اينالاسىنداعى اعىن جاراقاتتاعان. بiز بiلمەگەننەن كەيiن ءمان بەرمەيمiز، كوز دەگەن ءوزi بiرنەشە قاباتتان تۇرادى ەكەن عوي. اۋەلi ءار قاباتىن ءوزدiء-وزiنە دانەكەرلەپ، iلiندiردi. بەلگiلi بiر ۋاقىتتاردان كەيiن تاعى دا وپەراسيا جاساۋ كەرەك دەيدi.
— ول نە ءۇشiن قاجەت؟
— ونشا ءتۇسiنiڭكiرەمەدiم، ءدارiگەردiڭ ۇيعارىمى بويىنشا سولاي. ءارi، شاما كەلسە «الماتىعا كوز ينستيتۋتىنا بارىپ قارالعان ءجون» دەگەندi ايتتى. ويتكەنi، مىندا بۇگiنگi كۇنگi جەتiلگەن مەديسينالىق اسپاپتار جوق كورiنەدi. ال ونداعى عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا وركەنيەتتi ەلدەردە قولداناتىن قوندىرعىلار بولسا كەرەك.
ۇلكەنi مىنا اڭگiمەنi كوكەيiندە قورىتىپ، ءۇنسiز بوگەلدi.
— تاماقتارى دۇرىس پا، قارىندارىڭ اشپاي ما؟ — دەدi ودان ارى قاراي ءسوزiن ساباقتاپ.
— جوق، قارىن توق.
— مىناۋ بيبi پiسiرiپ بەرگەن جىلقىنىڭ ەتi، قازiر جەپ ال. —قولىنداعى سومكەسiن اشا باستادى.
— توڭازىتقىشقا قويا سالالىق، جانىمدا جاتقان ەكi جiگiت بار، سولارمەن بىرگە…
— جارايدى. ۇيقىڭ قالاي؟ — اڭگiمەنiڭ بەتiن تاعى دا iنiسiنiڭ جايىنا قاراي بۇردى.
— جامان ەمەس.
— تۇندە ۋكول سالماي ما؟
— جاتاردىڭ الدىندا سالادى، كوزiمە ءدارi تامىزادى، سودان كەيiن تاڭەرتەڭگە دەيiن مازالامايدى.
— كەشكە بiرگە بولعانعا سۇراسام، جiبەرەتiن شىعار.
— جiبەرەدi عوي، جiبەرەدi، — دەپ، ءجۇسiپ جادىراي ءۇن قاتتى.
— ءدارiگەرلەر قايدا وتىرادى، مەن سويلەسiپ كەلەيiن.
— ءجۇر، قازiر الىپ بارايىن. — ورنىنان تۇرماققا بەيiمدەلدi.
— سەن وتىرا بەر، مەن ءوزiم تاۋىپ الامىن عوي. تەك قاي باعىتقا قاراي باراتىنىمدى ايتساڭ بولدى.
— ازىن-اۋلاق جۇرگەنگە ەشتەمە ەتپەيدi. جانىم جاتقاندى قالاسا دا ارى-بەرi قوزعالىپ، قان تاراتقان دا شيپا.
— جارايدى وندا. — جاپار iنiسiن دەمەي بەردi.
ءدارiگەر ورتا جاستاعى ادام ەكەن. جالپىعا سونداي مەيiرiن توككەن شاپاعاتتى جان ءتارiزدi كورiندi. ءجۇسiپتiڭ ايتقانىن اناعۇرلىم ۇعىنىقتى، اناعۇرلىم كەڭ تۇردە جەتكiزدi.
— شاما كەلسە الماتىعا اپارۋ كەرەك. بiزدiڭ قويعان دياگنوزىمىز، جاساعان ەم-دومىمىز ءسال جاڭساق بولۋى مۇمكiن. استانادا وسىنىڭ ءبارiن ناقتى ايتادى. ءارi ەم بەلگiلەيدi، سولاردى مۇقيات قابىلداعان ءجون.
مۇنى ەستiپ، جاپار مۇلدە قۋاندى.
— وندا بiردەن الىپ كەتەيiن.
— وعان ءازiرشە ءجۇسiپ جول جۇرۋگە جارامايدى. كiشكەنە وسىندا ءالi دە ونشاقتى كۇن ەمدەلسiن. بiر جاعى ەرتەڭگi كۇنi ەشقانداي ارتىق اڭگiمە بولماس ءۇشiن، ونى الماتىعا جiبەرەتiندiگiمدi ەسكەرتiپ، مەن اسكەري بازاداعى ءدارiگەرلەردiڭ قاپەرلەرiنە سالايىن.
— راحمەت، — جاپاردىڭ مىنا قامقور سوزگە iشi ەلجiرەدi، — سوندا قانشا ۋاقىتقا جiبەرەسiز؟
— بiر اي. بiراق كورسەتiلگەن ۋاقىتتان بiر كۇن دە كەشiكپەي قايتىپ ورالۋلارىڭىز تيiس.
— البەتتە سولاي بولادى، ول جاعىنان قام جەمەڭiز. سiزگە كوپ راحمەت، مەنiڭ باۋىرىمنىڭ جايىن ويلاپ، وسىنشاما قامقورلىق تانىتىپ وتىرسىز. ايتپەسە، بiرەۋدiڭ دەنساۋلىعى بiرەۋگە قانشالىق قاجەت؟ — مەيiرi مەيمiلدەگەن قالپى ءدارiگەرگە ءسۇيiنە قارادى.
— ءدارiگەر بولعاننان كەيiن، قولىڭا تۇسكەن ناۋقاستىڭ بارلىعى ەش كiءناراتسىز قۇلان تازا ايىقسا دەپ ويلايسىڭ. سوندىقتان ەڭ قولايلى تۇستاردى iزدەستiرەمiز. بۇگiنگi ءجۇسiپتiڭ جاعدايىندا الماتى قالاي دا بارىپ كورiنۋi، قارالۋى تيiس ورىن. ۋاقىت ءوتiپ كەتكەننەن كەيiن، وندا قارالۋدىڭ پايداسى دا شامالى.
— مىڭ العىس سiزگە، گۇلزيا وسپانوۆنا!
— وقاسى جوق، ءوزiمە تيiستi نارسەنi عانا iستەدiم. مەنiڭ ورنىمداعى كەز-كەلگەن ءدارiگەر وسىنداي شەشiم قابىلدار ەدi دەپ ويلايمىن.
ەندi جاپار اڭگiمەنiڭ الپەتiن وزگە جايعا بۇردى.
— باسقا جەرi امان با؟
— ەپتەپ ميى شايقالعان. جۇرەگi لوبليتىنى سودان. — ىنتا-شىنتاسىمەن تىڭداعان جiگiتتiڭ ءوڭiنە «ءمانiسi وسىنداي» دەگەندەي نازارىن بiراز بوگەدi.
— مۇنىڭ جايىن سiز بiلە الدىڭىز با، توبەلەستەن ەمەس پە؟
— توبەلەستەن ەمەس. — جانارىن بۇدان الماعان كۇيi باسىن شايقادى. — تەگiندە اسكەري بازادا بiر نارسە قيت ەتسە، سولداتتاردى وسى ءدارۋحاناعا اكەلەدi. ويتكەنi، وزدەرiندە گوسپيتال جوق. بiز ناۋقاستى قابىلداماس بۇرىن، ۇنەمi سەبەبiن سۇرايمىز. بۇل جولى دا ءدال سولاي ەتتiك. — ءسال بوگەلدi. — ارينە، وڭاي ەمەس قوي، ءۇشiنشi قاباتتىڭ تۇسكيiزدەي داليعان تەرەزەسi بار پارمەنiمەن توبەسiنە تۇسكەن. قايتا مەرتiكتiرiپ، سويىپ كەتپەي، قۇداي بiر ساقتاعان.
جاپار مىنا قۇنتاقتىلىققا ريزاشىلىقپەن ءسۇيسiنە جىميدى.
ءدارiگەر قايتا ءسوزiن ساباقتادى.
— راسىندا دا سول كۇنi قاتتى داۋىل سوقتى. جازىق دالا بولعاننان كەيiن بە، بiزدە ونداي جاعداي جيi بوي كوتەرiپ تۇرادى.
جاپار ءوزiنiڭ تىم قازىمىرلانىپ كەتكەنiنە ىڭعايسىزدىق تانىتقانداي، يiنi سالبىراي:
— گۇلزيا وسپانوۆنا، باسى ارتىق ساۋالدار قويسام ايىپ ەتپەڭiز، پەندەشiلiكپەن انىق-قانىعىن بiلگiمiز كەلەدi عوي.
— ول البەتتە، مۇنىڭ ەش ارتىقتىعى جوق. ءبارi ورنىمەن.
— جاقسى، ساۋ بولىڭىز، مىڭ دا بiر راحمەت سiزگە.
ءدارiگەرمەن جىلى قوشتاسىپ، كوشەگە بەت الدى.
جاپار تاياۋ ماڭداعى ءقوناقۇيدiڭ بiرiنە كەلiپ، ەكi كiسiلiك ءنومiرگە توقتادى. سوسىن دۇكەننەن ونى-مۇنى iشiپ-جەرلiك دۇنيەلەر الدى دا، توڭازىتقىشقا جىتىردى. سودان كەيiن بارىپ، iنiسi جاتقان ءدارۋحاناعا بەت تۇزەدi. باعانا گۇلزيا وسپانوۆنا بۇگiن باۋىرلاردىڭ بiرگە بولۋىنا رۇقساتىن بەرگەن. ءجۇسiپتi اكەلiپ، كەڭiنەن بiر اڭگiمەنi تولعاتپاق.
*** *** ***
…ەكەۋi ءنومiردە ءسۇت قاتقان قويۋ شايدى iشتi دەرسiڭ. جاپاردىڭ دا حاتتى العاننان بەرi ماڭدايى جiپسiپ، شاي iشكەنi وسى. ايتپەسە، كوڭiلi الاعىزىپ، ەشتەمە جۇرمەي قويعان. انىق-قانىعىنا كوزiم جەتكەنشە قويا تۇرايىن دەپ، اۋىلعا دا حابارلاماعان. ەندi، مiنە، امان-ەسەندiگiن كورگەننەن كەيiن ارقا-باستى كەڭگە سالىپ، جايباراقات وتىر.
— حالiمiز جاقسى، قۇداي بۇيىرتسا ۋنيۆەرسيتەتتi دە بiتiرەمiز. مەن جۇمىسقا تۇرعانمىن.
— كورiم بولعان ەكەن، — دەپ، ءجۇسiپ قۋانىپ قالدى.
— جۇمىسقا تولىق ارالاسقاننان كەيiن ەل قاتارلى كۇن كورiپ كەتەرمiز. ونىڭ ءۇستiنە ارنايى جولدامامەن بارىپ جاتىرمىن، ەكi جىلدىڭ اۋماعىندا باسپانا دا بەرۋلەرi تيiس.
— تiپتi جاقسى. — Iنiسi مۇلدە ارسالاڭداپ، مىنا جاڭالىقتى ماسايراي قابىلدادى.
— اپاڭداردىڭ حالدەرi جاقسى، كiشكەنتاي نەمەرەسiن ەرمەك ەتiپ، ءماز.
ءجۇسiپ تومەن قاراپ كۇلiمسiرەپ، ءۇن-تۇنسiز بوگەلدi. ويتەتiنi، بۇل جازعان بiردەمەدەن قۇر قالاتىنداي مەكتەپتi بiتiرiسiمەن وتاۋ قۇرعان. ارمياعا اتتانعانىندا سوڭىندا ۇلى مەن كەلiنشەگi قالدى. سوعان ەندi بiءرتۇرلi قىسىلاتىن سىڭايلى.
وسى تولاس ەكەۋiن دە ەكi ءتۇرلi ويعا باستادى. جاپاردىڭ جادىنا ءجۇسiپتiڭ كiشكەنتاي كەزi ورالدى. بويى بiر قارىس بوپ اپ، تiلi تاستاي تاقىلداپ، سارقىلمايتىن ءسوزقالتا ەدi. تاپپايتىن بالەسi جوق-تۇعىن. سونىسىنا ءسۇيسiنiپ، جۇرت كۇلگەن سايىن ۇدەتەتiن. ءوزi قاپ-قارا، ەكi كوزi شوقتاي جانىپ، اركەز قۋلانا جىميىپ تۇراتىن. بiر نارسەنi باستار كەزدە ءتامپiش تاناۋىن قوس-قوستان تارتىپ، كiرپiگiن ەكiء-ۇش قابات قاعىپ-قاعىپ جiبەرەتiن. ونىڭ بۇل ۇسقىنىنا ۇنەمi كوتەرiلە سەلدiرەگەن ماڭدايىنداعى ۇكiدەي عانا بiر تۇتام كەكiلi تiپتi ءار بەرiپ، بويىنداعى قيقارلىقتى الىستان ايگiلەيتiن. الدەنارسەگە كەلiسە الماي ساپارمەن iلiك-شالىس بوپ توبەلەسە قالسا، اياق-قولى بiردەي جۇگiرەتiن شاپشاڭ ەدi.
بiردە كورشi ۇجىمشاردىڭ ەگiنiن قاراۋىلدايتىن شال، ءتۇس الەتiندە ۇيگە تۇسكەنi بار. بۇلار بارلىعى مامىراجاي شاي iشiپ وتىرعانىندا ءۇستiندە تۇرسيىنان باسقا لىپاسى جوق ءجۇسiپ القىن-جۇلقىن كiرiپ كەلگەنi. كەكiلi ادەتتەگiدەي وسقىرعان اتتىڭ قۇلاعىنداي تiكiرەيiپ الىپتى، كوزi جاپالاقتىڭ كوزiندەي جانىپ تۇر. بالتىرى ساتپاق-ساتپاق باتپاق.
— اسسالاۋماعالەيكۇم، — دەپ، توردەگi اقساقالدىڭ قاسىنا iركiلiسسiز جەتiپ باردى. قاريا ونىڭ مىنا شiلتيگەن ۇسقىنىنا قاراماي سالەمشiلدiگiنە ءسۇيسiندi مە:
— وي، ءداۋ جiگiت بول! نە دەگەن ءاپپاق بالاسىڭ؟ — دەدi جىميىپ. Iزiنشە ءجۇسiپ iركiلمەستەن:
— مەن ءاپپاق ەمەس، جىلتىر قارا گازيتپiن! — دەدi نىق، ناساتتانا.
ءۇيدiڭ iشi قىران-توپان كۇلكiگە كەنەلدi.
— وي، جارايسىڭ، بالام، تاۋداي جiگiت بول! — شال باتاسىن بەرiپ، كەڭك-كەڭك كۇلدi.
جان-جاعىنداعى بۋلىعا كۇلگەن جۇرتتى ەرەن كورەتiن ءجۇسiپ جوق:
— اپا، شىن تاماعىڭنان بەر، — دەدi قۇيرىعى جەرگە تيەر-تيمەستە تاعى دا زۋىلداپ.
«ول نەسi؟» دەگەندەي، شال بۇلاردىڭ شەشەلەرiنە قارادى. وسىنى ءتۇسiنە قويعان نۇرعانىم:
— شايدى جالعاندا جاقسى كورەدi، سوندىقتان «وڭگە تاماقتىڭ ءبارi تاماق ەمەس، شىن تاماق — شاي» دەيدi، — دەدi كۇلە سويلەپ.
بۇعان قاريا ساقالى تۇشتاڭداپ جانە بiر كۇلiپ الدى دا:
— نە دەگەن كەرەمەت بالا؟! — جانىندا وتىرعان شىناشاقتاي قارا ۇلدىڭ مەيiرلەنە ارقاسىنان قاقتى. ءجۇسiپ تاناۋدى ءارiدەن بiر تارتىپ اپ، كۇنi بويى مال سوڭىندا ءجۇرiپ، قاڭىرىعى تۇتەگەندەي كەسەگە باس قويدى.
تاعى بiردە ۇجىمشاردىڭ جايلاۋعا ايداپ بارا جاتقان قويىنا اڭداۋسىزدا بۇلاردىڭ وتارى قوسىلىپ كەتە جازدادى. جاپار باس بوپ، وڭكەي شيبوربايلار مالعا قاراپ جۇرگەن. ويىنعا الدانا قالىپتى. جوسىلا جوتادان قۇلاعان بوگدە مالدى بايقاسىمەن تۇرا شاپتى. ار جاعىنان دا ەتەگi دەلەڭدەپ شوقىتقان اتتىلى كورiندi. مىڭعىرعان قوس وتار تۋرا بىلىعۋعا ءسال تايانعاندا، ەكەۋi ەكi جاقتان جەتتi. بەيتانىس شوپان قىزىل كوز بالە ەكەن، الدە ۇركەسوقتاعان سارىاۋىزداردى باسىنعاندىعى ما، قالپاعىن وقشىرايتىپ دۇرسە قويا بەردi.
— ءوي، مالدارىڭا نەگە قارامايسىڭدار؟! ءدال ايداۋ جولدىڭ ءۇستiنە تاستاپ… بىلىعىپ كەتكەندە نە جاسار ەك؟ ءوي وڭشەڭ…
بiراز جiنiگە تەپسiنiپ اپ، ۇزاق-سۇرلەۋدەن قاجىعان مالشى تەپەڭدەي جولىنا ءتۇستi. كەشكە ۇيگە كەلگەن سوڭ ءجۇسiپ «قويشى ۇرسىپ جاتقاندا قولىمدى قالتاما سالىپ، «وتتاپسىڭ» دەپ شىعارىپ تۇردىم» دەگەنi. بۇعان اكە-شەشەسi قىران-توپان كۇلكiگە كەنەلسiن.
وسى سۋرەت ۇلكەنiنiڭ كوز الدىنان جۇگiرiپ ءوتتi.
— مەن اۋىلدىڭ ءومiرiن ءتۇسiرسەم دەپ ويلاۋشى ەدiم.
جاپار مىنا توسىن لامگە ەرiكسiز جالت قارادى. Iنiسi الدەبiر بۇلىڭعىر iلiكتiڭ ورامىنان شىعا الماعان كۇيi، بۇعان نازارىن اۋدارماي كوكەيiندە بۇقپانتايلاعان نيەتiن جايمەن اشتى. «ءتۇسiرگەنi قالاي؟ مۇنى ايتقان شىن ءجۇسiپ پە؟» دەپ بiر جاعى الاسۇرىپ، بiر جاعى اڭگiمەسiنە ەلiتە بەردi.
— بiراق وعان ماسكەۋ، نە پەتەربورداعى رەجيسسەرلىقتى بiتiرۋ كەرەك.
اۋىلدىڭ بالاسىنا رەجيسسۋرا تۋرالى بiردە-بiر مۇعالiم ياكي بiردە-بiر كولدەنەڭ كوك اتتى اڭگiمە ايتپايتىنى ءمالiم. ال مىنانىڭ بۇل جايتتى قايدان قوزعاپ وتىرعانىن، اقىلىنا سىيدىرا المادى.
— تەاتر ەمەس، كينو رەجيسسەرى بولۋ ارمانىم ەدi.
وسى ۋاقتا عانا اعاسىنا ماتامەن تاڭىلعان باسىن ەبەدەيسiزدەۋ بۇردى. كوگەرiڭكiرەگەن اشىق تۇرعان بiر جاق كوزi، بولمە iشiندەگi الاكەۋiمنەن بiءرتۇرلi سۇستى بوپ ءۇڭiرەيدi. جاپار وسى كەزدە جازدىڭ كەشi ءۇيiرiلiپ، قىزىل iڭiر شاقتىڭ جايلاي باستاعانىن توپشىلادى. سوسىن ورنىنان باياۋ كوتەرiلiپ بارىپ شام جاقتى.
— ەندi، قايدا-ا وعان قول جەتكiزۋ.
ءجۇسiپتi بiءرتۇرلi اياپ كەتتi. ءۇستiنە اينەك قۇلاپ كوزiنەن جاراقات العاندىعى ءۇشiن ەمەس، سونشاما زەرەك بولا تۇرا، ونىسى ەش كادەگە اسپايتىنىنا جۇرەگi اۋىردى. بايقۇس باۋىرىنىڭ كوكiرەگiندە الىپ قاشقان الدەبiر ءۇمiت ۇشقىنىنىڭ لاۋلاپ جانا الماي، قي شوعىنداي قوزداپ، سوسىن بiرتە-بiرتە بىقسىپ، لاجسىز ءوشiپ بارا جاتقانىن بiلدi. «شىندىعىندا دا ەندi بۇعان قايداعى وقۋ؟ كارi شەشە اناۋ، اكە جوق. سەلبەسەرلiك قاۋقار ءوزiندە دە جوق». ابايسىزدا اۋىر كۇرسiندi. كەۋدەسiنە شەر بايلانعان iنiسiن نە دەپ جۇباتارىن بiلمەدi، قىستىققاندا اۋزىنا وڭتايلى دا ءسوز ورالمادى.
— مەن قۇنانبايدى جاقسى كورەمiن. ماعان سالسا، كوزi تۇگەل قۇنانبايدى سومدار ەدiم. جارىقتىق، «ءوز توپشىلاۋىم بويىنشا، ادامنىڭ قاي مiنەزi قاسيەتتi بولسا، سول مiنەزi مiنi دە بولادى. مەن ءومiردە ۇستاعان نارسەمدi بەرiك ۇستانام. جاقسىلىق — كiسiنiڭ اينىماس تاباندىلىعىندا دەپ بiلەمiن. سونىڭ ءتۇبiنەن مiن شىعاتىن كەز دە بولاتىن شىعار» دەگەن ەدi سالىندى كۇيگە تۇسكەن كەزiنiڭ بiرiندە.
جاپار اڭ-تاڭ كۇيدە ءجۇسiپكە بارلاي قارادى. مىنا ءلامنiڭ سونىڭ اۋزىنان شىققانىنا ونشا نانبايتىنداي. كiشكەنتاي كەزiندەگi قۋاقىلانا ايتاتىن قىلجاقتارى بولعانىمەن، استارلى دۇنيەنi ەكشەپ، ساليقالىلىقپەن زەردەلەيتiنiن كۇتپەگەن. ەندi، تۇڭعيىق تۇجىرىمعا دەن قويعان iنiسiنiڭ زيىنىنا iشi جىلىدى.
— قازاقتىڭ قوناقجاي، كوپشiل، كونبiس مiنەزدەرi — قاسيەتi. — ۇرلەنگەن قارىنداي عىپ تاڭىلعان باسىن ءسال تۇقىرتىپ، ويلى كەپتە ءسوزiن ارمەن جالعاستىردى. سىرت قاراعان پەندەگە ونىڭ وسى كەزدەگi ۇسقىنى ەبەدەيسiزدەۋ ەدi. — قۇنانباي جاڭاعى ءۋاجدi قۇنانبايشىلدىقپەن ايتسا دا، جارىقتىق، قۇدايشىلىققا دا بiر تابان جاقىن ەكەنiن اڭعارتتى. وسى اقجارىلقاپ مiنەزiمiزدiڭ ءتۇبiنەن مiن شىعىپ، بiزدiڭ اقىرىمىزعا جەتۋگە تاقاۋ.
راس. ايتىپ وتىرعانىنىڭ ءبارi كوڭiلگە قونىمدى. بiراق، بۇل ءسوزدiڭ ءجۇسiپتiڭ وتىز تiسiن جارعانى ءالi اعاسىنىڭ اقىلىنا قونبايدى. كەشە عانا ەشتەمەنi پارىقتاماي ارسىڭ-گۇرسiڭ ءجۇرiپ، ارتىن اپاي-توپاي جاساپ ارمياعا كەتiپ ەدi. اراداعى بiر جىلدىڭ iشiندە وسىنشاما ءوسiپ، وسىنشاما بايسالدىلىقتى قايدان الا قويعان؟ سوعان قايران.
تاڭدانا تاڭداي قاعۋدا ءارi اندەمدi ءلامiنە جانى دا ءۇيiرiلiپ بارادى. ءومiر باقي تۇك كورمەيتiن قويشىنىڭ قوراسىندا وسكەنiمەن، وسىنداي ازاماتتىق كوزقاراسىن بايقاتقانىنا ءدان ريزا. ۇل دەگەندi كەز-كەلگەن دويىر قاتىن بiر كۇشەنiپ تۋا سالادى، ال بارلىق جاعىنان تەرەڭ ادامداردىڭ دۇنيەگە كەلۋi قيىن. ونى انالار عانا ءومiرگە اكەلەدi. مىنانداي اڭگiمەنi قوزعاپ شيراتقان ءجۇسiپ، تەگiندە، كوپتiڭ بiرi بولماۋى كەرەك.
— ءيا، جىلقىلى اۋىلمەن كورشiلەس، قوڭسىلاس ءجۇرۋدiڭ مەزەتi الدەقاشان تۋدى. ايتپەسە ءبارiمiز ىنجىقتىقتان ءجۇنجيتiن ءتۇرiمiز بار. بويىمىزداعى جالپاقشەشەيلiك باسقا جۇرتتىڭ الدىندا جەرمەشەلدiككە اكەپ تiرەدi. بiر ءسات ەڭسەنi كوتەرiپ، مىنا عالامعا ويلى كوزبەن قاراۋ كەرەك سياقتى. — اۋەلگi ويىنان اجىراي الماعان جاپار iنiسiنiڭ تۇشىمدى ءلامiن وسىلاي ماقۇلدادى.
— اۋىلدىڭ سىرتىنداعى سوناۋ بوستان تۇزدەن ءورiپ شىققان بiزدi، قالا تۇگiلi، سول وتىز شاقتى ءۇي شوعىرلانعان ۇجىمنىڭ ورتالىعىنداعى ەلدiڭ ءوزi كوربالا كورiپ، مۇرىنىن ءشۇيiرمەدi مە؟ مىناۋ الەۋمەتتiك تەڭدiكتi كوزدەگەن كەڭەس وكiمەتiندە دە قانشا تالپىنعانىمەن پەندەنiڭ بiرەۋدi كەمسiتۋ، تەڭ ساناماۋ نيەت-پيعىلى وزگەرمەدi. الەۋمەتتiك تەڭدiككە ەشكiم جەتە العان جوق. ويتەتiنi، شىندىعىندا دا قايسى جۇرت باي بولدى، بار بولدى. ەندi قايسىبiرi جوق بولدى، كەدەي بولدى. بiز ناعىز ىڭىرشاعى اينالعان كەدەيدiڭ، قۋلىعى ءسال باسىم تۇسكەن بiلەۋiتتەردiڭ — ەرiنi جالاق جالشىسىنىڭ بالاسىمىز. سوندىقتان، جىلقىلى اۋىلمەن قانشا كورشi بولساق تا قامبار تۇقىمىنىڭ الەۋەتتi تۇياعىنىڭ ءدۇسiرiنەن ءۇرپيiسiپ، بiردەن ەڭسەمiزدi جازىپ كەتە الماسپىز.
ءوز توتەلi بايلامىن جاساپ، تەرەڭ تۇجىرىمعا توقتاعان iنiسiنiڭ بەكەر جۇرمەي ءار نارسەنi ەكشەي جۇرەتiنiن اعاسى ەندi ۇعىندى. وسى ۋاقىتقا دەيiن مۇنىڭ بويىنداعى زەرەكتiكتi اڭعارماي كەلگەن قارا باسىنىڭ مەشەۋلiگiن بۇگiن كەشiرە المايتىن سياقتى. قالاي دا سوڭىنان تارتۋى كەرەك. بiراق، ارنارسەگە وكتەمدiگiن جۇرگiزەتiن ءومiر بۇعان دەگەندە الدەقاشان ۇكiمiن شىعارىپ ۇلگەرگەن. العاشىندا شاي قاسىقپەن بال جالاتقانداي الداۋسىراتىپ، اقىرىندا اۋىر جۇكتiڭ قامىتىن موينىنا iلە سالعان ەدi. Iلە سالعان جوق، ءوزi بارىپ كيiپ العان-تۇعىن. ەندi ونى قايتا سىپىرىپ تاستاپ، ارمان قۋۋ ءۇشiن الاياق، ارسىز بولۋى كەرەك. ارسىزدىقپەن جەتكەن بيiكتiكتەن ادالدىقپەن تاپقان بiر اياق اس ارتىق. مەيiرiڭ قانىپ iشەسiڭ.
جاپار اۋىر كۇرسiنگەنiن بايقاماي قالدى. دەگەنمەن، لەزدە جايداقتاۋ سارى ۋايىمعا سالىنعانىن اڭعارا قويدى. ءسويتتi دە iنiسiنە قارادى، ول دا الدەنارسەنi ويلانىپ كەتكەندەي. بiراق اق داكەمەن شاندىلعان ءوڭiنەن تاپ باسىپ بiر نارسەنi پايىمداۋ قيىن ەدi.
— قوي، ىستىقتاي شاي الالىق. كوپتەن بەرi ءسۇت قاتىپ، «شىن تاماعىڭدى» ماڭىزداپ iشپەگەن دە شىعارسىڭ. — Iنiسiنiڭ بەتiنە كۇلە كوز جۇگiرتتi.
— جوق، ءا-ا، ءدارۋحانادا باپتاپ-اق دەمدەيمiز، بiراق ۇيدەگiدەي قايدان بولسىن.
جاپار الگiندە دايارلاعان ونى-مۇنىسىن iنiسiنە قاراي جاقىنىراق ىسىردى.
سول كۇنi ساعىنىسىپ تابىسقان اعايىندىلار ءتۇننiڭ بiر ۋاعىنا شەيiن ارنارسەنi قوزعاپ، تالماۋسىراعاندارىنشا ۇيىقتامادى.
ۋاقىتتىڭ تىعىزدىعىنان ۇلكەنi ەرتەڭiندە قايتادان الماتىعا ۇشىپ كەتتi. ايتكەنمەن، شارۋانىڭ يiن قاندىرىپ، ءجۇسiپتi سوڭىنان استاناعا بiر اي مەزەتكە دۇرىستاپ قارالۋى ءۇشiن جiبەرەتiندەي ەتiپ، كەلiسiپ اتتاندى. ودان كەيiن دە ءدارiگەرمەن تەلەفون ارقىلى بايلانىسىپ تۇردى.
ايتقانىنداي-اق، ارادا كوپ وتپەي ءجۇسiپ الماتىعا كەلدi. الىستان «مەن مۇندالاپ» ايعايلايتىندىقتان كوزiن جەڭiلدەپ تاڭىپ قويۋعا ۇيالىپ، ءۇستiنە بەت ورامالىن قويىپ قولىمەن باسىپ الىپتى. توزاڭ شالماسىن دەپ كوشەدە عانا ءسويتiپ جۇرەدi ەكەن. ۇيدە اندا-ساندا شەت-شەتiن سۇرتكەنi بولماسا، بىلايعى ۋاقىتتا اشىق. زاقىمدانعان جانار اپ-ايقىن كورiنiپ تۇر. دوعالاڭ ءتۇسiپ شەل باسقانداي، اينەك تiلiپ وتكەن جاراقاتتىڭ ورنى اعارىپ، ونىڭ ءتوڭiرەگi قانتالاي قىزارعان. قۇدايدىڭ شەبەرلiگiنە داۋا جوق،
دiمكاستەنiپ، سولعىن تارتقان كوز ۇياسىنىڭ iشiنەن قاراشىعى عانا جىلتىرايدى.
بiر شايىن iشتi دە ودان ارى بوگەلمەستەن اۋىلعا اتتاندى. ول جاقتا ونشاقتى كۇندەي ايالداپ، سودان كەيiن ءدارiگەرگە قارالدى. تىڭعىلىقتى ەمدەلگەن سوڭ ءارi مولشەرلi كەزەڭ دە تۇگەسiلiپ، قايتا ارقالىققا ورالدى.
حIII
تىنباي شاپقىلاپ، اياقسىراتىپ العان جۇمىسىن تورت-بەس كۇننiڭ iشiندە بiر ىقشامداپ قويىپ، الماتىعا ات باسىن تiرەدi.
كۇن سەنبi ەدi. قايتكەندە دە ايتىلعان اقشانى تورەشiنiڭ قولىنا ەرتەڭ ۇستاتۋى كەرەك. ەرتەڭنەن قالسا، قىلىشىڭدى بوققا شاپ. ودان كەيiن ون مىڭ دوللار تاپساڭ دا قۇنى كوك تيىن.
ەندi باراتىن ەشكiمi دە قالمادى. تەك كوزدەپ كەلە جاتقانى ءوز باستىعى، اكسيونەرلiك قوعامنىڭ پرەزيدەنتi — زەينەل.
سوندىقتان، ۇيگە كiرiپ جۋىنىپ-شايىنىسىمەن تۋرا سونىڭ ءوزiنە تارتتى. ايتكەنمەن، امال قانشا، انشەيiندە وفيستەن تابىلاتىن جiگiت، قاس قىلعانداي ورنىندا بولماي شىقتى. سۇراستىرسا، بولگاريادان بiر iسكەر ازاماتتار كەلگەن ەكەن دە، سولارمەن ۇلكەن اۋقىمداعى ءمامiلە ءجونiندە كەلiسiم-شارت جاساسىپتى. شارۋا وڭتايلى بiتكەننەن كەيiن مەيماندارىن دەمالدىرىپ، قۇرمەتتەپ جاتقان كورiنەدi. بiراق، قايدا اكەتكەنiن جان بالاسى بiلمەيدi. بiلسە دە بiلمەگەن بولا ما، ايتەۋiر، حاتشى قىز، بۋحگالتەرياداعىلاردىڭ بارلىعى توڭتەرiستiك بايقاتتى. جالما-جان ۇيالى تەلەفونىنا حابارلاسىپ ەدi، ونى دا اعىتىپ تاستاپتى. شاماسى، ەشكiم مازامىزدى الماسىن دەگەنi بولار.
ناقتىسىندا سولاي ەكەنiن دە بiلiپ تۇر. بiراق، قالاي دا تاۋىپ الىپ، بiر اۋىز تiلدەسۋگە دىلگىر. ەڭ سوڭعى تابان تiرەيتiن تۇعىرى دا سول. ءيا بار، ءيا جوق. وسىنى عانا بiلiپ، تىنىم تابۋى تيiس. ال وعان دەيiن بiر ءسات تە تەجەلۋگە قۇقىعى جوق سياقتى. ۋاقىتى تىم ساناۋلى. سول تىعىز مەزەتتiڭ iشiندە ەشتەمەدەن تايىنىپ، شەكتەلiپ قالماۋى كەرەك.
وسىنداي بايلامعا بەكiنگەن ول پرەزيدەنتتiڭ قاسىنا جاقىن جۇرەتiن باسقا جiگiتتەرگە تەلەفون سوعا باستادى. اقىرى تاپتى، «الماتى» مەيمانحاناسىنىڭ استىنداعى ساۋنادا قوناقتارىمەن وڭاشا بايىزداپتى. ەندi ءۇستiنە بارماسا، شامالى مەزەتتەن كەيiن مۇلدە ۇستاتپاي كەتەتiنi ايان. سوندىقتان، ۇيات-اياتتىڭ ءبارiن جايىنا ىسىرىپ قويىپ، تۋرا سولاي قاراي تارتتى.
ءقوناقۇيدiڭ الدىنا توقتاعانىندا وزدەرiنiڭ بiر توپ جiگiتتەرiن ۇشىراتتى. قولدارىنا كوتەرگەن سومكە-سومكە iشiم-جەم. مويىندارى سورايىپ-سورايىپ، ءارتۇرلi جالتىراقتان «كيمەشەك كيگەن» شەتەلدiك شامپانداردىڭ قىلپى بiلiنiپ بارادى. ەكiء-ۇش قوراپ سىرانىڭ دا نوبايى بايقالدى. جەمiس-جيدەك…
ولارمەن قىسقا عانا امانداستى.
— زەينەل وسىندا ما؟ — بiردەن شارۋاسىنا كوشتi.
— وسىندا.
— سەندەر سوندا باراسىڭدار ما؟
— ءيا.
— قاسىندا كiمدەر بار؟
— شەتەلدiكتەر.
سويلەي تابالدىرىقتان iشكە ەندi.
ءقوناقۇيدiڭ جەرتولەسiندە ۇلكەن ساۋنا بار ەدi. بارلىعى سولاي قاراي تومەن ءتۇستi. الگi جiگiتتەر كەلگەن بەتتە iركiلمەي iشكە باتىل ەندi. بۇل سولاردىڭ سوڭىن الا تابالدىرىقتان اتتاعان. ءدال وسى ساتتە اسىل زاتتى بەكزادالار دەمالىس بولمەسiنەن شىعىپ، شومىلاتىن جاققا قاراي ءوتiپ بارا جاتتى. اق جامىلعىعا ورانعان ەكi قازاق قىزىنىڭ بەت-الپەتiن دە نازارى شالدى. اقسارى ءوڭدiسi بۇعان ەش قىمسىنباي قارادى دا، ىلعي دا وسىندايدا قۇراق ۇشىپ جۇرەتiن كوپ كۇتۋشiلەردiڭ بiرiندەي قابىلدادى. سوڭىن الا ارقاسىن جالاڭاشتاپ تاستاعان زەينەل كەتiپ بارادى. ىڭعايسىز ەكەنiن بiلە تۇرسا دا، «زاكە» دەگەن ءسوز اۋزىنان قالاي ىتقىپ شىققانىن اڭعارمادى. ول قالت بوگەلدi. مۇنى كورiپ:
— ءوي، قال قالاي، قايدان ءجۇرسiڭ؟ — دەدi. ايتكەنمەن ءوڭiندە «مۇندا نەعىپ كەلدiڭ» دەگەندەي جاقتىرماعان راي بايقالدى.
— زاكە، اسسالاۋماعالەيكۇم!
ۇشىرامايتىن جەردە تابىلعانىنا ەبەدەيسiزدەۋ كەپكە ەنiپ، قولىن ۇسىنا بەردi.
— اليكۋمسالام! جايشىلىق پا؟
— جوق.
— نە بوپ قالدى؟
— مەنiڭ تۋعان iنiم iستi بولعان ەدi… — كۇمiلجiپ ءمۇدiرە بەردi. — دۇيسەنبiدە سوتى.
— جىلدامىراق ايت.
— سوعان ەكi جارىم مىڭ دوللاردى ەرتەڭ اپارىپ بەرۋiم كەرەك. ايتپەسە، كەمiندە ون جىلدى ارقالايىن دەپ تۇر. بiراق، مەندە بەرەتiن اقشا جوق. ءوزiڭiزدەن قىجالاتتىقپەن جاردەم سۇراپ...
پرەزيدەنتكە تۋرا قاراۋعا ءجۇزi شىداماي، تومەنشiكتەي بەردi. ول بۇعان وتكiر كوزدەرiن قاداپ بiراز سۇلق تۇردى دا:
— اقشانى كەيiنiرەك بەرۋگە بولماي ما؟ — دەدi.
— جوق. — جانى شىعىپ كەتە جازداپ، ىشقىنا سويلەدi. — بiز بۇنىڭ الدىندا دا كەلiسiلگەن ۋاقتىسىندا اقشا تابا الماي، ازەر دەگەندە بiر اپتاعا مۇرسات الدىق. ونىڭ مەزەتi بۇگiن كەشكi سەگiزدە بiتەدi. — سوڭعى ءسوزدi ويىنان قوسىپ جiبەردi.
تاعى دا ارادا ءۇنسiزدiك ورنادى. باستىق بۇعان بەدiرەيە قالىپتى.
— قاعاز بار ما؟
جاپار جانۇشىرىپ جانىن قارماندى. دەرەۋ قوينىنان بiر جاپىراق كiتاپشاسىن شىعارىپ، قالامسابىمەن قوسا باستىعىنا ۇسىندى. ول بiر نارسەلەردi ءاسىعىس-ۇسiگiس سويداقتاتا باستادى. سوسىن:
— ءما، — دەپ قايىرىپ بەردi. — قازiر ۇيگە بار دا ماماما مىنا قاعازدى ۇستات. مەن ايتتى دە، ەكi جارىم مىڭ اقشا بەرسiن. ءدۇدامالدانسا، تەلەفون سوقسىن. وعان دەيiن ءوزiم دە زۆونداپ قالارمىن. — وسىنى ايتتى دا اسىعىس iشكە قاراي جۇرە بەردi. كiندiگiنەن باستاپ ورالىپ، توبىعىن قاققان اق جامىلعىسى بiر-ەكi دەلەڭدەدi دە كوزدەن تاسالاندى.
جاپار مەڭiرەيiپ، سەندەلiپ قالدى. مىنا مالاعامنىڭ ءشىن-وتiرiگiنە نانباي اڭىرىپ، ەشتەمەنiڭ بايىبىن اڭعارا الماي تۇر. ارعى جاقتاعى ەسiك تارس ەتiپ جابىلعاندا بارىپ، ءوز-وزiنە كەلدi. سوسىن قولىنداعى كiتاپشاسىنا بiر، جابىلعان ەسiككە بiر قارادى. ءسويتتi دە ءسولبiرەيiپ، سىرتقا بەتتەدi. بىلاي شىعا بەرiپ كiتاپشانى اشىپ وقىپ ەدi: «ماما، مىنا جاپارعا ەكi جارىم مىڭ دوللار بەر. زەينەل. 16.06.94 جىل» دەپ قولىن قويىپتى. جۇرەگi اتتاي تۋلاپ، تامىرلارى قالىپتاعىدان ەرەكشە بۇلكiلدەي جونەلدi. Iزiنشە جۇدەمدەتە باسىپ، ەسiرiك ايداعانداي ماشيناسىنا دەدەك قاقتى.
XIV
اقشانى العان بەتتە يىعىنان اۋىر بiر زۇلمات جۇك تۇسكەندەي ون ەكi مۇشەسiن قاۋىرسىننان دا جەڭiل سەزiندi. بiردەن تىنىسى كەڭەيiپ سالدى. Iشتەي باستىعىنىڭ ۇلكەن ادامگەرشiلiگiنە تامسانا ءسۇيسiندi. «التىن ازامات قوي. سوزگە كەلمەدi. وسىنشا بايلىق پەن داڭقتى كوتەرiپ جۇرگەنi دە كەڭدiگiنەن شىعار. ءارi تiكباقاي قالالىق ەمەس، اۋىلدا تۋىپ، جوعارى سىنىپتاردى عانا قالادان بiتiرگەن، ەلدiڭ جiگiتi. سوندىقتان قازاقى تiرلiك وعان جات ەمەس. بۇل اقشانى بۇگiن الدىم، ەرتەڭ قايتارامىن. قايتارۋدىڭ جول-جوباسىن كەيiن كەلiسەرمiز» دەگەن ۇشپا ويلاردىڭ جەتەگiنە iلەسiپ، جونەي بەرiپتi. ايتەۋiر، كوكiرەگiن ساڭعىراتىپ جiبەرگەن لەكiگەن قۋانىشتىڭ كورiگi بار. ءوزiن كوكتە ۇشىپ كەلە جاتقانداي سەزiنەدi.
زاۋلاتقان بەتi ەشقايدا بۇرىلماي ۇيگە كەلدi دە، اپىل-عۇپىل ونى-مۇنىسىن الىپ، جولعا شىقتى. تاعى دا بۇگiن تۇندەلەتiپ تالدىقورعانعا جەتiپ، ەرتەڭ ەرتەڭگiلiك نۇرلاننىڭ قولىنا ۋادە بويىنشا مىنانى ۇستاتۋى تيiس. ول ودان ارى قاراي وبلىستاعىلاردىڭ كومەيiن مايلاپ، سوت بiتكەننەن كەيiنگi ۋاقىتتاردا شىعارعان شەشiمiنە قارسى ەشكiم بىقسىتىپ جۇرمەيتiندەي جاعداي جاساماق. ءارi قالالىق پروكۋروردىڭ كوڭiلiن تابۋ دا ءدال ەرتەڭگi كۇننiڭ ەنشiسiندە. سوندىقتان، الدىندا تۇرعان بiر ءتاۋلiكتiڭ ءاربiر سەكۋندى دا قىمبات. ءبارiنەن، اناسىنىڭ قۋانىشتى ءجۇزiن كورۋ بارشاسىنان جوعارى. جۇرەگiنە تاس بايلانعانداي سازىعان كەۋدەسiن زۇلمات شەردiڭ زiلزالاسىنان بiر تازارتپاق، قۇداي بۇيىرتسا. ءسويتiپ، مىنا تانتال ازاپتان شەرمەندە جاندى بارىنشا تەزiرەك بوساتۋعا اسىعا ءتۇستi.
بۇگiن تۇسكە قاراي عانا وزدەرi اتتانعان تالدىقورعاننىڭ قاقپاسىنان ءولi قوناعا قايتادان ەنiپ كەلە جاتتى.
قانشا شارق ۇرىپ شابۋىلمەن دiڭكەلەپ جۇرسە دە، الدەنەدەن ەلەگiزiپ ۇيىقتاي المادى. قايتا-قايتا ويانا بەردi. جازدىڭ سارعايىپ تامىلجىعان تاڭى دا بiلiنە باستادى. ۋاقىت شاماسى، التىلاردى القىمداعان. وسى كەزدە كiرپiگi iلiنە قالىپتى. كوزiن اشىپ السا ءۇيدiڭ iشi سامالاداي جارقىراپ تۇر. بiردەن اتىپ تۇرەگەلدi. ستولدىڭ ءۇستiندەگi ساعاتىنا قاراپ ەدi سەگiزدەن ەندi كەتiپ بارادى ەكەن. اس ۇيدەن الدەنارسە ءجونiندە بالدىرلاعان ساپاردىڭ داۋىسى بiلiنەدi.
شالبارىن كيدi دە جۋىنۋعا بەتتەدi.
كوڭiلi ورنىققانىمەن تورەشiمەن جۇزبە-جۇز جولىعىسپاي تارقامايتىن، جانىندا الدەقانداي قىستىعۋدىڭ سىزى بار ەدi. ەندi سونىمەن بiر اۋىز تiلدەسپەي بايىز تابارلىق جايى جوق.
ول قاس قىلعانداي بۇلار نىساناعا ۇستاعان كرۋپسكاياداعى ءۇيiندە بولمادى. تالدىقورعان قالاسىنداعى پاتەرiن بiلمەيدi. ەندi تەك ءۇمiتتi شۇبارداعى مەكەنiنە ارتىپ كەلەدi. «سول جەردەن تابىلا قويسا…»
ەرقاشتى وي ابدەن زىقىسىن قاشىردى. بۇعانعا دەيiنگi شارشاعانى، ەلiم-تەلiم جۇگiرگەنi ونشا ءالiنە تيمەگەن ەكەن، قازiر جانى قارقاراعا جەتiپ، قينالا قىستىعادى. جان-جاعىنداعى دۇنيەنiڭ ەشتەمەسiن اڭعاراتىن جايى جوق، ەسi-دەرتi نۇرلاندى قالاي دا تەزiرەك تابۋ.
ىنتا-شىنتاسىمەن وسىنداي بiر عانا نيەتكە قۇلاعان. سوندىقتان دا ماشيناداعىلاردىڭ ءوزارا ايتاتىن اڭگiمەلەرi دە تاۋسىلىپ، بارلىعى تومسارعان كەپكە ەنگەن.
مiنە، ايدان استام ۋاقىت بۇرىن كەلگەن ءۇيiنiڭ كوك قاقپاسى كوزiنە وتتاي باسىلدى. ول كەزدە ءتۇن iشi بوسا دا، سامالاداي جانعان شامنىڭ جارىعىنان سىرتقى نوبايى تۇتاسىمەن ەڭ بiر ىستىق دۇنيەدەي جادىندا قالىپ قويىپتى.
ماشينا توقتار-توقتاماستان اتىرىلىپ، وڭمەڭدەي iلگەرi ۇمتىلدى. ىلدىم-جىلدىم بارىپ تۇتقانى تارتىپ ەدi، تاس بەكiتۋلi. ار جاعىنداعى تەمiر باۋى سىلدىرلادى. سول كەزدە ارىستان يتتiڭ ارپ ەتكەن ءۇنi قوسا ەستiلدi. ول اپىراق-تاپىراق باسىپ وڭكiلدەي جەتiپ، ەسiكتiڭ بولار-بولماس ساڭىلاۋىنا تۇمسىعىن تاقاپ، شابالانعان باي-بالامىمەن جەر-كوكتi كوشiردi. بiراق سەلت ەتiپ ۇيدەن ەشكiم شىعا قويمادى. كۇتiپ بiراز بوگەلدi. اقىرى بولماعان سوڭ، نوقاتتاي قارا نۇكتەنi باسىپ-باسىپ جiبەردi. «قاپ، اتتەگەن-اي، بiر جاققا كەتiپ قالعانى عوي» دەپ بۇرىلا بەرگەن. وشكەن ءۇمiتiنە جارق ەتكiزiپ ساۋلە ءتۇسiرiپ، ار جاقتاعى ءۇيدiڭ ەسiگi اشىلدى. جانتالاسا ەڭسەسiن سالىپ ساڭىلاۋدان سىعالادى. جiگiت بوپ قالعان تۇنەكۇنگi بالاسى كەلە جاتىر ەكەن. قۋانىشتان كەۋدەسi كۇمبiرلەدi. ول قاقپا ەسiگiن جارتىلاي اشقانىندا-اق:
— قال قالاي؟ — دەپ، بۇل جەلدiڭ ءوتiنە جايىلعان كiردەي جارباڭ ەتتi. الگi نەمە مەڭiرەۋدەي ءتۇسiنiكسiزدەۋ باسىن يزەدi. — پاپاڭ ۇيدە مە؟
— جوق.
مىنا قىرسىققا اپ-ساتتە وزەگi تالىپ، زىعىردانى قايناي جونەلدi. بiراق ونىسىن بايقاتپاۋعا تىرىستى.
— قايدا؟
— تەكەلiدەگi سالىنىپ جاتقان ءۇيدiڭ قۇرىلىسىن كورۋگە كەتكەن.
بۇل كەزدە ماشينادان ادەيi شىقپاي وتىرعان ساپار دا جاندارىنا تاقاپ ەدi. «تەكەلi» دەگەندi ەستiپ، ول بiردەن سوزگە ارالاستى.
— تەكەلiنiڭ قاي جەرiندە؟
ەرەسەك بالا ەندi ساپارعا قاراتا سويلەدi.
— سول، پاپامنىڭ جۇمىسىنىڭ جانىندا.
— ونىڭ قاي جەرi؟ — ساپار تاقىمداي ءتۇستi.
— سوتتىڭ جانىنان قيىستاي ەكiنشi كاردونعا قاراي اسفالت جول كەتiپ جاتىر. سونىمەن تۋرا بارا بەرگەندە الگi جول وڭعا بۇرىلادى. ءدال سول بۇرىلىستا سولعا بۇرىلعان جاي جولدىڭ سۇرلەمi بار. سونىمەن جوعارى كوتەرiلگەندە جاڭا قۇرىلىس ۋچاستوگi باستالادى. سول جەردەگi بەر جاق شەتiنەن ساناعانداعى ءتورتiنشi، ەكi قاباتتى ءۇي — بiزدiكi. پاپام سوندا.
بۇلار «تابا الامىز با، تابا المايمىز با» دەگەندەي بiءرتۇرلi ويلانىپ قالدى.
— پاپاڭ تۇستە ۇيگە كەلمەي مە؟ — دەپ سۇرادى جاپار.
— بiلمەيمiن. — بالا يىعىن قيقاڭ ەتكiزدi.
— كەشكە وسىندا بولا ما؟
— تالدىقورعانعا كەتەمiز دەگەن.
مۇنى ەستiگەننەن كەيiن ساپار سالعان جەردەن:
— تالدىقورعانداعى ءۇيدiڭ تەلەفونىن بەرشi، — دەپ سۇرادى.
— وندا تەلەفون iستەمەي تۇر.
ەندiگi اڭگiمەنiڭ ماقساتسىز ەكەنiن بiلiپ، بۇلار «جاقسى» دەپ، يiندەرi سالبىراي سىرت اينالدى.
ماشيناعا مiنiسiمەن جاپار:
— تەكەلiگە تارتتىق،— دەدi شوپىرعا.
بالانىڭ سiلتەۋi بويىنشا نوبايلاپ ءجۇرiپ كەلەدi. مiنە، قالالىق سوتتىڭ جانىنان قاپتالداي وتكەن جولعا ءتۇستi. راسىندا دا ول كوپ ۇزاماي ەكiگە ايىرىلدى. بiرەۋi — سۇرلەۋ. الگiمەن قياس ورگە بەتتەگەندە بiراز ۇيلەردەن كەيiن جاڭا تۇرپاتتا سالىنا باستاعان وڭكەي ەڭسەلi كوتتەدجدەر بوي كورسەتتi.
— وسىندا شىعار. — ساپار كۇڭك ەتتi.
— سانا، ءتورتiنشi ءۇي قايسى؟
ول دا الىس ەمەس ەكەن. تۇسپالداپ بiر ءۇيدiڭ قاسىنا توقتادى. ەكi ورىستىڭ جiگiتi ۇستەرi لاي-لاي، شارۋا جاساپ ءجۇر. تۇسكەن بەتتە جاپار اماندىقتان سوڭ الگiلەردەن:
— نۇرلاننىڭ ءۇيi قايسى؟ — دەپ سۇرادى.
— وسى.
— قوجايىن قايدا؟
— وبەدكە كەتتi.
— ەندi مۇندا قايتىپ كەلە مە؟ — جاپاردىڭ جانى شىعا قويعان ساۋالى وسى بولدى.
— بiلمەيمiز.
— قاپ اتتەگەن-اي، ءا-ا، — دەپ، سانىن بiر سوقتى.
— ءجۇر، نە دە بولسا شۇبارداعى ءۇيiنە بارىپ كۇتەلiك، — دەدi ساپار لاجى تاۋسىلىپ تۇرسا دا، اعاسىن جۇباتىپ.
مويىندارى سالبىراپ، كولiكتەرiنە قاراي قۇلىقسىز iلبiدi.
«جازعان قۇلدا شارشاۋ جوق». قايتادان سالىپ ۇرىپ شۇبارعا جەتتi. ەندiگi بايلامى — وسى جەردەن تاپجىلماۋ، «كەۋدەسiندە جانى بولسا قايتكەندە دە كەشكە دەيiن بiر سوعاتىنى ايقىن» دەگەن تۇسپال جاسادى.
وسىنداي ويدىڭ سۇرەسiمەن كوك قاقپاعا تاعى دا تۇمسىق تiرەگەن. بۇلار تەكەلiگە شابۋىلداپ كەتكەن ەكi ورتادا نۇرلاننىڭ ءۇيiنە كەلگەن-كەلمەگەنiن بiلۋ مۇددەسiمەن جاپار تابانى جەرگە تيiسiمەن، داربازاعا جۇگiردi. بiردەن قوڭىراۋدى باستى. باعاناعىداي ەمەس، iزiنشە-اق الگi بالا توبە كورسەتتi. ول بۇنىڭ ۇسقىنىن ەسiكتەن موينىن شىعارا سالعاننان بايقاپ:
— كەلدi. ۇيدە! — دەپ داۋىستادى.
جاقسى لەپەستi ەستiسiمەن جاپاردىڭ جۇرەگi تايشا تۋلاپ الا جونەلدi. نۇرلان قولىنا تۇسسە بiتتi، جۇمىستىڭ ءبارi جايىمەن شەشiلە سالاتىن ءتارiزدi كورiنگەن.
قاپەلiمدە ەسiن جيىپ الا قويىپ الاق-جۇلاق جان-جاعىنا قارادى. Iزدەگەنi الباستىداي ارپىلداعان قابىلان ەدi. مۇنىڭ بۇل سىقپىتىنان يتتەن ۇركەسوقتاپ تۇرعانىن ۇعىنعان بوزبالا:
— جۇرە بەرiڭiز، ول بايلاۋلى، — دەپ داۋىستادى.
شىنىندا دا كوزi قانتالاعان ابىلاڭقىنى اناۋ جاقتاعى گاراجدىڭ قاسىنا اپارىپ تۇقيتقان ەكەن. سوعان ىزالى توبەت ودان سايىن اتىرىلىپ، قازىقتى جۇلىپ كەتپەك ويى بار.
جاپار يتكە بiر قاراپ قويىپ، ۇيگە زاۋلادى.
بۇل جولى ءۇستiڭگi قاباتقا كوتەرiلمەدi. اياعىن شەشكەنiندە بiردەن قوجايىننىڭ ۇلى:
— بىلاي ءجۇرiڭiز، — دەپ، قاق ماڭدايىنداعى ەسiكتi نۇسقادى. سولاي قاراي بەتتەدi. ەسiك ايقارا اشىلعاندا-اق «كوك قوراپقا» ءۇڭiلگەن نۇرلاننىڭ بەرەكەلi تۇرقى بايقالدى. تابالدىرىقتان اتتاسىمەن:
— اسسالاۋماعالەيكۇم، نۇرلان اعا! — دەدi داۋىستاپ، ونداعىسى ءۇي يەسiنiڭ كوڭiلiن ءوزiنە اۋدارۋ ەدi. تەلەديدار كورiپ وتىرعان ول ماڭعاز كەپتە بۇرىلدى. ايتكەنمەن:
— اليكۇمسالام! ءيا، كەلۋiڭمەن. ات-كولiك امان-ەسەن بە؟ — دەپ كۇلە ءۇن قاتىپ، وتكەندەگiدەي ەمەس iش تارتا سويلەدi. ونىڭ بۇل مەيماندوس يشاراتىنان جاپار تاعى بiر سەرگiپ قالدى.
— سiزگە جەتە الماي ءسۇرiنiپ-قابىنىپ، ءوزiڭiزدi ازەر ۇستادىق. «مىنا ءباتۋاسىزدار تاعى دا جوق» دەپ ويلاپ وتىرسىز با دەپ، جانىمىز مۇرنىمىزدىڭ ۇشىنا كەلدi. كەشiككەنiمە كەشiرiم ءوتiنەمiن. — جاپار ءۇي يەسiنiڭ ىڭعايىنا جىعىلىپ، سارىلتىپ قويعانىن مەيلiنشە جۋىپ-شايۋعا تىرىستى. بiردەن باسا-كوكتەي وتۋگە جانە رەتiن تاپپاي، بوساعا جاقتا بۇگەجەكتەي بوگەلدi.
— وقاسى جوق. قات دۇنيە قولعا تۇسپەي دiڭكەلەتەتiنi بەسەنەدەن-بەلگiلi. ونى بiلەمiز. مىنا جەرگە كەل. — يەگiمەن جانىنداعى كرەسلونى نۇسقادى. — الگiندە كەلiپ كەتiپسiڭدەر، «قايتا سوعادى عوي» دەپ، كۇتiپ وتىرمىن.
— راحمەت ونىڭىزعا. وتكەندەگi ۋادە بويىنشا ايتىلعان iستi تىندىردىم. — جاپار ءسوزبۇيداعا سالماي بiردەن شارۋاعا كوشتi. — سونى ءوزiڭiزگە تابىس ەتەيiن دەپ… — ءسوزiنiڭ سوڭىن جۇتىپ، كۇمiلجي بوگەلدi.
— جاقسى. — نۇرلان باسقا ەشتەمە ايتا قويمادى. اڭگiمە ءسال سايابىرسىدى. وسى كەزدە، — قانات، بiزگە بiر شىرىن اكەلە قويشى، — دەدi ۇلىنا داۋىستاپ.
— قازiر، توقتا، مىنا ويىنىمدى اياقتاپ تاستايىن! — دەدi ول دا سونادايداعى تۇپكi بولمەلەردiڭ بiرiنەن ءۇن قاتىپ. شاماسى جاپسارلاس بولمەدە كومپيۋتەردiڭ قىزىعىنا بوكسە كەرەك، ىجىلداعان، بولماشى گۇرسiلدەگەن داۋىس شىعادى.
— ولارىڭ جاقسى بولعان، — نۇرلان ەندi بۇعان قاراپ سويلەدi، — تاعى دا وتكەندەگiدەي ىڭعايسىزدىق كيلiكپەسiن دەپ، سوتتى ادەيi الداعى جۇماعا ەمەس ودان كەيiنگi اپتاعا بەلگiلەگەنمiن.
جاپار كۇتپەگەن جاڭالىعىن ەستiگەندە تiلi تاڭدايىنا جابىسىپ، اڭىرا اۋزىن اشا قاراپ قالىپتى.
— ەرتەڭ تاڭەرتەڭ بارىسىمەن قاعازدارىن جازدىرىپ، كەلەسi دۇيسەنبiگە بارلىعىن سوت پروسەسiنە شاقىرتامىن. ولاي ەتپەسكە قيسىنى كەلمەدi، ويتكەنi شەشiمنەن بۇرىن ناقتى iس iلگەرi ءجۇرۋi تيiس.
— ءتۇسiندiم، نۇرەكە. مىڭ دا بiر راحمەت بۇل ازاماتتىعىڭىزعا. — جاپاردىڭ باسى دامىلسىز يزەلiپ، الدىنداعى ۇيەلمەنi ۇيدەي نەمەنiڭ اۋزىنا كiرiپ كەتە جازداپ وتىر. سوسىن مiندەتi ەسiنە ەندi تۇسكەندەي قوينىنان اق كونۆەرتكە مۇقيات بۇكتەلiپ سالىنعان اقشانى شىعاردى. مۇنى بايقاعان تورەشi:
— تۇرا تۇر! — دەدi قولىمەن شورت كەسكەن بەلگi بەرiپ.
بۇل كەزدە ۇلى دا ءتۇرلiء-تۇستi اشەكەيمەن بويالعان ەكi قوراپتاعى سۋسىندى قۇلاعىنان سۇيرەپ جەتكەن ەدi.
— قانات، سەن بار دا انا يتتiڭ شىنجىرىن ۇزارتىپ، داربازانى جاپ. — پارمەندi ۇنمەن يەك قاقتى. بالاسى سوزگە كەلگەن جوق، قۇلدىراڭ قاعىپ، شاپتى دا كەتتi.
ۇلى شىعىسىمەن نۇرلان ورنىنان تۇرەگەلiپ، انانداي جەردە سەرۆانتتىڭ سورەسiندەگi بiر قوراپ اق قاعازدى نۇسقادى.
— وسىنىڭ تۋرا ورتا تۇسىنان بiر پاراق ال دا بۇكتەپ، ەكi مىڭدى ءوز قولىڭمەن ساناپ سال.
جاپار ايتقانىن بۇلجىتپاي ورىندادى. كوزiنشە تيiستi سومانى ساناپ، بۇكتەلگەن پاراقتىڭ ورتاسىنا جىتىردى. ءسويتتi دە نۇرلانعا سۇراۋلى كەيiسپەن قارادى. وسىدان كەيiن عانا ءۇي يەسi جانىنداعى تۋمبانىڭ سۋىرماسىنان جانە بiر پاراقتى الدى دا قاق ورتاسىنان ەكiگە بۇكتەي باستادى. سوسىن اقشالى قاعازدى جاپاردىڭ ءوز قولىمەن الگiنiڭ اراسىنا سالدىردى دا، سىرتىنان قاپسىرا ۇستاپ، جوعارىعا كوتەرiلدi. كوپ كەشiكپەي قايتا قايىرىلىپ ورالدى.
— ەندi تاڭەرتەڭ پروكۋرورعا بارىپ بەس ءجۇزدi بەر. — سونادايدان سويلەي ءتۇستi. — وعان ءمان-جايدى ايتقانمىن. ءوزiڭ دە تاعى كiشiك تانىتىپ، نەعۇرلىم ازىراق مەرزiم سۇراۋىن ءوتiنەرسiڭ. ايتپەسە، ول بارىنشا كوپ مولشەردi تالاپ ەتسە، سوتتىڭ ونى ەرەن كورمەي ءوز بەيiلiمەن شەشiم شىعارۋى، جوعارى جاقتاعى بالە iزدەگەندەردiڭ بiردەن نازارىنا iلiنەدi. وسىنداي كەرەعارلىقتار بولماۋى ءۇشiن، پروكۋروردىڭ دا ىڭعايعا قاراي يلiككەنi ابدەن كەرەك-اق نارسە. وسىنى ادەمiلەپ جەتكiزەرسiڭ.
جاپار مىنا ۋاجگە ءلام-ميم دەپ ءۇن قاتپاي باقىرايعان كۇيi تاڭدانىس كەپتە قالسا كەرەك:
— پروكۋرورعا بارىپ تاعى دا بۇيىمتاي ايتساق، وندا نەسiنە دالاقتاپ شاۋىپ ءجۇرمiز دەپ ويلاپ وتىرسىڭ با؟ — دەدi ديۆانعا جايعاسا بەرiپ ول، جiپسiك كوزدەرiن بۇدان ايىرماي.
قاپەلiمدە جiگiتتiڭ اۋزىنا تورەشiنiڭ ءلامiنە سىناعا جارارلىق وڭتايلى ءسوز تۇسە قويمادى. كومەيiنە كەلiپ قالعان ويىن بiلدiرۋگە اسىقپادى، ويتكەنi ەرسi شىعىپ، قياستاندىرىپ الامىن با دەپ قاۋiپتەندi. سوندىقتان ۇندەمەي اقىرىن كۇتكەندi ءجون سانادى.
— كiشiرەيە سالعاننان ەشتەمە ەتپەيدi. ايتپەسە، «مەنi اينالىپ كەتتi» دەپ ءدۇردارازدىق نىشان بايقاتۋى ابدەن مۇمكiن. قازiر بiزگە مۇنداي باسى ارتىق شارۋانىڭ ەشقانداي قاجەتi جوق. قازاق ايتاتىن «بەتەگەدەن بيiك، جۋساننان الاسا» كورiنەتiن ۋاق وسى. قارسى كەلگەندi تايىندىراتىن مانساپتى يەلەنگەن، قولىنا بيلiك تيگەن كەز-كەلگەن پەندەنiڭ بويىندا بەس ەركەكتiڭ بۋى بولاتىنى ايقىن. ال، پروكۋروردىڭ جايى مۇلدە باسقا.
— الدىنا بارعاننان كەيiن، ارينە، كiشiلiك تانىتىپ، ەڭ بiرiنشi ايىپكەر رەتiندە راحىمشىلىق ەتۋiن سۇرايتىنىمىز كامiل. البەتتە، سiزدiڭ ايتقانىڭىزدى ەش كiءناراتسىز ورىندايمىز. اۋەلi وسىنداي ءجون كورسەتكەن اعالىعىڭىزعا شەكسiز ريزامىن.
— وقاسى جوق. شالىس باسقاننىڭ ءبارiن تۇرمەگە تىعا بەرسەك، ارداقتايتىن دا ادامىمىز قالماس. كەيدە وسى بiر قازاقى كەڭپەيiلدiك تاماشا قاسيەتتەردi ۇستانىپ قالۋ ءۇشiن دە، الدەكiمنiڭ وڭەشiن مايلاۋعا تۋرا كەلەدi. بiراق، بۇل ارەكەتتi زاڭ تiلi ءتۇسiنبەيدi. ءتۇسiنبەيتiن سەبەبi، ول ورىستىق قاعيداتتارعا سۇيەنiپ، سوعان نەگiزدەلiپ جاسالعان. ونىڭ ءون-بويىندا قىلاۋداي بiزدiڭ ۇلتتىق مiنەز-پايىمعا ساي تۇسى جوق.
مىناۋ اڭگiمەنiڭ الپەتi شىم ەتكiزiپ جiگiتتiڭ جۇرەگiنە وي تاستادى. ءدال وسى جولى جاي، ءوزiنiڭ iسiن جاسىرۋ ءۇشiن ءسوز ايالعىسى رەتiندە ايتسا دا، مۇنىسى قيسىندى، كوكەيگە قونىمدى. ءاربiر قىلمىستى iستiڭ بابى سول مەملەكەتتiڭ ءسالت-داستۇرiنە ورايلاستىرىلىپ جاسالۋى قانداي عانيبەت. وسى تۇرعىدان العاندا قاز داۋىستى قازبەكتiڭ شىعارعان ۇكiمi يماندى ءارi الدەقايدا اقيقاتقا ءتان.
— سiزدiڭ جاعدايىڭىزدى ابدەن ءتۇسiنەمiن، قالىپتاسقان «iشكi تارتىپكە» دە ابدەن قانىقپىن. ۇلتتىق جادىنى ايتىپ قالدىڭىز، ول — بiزدiڭ تۇتاستاي قوعامنىڭ دەرتi. وسىنى ويلايتىن تورەشiلەردiڭ بارى كوڭiلگە مەدەت. سiزدەر قولعا الساڭىزدار بiتپەيتiن شارۋا جوق، بiراق زاڭنىڭ دiنi مەن تiنiن وزگەرتۋ قيىن دا شىعار. ول ەندi كەلەشەكتiڭ iسi، مەن بiر بۇيىمتاي ايتايىن دەپ ەدiم.
— ايتىڭىز.
— اقىرى سوت ەندi بiر جۇماعا كەيiنگە شەگەرiلسە، سەگiز ايدان بەرi قاپاستا جاتقان iنiمiزدi بiر كۇن بولسا دا بۇرىنىراق قول حاتپەن جارىق دۇنيەگە شىعارىپ الساق بولماي ما؟
— ازاماتقا بiر جۇمانىڭ سالماعى ونشا كوپ كۇش ءتۇسiرمەيدi. ودان دا سوت زالىنان بiر جولا بوساتقانىمىز دۇرىس. ايتپەسە، جانىمىز اشىعاندىقتان ارتىق اڭگiمە iلەستiرiپ، ءوزiمiزدiڭ جولىمىزدى ءوزiمiز كەسiپ الۋىمىز مۇمكiن.
— ءتۇسiندiم. مەن سورلى شەشەمiزدi اياپ بارامىن.
— اپاعا ايت، قورىقپاسىن، ءدام تارتسا ۇلىن كورەتiن كۇن تاياۋ.
— راحمەت، نۇرلان اعا! ساۋ بولىپ تۇرىڭىز، ايتقانىڭىزدىڭ ءبارiن بۇلجىتپاي ورىندايمىن. — قولىن قوس قولداپ الىپ، iنiلiك iزەتتiلiكپەن كiشiلiگiن تانىتتى.
*** *** ***
دالا الپىس ەكi تامىردى تۇتاسىمەن يدiرەرلiكتەي تامىلجىپ تۇر. مۇنىڭ قاباعى تiپتi جادىراپ شىقتى. كوڭiلiن تۇمشالاعان الدەبiر قاپاستان ارىلىپ، كوكiرەگiندە لەكiگەن قۋانىشتىڭ لەبi التىنكۇرەكتەي ەسە جونەلدi. ەندi عانا جان-جاعىنداعى اسەم دۇنيەگە پەندەشiلiك قىزىعۋشىلىقپەن قارادى. ەكشەسە، پەندە بولىپ ءجۇرۋدiڭ ءوزi باقىت ەكەن. وسى سۇركiل باسىنا تۇسكەننەن بەرi پەندەشiلiكتەن دە تومەن قۇلدىراپ، بiر-اق ماقساتتا، بiر-اق باعىتتا قيمىلدايتىن، بوتەن وي-سەزiمنەن ادا — ادام كەيپiندەگi ماشيناعا اينالىپتى. «قالاي اقشا تابامىن، قالاي ءجۇسiپتi قۇتقارامىن» دەگەن ويدىڭ جەتەگiمەن جاپ-جاسىل جايناعان مىنا جازدىڭ راحاتىن دا اڭعارماپتى. ەندi عانا ماۋجىراعان مۇعالاق تىلسىمنىڭ سىرىنا مالتىپ، پەندەشiلiك راحاتتى كەشiپ كەلەدi. وسى سەزiمنiڭ يiرiمiندە مالتي ءجۇرiپ كوز تاستاسا، ادام پەندەشiلiكتەن تومەن تۇسە الادى ەكەن دە، ودان جوعارى كوتەرiلۋi قيىن ەكەن.
نە بiر بايلامسىز دا بايانسىز تۇجىرىمنىڭ سوڭىنان قۋا-قۋا تەكەلiدەگi ءجۇسiپتiڭ ءۇيiنە قالاي جەتكەنiن دە اڭعارمادى. شامالاۋىنشا، ءتورت كوزi تۇگەل وسىندا بولۋى تيiس. ويتكەنi ولار دا سوتتىڭ كەيiنگە جىلجىتىلعانىن بiلمەيدi. سوندىقتان، ەرتەڭگi كۇنگە كەشiگiپ قالماۋى ءۇشiن بارلىعى بۇگiن جينالماق-تۇعىن.
ايتقانىنداي-اق، ماشينا قىردىڭ ءۇستiنە كەلiپ توقتاعانىندا تومەندەگi اۋلادا ءشۇپiرلەگەن بالالاردىڭ قىلپى بايقالدى. بۇلاردىڭ اۋىلىندا توي بولسا دا، ءولiم-جiتiم بولسا دا كiشكەنەلەردiڭ قوسامجارلاسا شاباتىن ادەتi. اپكەلەرi، ايتەۋiر، شۋىلداقتارىن وبەكتەتiپ الادى دا جۇرەدi. ولار اياققا ورالىپ، ونىسى ازداي بiر-بiرiمەن جانجالداسىپ، جىلاپ، «قوي» دەسە قويماي ابدەن جۇيكەڭدi قاجايدى. ءاسiرەسە، وسىنداي سiركەڭ سۋ كوتەرمەيتiن تۇستا جويداسىز شۋىلدىڭ ءوزi وڭدىرتپاي شارشاتىپ جiبەرەدi.
جاپار وسىعان iشتەي شامدانسا دا، سىرتقا سىر بiلدiرمەۋگە تىرىسىپ باعادى. «نەگە بالالارىن ۇيلەرiنە تاستاپ كەتپەيدi، — دەپ تاڭقالادى، — الدە بۇلار، ايتەۋiر وقيعانىڭ بارىسىنان حاباردار بوپ وتىرۋ ءۇشiن، قىزىققا جينالا ما ەكەن؟ الدە، ەشتەمەسi كەتپەگەندiكتەن وسىلاي iستەي مە؟»
مۇنى بiرiنشi بايقاعان ءشۇلدiرلەكتەر بۇل ءداپ بiر بازاردان كەلە جاتقانداي سونادايدان الدىنان «جاپار اعالاپ» تۇرا شاپتى. Iركەس-تiركەس جەتكەن بويدا قاۋمالاپ الا قويدى.
— قالدارىڭ قالاي؟
— جاقسى. — ءبارi شۋلاپ، حورمەن جاۋاپ بەرەدi.
— ۇيدە كiم بار؟
— مامام بار، پاپام بار. — ءارقايسىسى ءوز اكە-شەشەلەرiن ايتىپ ءماز.
— اپالارىڭ بار ما؟
— بار. — شۋ ەتە ءتۇستi.
— اۋەلi اپالارىنان باستاماي ما بالا دەگەن؟ — ادەيi قايتەر ەكەن دەپ قىجىرتا سويلەدi. ەشقايسىسى ۇندەمەدi. بۇتتارى شيديگەن مۇرىن بوقتارعا اكەلەرi مەن شەشەلەرiنەن اسقان ادام بولماي تۇر، شاماسى.
بۇلاردىڭ دابىرىنان ۇيدەگi ەرەسەكتەردiڭ بiر-ەكەۋi وسىلاي قاراي مويىندارىن سوزدى. بiرەۋi — ۇلكەن جەزدەسi. ول تاباندا: «جاپار مەن ساپار كەلەدi» دەپ ار جاعىنداعى جۇرتقا حابار بەرiپ ۇلگەردi. Iزiنشە شەشەسiنiڭ توبەسi كورiندi. ەكi ۇرتى سالبىراپ، جاعى سۋالىپ، جانارىنىڭ ۇياسى ءشۇڭiرەيiپ iشiنە كiرiپ كەتiپتi. ماڭدايى مەن كوزiنiڭ ءتوڭiرەگiندەگi، ۇرتىنىڭ تۇسىنداعى ءاجiمدەرi تiپتەن قاتپارلانا تۇسكەندەي. قاققان قالايىداي بوزارعان ءوڭiنەن كوك تامىرلارى بiلiنەدi. بiر جۇمانىڭ iشiندە ۋايىم ابدەن-اق جەگەن ەكەن.
— امانسىڭ با، تاتە.
— جاقسى، وزدەرiڭنiڭ دەنi-قارلارىڭ ساۋ ما؟
اناسىنىڭ ار جاعىن شەمەن شەر كەۋلەپ ۇڭگي كەمiرسە دە، ءبارiن تايىنباي كوتەرۋگە بەيiل ەكەندiگiنە ءسۇيسiندi. ءسۇيسiندi دە بiردەن شارۋاعا كوشتi.
— وسى كەلە جاتقاندا تورەشiنiڭ ءۇيiنەن كەلە جاتقان بەتiمiز.
— ءيا. — جاقسىلىق سوزدەن دامەتiپ، بiر باسىپ، ەكi باسىپ iلگەرi بۇعان قاراي ۇمسىنا موينىن سوزدى.
جاپار ءۇيدiڭ قابىرعاسىن اينالعاندا تۇتاسىمەن كورiنگەن وڭگەلەرگە:
— قالدارىڭ قالاي؟ — دەپ جالپىلاما امانداستى دا، شەشەسiنiڭ جانىنا بوگەلدi.
— كەلiڭدەر، اڭگiمەنi مىندا كەپ ايتىڭدار، — دەپ، جاڭالىقتان سىرت قالۋعا ۇرەيلەنگەن اپكەسi كولەڭكەدەگi كوپشiلiك وتىرعان ورىندىقتى نۇسقادى.
— ءجۇر، — دەپ شەشەسi دە سولاي قاراي بارۋدى ماقۇل كوردi.
— ەرتەڭ سوت بولمايتىن بولدى. كەلەسi جۇماعا قالدىرىپتى. بiز بەرەتiنiمiزدi بەردiك. — دوڭگەلەنگەن شوركەگە قۇيرىق باسىسىمەن ايتقانى وسى.
— ءاي، جارىعىم-اي، ءا-ا، — دەپ، سوستيىپ تۇرعان انا ۇلكەن ۇلىنىڭ ماڭدايىنان ءسۇيدi. ءقان-سولسiز سۋالعان ءوڭiنە بولماشى بiر نۇردىڭ شارپۋى جۇگiرiپ وتكەندەي بال-بۇل جاندى.
— تورەشi «اپاعا سالەم ايت، قورىقپاسىن، ۇلىمەن تابىساتىن كۇن تاياۋ دەدi»، — دەپ نۇرعانىمنىڭ بەتiنە قارادى.
— ايتقانى كەلسiن قاراعىمنىڭ. ءوزi بiر سونداي جاقسى نەمە. — شەشەسi «نەمە» دەگەن ءسوزدi الدەكiمگە ايرىقشا ريزا بوپ، كوڭiلi تولعاندا ايتاتىن. — الدىنا كiرگەنiمدە «اپا، كومەكتەسەمiن» دەپ ەدi قۇداي تiلەۋiن بەرگiر.
مىنا اڭگiمەنiڭ الپەتiنە وتىرعانداردىڭ ءبارi سەرپiلiپ، كوپتەن بەرi ورناعان قاباقتارىنداعى قياس مۇڭ ىدىراپ جۇرە بەردi.
XV
ەندiگi بiر جۇما جىلجىماي جامباستاپ جاتىپ الدى. تورەشi الدىنداعى بورىشتان قۇتىلعاننان كەيiنگi ويلارى تەزiرەك مىنا تانتال ازابىنان ارىلىپ، قاعاناعى قارق، ساعاناعى سارق قالىپقا جەتكiلەرi كەلەدi. الايدا، انشەيiندەگi سىرداڭ ۋاقىت، بiر ماڭىزدىلىق كەپكە ەنiپ تاپجىلاتىن كورiنبەيدi. بiراق، كەلiننiڭ قولىنا سوتقا شاقىرعان قاعاز تيگەننەن كەيiن، وكتەگەن اپتىق ەپتەپ سەيiلگەندەي.
ايتىلعان كۇنi تاعى دا تاڭ اتپاستان تۇرىپ، سەگiزدەردiڭ شاماسىندا سوت كەڭسەسiنiڭ الدىنا جيىلدى. قانشا ۋادە بايلاسىپ، اقتىق ءسوزiن السا دا «كiم بiلەدi، قالاي بولادى» دەگەن سياقتى كوكەيدە بiر كۇمان بار. بارلىعى جاقسىلىقتىڭ دا، جامانشىلىقتىڭ دا قۇدايدىڭ قولىنداعى iس ەكەنiن بiلiپ تۇر. «ءيا، اللا، كولدەنەڭ كەسiرiڭنەن ساقتاي گور» دەپ، شەشەسi ءدامiءل-دامiل كۇرسiنiپ قويادى.
جۇرتتىڭ دا قارالدىسى مولىعا ءتۇستi. تالايدان بەرi بiرنەشە رەت جۇزدەسiپ، سويلەسiپ ۇيرەنiسiپ قالعان ءجابiرلەنۋشiلەر جايدارى جۇزبەن امانداستى. بۇلار ولارعا ودان بەتەر قوعاشا جاپىرىلىپ، قۇلدىق ۇرادى. كوكەيلەرiندە «ۇرىمتال تۇستا بiرەۋi بۇيرەكتەن سيراق شىعارىپ جۇرە مە، الدە قايتەدi» دەگەن ۇرەيدiڭ جاتقانى دا ايقىن.
ساعاتتىڭ تiلi توعىزعا تايانعان سايىن تاعات قاشىپ، ۇزىننان سۇلاپ جاتقان كوشەگە جاپارلار قاراعىشتاي بەرەدi. ويتەتiنi، ايىپتالۋشىلاردى سوت پروسەسiنە بiتەۋ سۇر ماشينامەن اكەلۋi تيiس. ولار نەعۇرلىم جىلدامىراق كەلسە، سوعۇرلىم ءجۇسiپتiڭ شارۋاسى تەزiرەك شەشiلەدi. وسىعان بولا سابىرلارى تۇگەسiلiپ، كوشە بويىنا تەسiلە كوزدەرiن ساتادى.
مiنە، سۇر ماشينانىڭ توبەسi دە كورiندi. تۋرا وتكەندەگiدەي ءتارتiپ اينا قاتەسiز قايتالانىپ، كابيناداعى وفيسەر عيماراتقا كiرiپ شىقتى. سودان كەيiن عانا بارىپ ايىپكەرلەردi بiرتiندەپ ءتۇسiرە باستادى. تاعى دا ءجۇسiپتi ەڭ سوڭىنان شاقىردى.
سويتسە، اسا قاۋiپتi دەگەن ادامدى سوڭىنا قاراي قالدىرا بەرەدi ەكەن. وعان باقىلاۋ ايرىقشا بولسا كەرەك. ولاردىڭ بۇيتەتiنiنە تولىق دالەل بار. ءجۇسiپ تەرگەۋ بارىسىندا وسى توپتىڭ باسشىسى iسپەتتi تانىلعان. مۇنى بۇلار كەيiننەن بiلدi.
— اتامقۇلوۆ! — جاساق ادامىنىڭ داۋىسى ءزارلi.
— مەن! — ءجۇسiپتiڭ جاۋابى ماشينا دۇڭگiرشەگiنiڭ iشiنەن قۇلىقسىز، قۇمىعا ەستiلدi.
— شىق!
Iزiنشە قولى ارتىنا قايىرىلعان ءجۇسiپ كورiندi. تامىلجىعان كۇن شۋاعىنان جانارى جاسقانىپ، ونىسىز دا ءدازi بار كوز مىنا اق ساۋلەگە تۇنىپ تۇرعان الەمنەن قارىعىپ، جۇمىلا بەردi. اياعىنىڭ استىن بايىپتاي الماعاندىقتان با دۇڭگiرشەكتەن تۇسەتiن تەپكiشەكتە ءسال كiبiرتiكتەدi. جەردەگi ميليسيانىڭ بiرi قولىن سوزىپ ايىپكەردiڭ بiلەگiنەن ۇستادى، سوندا عانا ماشيناداعى ميليسيا كiسەندەۋلi ءجۇسiپتi بوساتا بەردi.
ءوز ۇيالاسىڭدى وسىنداي كۇيدە ۇشقاستىرۋ ساناعا بiءرتۇرلi سالماق سالادى ەكەن. جاپاردىڭ جۇرەگi بۇلقىنىپ قالىپ، بiر اۋناپ كەتتi. جالما-جان تاعى دا شەشەسiنە قارادى. «بايقۇس انانىڭ كوكiرەگi قارس ايىرىلىپ، جۇرەگi قان جىلاپ تۇرعان شىعار» دەپ توپشىلادى. كارiلiك مەڭدەگەن ءوڭi سۇرلانىپ، نۇرى تايعان كوزiنە الدەبiر ايبىندىلىقتىڭ ۇشقىنى بايلانىپتى. ەكi ميليسيا قولتىقتاپ، iشكە اكەتiپ بارا جاتقان ءجۇسiپتiڭ سونىنان نازارىن اۋدارماعان قالپى:
— قورىقپا، شىعاسىڭ! — دەپ بiر-ەكi مارتە ايقايلاپ جiبەردi. ونى ۇلى ەستiدi مە، ەستiمەدi مە بەلگiسiز، جاپار اپ-انىق ەستiدi. اناسىنىڭ مىنا قايراتىنا iشتەي ءسۇيسiندi.
ەڭ اقىرعى iشكە كiرگەن ايىپكەردiڭ سوڭىنان وكشەلەي شۇبىرعان جۇرت تا ۇكiم كەسiلەتiن عيماراتقا لاپ قويدى. وسىنشاما حالىقتىڭ بۇگiنگi سوت پروسەسiنە جينالعانىنا جاپار قايران. ناقتى جاپا شەگۋشiلەر سەگiز دە، كۋالەر دە سول شامالاس ەدi. مۇنشا حالىق كiمنiڭ مۇددەسiن كوزدەپ كەلگەنiن ءتۇسiنبەي دال. سوت زالىنا ەنگەنiندە تiپتەن ايران-اسىر كۇي كەشتi — قۇجىناعان قاۋىم ورىندىقتارعا سىقاي جايعاسىپتى دا، كەيبiرەۋلەرi قابىرعالاردى قۋالاي تiزiلە يiنتiرەسەدi. وتكەن جولى اڭىسىن بايقاعاندىقتان «وسىلاي بولادى-اۋ» دەپ، اپكەسi مەن جەزدەسiن iشكە بۇرىنىراق جۇمساپ جiبەرiپ ەدi، سولاردىڭ ورىن الىپ قويعانى ءاتۇيiر بوپتى. الدىڭعى لەكتەگi ورىندارىنا بارىپ شەشەسi ەكەۋi قاتار جايعاستى.
جۇرت قانشاما مول جينالسا دا بەيساۋات دىبىس جوق. ءبارi تىپ-تىنىش ءۇرiككەن قويداي ۇيلىعىسا قالىپتى. تەك پروكۋرور عانا تويعان قوزىداي تومپيىپ اپ، ءوزiنە تيەسiلi بۇرىشتاعى «قۇتتى مەكەنiندە» بiرنارسەنi سۇيكەكتەتە جازۋدا. بۇلار جاققا تiپتi نازارىن دا اۋدارعىسى كەلمەيدi. وتكەندە دە وسىلاي سالقىن قاباقپەن قارسى العان. سويلەسە كەلە ىڭعايىنا قاراي سەلبەسەتiنiن ايتقان. ايتەۋiر، جاپاردىڭ كوڭiلiنە بiر مەدەت تۇتاتىنى — ول دا «ءوز سىباعاسىنان» باس تارتا قويماعان، العان. «اعا، ايىپتىمىز. ايىبىمىزدى مويىنداپ تۇرمىز. جازىعىن بiلiپ، ۇسىنعان مويىندى قىلىش كەسپەيدi دەگەن. كومەكتەسiڭiز، iنiمiز بiر شالىس باستى، ەندi قايتالانبايدى. سوڭىندا شيەتتەي ەكi بالاسى بار، كارi شەشەمiز بار. سولاردى اياڭىز. ارينە، قۇرعاق قاسىق اۋىز جىرتادى، مiنەكەيiڭiز» دەپ، قاتىرما پاراعىنىڭ اراسىنا بەس ءجۇز دوللار سالىنعان «ازاماتتىق كودەكستi» الدىنا تاستاپ كەتكەن. سودان كەيiن قايتا جولىققان جوق، iلكiدەگi دۇيسەنبiدەن كورiپ وتىرعانى وسى.
كوپ كەشiكپەي-اق حاتشى قىزدىڭ «تورەشi كەلە جاتىر!» دەگەن ءۇنi اۋەنi تiلiپ ءوتتi. ەل دۇرك كوتەرiلiپ، ورىندارىنان تۇرەگەلدi. نۇرلان ءۇستiنە قارا ماۋىتىدان تiگiلگەن جانالعىش ءازiرەيiلدiڭ كەيپiنە ەنگiزەتiن شاپانىن جەلبەگەي جامىلىپتى. نىق باسىپ ورنىنا تاياندى، سوڭىنا iلەسكەن ەكi حالىق زاسەداتەلدەرi بار. وتىرماس بۇرىن اۋديتوريانى جانارىمەن بiر ءسۇزدi. ءوڭiنەن ىزبارلىق پەن سۇستىلىقتىڭ سالقىنى ەسەدi.
سوت جۇمىسى ءۇشiنشi كۇنi عانا اياقتالدى. ايتقانىنداي ءجۇسiپ سوت زالىنان بوساتىلدى. ءجۇسiپ قانا ەمەس جانىنداعى ەكi جiگiت تە ازاتتىق الدى، تەك بiرەۋi عانا التى اي حيمياعا جونەلتiلدi.
پروسەسس باستالعان بiرiنشi كۇنi-اق تورەشiمەن مەيرامحانادا وڭاشا، كەڭiنەن سويلەسكەن. ول ەشقانداي كۇدiك تۋدىرماس ءۇشiن تىڭداۋدى ادەيi ءۇش كۇنگە سوزاتىنىن تاعى دا ماعلۇم ەتiپ ەدi. شەشiمنiڭ تۋرا وسىدان بiر اي بۇرىن ءوزi ايتقانىنداي بولاتىنىن جانە ماقۇلدادى. سوندىقتان، ەش الاڭداماۋىن ءوتiندi. سودان كەيiن جاپار دا بۇل تاقىرىپتى اينالسوقتاماي باسقا جايتتاردى قوزعادى.
نۇرلان سول ءسوزiندە تۇردى.
نۇرعانىم جۇگiرiپ بارىپ، تەمiر توردان بوسانىپ شىققان ءجۇسiپتi باۋىرىنا قىسا قۇشاقتاپ، بەتiنەن ءسۇيiپ جاتىر. جالعىز شەشەسi ەمەس، اپكەلەرi دە تۇس-تۇستان قاۋمالاي جابىلا قورشاپتى.
وسى ارەدiكتە جاپار تۇتقىندار وتىراتىن بولمەگە سۇرانىپ كiرiپ، التى اي حيمياعا كەسiلگەن جiگiتپەن تiلدەستi. مىنا ۇكiمدi كوتەرە الماي بالاۋىز نەمەنiڭ كوزiنەن ىستىق جاس ءبۇرتiك اتىپتى، كوكiرەگiنە تىعىلعان دولى كەسەكتەن اۋزى قومپىلداپ سويلەي المايدى.
— ازاماتسىڭ عوي، باۋىرىم، ەردiڭ باسىنا نەلەر كەلiپ، نەلەر كەتپەيدi. ارى دەگەندە ءۇش-اق ايدا بوسانىپ، قۇتىلاسىڭ. سەگiز اي وتىرعانىڭ ەسەپتەلسە، تiپتi ول جاققا بارماۋىڭ دا مۇمكiن. ەندi ءوزiڭە بەكەم بول.
جاسىپ قالعان جiگiتتiڭ ارقاسىنان قاقتى.
وسى كەزدە سىرت جاقتان دىبىر بiلiنiپ، ءاجiك-كۇجiك داۋىس ەستiلدi دە، iلە ءجۇسiپ كiرiپ كەلدi. جاپار iنiسiمەن بەتپە-بەت وسى جولى عانا كەزدەستi. قۇشاقتاپ، ءتوس ءتۇيiستiرە كورiستi. سويلەسپەدi. سوڭىندا قالىپ بارا جاتقان جولداسىمەن قوشتاسۋعا كiرگەنiن بiلدi. ول:
— حات جازىپ، حابارلاسىپ تۇرامىز. داۆاي، ساۋ بولىپ تۇر! — دەپ، قولى كiسەندەۋلi دوسىن باۋىرىنا تارتتى.
وسى كەزدە بەيماز ميليسيالار دا بۇلاردى “شىعىڭدار” دەپ تىقسىرتا باستاعان ەدi. اعايىندى ەكەۋi تايتالاسپاي، سىرتقا بەتتەي بەردi. تابالدىرىققا تايانعاندا جاپار ولارعا:
— راحمەت، جiگiتتەر! — دەدi.
XVI
قيىنشىلىقتىڭ ءبارi بiر كۇنگiدەي بولماي، ءۇيدiڭ iشi اپ-ساتتە مارە-سارە قالىپقا ەندi. نۇرعانىم اۋىلعا ورالىسىمەن اقسارباسىن اتاپ سويىپ، كورشi-كولەڭگە قۇدايى ساداقاسىن تاراتتى. بiر كەزدەگi ۋايىم مەڭدەگەن ءجۇزiندە شاتتىقتىڭ لەبi ەسەدi. جۇرتتىڭ ءبارi تويعا جينالعانداي ارقا-جارقا كەپتە.
جاپار دا يىعىنداعى اۋىر جۇكتەن ارىلىپ، ەندiگi ۋاقىتتا جۇمىسىنا سۋداعى بالىقتاي ەركiن ارالاستى. بۇكiل كولدەنەڭ قام-قاراكەتتiڭ ءبارiن كەيiنگە ىسىرىپ قويىپ، بار ىنتا-شىنتاسىمەن ءوز مiندەتiنە كiرiسكەن. ونشاقتى كۇن سابىلىپ ءجۇرiپ، ءبولiنiپ بەرiلگەن ۋچاستوگi — التى اۋداندى ارالاپ، جۇرتتىڭ كۋپوندارىن ينۆەستيسيالىق قورلارىنىڭ ەسەپ شوتتارىنا اۋدارتىپ قايتتى. ۇزىن ىرعاسى ءۇش ميلليوننان اسىپ جىعىلدى. وسىنداي قوماقتى سومانى يگەرiپ تاستاعاننان كەيiن عانا الماتىعا ورالدى.
ءۇيiنە ەل ابدەن ورىنعا وتىرعاندا جەتتi. بالالارى الدەقاشان ۇيىقتاپ قالىپتى. تاناۋلارى پىسىلداپ جاتقان قوس كiشكەنتايىنىڭ تاماقتارىنان يiسكەپ، بەتتەرiنەن ءسۇيدi. بارشا كۇيزەلگەنi، تورىققانى دەمدە ىدىراپ جۇرە بەردi.
ەرتەڭiندە زەينەلگە كەلدi. ەڭ بiرiنشi ونىڭ ازاماتتىعىنا العىسىن بiلدiردi.
— سiزدiڭ جاردەمiڭiز تيمەگەندە قارماناتىن ەشتەمەنiڭ جوقتىعىنان، قۇيىققا كەتكەندەي ەك. ءبارiمiزدەن بۇرىن شەشەمiز بiر جاساپ قالدى، ءوزiڭiزگە مىڭ دا بiر راحمەت. باۋىرىمىز امان-ەسەن ءۇيiرگە قوسىلدى. — اقجارما كوڭiلمەن، شىنتۋايتىنداعى كوكەيiندەگiسiن اعىتتى.
— اقىرى جاقسىلىقپەن بiتسە جارايدى. — بولماشى ماراپاتقا ماستانۋشىلىق بايقاتپادى. ونى جاپار باسشىسىنىڭ قاس-قاباعىنان اڭداپ وتىر. سوندىقتان بۇل تاقىرىپتى ارى قازبالاي بەرۋدi ءجون كورمەدi. ءسويتتi دە بiردەن iسكە كوشiپ، تىندىرعان شارۋاسىن رەت-رەتiمەن بايانداي باستادى. سوزدەرi دالەلدi بولۋى ءۇشiن وتكiزگەن كۋپوندارىن راستايتىن حالىقتىق بانكiدە بەلگi سوقتىرىپ، مورلەتiپ العان قاعازدارىن كولدەنەڭ تارتتى. ايتكەنمەن، مۇنىڭ ءالi بiرازى بۇلاردىڭ ەسەپ-شوتتارىنا تۇسە قويماپتى. بۇل جاقتا دا كۇندەلiكتi قاداعالاپ، قورجىندارىنا سالىنعان جيىننىڭ ەسەبiن الىپ وتىراتىنى بۇرىننان ءمالiم ەدi.
— ءجو-ون، اتقارىپ جۇرگەن iسiڭنiڭ بەتالىسى جامان ەمەس، وسى قارقىننان تانباي ەڭبەك ەتە بەرۋ كەرەك، — دەدi پرەزيدەنت بۇعان ويلى كوزدەرiن قاداپ. — جالپى، حالىقتىڭ سەنiمiنە كiرۋiمiز — وتە ماڭىزدى. سول، كوپشiلiكتiڭ قولداۋىنا جەتۋ ءۇشiن قىزمەت ەتۋiمiز تيiس. — نازارىن اۋدارماعان قالپى ءشۇيلiگە توقتادى.
— ءيا، بiزدiڭ قوردىڭ، ونىڭ قۇرىلتايشىسى ءوزiمiزدiڭ فيرمانىڭ ەل اراسىندا مارتەبەسiن اسىرۋ جولىندا بايىپتى دا تىڭعىلىقتى iس قاجەت. سونداي بiر شارۋانى جۇرگiزبەس بۇرىن، ەل iشiندەگi ارعى-بەرگi جاعدايلاردى مۇقيات زەردەلەگەن ورىندى. سوندا عانا اكسيونەرلiك قوعامنىڭ ۇستانعان باعىتىن تاباندى تۇردە، جۇرتتىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرا وتىرىپ iلگەرi باستىرامىز.
— مۇنىڭ دۇرىس، كەز-كەلگەن شارۋاعا شىعارماشىلىق ورە قاجەت. وسىنى جاقسى بايقاپسىڭ. ال، وتكەندەگi اقشانى قالاي ورنىنا قويماق ويىڭ بار؟
جاپاردىڭ كەۋدەسi شانىشقىلاپ ءوتتi. بەتi دە ءورتi شىعا دۋ ەتكەندەي سەزiندi. بiردەن يiنi سالبىراپ، كiرپiگiن جوعارى كوتەرە الماي قالدى. سولاي ۇنجىرعاسى تۇسكەن كۇيi:
— ەندi، ونى، قولما-قول ورنىنا قويا قوياتىن مەندە مۇمكiندiك جوق، ايلىعىمنىڭ شەتiنەن ۇستاپ وتىرۋ جاعىن قاراستىرساڭىز دۇرىس بولار ەدi، — دەدi. ورىندىعىنىڭ ءۇستiندە iشكi تولقىنىستان ارى-بەرi ىرعالىپ بارىپ، جانارىن پرەزيدەنتكە باعىتتادى. ول سازارعان پiشiنگە ەنiپتi. قانداي وي تۇيگەنiن كەسكiنiنەن اڭعارۋ قيىن، ايتەۋiر، ارالارىندا سiلتiدەي تۇنعان ءۇنسiزدiك ورنادى.
— جارايدى، سولاي بولسىن. — بiر كەزدەردە بارىپ تiلگە كەلدi. — بiراق، تىم ۇزاپ كەتەدi عوي. — قولى زۋىلداعان قالپى كالكۋلياتورعا جۇگiرە بەردi. Iلەزدە ساۋساقتارى زىپىلداپ، سيفرلاردى تەرە باستادى. اينالاسى بiر مينۋتتىڭ iشiندە ءوز ۇيعارىمىن دا ايتتى. — ول سومانى تۋرا بiر جىلعا ءبولiپ تاستالىق. — بۇعان سىناي قاراعانداي سىڭاي بايقاتتى.
— ماقۇل، ماقۇل. ابدەن بولادى. — جاپار ناساتتانعاننان ەلپ ەتتi. بۇل شىنتۋايتىندا وڭتايلى دا قولايىنا جاعاتىن ۇسىنىس. بiر جاعى كومەيiنە ءتۇيiن بوپ تىعىلعان ماسەلە-تiن، وپ-وڭاي شەشiمiن تاپقانىنا قۋاندى. ەندi وسىناۋ قامقورلىق پەن سەنiمدi اقتاۋ ءۇشiن تەزiرەك ەل iشiنە ورالىپ، جۇمىسىنا بارىنشا كiرiسكiسi كەلدi.
— بۇدان بىلايعى جۇمىس جوسپارىڭ قالاي؟
— جاتپاي-تۇرماي حالىقتىڭ ورتاسىندا ءجۇرiپ، iسكە بارىنشا اتسالىسۋ.
— دۇرىس.
— جاقسى وندا، مەن جۇرەيiن.
— جولىڭ بولسىن.
*** *** ***
جۇرەكتi سىزداتقان شاقتان ادالانىپ، بiرقالىپتى قوڭىرقاي تiرلiكتiڭ سۇرلەۋiنە بويى ۇيرەنە باستادى. تەك ەكi جارىم مىڭ دوللاردى بiر جىلعى جالاقىسىنا ءبولiپ، بولىمسىز عانا اقشا الاتىندىقتان قاراجاتتان بiرتالاي قىجالات كوردi. ايتەۋiر، ايەلiنiڭ جايلىلىعىنىڭ ارقاسىندا ءۇي iشiندە ءتۇسiنiسپەۋشiلiك تۋىندامادى. نەگiزگi دiتتەگەن نىساناعا قول جەتكەننەن كەيiن ەكەۋi دە ونى ەلەمەۋگە تىرىستى. قايتا بۇل جاعداي جاپاردىڭ جۇمىسقا دەگەن جiگەرiن بۇرىنعىدان دا تاسىتىپ، «باستىقتىڭ الدىندا ۇيات بولماسىن» دەگەن جاۋاپكەرشiلiگiن ارتتىردى. وسىنداي ءوزiنە ارتىلعان سەنiمدi تەرەڭ سەزiنگەننەن كەيiن iسiنە بۇرىنعىدان دا قۇلشىنا كiرiستi. ءارi بiربەتكەي ءوز تiرلiگiمەن اينالىسقانىنا ول قۋانىپ تا ءجۇردi.
بiر عانا ماسەلەمەن الدانىپ، باسى سۇرگiن شاپقىنشىلىققا تۇسكەندiكتەن جازدىڭ دا سىرت اينالا بەرگەنiن بايقاماپتى. ونى ءسال قاباعىن شىتىنىپ، كۇزدiڭ سالقىن كۇندەرi كەلە باستاعاندا اڭعاردى. اعاش بiتكەن كارiلiكتەن شاشى اعارعان كەيۋاناداي سالبىراڭقى كوڭiلسiز كەپكە ەنگەن. كەرiسiنشە بۇلاردىڭ قاباقتارىنداعى كiربiڭ سەيiلگەن-تۇعىن. بiردە جاپار اۋىلعا سوققانىندا شەشەسi نۇرعانىم:
— اناۋ كرۋپسكاياداعى قۇدا-قۇداعيدى شاقىرساق، — دەپ، پەشتiڭ اۋزىنا قي قالاپ وتىرىپ اڭگiمەسiن باستادى، — دۇرىستاپ قۇرمەت كورسەتە الماي جۇرگەنiم. ەرۋلiگە قارۋلى دەگەن، ولار وتكەن قىستا بiزدiڭ جاقتىڭ باسىن قوسقان. — قازاندىقتىڭ استىنا قۇنجىڭداي شۇقشىڭداپ، بiر ءسات بوگەلiپ قالدى.
كرۋپسكاياداعى قۇدا-قۇداعيى — ساپاردىڭ اتا-ەنەسi. ەسiن جيناعان سوڭ ەندi اعايىن اراسىنداعى ىنتىماق جايىن قۇنتتاعانىن بۇل ۇعىپ تۇر. بiراق، سونىڭ قالاي دا ابىرويمەن اتقارىلۋىن تiلەپ، iشتەي وي قورىتقان قالپى ۇندەي قويمادى.
— ەندiگi بiر شاۋگiم شاي بەرiپ تە قويار ەدiم. وعان جازعاننىڭ باسىمىزعا ماشاقاتىن سالىپ، الدى-الدىمىزعا تىرىم-تىرىم جاساعانىن كورمەيسiڭ بە؟.. — اناسى مىنا جالعانعا كەيiستiك بiلدiرە كۇڭكiلدەدi.
— جارايدى، ابدەن دايىندالىپ الىپ جاڭا جىلدىڭ الدىندا، جەلتوقساننىڭ ورتاسىنا قاراي شاقىرعانىڭ دۇرىس شىعار.
ونداعىسى «وعانعا دەيiن ءوزiم دە بiر جاعىنا شىعىسىپ قالامىن با» دەگەن ويى-تۇعىن.
— وندا، سول مەزەتكە توقتالايىق. — شەشەسi ۇلىنىڭ ىقتيار تانىتقانىنا كوتەرiلiپ، قوپالاقتادى دا قالدى. قالاپ جاتقان وتىن تاستاي سالىپ، بۇعان موينىن بۇرىپ قارادى. ءماز. شارقاتى ءسال شالقايىپ، وڭ جاق ساماي شاشى ءتۇتiلگەن جۇندەي ءۇلدiرەپ سىرتقا قاراي قوپسىپتى. ونىسى بiر ۋىس كودەنiڭ باسىنداي بوزامىقتانىپ، ءارi تىم سەلدiر كورiندi. جەلكەسiنە جيناپ قويعان بۇرىمى دا قامشىنىڭ ءورiمiندەي عانا بوپ جiڭiشكەرiپتi. جاي شۇبەرەكتەن جاسالعان كونەتوز شاشباۋىنىڭ دا ۇشى سەلتيەدi.
ايتقاندارىنداي جەلتوقساننىڭ باسىندا قوناق شاقىرىلدى. جاپار بالا-شاعاسىن الىپ، قۇدا-قۇداعيعا بەرەتiن ءوزiنiڭ شاماسى جەتكەن بiر كiسiلiك جاعالى سىي-سىياپاتىمەن اۋىلعا كەلدi. ونى-مۇنى داستارحان ءمازiرiن دە ۇيەمە اكەلگەن ەدi. ويتكەنi، «جاقسى» دەگەن دە، «جامان» دەگەن دە ءسوز شەشەسi ەكەۋiنiڭ عانا اتىنا ايتىلاتىنىن بiلدi. بiر ابىرويى — ءبارi ويداعىداي ءوتتi. كەلگەن جۇرت ىرزاشىلىقپەن اتتانعانداي كورiندi.
ەكىنشى ءبولىم. تىعىرىق
I
ىزى-قيۋ تiرلiكتiڭ جاندى القىمنان سىعىمداعان اپتىعى باسىلىپ، ءومiر ۇيرەنشiكتi ىرعاعىمەن بەيۋاز رەڭiنە ەنگەن. سوڭعى بiر جاڭالىق جاپاردىڭ جۇمىس ورنى اۋىسىپ، جازۋ-سىزۋدىڭ ءتوڭiرەگiنە ورالدى. بۇل دا ەش جاققا تابان اۋدارماي قىزمەتكە كiرiسۋگە بەيiمدەدi. تiرلiك ءوز اۋانىمەن جىلىستاي بەردi. قار ەرiپ، الماتىدا جاڭا بiر كوكتەمنiڭ نىشانى بايقالعان. ناۋرىز تۋىپ، ايەلدەر مەرەكەسi دە وتكەن. تەك كەزدەيسوق سوعىلعان قوڭىراۋ مازانى ماي iشكەندەي جاسادى. «ويباي، قۇتقارا كورمەسەڭ مەن بiتتiم، ەرتەڭ — سوڭعى كۇن. التى ءجۇز دوللار اقشا كەرەك» دەسiن ساپار ارتىنان جاۋ قۋىپ كەلە جاتقانداي اسىپ-ساسىپ.
ول قالاارالىق سويلەسۋ پۋنكتiنەن تەلەفون شالعاندىقتان بەس مينۋتتىڭ iشiندە ەشتەمە ۇعىپ جارىتپادى. اياق استىنان ايران-اسىر قالىپقا ءتۇستi.
بۇل تاعى دا ابدىراي ايەلiنە قارادى. جاعدايدى ول دا ەستiپ تۇر. سونىمەن، وزدەرi اش-جالاڭاش وتىرسا دا الداعى كۇندەرگە ءۇمiت ارتىپ، كوپ ءسوزبۇيداعا جەڭسiك بەرمەي ەكi جاقتاپ ەلدەن قارىز جيناۋعا بەكiندi. سوسىن، بiردەن iستەرiنە كiرiستi. قۇداي ءساتiن سالعاندا سول كۇنi-اق اقشا قولدارىنا تيدi. ەشتەڭەگە قاراماي تۇندەلەتiپ تالدىقورعانعا سۋىت اتتاندى.
جول بويى كوڭiلدi الاعىزدىرىپ، الىپقاشقان ءمان-جايعا بارىپ بiر-اق قاندى. سويتسە، ەشكiمگە ۇعىنىقسىز كەز — توقسانىنشى جىلدارى بiرگە ءجۇرiپ، بiرگە تۇرعان، كوپتەگەن كوممەرسيالىق ءمامiلەلەر تىندىرعان، كەيiن سوتتالىپ تيىشتالعان جولداستارى بۇعاۋدان بوسانىپتى. ساپار ونى دەر ۋاقتىسىندا بiلمەسە كەرەك. سوعان ولار «سەن بiزدi قارسى المادىڭ، باياعى جولداستىقتى ۇمىتتىڭ، سول ءۇشiن ايىپتىسىڭ. ايىبىڭ — 600 دوللار. ونى وسى ۋاقىتقا دەيiن اكەلەسiڭ، اكەلمەسەڭ ءوز وبالىڭ ءوزiڭە» دەپ مەرزiمiنە دەيiن ناقتىلاپ، كەسiپ ايتىپتى. ءسويتiپ، iنiسi بولمايتىن جەردە جازىقتى بولىپ، جانى مۇرنىنىڭ ۇشىنا كەلiپ تۇر ەكەن.
بۇل جاي مۇنىڭ قۇلاعىنا ەڭ اقىر سوڭىندا تيسە كەرەك. تالدىقورعانعا شەشەسi، ۇلكەن اپكەسi كۇيەۋiمەن جەتiپتi. جيناپ قويعان بوس بوشكەدەي تiزiلiپ، سول ۇيدە وتىر. بۇلاردىڭ اقشا اكەلگەنiن ەستiپ، ءبارi تۇس-تۇستان سامبىرلاستى دا جونەلدi. ءاسiرەسە ساپار «قازiر اپارىپ بەرەيiك» دەپ، قولدى-اياققا تۇرماي بەزiلدەدi. شەشەسi دە:
— بۇگiن قۇتىلىڭدار بالەدەن، — دەپ، بايەك قاقتى. — جارقىنىم جاپارىم بولماسا شارۋا بiتپەيدi، مىڭ جاسا، كۇنiم. — سوڭىندا العىس-باتاسىن جاۋدىرىپ، انالىق ريزاشىلىعىن بiلدiرiپ جاتتى.
شارۋانى تۋرا وسى كوپشiلiكتiڭ كوكسەگەنiندەي جاسادى دا، بۇلار سول كۇنi ءتۇنi قايتادان الماتىعا قايتتى دا كەتتi. رۋلدەگi جاپار ءوز-وزiنەن الاسۇرىپ، جارىلۋدىڭ از-اق الدىندا. سونشاما ءمانجۋباس ىنجىقتىقپەن، كورiنگەنگە جەم بوعان iنiسiنە زىعىردانى قاينادى. باعانا، الگiلەرiنە «جايلارىڭا ءجۇرiڭدەر، باسىناتىن ادامدى تاپقان ەكەنسiڭدەر» دەپ ايتۋعا وقتالىپ ەدi، ونىڭ مۇنىسىنا ساپار كەلiسپەدi. «ويباي، قالانىڭ ۇرداجىقتارى دا سولاردىڭ ءسوزiن سويلەپ وتىر. دۇلەيلەردiڭ ۇيعارىمىن قاپەرسiز قالدىرساڭ، قارىس ادىم جۇرگiزبەي تاستايدى. ءۇن-تۇنسiز «اش بالەدەن قاش بالە» دەگەندەي سۇراعاندارىن بەرiپ قۇتىلماساق، ەرەگەسەمiز دەپ تاعى دا بiر ۇشىققا ۇرىنارمىز. ءارi، الگiلەر جوعارى جاقپەن دە سىبايلاس، ولار قۇتىلىپ، بiز تۇتىلامىز» دەگەن اعىنان جارىلىپ. سودان كەيiن عانا جاپار اشۋىن اۋىزدىقتاپ، اقىلعا توقتادى.
ەندi، مiنە، ءبارiبiر ءوزiنiڭ جاساعان تiرلiگiنە كوڭiلi كونشiمەي، نامىستان جارىلا جازداپ ىلقىلدايدى.
دەگەنمەن، ۋاقىت كوپ نارسەگە شيپا ەكەن. بiر كەزدە جۇرەگiنە اۋىر تيگەن جايتتىڭ زiل باتپان سالماعى ازداپ سەيiلiپ، ىدىراي باستادى. ءجۇسiپتiڭ قايتادان شاحتاعا كiرiپ، كوشكە iلەسكەنiنە قۋاندى. ساپاردىڭ ەشتەمەگە ۇرىنباي امان-ەسەن جۇرگەنiن كوڭiلiنە توق سانادى. ال، جايناق مەكتەپتi ەندi بiتiردi، «ءالi كiشكەنتاي» دەپ تۇجىردى. ايتكەنمەن، پەندە اتاۋلى الدى-ارتىن پiشiپ بولعان با؟ وسى ۋاقىتقا دەيiن كورگەنi ازداي جازمىش بۇل كۇتپەگەن زاۋالدى باسىنا توتەننەن ۇيە سالدى. بiرi — «باۋىرىم»، بiرi — «قاينىم» دەپ ەبiل-دەبiلدەرi شىعىپ شاۋىپ جۇرگەندەرiندە، ەكi بiردەي قارعاسى كوكiرەك اۋرۋىنا شالدىعىپتى. بۇل سىرقاتتىڭ باستى سەبەبi: جاي-كۇيدiڭ بولماۋىنان — جارىپ اس iشپەۋ، بوي جىلىنارلىق يىققا iلەردiڭ تاپشىلىعى، اياقتى كوسiپ تاستاپ جاتاتىن باسپانانىڭ جوقتىعى. راسىندا دا وتكەن قىستا وسى مۇقتاجدىقتاردىڭ ىزعارى قاتتى سەزiلiپ ەدi، بالە وزدەرiن اينالىپ ءوتiپ، قوس ءسابيiن قاندى تىرناعىمەن شىرماي قاۋسىرىپتى.
مۇنى العاش بiلگەندە ەكi شەكەسiن شەڭگەلدەي ۇستاپ، توبەسiنە جاي تۇسكەندەي جايرادى. قايتا كiشiسiنiڭ بالاباقشاعا باراتىنى ابىروي بولعان، ءسابيدiڭ دەرتكە شالدىققانى سول جەردەگi تۇراقتى ءدارiگەرلiك قاداعالاۋدىڭ ارقاسىندا انىقتالدى. ايتپەسە، بۇل ءابiلەت كوكiرەككە كەۋلەپ كiرiپ، جاندى اۋىرتپاي كەۋەگi قالعانشا مىستان كەمپiرشە سورا بەرمەك.
بiر ءۇيدiڭ ەكi بالاسىنىڭ بiرi سونداي دiمكاستiككە ۇشىراعاننان سوڭ ءدارiگەرلەر شۇعىل ۇلكەنiن دە قاراتۋعا كەڭەس بەردi. ايتقانىنداي-اق شىراي دا مىسقالداپ كiرەر زالالدىڭ ءزارiنەن سىرت قالماپتى. ونىڭ دا وكپەسiنەن داق تابىلدى.
تاعدىردىڭ كورسەتكەن بۇل زاۋالى ەڭ اۋىر سوققى بوپ تيدi. ءاسiرەسە، ونىڭ سالدارىنان قورىقتى. ويتكەنi، جاپاردىڭ ءوزi دە سەكسەنiنشi جىلداردىڭ اياعىندا كوكiرەك قۇرتى اۋرۋىنا شالىنىپ، ءدارۋحانادا ۇزاق جاتقان. اقىرى بولماعان سوڭ، iرiڭ كەۋلەپ سوقتالانعان سول جاق وكپەسiنiڭ جۇرەكتiڭ تۇسىنداعى جوعارعى جارتىسىن الدىرتىپ تىنعان.
ەندi سونداي بەينەتكە ەكi بiردەي باۋىر ەتiن ءوز قولىمەن بايلاپ بەرگەندەي كوردi. كوكiرەك نەسiبەسiن تالاسىپ ەمگەن باۋىرىن اراشالايمىن دەپ، قوس جازىقسىز ءسابيدi قۇربان ەتكەنiن كەش ءتۇسiندi. سوسىن بارلىعىن جيىپ قويىپ، شۇعىل ەمحانالاردىڭ تابالدىرىعىن توزدىردى. لاجى بولسا ءدارi-دارمەكتiڭ كۇشiمەن بەتiن قايتارۋعا تىرىستى. ابدەن ناۋقاستىڭ ناق سول تاجال ەكەنiنە كوزدەرi جەتكەننەن سوڭ، تاۋ بوكتەرىندەگى بالالار ساناتورييiنە ەكi جولدامانى كۇشپەن سوڭىنا ءتۇسiپ ءجۇرiپ الدى.
قۇجاتتاردى رەتتەۋiن رەتتەگەنمەن، ەكەۋiن جەتiمحاناعا وتكiزگەندەي بوگدەلەردiڭ قولىنا بەرۋگە جۇرەكتەرi داۋالامادى. بiراق، امال جوق قوس شۇناعىن نۇكتەدەي ەتiپ جەتەلەپ اپارىپ، سوندا تابىستادى. مۇندا تاعى بiر جانى قىستىققانى، جاس شامالارىنا قاراي ەكەۋiن ەكi بولەك توپقا جiبەردi. ەڭ بiرiنشi شىرايدى مەيiربيكە وڭ جاقتاعى كورپۋستاردىڭ بiرiنە اكەتتi دە، قالتاق-قۇلتاق باسقان ايبىندى اق جەلبەگەي كيگەن بiر قىز جەتەلەپ، سول جاقتاعى عيماراتقا باستادى. سەنiڭ اكەسi، شەشەسi ەكەنiڭدi، تiپتi، ولار ەسكەرمەيدi دە. بوساعادان دا سىعالاۋعا مۇرسات بەرمەدi. كۇندەلiكتi بالاباقشاسىنا بارىپ جۇرگەن ايبىن سونداي كوپشiلiك ورنىنا كەتiپ بارا جاتقانداي، كەشكە ۇيگە قايتاتىنىنداي الاڭسىز، كiشكەنتاي ساۋساقتارىن تاربيتا جىبىرلاتتى.
وسى كەزدە جاپاردىڭ كەڭسiرiگi ۋداي اشىپ، ەكi كوزiنە لىقسىپ كەپ كەپتەلگەن جاستى تىيۋعا مۇرشاسى جەتپەدi. نەگە ەكەنi بەلگiسiز، جۇرتتا قالعان جانداي قۇلازىدى، كەنەت كوڭiلiن قىنا باستى. پەرزەنتiنە اراشا تۇرا الماعانىنا قورلاندى. ويتەتiنi، وسى قۋ كەۋدەسiمەن كەسەلدەنiپ ءدارۋحانادا جاتقانىندا تالاي شىناشاقتاي نارەستەلەردi كورiپ ەدi. بايقۇستار اكە-شەشەلەرiن ساعىنىپ، سول ساعىنىشتان قاڭىرىعى تۇتەپ تۇرىپ جىلاعاندارىندا جۇباتىپ ەدi. اتا-انالارىنىڭ نەگە مۇندا اكەپ تاستاعانىن ءتۇسiنە الماي، ولاردىڭ كiشكەنتاي جۇرەگi تورىعاتىن ەدi. اركەزدە ءۇزدiكسiز سالىناتىن سوياۋداي وكiلدەن تىپىرلاپ قاشاتىن ەدi، اق جەلبەگەيلi ادامدى جەك كورەتiن ەدi. اقىرى اششى داۋسى وزەكتi تiلiپ، تۇرقى قاسىقتاي بولعانىمەن، وكپەسi قارا قازانداي قالپى، شەرمەندە قالپى شەرلەنەتiن ەدi. سوندايدا ءپارۋانا ءسابيدiڭ ءۇنiن ەستiگەن قۇلاقتىڭ توبە قۇيقاسى شىمىرلايتىن.
سول، ساناسىندا ءسال كومەسكi تارتقان سۋرەت تۋرا ءوز بالالارىنىڭ باسىنان وتەتiنiنە قابىرعاسى قايىستى. ءوز كوزiمەن كورگەن وقيعانىڭ ەندiگi كەيiپكەرi قوس بiردەي قوزىسى بولاتىنىنا نازالاندى.
قايتا ايەلi بەكەم ەكەن. ول بۇل ءوستiپ دەل-سال كۇي كەشiپ تۇرعانىندا قاپىسىن تاۋىپ، بالالارىنىڭ قاي باعىتقا كەتiپ بارا جاتقانىن بايقاستاپتى. ءدارiگەرلەرمەن كەڭەسiپ، قانداي بۇيىمنىڭ، ءدارi-دارمەكتiڭ كەرەكتiگiن بiلiپ قايتىپتى.
ەكەۋi سولبىرايعان قالپى ماشيناعا مiندi. جاپاردىڭ ميى شىڭىلداپ، ەسi-دەرتi بالالارىنىڭ جايىنا قۇلاعان. مۇنىڭ بۇلاۋداي قىزارعان كوزiن، رەڭi قاشقان ۇسقىنىن كورگەن بيبi:
— قوي ەندi، ەرتەڭ-اق جازىلىپ شىعادى، — دەدi ازەر ەرiندەرiن يكەمگە كەلتiرiپ، بۇدان ارتىق سويلەسە ءوزi دە ەڭiرەپ جىلاپ جiبەرۋگە شاق تۇر.
II
ۋاقىت وتە بەردi. كۇندە كەلiپ ساناتورييدiڭ ەسiگiنiڭ الدىن تورۋىلدايدى. اكەلگەن ونى-مۇنىلارىن كەزەكشi مەيiربيكەدەن بەرiپ جiبەرەدi. ولار سول كەتكەننەن سارعايتىپ بارىپ، ازەر توبە كورسەتەدi. بۇلاردىڭ تەلمەڭدەگەن جانارىن كورiپ، «حالدەرi جاقسى، سالەم-ساۋقاتتارىڭىزدى اپاردىم» دەيدi بولماشى ىقىلاس بiلدiرiپ. Iشكە كiرۋگە رۇقسات جوق، مەديسينالىق ءتارتiپ سولاي — سىرتپەن بايلانىس جاسالماۋى كەرەك. ساعىنىشتان جارىلساڭ جارىلىپ-اق كەت، ول جاقتا — كارانتين. بالالارىڭدى كورە الماي جۇرەگiڭنiڭ ۋىلجىپ اۋىرعانى، ەشكiمنiڭ جانىنا باتپايدى.
بiر كۇنi كۇتپەگەن ۋاقيعا بولدى. جاپار جۇمىسىندا وتىرعانىندا تەلەفون شىرىلدادى.
— ءيا، — دەگەن بۇل سامارقاۋ.
— سالەمەتسiز بە؟
— سالەمەت…
— سiز اتامقۇلوۆسىز با؟
— ءيا. — بiءرتۇرلi تاڭدانا تiل قاتتى.
— بۇل ساناتورييدەن عوي، بالالار ءدارiگەرi.
جiگiتتiڭ جۇرەگiن بiرەۋ سۋىرىپ العانداي:
— ءيا، ءيا، — دەپ، الگi كiسiنiڭ ءسوزiنە ەندi پەيiل قويدى.
— سiزدiڭ ۇلىڭىز قاتتى ناۋقاستانىپ، قالالىق 12-شi كلينيكالىق ءدارۋحاناعا جiبەرiلدi.
— نە بولدى؟! — ءۇنi تارعىلدانا ىشقىنعانىن اڭدامادى. ايتەۋiر، جاماناتتى حاباردان ميى شىڭىلداي جونەلدi.
— سونى بiلمەي، تاپپاي دالمىز، وڭ اياعىن قوزعالتا المايدى. كەشەدەن بەرi توسەكتەن تۇرۋعا مۇرشاسى جوق، قىزۋى باسىلمايدى. بۇگiن ءتۇنiمەن قىرىقتان تۇسپەي قويعاننان كەيiن سول جاققا اپاردىق. ەندi سونداعى ءدارiگەرلەر ءمان-جايدى زەردەلەپ، نە سىرقات ەكەنiن انىقتايدى.
— قانداي ءبولiم، قاي پالاتا؟
— بالالار ءبولiمiندە، پالاتاسىن بiلمەدiك. تەلەفونى — مىناۋ.
— جاقسى، راحمەت.
جالما-جان تەلەفون سوقتى. جۇلگە بوس ەمەس، تىنىمسىز دىڭىلدايدى دا تۇرادى. تاپجىلماي وتىرىپ ون بەس مينۋتتاي اۋرەلەندi. ءتۇسiپ بولمادى. سول ورتادا بيبiگە دە قوڭىراۋ شالىپ قويعان. ول انا جاقتا الاس ۇرۋدا. دiڭكەسi قۇرىعاننان كەيiن قايتادان ايەلiمەن بايلانىسىپ:
— ەش جاققا كەتپە، قازiر جەتەمiن! — دەدi.
بيبiنiڭ كەسكiنiنەن ۇرەي مەن ابىرجۋدىڭ كەيپi قاتتى اڭعارىلدى. كوزi شاراسىنان شىعىپ، الدەكiمنەن قورعانىش iزدەگەندەي جاۋتەڭدەيدi. ءوڭi سۇرلانىپ، بەتiنiڭ قىزىلى ءۇشتi-كۇيلi جوعالعان. دەنەسiنە بولماشى بiر دiرiل ەنگەندەي. داۋىسىنا دا الدەبiر وزگەشەلەۋ تولقىندار ارالاسىپتى.
— قۇداي-اي، جارىعىم-اي، نە بوپ قالدى؟ جاراتقان يەم، جار بولا كور.
ماشيناعا مiنگەننەن وسى سوزدەردi بiرنەشە قايتالادى. جولدا كەلە جاتىپ تا قۇدايعا قۇلدىق ۇرا بەردi.
— ساناتورييدەگi ءدارiگەرمەن سويلەستiڭ بە؟ — ەرi جاعىنىڭ بۇلشىق ەتتەرi بۇلتيىپ، الدىعا تۇنەرە تونگەن قالپى ساۋال تاستادى.
— سويلەستiم. كiءناراتتىڭ نەدەن ەكەنiن بiلمەيدi. وستەومەليد دەگەن بايلامعا توقتام جاساپتى.
— ول نەمەنە؟
— مەن دە ءتۇسiنبەدiم، سۇيەك اۋرۋى دەيدi.
— سۇيەك تۋبەركۋلەزi ەمەس پە؟
— جوق، بۇل وعان جاتپايدى ەكەن.
جاپار ايران-اسىر بولعان كۇيi، ءدال بiر ءوشi كەتكەندەي رۋلدi سىعىمداي ءتۇستi. باسقاداي سۇراق قويىپ، ونىسىز دا ءاتۇيىرi قاشقان ايەلiنiڭ جانىن قىستىقتىرعىسى كەلمەدi. بار شاماسى جەتكەنi، ماشينالاردىڭ اراسىمەن جىن ۇرعانداي قۇيعىتا ۇشىرتادى. كەي تۇستاردا جول ءتارتiبiن قاساقانا ساقتاماي باعدارشامعا كەپتەلiپ، شۇبالا يiن-تiرەسكەن كولiكتەردi قارسى بەت باعىتپەن قاپتالداي وراپ، ءنوپiردiڭ الدىنا بارىپ تەجەلەدi. ويتپەسكە لاجى جوق، جانى قۋىرىلىپ، قاراشىعىنا جەتپەي اپتىعى باسىلمايتىنداي.
اقىرى، ۇلكەن داربازانى اينالا قويىلعان جىپىر-جىپىر ماشينانىڭ اراسىنا كولiگiن تاستاي سالىپ، ءدارۋحانانىڭ iشiنە جۇگiردi. بۇلارعا ءتۇسiندiرگەن بالالار ءبولiمiن كورiنگەن كوك اتتىدان سۇراي-سۇراي تاپقانىن قايتەيiن، «ايدالادا اق وتاۋ، اۋزى-مۇرنى جوق وتاۋ» دەگەندەي، ەسiك-تەرەزەسi تاس بەكiتۋلi بiر عيماراتقا ماڭدايلارىن تiرەپ توقتادى. تەرەزەدەن موينىن كورسەتiپ قالعان، اينالاسىندا ۇشىراسقان ادامداردان جاۋاپتاسىپ ۇققانى — مۇنىڭ iشiنە بىلايعى جان بالاسىن جiبەرمەيدi ەكەن. قازiر ونىڭ ءۇستiنە ناۋقاستاردىڭ تىنىعاتىن ۋاقىتىنا ءدوپ كەلiپتi.
ساسقالاقتاي ابدىراپ، باسقا امالىن قاراستىرا باستادى. سوندا iستەيتiنi، iستەمەيتiنi بار ارى-بەرi جۇرگەندەردiڭ بار ءجون سiلتەگەندەرi، ناۋقاستاردى قابىلداپ الاتىن ورىنداعى كەزەكشi ءدارiگەرلەرگە جولىعۋ بولدى. ابدىراعاندا بۇل دا اقىل. ەكەۋi تiزiلiپ سوندا تارتتى. اپالاقتاپ، اپىر-تاپىر باسا-كوكتەپ كiردi. ونداعىلار مۇنداي ءورت ءسوندiرەتiندەي ەكپiنمەن كەلگەندەرگە ابدەن ەتتەرi ءولiپ كەتسە كەرەك، ورىستىڭ ەكى جiگiتi مەن بiر بويجەتكەن سالقىنقاندىلىق اڭعارتىپ، سەلت ەتپەدi.
— سالەمەتسiزدەر مە! — جانى قىستىقسا دا جاپار وسىلاي يناباتتى كورiنۋگە تىرىستى. ءجونiن ايتپاي قويا ما دەگەن سەكەمالى دا جوق ەمەس. وتىرعاندار جاي عانا باستارىن يزەدi. — وسىندا بۇگiن «كوكتوبە» ساناتورييiنەن اتامقۇلوۆ دەگەن بالا تۇسكەن جوق پا؟
— قاي كەزدە؟ — شەتكi بۇيرا باس جiگiت كەرەناۋ بولسا دا تiلگە كەلدi.
— تۇسكە دەيiن… بالكiم...
— ا-ا، وندا بiز ساعات ەكiدەن بەرi قاراي عانا كەزەكشiلiكتەمiز. ونداي بالانىڭ قابىلدانعانىن بiلمەيمiن، قازiر جۋرنالدى كورەيiن. فاميلياسىن تاعى بiر قايتالاپ جiبەرiڭiزشi.
— اتامقۇلوۆ ايبىن. — ەكەۋi تالاسا جاۋاپ بەردi.
— قازiر، قازiر. — الدىنداعى ۇلكەن قوڭىر داپتەردi اشىپ، قالامسابىنىڭ ۇشىمەن جۇگiرتiپ، تiزiمگە شۇقشيدى. «اتامقۇلوۆ، اتامقۇلوۆ» دەپ سىبىرلاپ قويادى. — تاپتىم. ونداي بالا تۇسكەن ەكەن. — قۋانىشتى جاڭالىق ايتقانداي ەكەۋiنiڭ بەتiنە جىميا، مامىراجاي كەپتە قارادى.
— كەشiرiڭiز، قانداي دياگنوزبەن؟..
الگi جiگiت قايتادان جۋرنالىنا ءۇڭiلدi. ونشا كوپ سارىلتپاي، تەز ارادا باسىن كوتەردi.
— وستەومەليد.
بيبiنiڭ جانارى جاساۋراپ، جاسىعان قالپى شەتكەرi تۇرىپ قالدى. جاپار مەيلiنشە جاعدايعا قانۋعا ۇمتىلىپ، كوڭiلiنە كەلگەندi سۇراپ جاتىر.
— قانداي شۇعىل مەديسينالىق كومەك كورسەتiلۋi كەرەك ەكەن، ول جاعى جازىلماپ پا؟
— نەگە جازىلماسىن، جازىلادى. قازiر ايتايىن. — تاعى دا الا قاعازىنا تۇقيدى. — مiنە، تەز ارادا وپەراسيا جاسالۋى تيiس دەپ جازىلىپتى. وعان دەيiن قولدانىلاتىن ءدارi-دارمەك تە كورسەتiلiپتi.
«وپەراسيا» دەگەن ءسوزدi ەستiپ، ەكەۋiنiڭ جۇرەگi زىرق ەتە بۇلقىندى. سوندا دا جاپار مىعىم بولۋعا تىرىستى.
— بالالار ءبولiمiنiڭ باس ءدارiگەرi كiم؟
— ۆالەريي ستەپانوۆيچ. بiراق، قازiر ول كiسi جوق، بۇگiنگi جۇمىسىن بiتiرiپ قايتىپ كەتتi.
— Iشكە كiرiپ، بالامىزدى كوزiمiزبەن كورiپ شىعۋعا بولا ما؟
— بولمايدى.
— تىنىعۋ ۋاقىتى بiتكەننەن كەيiن شە؟
— وندا دا بولمايدى، بالالار ءبولiمiندە — كارانتين.
جاپاردىڭ دiڭكەسi قۇرىپ، ءجۇنi جىعىلدى. قايدا بارسا دا «كارانتين» دەگەن ءسوز كەسە كولدەنەڭدەپ الدىنان شىعا بەردi. قايلاسى تاۋسىلا اۋىر كۇرسiندi.
— ەمدەيتiن ءدارiگەرiن ايتىڭىزشى.
— ەمدەيتiن ءدارiگەردiڭ كiم بولاتىنىن بiز بiلمەيمiز، ۆالەريي ستەپانوۆيچ شەشەدi. مۇمكiن، ءوزi قاراۋىنا الار.
جiگiتتiڭ يiنi سالبىراپ، دارمەنسiزدiگiنەن تاۋى شاعىلدى. سوندا دا سوڭعى ءۇمiتiنە يەك ارتىپ:
— جiگiتتەر، مەيiرiمدiلiك تانىتىڭىزدارشى، — دەدi الاقانىن جايىپ، — بەس-اق مينۋتقا عانا كiرiپ، بالامىزدى كوزiمiزبەن كورۋگە مۇمكiندiك جاساڭىزدار...
— بiزدiڭ قولىمىزدان كەلمەيدi. — سازارعان قالپى باسىن شايقادى.
وسى كەزدە بولمەگە عارiپتiككە ۇشىراعان بوگدە ادامدار ەنiپ، بۇلاردىڭ اڭگiمەسiنە كيiپ كەتتi. ءدارiگەرلەردiڭ ءبارiنiڭ ىقىلاسى مەن كوڭiلi سولاي قاراي اۋىپ، بۇل ەكەۋi ەرiكسiز شەتتەتiلدi. جاپار ەندiگi تۇرىسىنىڭ تەككە ۋاقىت جوعالتۋ ەكەنiن بiلدi. اقىرىن بۇرىلىپ، جىلاعان ايەلiن جەتەلەي تىسقا بەتتەدi.
دالاعا شىققاننان كەيiن دە تاس عيماراتقا بiءرتۇرلi ەمiنە قارادى. بۇل جاپاردىڭ كوڭiلiنە ءدارۋحانا ەمەس، قاپاسحانا سياقتى اسەر ەتتi. بiرتiن-بiرتiن جۇرەگi مۇزداي سۋىپ، ارقاسىن اياز قارىدى.
— سەنi جۇمىسىڭا اپارىپ سالايىن دا، نۇرمولداعا جولىعايىن. — باسقا تابان تiرەر تىعىرىقتىڭ جوقتىعىنان وسىلاي ەتكەن ءجون ەكەنiن بيبiگە بiلدiردi.
— مەن دە بارامىن. — جىلاعان قالپى ءۇنiن ءۇزiءپ-ۇزiپ ازەر ايتتى. — تىم قۇرىماعاندا نۇرمولدانى كiرگiزiپ، سول ارقىلى ايبىنتايدىڭ ءجونiن بiلەيiك. كiشكەنتاي كۇنiم-اي، نە بولدى ساعان، قايتiپ جاتىر ەكەنسiڭ؟.. —ەتەگi جاسقا تولىپ، ەڭiرەي جونەلدi.
نۇرمولدا دەپ كەلە جاتقاندارى جاپاردىڭ ەڭ جاقىن دوسى مۇراتتىڭ iنiسi. مەديسينالىق ينستيتۋتتى جانە ونىڭ اسپيرانتۋراسىن بiتiرگەن، پەدياتر. باستارى اۋىرعاندا بالتىرى سىزدايتىن وسىنداي ادامدى iسكە ارالاستىرماسا، ءجونiن ايتاتىن دەنi دۇرىس بiر پەندە كەزدەسپەيتiن سىڭايى بار.
ول جۇمىس iستەيتiن ورتالىق ساياباقتىڭ ارت جاعىنداعى وبلىستىق بالالار ءدارۋحاناسىنا جەتكەندەرiنشە بiراز ۋاقىت ءوتتi. ابىروي بولعاندا نۇرمولدا كەڭسەسiنەن تابىلدى. بۇلاردى كورە ساپ، قاشانداعى اشىق مiنەزiمەن شۇرقىراي تابىستى.
— قالدارىڭىز قالاي؟
— جاعداي ءماز ەمەس.
— نەگە؟
— ايبىن اۋرىپ، ءدارۋحاناعا ءتۇستi.
— باسە وڭدەرiڭiز سىنىق، وعان نە بولدى؟ — ونىڭ دا بiردەمدە سۇرى وزگەرiپ، رەڭiنەن قوبالجىس بايقالدى.
— نە بولعانىن بiلمەيمiز، ءوزiڭ بiر حابارىن الىپ بەرمەسەڭ ەشتەمەسiن ۇقپادىق. كiرگiزبەدi دە، بالانى دا كورمەدiك.
— قويعان دياگنوزىن ايتپادى ما؟
— ءازiرشە وستەومەليد دەپ وتىر. — بيبi ەندi عانا سوزگە ارالاستى. نۇرمولدانىڭ قاباعى تiپتەن ءتۇيiلە، قۇپ-قۋ قالپى اڭتارىلدى.
— قاي ءدارۋحانادا؟
— ون ەكiنشi.
— بالالار ءبولiمiندە عوي؟
— ءيا.
— ونىڭ باس ءدارiگەرi — مەنiڭ ۇستازىم ۆالەريي ستەپانوۆيچ. ول كiسiگە جولىققان جوقسىزدار ما؟
— جوق. جۇمىسىن اياقتاپ ءۇيiنە قايتىپتى.
نۇرمولدا قاپەلiمدە نە جاسارىن توپشىلاي الماي بiر ءسات ويلانا بوگەلدi. بiراق كوپ سارىلتپاي:
— ساعات التىدا مەن كەزەگiمدi وتكiزەمiن، سودان كەيiن ايبىنعا كiرەلiك. — «وعان دەيiن شامالى عانا ۋاقىت قالدى عوي» دەگەندەي قولىنداعى ساعاتىنا قارادى. — جاعدايىن ەگجەي-تەگجەيلi بiلەمiن، قانداي ەم جاساپ جاتقانىمەن دە تانىسامىن. سوسىن، ۆالەريي ستەپانوۆيچتiڭ ءۇيiنە بارىپ ءوزiمەن جولىعامىز.
— جارايدى، ماقۇل. — جاپار باسىن يزەي بەردi. بۇل يشارا «تۇيەگە ءاتشۋ دەگەن سەپ» دەگەنiندەي، كارiپشiلiكپەن كەلگەندەردiڭ اجەپتاۋiر يىعىنداعى جۇگiن جەڭiلدەتكەندەي اسەر ەتتi. بيبiنiڭ دە جانارىندا ءۇمiتتiڭ جىلت ەتكەن شىراعى بايقالدى.
— بiز وسى ءتوڭiرەكتە كۇتە تۇرايىق، — دەپ باسىن شۇلعىدى.
III
ۇشەۋi ءدارۋحاناعا قاراي جولدا كەلە جاتقاندارىندا نۇرمولداعا ساۋالدى قارشا بوراتتى.
— وستەومەليد دەگەن نە سىرقات؟ — بiرiنشi بيبi باستادى.
— سۇيەك اۋرۋى.
— ونى ۇقتىق، سۇيەك تۋبەركۋلەزiنەن ايىرماشىلىعى نە؟ — ەندi جاپار تاقىمدادى.
— بۇل سىرقاتتىڭ مەڭدەيتiن بiرنەشە سەبەپتەرi بار. كەيدە جازىم بوپ بالا ابايسىز اياعىن سوعىپ السا، سۇيەك شىتىناپ نەمەسە سىرتىنداعى قابىعى سىرىلىپ، دازدەنۋi مۇمكiن. ولاردىڭ سۇيەكتەرi قاتپاعان، بوركەمiك قوي، سوندىقتان ءالجۋاز. وسى كەسەلدiڭ كوبiنە بالالاردا كەزدەسەتiنi سوندىقتان. سودان بارادى-داعى جۇيكە تالشىقتارى ءتۇرشiگiپ، قولتىق پەن شاتتاعى بەز شوشىنادى، قىزۋى كوتەرiلەدi. الگi دازدەنگەن تۇسقا قان ارقىلى ميكروب تۇسسە، بiتەۋ جارا بوپ دۇمپيەدi دە، اقىرىندا iرiڭ كەۋلەپ بارىپ تەسiلەدi. ياعني، سۇيەككە قۇرت ءتۇستi دەگەن ءسوز. سوسىن سۇيەك قالپىنا كەلمەي بورشا ۇگiتiلە بەرەدi، ۇگiتiلە بەرەدi.
مۇنى ەستiگەن ەكەۋiنiڭ كوزدەرi اتىزداي بوپ، توبەسiنە بiراق شىقتى. اياق استىنان مىناداي بالەگە ۇرىنعاندارىنا قايران. قۇدايعا نە جازىپ قويعانىن بiلمەي بيبi سولقىلداي جونەلدi.
— قوي، جەڭەشە، جىلاماڭىز، مەن تەك اۋرۋدىڭ ءمانiن ءتۇسiندiردiم. ايبىنتايدى قۇداي وندايدان ساقتاسىن. ءالi قارايدى عوي ءدارiگەرلەر، بۇل العاشقى بولجام عانا. — سابىرلى كەپتە باسۋ ايتتى. — بالە جابىسايىن دەسە وپ-وڭاي. كەيدە قاراپتان-قاراپ جiلiكتiڭ iشiندەگi مايعا ميكروب بايلانادى، ول ءوز-وزiنەن بۇزىلا باستايدى. وسى كەزدە ادامنىڭ قىزۋى كوتەرiلiپ، اياعىن، قولىن، قىسقاسى قاي مۇشەسi اۋىرسا سونى الا الماي قالادى. اقىرى الگi ءابiلەتتi قۇرتۋ ءۇشiن جiلiكتi تەسiپ، مايىن تازالاپ، iشiن ءدارi-دارمەكپەن شايقاپ جۋىپ تاستايدى. بۇل اۋرۋدىڭ ماشاقاتى كوپ. جالپى كەز-كەلگەن سىرقاتتىڭ زالالى جامان، باسقا سالماسىن.
جiگiت ءوڭi ءسال سۇرقاي تارتىپ، باسىن شايقادى.
ۇشەۋi جاپارلار باستاپقىدا كiرگەن سىرقاتتاردى قابىلدايتىن بولمەگە كەلدi. ونداعىلار الماسىپ ۇلگەرiپتi، جالعىز قازاق جiگiتi توبە كورسەتتi. نۇرمولدا ەكەۋi جىلى ۇشىراسا امانداستى.
— جۇمىس قالاي؟ — دەدi نۇرمولدا ەركiن قالپىنان تانباي. ستولدىڭ ءۇستiنە ديپلوماتىن قويدى دا، اشىپ، iشiنەن اق جەلبەگەيiن شىعارىپ كيە باستادى.
— بiر قالىپتى. ءوزiڭiز مۇندا قايدان ءجۇرسiز؟
— پلەمياننيگiم وسىندا سىرقاتتانىپ تۇسكەن ەكەن، سوعان كەلدiم. اكەلشi جۋرنالدى.
اناۋ الگiندەگi قالىڭ قوڭىر داپتەردi مۇنىڭ قولىنا ۇستاتتى. بۇل تەز-تەز پاراقتاپ تيiستi بەتiن تاۋىپ الدى. جازۋلارعا شۇقشيا ءۇڭiلiپ، «تاك، تاك» دەپ قويادى.
— جارايدى، ءبارi ءتۇسiنiكتi. — جۋرنالدى جاۋىپ، ارى تامان ىسىردى. — بالالار ءبولiمiندە كiم كەزەكشi؟
— تامارا كونستانتينوۆنا.
— تانىمايدى ەكەم. — بۇرىلىپ سىرتقا بەتتەدi. ەرلi-بايلى ەكەۋi نۇرمولدانىڭ سوڭىنان تiركەمەسiندەي بiرگە iلەستi. ول ەكiنشi قاباتقا كوتەرiلدi، بۇلار دا قالماي iلبiدi. الدەبiر ەسiككە تيانعاندا بوگەلiپ:
— سiزدەر وسىندا تۇرىڭىزدار، مەن كiرiپ شىعايىن، — دەدi.
— مىنانى الا كiر. —بيبi «كۇنiم، اپتاپتا تiلi تاڭدايىنا جابىسىپ شولدەپ جاتقان شىعار» دەپ، سۋسىندار مەن شىرىندار العان ەدi، سونىسىن ۇسىندى. دوكتور قاينىسى الگi نارسەلەر سالىنعان پاكەتتi ساۋساعىنا iلگەن كۇيi iشكە ەنiپ كەتتi.
بiراز اينالدى. ول كەشiككەن سايىن بۇل ەكەۋiنiڭ دەگبiرi قاشىپ، تارس جابۋلى ەسiككە تەلمiرە قارايدى. ارى-بەرi جوسىقسىز سەندەلەدi. تiلدەن قالعان، بار وي-ساناسى بالالارىنىڭ ءۇستiندە. تۇتامسىز بايلامدار ۇستاتپاي ءار
قيىرعا بiر سوعادى. سالماعى قورعاسىنداي اۋىر مينۋتتار ميمىرتتاپ، تاپجىلار ەمەس. الدەن ۋاقىتتا بارىپ سiرەسكەن ەسiك قيعاشتاي اشىلدى دا، اق جەلبەگەيدiڭ ەتەگi، سوسىن نۇرمولدانىڭ ءوزi كورiندi. ەكەۋi وعان بiردەي ەنتەلەسە ۇمتىلدى. تاپىراقتاپ قاسىنا جەتكەنiمەن بiردەمە سۇراۋعا دارمەندەرi جوق. اپالاقتاپ پەدياتر جiگiتتiڭ ءوڭiنە الدەبiر جاقسىلىقتان دامەتە قارايدى.
— جاتىر. شاتىنىڭ بەزi شوشىنىپتى. الگiندە ۋكول سالعان ەكەن، قىزۋى ءسال قايتىپتى. كورپە-جاستىعى تەردەن سۋعا مالشىنىپتى. كوتەرiپ الدىما الىپ وتىرىپ، توسەگiن قايتادان جاڭالاتتىم. مەنi تانىپ جاتىر، «قال قالاي؟» دەسەم، كۇلiپ قويادى. ازداعان سۋسىن بەردiم.
«كۇلiپ قويادىنى» ونشا كوپ ۋايىم جەمەسiن دەپ ادەيi ايتقان ەدi.
— ە-ە، كۇنiم-اي، — دەدi بيبi كوكiرەگi قارس ايىرىلىپ.
— ءالi ەمدەۋشi ءدارiگەر بەكiتiلمەپتi، ەرتەڭ تاڭەرتەڭ بەلگiلi بولادى دەيدi. سوندىقتان ماردىمدى دا ەم جاسالىنباعان. انا جەردەگi كەزەكشi مەيiربيكەلەرگە «دۇرىستاپ قاراڭدار» دەپ تابىستادىم.
— وي، راحمەت! مىڭ جاسا!
— ەندi ءجۇرiڭiزدەر، ۆالەريي ستەپانوۆيچتiڭ ءۇيiنە سوعىپ، ءوزiمەن كوزبە-كوز سويلەسەلiك.
— جولاي جول-جورالعىسىن الالىق.
— ولارىڭىز ءجون. قازiر كiرگەندە سiزدi «مەنiڭ نەمەرە باۋىرىم» دەپ ايتامىن، «پلەمياننيگiمە دۇرىس قاراڭىز» دەپ ءوتiنەمiن. بار ىنتاسىمەن مەيiرiن توگۋi ءۇشiن كەيiن ازىن-اۋلاق اقشا دا بەرە سالساق ارتىق ەتپەيدi. قايتكەندە دە ءوزiنiڭ قولعا الۋىن سۇرايمىن. ويتكەنi بiزدە وسى اۋرۋدىڭ بۇدان وتكەن بiلگiءرى جوق. مەنiڭ ۇستازىم، عىلىمي كونفەرەنسيالاردا دا جيi كەزدەسiپ جۇرەمiز.
نۇرمولدانىڭ ءسوزiنە ەكەۋi دە اجەپتاۋiر كوتەرiلiپ قالدى. وسىنداي قايلا تاپپاي داعدارعاندا كوڭiلگە مەدەت بولاتىن ءسوزدiڭ قايرات بەرەتiندiگiن بۇرىننان ەستيتiن. سونى ەرلi-زايىپتى ەكەۋi ءوز باستارىنان كەشتi. سانانى تۇمان تورلاعانىمەن قولى iس بiلەتiن ادامنىڭ جانىڭنان تابىلۋى دا قۇدايدىڭ قاراسقانى ەكەن.
— بەز دەگەن بولماشى شىعۋ شىقسا دا iسەتiن شوشىنعىش بالە ەمەس پە، ءتوڭiرەگiندە سىزداۋىق سياقتى نارسە بايقالمادى ما؟
جاپار ءالi دە ءوز-وزiنەن بەزi شوشىنىپ، بالا سوعان بولا ەس-تۇسسiز ءدارۋحاناعا ءتۇستi دەگەنگە نانباي، كۇماندانا ساۋال تاستادى. باياعىدا بەز شوشىنسا شەشەسi ۋىتىن قازاننىڭ ءتۇپ كۇيەسiن جاعىپ قايتاراتىن ەدi. بۇگiندە نۇرعانىم جانىندا جۇرگەن نەمەرەلەرiنە وسى ءادiسiن قولدانادى. بiراق، ول ىلعي دا جارا، سىزداۋىق سياقتى بiر نارسەلەرگە بايلانىستى بولاتىن.
— مەن دە سونداي دۇدامالمەن ايبىننىڭ ءۇستi-باسىن مۇقيات قارادىم. بiراق كوزiمە ءبۇدiر دە بiلiنبەدi. ايتكەنمەن وڭ اياعىن تيتتەي قوزعاساڭ قۇلىنداعى داۋسى قۇراققا ۇرادى.
— قۇلىنىم-اي، ءا-ا… — بيبiنiڭ ءۇنi كۇڭiرەنە ەستiلدi.
جاپار اۋىر كۇرسiندi.
— بەز تاعى نەدەن شوشىنۋى مۇمكiن؟
ايتەۋiر، الگiندە اتاعان وستەومەليد دەگەن دەرت تەرiسكە شىقسا دەگەن ءۇمiتپەن سۇراپ وتىر.
— كiم بiلەدi، اقزاداعى زات الماسۋى بارىسىندا دا قابىنۋى ىقتيمال.
بۇدان كەيiن بارلىعى دا ءۇن-تۇنسiز قالدى. ماشينا اباي داڭعىلىمەن سالىپ-ۇرىپ كەلەدi. جول باستاۋشى نۇرمولدا، ماتە زالكا كوشەسiنەن ءوتiسiمەن وڭعا بۇرىلۋعا يشارات تانىتتى.
ءدارiگەردiڭ مەكەنi ونشا iشكەرiگە سۇعىنا ورنالاسپاپتى، كوشەمەن قاپتالداسا سالىنعان بiر-ەكi قاتار ۇيدەن وتكەننەن كەيiن iرگەسiنە كەلiپ توقتادى. شەتكi ەسiكتەن كiرiپ، ەكiنشi قاباتقا كوتەرiلدi. پاتەرi سول جاقتا ەكەن، بiردەن قوڭىراۋدى باستى. بۇعان جاۋاپ رەتiندە ارعى بەتتەن دىبىر دا بiلiندi. سوسىن كوز تەسiككە بiرەۋدiڭ ءۇڭiلگەنi بايقالدى.
— كiم بۇل؟ — دەدi ايەل داۋسى.
— ۆاليا تاتە، بۇل مەن عوي، — نۇرمولدا، وبلىستىق بالالار ءدارۋحاناسىنداعى پەدياتر.
قۇلىپتىڭ كiلتi بۇرالا باستادى. ەسiك قيعاشتاي اشىلىپ، ارعى بەتتەن ەتجەڭدi ايەلدiڭ قارالدىسى كورiندi.
— سالەمەتسiز بە، ۆاليا تاتە. — ءدارiگەر جiگiت ەجەلدەن تانىس ەكەنiن بiلدiرiپ، شۇرقىراي امانداستى.
— سالەمەت، سالەمەت. — جىلى شىراي تانىتىپ، كۇلە جاۋاپ قاتتى. جاپار مەن بيبi دە سىپايى امانداسىپ، باستارىن جارىسا يزەدi.
— ۇيگە كiرiڭiزدەر. — ايەل ەسiكتi ەركiنە جiبەرiپ، تابالدىرىقتان بiر شەتكە قاراي ىسىرىلدى.
— راحمەت، ۆاليا تاتە، وتە اسىعىسپىز. ۆالەريي ستەپانوۆيچتە شارۋامىز بار ەدi. — Iشكە قاراي بiر ادىم اتتاپ، ءوز جايىنان ماعلۇم بەرە باستادى.
— ۆالەريي ستەپانوۆيچ جوق، ساياجايعا كەتكەن. — ايەل بiءرتۇرلi كiءنالi ادامداي ىڭعايسىزدانا ءابiرجiدi. — شۇعىل شارۋا ما؟
— ءيا، مىنا كiسi مەنiڭ نەمەرە باۋىرىم، — جاپاردى نۇسقادى، — قاسىنداعى جەڭەشەم. پلەمياننيگiم قاتتى ناۋقاستانىپ، سول كiسiنiڭ ءبولiمiنە تۇسكەن ەكەن. جاعدايى مۇلدە مۇشكiل، دۇرىستاپ ەشكiم قاراماي جاتىر.
— ول ساعات تۇنگi ون بiرلەردiڭ شاماسىندا كەلەدi. — ايەلدiڭ ءتۇرiنەن قىنجىلعاندىقتىڭ iزi بiلiندi. مۇنى ەستiگەن نۇرمولدا:
— وندا مەن، — دەپ بوگەلiپ قالدى، رەتسiزدەۋ بiردەمە ايتاتىن ادامداي قيپىجىقتاي ءسوزiن ساباقتادى، — سول كەزدە تاعى بiر مازالارىڭىزدى السام، ايىپقا بۇيىرمايسىزدار ما؟
— جوق، نەسi ايىپ، كەلiڭiزدەر.
— ماقۇل. — دوكتور iنiسiنiڭ ءۇنi قۋانىشتان ساڭعىراي شىقتى. جاپار مەن بيبiنiڭ دە جانى كiرiپ بارادى. — ۆاليا تاتە، كوپتەن بەرi سiزدەردiكiنە كەلە الماي ءجۇر ەدiم، مىناۋ ءوزiڭiزگە ارنايى اكەلگەن تارتۋىم.
— ونىڭ نەسiنە اۋرە بولدىڭ، نۇرمولدا؟ كەرەگi جوق.
— ەشقانداي اۋرەشiلiگi جوق، الىڭىز. — پاكەتتi ۇسىنا بەردi.
— ءاي، قازاقتار-اي… — دەدi ءۇي يەسi. — تورلەتiڭiزدەر، بiر-بiر شىنىاياقتان كوفە iشiڭiزدەر.
— جوق، ۆاليا تاتە، ۋاقىتىمىز وتە تىعىز، ون بiردەن وتە قايتا اينالىپ سوعامىز.
— جارايدى.
— كەزدەسكەنشە.
وسى ءسوزدi ۇشەۋi جاپا-تارماعاي ايتىپ، بۇرىلا بەردi. سىرتقا شىققاننان كەيiن بيبi:
— يمان ءجۇزدi ادام ەكەن، جولىمىزدى قۇداي وڭعارتاتىن شىعار، — دەدi.
— ءساتiن سالسىن دە. — كوكەيiندەگi كۇمان ىدىراسىن دەگەندiكتەن بيبiگە نۇرمولدا دەم بەرiپ قويدى. —ۆالەريي ستەپانوۆيچ ودان دا كەرەمەت ادام.
ماشينا ورنىنان جىلجىپ، قالىڭ كوپشiلiكتiڭ iشiنە دە تۇمسىعى iلiندi. دالادا ساپىرىلىسقان قىزۋ تiرشiلiك ءۇزiلiسسiز جالعاسقانىمەن، ۇشەۋiنiڭ بiر ساتكە تiلi بايلاندى. وسى تىنىشتىقتى جاپار بۇزدى:
— وستەومەليد تۋرالى قايدان وقۋعا بولادى؟
— ۇيدە وسى ناۋقاس ءجونiندە جازىلعان كiتاپتار ساقتالۋى تيiس، ەگەر بiر جەرگە اپارىپ تاستاماسام...
تاعى دا ەڭسەنi ەزگەن تىنىشتىق ورنادى. جازدىڭ ۇزاق كۇنi دە ىمىرتقا اينالىپ، ءتوڭiرەك الاكولەڭكەلەنە باستادى. بiراق، اپشىنى قۋىرعان اپتاپ ءالi سەيiلەتiن كورiنبەيدi. «مۇنداي قاپىرىقتا توسەككە تاڭىلىپ قالۋ قانداي قيىن ەدi…»
— مىنا جەرگە توقتاشى. — بيبiنiڭ ءۇنi جاپاردىڭ ويىن بۇزدى. سويتسە، جولدىڭ قاپتالىندا تiزiلگەن قالىڭ بiر دۇڭگiرشەكتەردiڭ لەگi. سوعان قاراپ ايەلi نۇرمولدانىڭ كiشكەنتايلارىنا بiردەمە العىسى كەلگەنiن ۇعىندى. مۇنى ءدارiگەر جiگiتتiڭ ءوزi دە اڭعارىپ ۇلگەرiپتi:
— جەڭەشە، ەشتەمەگە اۋرە بولماي-اق قويىڭىز، — دەدi دابدىرلەي.
— جوق، ءا-ا، بالالارعا قالاي قۇر قول بارام. — كەلiنشەك ونىڭ ءسوزiن ەلەڭ ەتپەي، سىرتقا بەتتەدi.
نۇرمولدانىڭ وشاعى قۇرمانعازى مەن جاروكوۆ كوشەلەرi قيىلىسىنىڭ تۇسىنداعى جەر ۇيلەردە ەكەن. ارى-بەرi بۇلاڭعا سالىپ بارىپ، بiر سۇر قاقپانىڭ اۋزىنا سۇعىنا توقتادى.
— ال، ءجۇرiڭiزدەر. — ماشينانىڭ ەسiگiن اشپاي جاتىپ، قازاقىلىعى مول جiگiت ءۇيiنە شاقىرىپ بايەك. — جامان اتتى ەستiگەلi ەستەرiڭiز قاشىپ، ءنار دە سىزباعان شىعارسىزدار. الاڭداماي، قازiر شايعا ابدەن قانىپ الىڭىزدار، سوسىن ۆالەريي ستەپانوۆيچكە جولىعامىز.
وت تۇتەتكەن مەكەنi شاعىن عانا ەكi اۋىز ءۇي. كiرە بەرiستە ونى-مۇنى شارۋانىڭ نارسەلەرi تۇر. گاز پليتاسى دا وسىندا قويىلىپتى. كادiمگi قازاقى وتاۋ.
— قوجايىن مىنا جاقتا باسقا تامدا تۇرادى. اۋلا بiر، شىعىپ-كiرەتiن ەسiك بولەك...
نۇرمولدا قوڭىرقاي تiرلiگiنەن حاباردار ەتتi.
جاپار مۇراتپەن قويان-قولتىق ارالاسقانىمەن، مۇنىڭ شاڭىراعىنىڭ تابالدىرىعىن اتتاپ باسقانى وسى. سوندىقتان با، الدە مۇنداي وعىر-شوعىرلىقتى كۇتپەگەندiكتەن بە، ءدارiگەر جiگiتتiڭ ايەلi توساڭداۋ قارسى الدى.
— قالدارىڭ قالاي؟ — جاپار جايدارى قالىپ تانىتۋعا ۇمتىلىپ، جىلى امانداستى. نۇرمولدانىڭ كەلiنشەگi مىنا كەزدەيسوقتىقتان قىسىلعان كەپتە يمەنە باسىن يزەدi. بيبi بارىپ بەتiنەن ءسۇيiپ جاتىر. جاپار ەندi بايقادى، ۇش-تورتتەر شاماسىنداعى ۇل بالا ءتور جاقتاعى ساندىقتىڭ ءتۇبiندە سوستيىپ تۇر ەكەن. سونى كورiپ:
— كەلە عوي، بوتا، — دەپ ءوزiنە شاقىردى. بالالى بوساعادان ءوربiگەندiكتەن بە، الگi ۇل تومسىرايسا دا بۇعان قارسى ءجۇردi.
— اعاعا «اسسالاۋ» ايت، — دەپ، اكەسi دەم بەرiپ قويدى. سول-اق ەكەن بiر جاپىراق نەمە ساۋساعىن شوشايتىپ، قولىن ۇسىندى. جاپار ۇلدى كوتەرiپ بەتiنەن ءسۇيدi.
— ءداۋ ازامات بول. — ءسويتiپ تۇرىپ، كەۋدەسi تولقىپ كەتتi. ونىسىن سىرتقا بiلدiرمەۋگە تىرىستى. — ال، الگi تاياۋدا تۋعان باتىر قايدا؟
— ۇيىقتاپ جاتىر عوي، انە. — ءۇي يەلەرiنەن بۇرىن بيبi جاۋاپ قاتتى.
— باۋى بەرiك بولسىن!
— ايتقانىڭىز كەلسiن.
— ارنايى «قۇتتى بولسىن ايتىپ» كەلەتiن ءجونiمiز ەدi، ەندi مىناۋىمىز ۇيات… — بيبi قىسىلىس تاۋىپ، قىزارا سويلەدi.
— ەشقانداي سوكەتتiگi جوق، بۇگiندە بiرەۋگە بiرەۋ وكپەلەيتiن زامان ەمەس. جاعداي بيلەگەن ۋاقىت. — نۇرمولدا ءبارiن جۋىپ-شايىپ جiبەردi. — جاكە، وتىرىڭىز. — جۇكتiڭ ءۇستiنەن الىپ، تورگە جاستىق تاستادى.
— عازيزا، شايىڭدى اكەلە بەر! — دەپ داۋىستادى دا، ءوزi توسەكتiڭ استىنداعى «قازىناسىن» iزدەپ كەتتi. بiر بۋما كiتاپتاردى شىعارىپ، اقتارا باستادى. وسى ارەدiكتە بيبi جاڭاعى العان ءتاتتiسiن ءۇيدiڭ الگi ۇلكەنiنە ۇستاتا بەردi. وڭگەدەي بۇيىمىن داستارحاننىڭ ءۇستiنە قويدى.
بۇل كەزدە جاپاردىڭ جادىنا ەرiكسiز بiر وقيعا ورالىپ ەدi.
IV
…سول كۇنi جاپار تۋرا ءوڭiندەگiدەي ءتۇس كوردi. الدەقاشان سۇيەگi قۋراپ قالعان اتاسى، اكەسiنiڭ كiشi iنiسi توبىقباي، ءوزi جانە مۇلدە تانىمايتىن بەيمالiم ورىس تورتەۋi كوشە بويلاپ كەلەدi. بۇل اۋىلدىڭ ءۇشiنشi ءبولiمشەسiندەگi بiر كەزدەرi اتالارى تۇرعان كوشە سياقتى. بەتالبات جۇرمەي، ءبارi الدەبiر نارسەنi iزدەيتiن سىڭايلى. ايتەۋiر، بۇعان سولاي كورiنەدi، ناقتىسىندا ول جاعى كومەسكi. اتاسى بۇرىنعىشا قولىنا تاياعىن ۇستاعان، اقساڭداي باسادى. ادەتتەگiدەي ءتۇسi سۋىق، ات جاقتى پiشiنiن كۇمiستەي شوقشا ساقالى تiپتi ايبىنداندىرىپ جiبەرگەن. سوزگە ساراڭ.
— ءوي، مىنا جەرگە بiرەۋ اپ-ادەمi ءۇي تۇرعىزىپتى عوي، — دەدi الدەكiم قايران قاپ، بiر زامانداردا قارا ورمان قونىستانعان iرگەنiڭ سول جاق قاپتالىنداعى اشىق الاڭقايعا سالىنعان سىلاعى جاڭا ءۇيدi نۇسقاپ. نە اتاسى، نە اعاسى ەكەنiن باعامداي المادى. سوسىن تاعى دا:
— سەندەرگە وسىنداي ءۇيدiڭ بiرi بولسا جەتiپ جاتىر عوي، — دەدi جاپاردىڭ باسپاناسىز ساندالىپ جۇرگەنiن بiلەتiنiن اڭداتىپ. بۇل جولى دا مۇنى قايسىسىنىڭ ايتقانىن بايقاپ ۇلگەرمەدi.
تورتەۋi اياڭداپ، سونادايدا ءدويدالاعا اعىپ جاتقان سۋعا تاياندى. بۇلار بوگەلگەن تۇسى سۋدىڭ ۇشكە ايىرىلاتىن كومەيi بولسا كەرەك، سەمەنت بەتوننان قۇيىلىپ جاسالعان قۇلاعى بار. سوعان اتاسى ورىستى جۇمساپ، بiر نارسەلەرiن كورiپ ال دەپ تاپسىردى. الگi ايتقاندارىن ەكi ەتپەي ەلپەڭ قاعىپ، بiردەن شارۋاعا كiرiستi.
سول ارالىقتا اناداي جەردە تۇرعان، ءوزiمەن بiرگە اسكەردە بولعان قايرات دەيتiن جiگiتتi بايقاپ قالدى. ونى باعانا دا كورگەن، نەگە ەكەنiن بiلمەدi، بiر-بiرiنە سالقىن. قالتاسىندا سىيلاپ جiبەرەتiن تيىن-تەبەننiڭ جوقتىعىنان قاشقاقتاپ، بويىن اۋلاق سالاتىنداي.
— ۇيگە ءجۇر، — دەپ ول داربازاعا قاراي باستادى. ونىڭ دا قاسىندا ەرەسەك ورىس جiگiتi بار. ءۇي سونىكi سىڭايلى. Iشكە كiرiپ، الگiلەرمەن القا قوتان وتىرىپ اراق iشكەن ءتارiزدi.
— مەنiڭ جازعان حاتىمدى الدىڭ با؟ — دەپ سۇرادى قايراتتان.
— ەكەۋiن دە الدىم، بiراق جاۋاپ جازۋعا ۋاقىتىم بولمادى، — دەيدi ەش قىسىلماي.
مۇنى ەستiگەندە بۇل ءوز-وزiنەن اجەپتاۋiر ىڭعايسىزداندى. جاقسى كورگەن ادامىنىڭ سالعىرتتىعىنا iشتەي كەيiستiك تە بiلدiردi.
وسى ۋاقىتتا «سەنi «ءجۇرسiن» دەپ شاقىرىپ جاتىر» دەپ، اتاسىنىڭ قاسىنداعى الگi ورىس بوساعادان سىعالادى. بiردەن جۇرە قويمادى. اڭگiمەگە الدانىپ، ءسال بوگەلiپ بارىپ سىرتقا شىقتى. ءتوڭiرەككە كوز تاستادى، سونادايدا سۋدى قۇلديلاپ اتاسى توبىقبايدى ەرتiپ اكەتiپ بارادى. سوسىن، ەكەۋi دە بiرتە-بiرتە بۇلىڭعىرلانىپ، اقىرى ءۇشتi-كۇيلi عايىپ بولدى.
ءتۇننiڭ قاي مەزگiلi ەكەنi بەلگiسiز، iزiنشە كوزi ۇيقىدا، ساناسى وياندى. «قاپ، — دەپ وكiندi، — دۇنيەدەن الدەقاشان وتكەن اتامنىڭ اعامدى ەرتiپ كەتۋi ىرىمعا جاقسى ەمەس». وسىنى ويلاپ قينالىپ، بiراز جاتتى. ودان كەيiن تاعى دا ۇيقى جەڭدەپتi.
جايلاۋ ەكەن دەيدi. قاسىندا بiر توپ جولداسى بار ءوز ءۇيiنە كەلiپتi. شاماسى، تۇندەلەتiپ جەتسە تيiس، تاڭ اتىپ كiسiلەر توسەكتەن تۇرەگەلە باستاعان. قايسىبiرi ودان دا بۇرىنىراق ويانسا كەرەك. الگiلەر بايقاۋىنشا ءتۇزدiڭ ەمەس ءشارiنiڭ ادامدارى سياقتى، جiپتiكتەي تارتىلعان سىپايى كيiم كيگەن. قوستىڭ ماڭىندا قىدىرىستاپ، اينالاعا تاماشالاي قارايتىنداي. ەسiك الدىندا اكەسi ءجۇر، شەشەسiن اڭداي المادى. بارلىعى كۇن شىعىس جاققا الاڭداپ، الدەكiمگە قارايلايتىنداي. بۇلاردىڭ اراسىنان بiرەۋ قوي ورگiزiپ پە، مال iزدەپ پە، ايتەۋiر، بiر جاققا كەتكەن سىڭايلى. سونى بارشاسى دەگبiرسiز كۇتەتiن ءتارiزدi. بiر كەزدە الگi ادامنىڭ قاراسى كورiندi-اۋ. «كەلە جاتىر» دەپ ارقانى كەڭگە سالىپ تۇرعاندارىندا ول جاقىنداي بەرiپ، بۇلارعا الدەنارسەنi قولىمەن نۇسقاپ بiردەمە-بiردەمە دەپ ايقايلادى دا، قايتا كەرi قايتقانى. ەشقايسىسى ۇعىنبادى. ەندiگi بەت الىسى — كوز ۇشىندا قارايعان قوس الما اعاشى. جاز جايلاۋعا كوشكەندە مال ايدايتىن كۇرە جولدىڭ بويىنداعى الگi جەمiس اعاشتارى بۇعان ەجەلدەن تانىس سىڭايلى.
شارا تاۋسىلعاننان كەيiن جاپار لاجسىز اتقا قوندى. تاقىمىنداعى جانۋاردىڭ قانداي مال ەكەنiن دە بايىپتاي المادى، ايتەۋiر، باران جىلقى كورiندi. جاي جۇرمەي، تەكiرەكتەتە شاپتى. بiر كەزدە قارا پارعا ۇشىراستى. جىرتىلعان جەردi اۋىرسىنىپ، اتى قاتتى ىشقىندى. سوندا دا قارامايدى، شاۋجايلاي تۇسەدi.
جازىق بەتكەي ءتامامدالىپ، وزەككە قۇلديلادى. سىلدىراپ سۋ اعىپ، جان-جاعىنداعى جاسىل جەلەككە شاشىراپ قويلار جايىلىپ جاتىر. سولاردى قاق جارا iلگەرىلەدi. ەندiگi ارەدiكتە وتار دا كەيiندەدi. بiر كەزدە جاياۋلاعان بوگدە جان جولىقتى. ەكەۋi قاراما-قارسى ءتۇيiسسە دە ول بۇعان سەلت ەتiپ نازار اۋدارمادى. «سالت اتتى ادامدى كورمەدiڭ بە؟» دەدi بۇل شىدامسىزدىق تانىتىپ. الگi تۇك ەستiمەيتiندەي، ءوز بەتiمەن قىرعا قاراي كەتiپ بارادى. ايتسا ايتۋلى، ەڭگەزەردەي جiگiت. قاقپاقتاي جاۋرىنىن جالعىز اياقتى جولدىڭ جيەگiنە وسكەن بيiك باراقى بورگەز بەن يتمۇرىن دا بiراز ۋاقىتقا دەيiن جاسىرا المادى.
انانىڭ مىنا كەلەڭسiزدiگiنە بiراز اڭىرىپ تۇرىپ، دiڭكەسi قۇري iلگەرi جونەدi. جاڭاعى شاعىن وزەكشەسi قۇلداعان سايىن تەرەڭ شاتقالعا اينالدى. ەندi سونىڭ وڭ جاق قاپتالداعى قيا بەتiمەن قابىرعالاي سالدى. بiر ۋاقتاردا ازەر دەگەندە قۇلاما بەتتiڭ جالىنا جارماسىپ شىقتى. سويتسە شاتقالدىڭ ەكi جاعى دا تارام-تارام، كەزەڭ-كەزەڭ قۇز-شىڭ بولىپ جالعاسا بەرەدi ەكەن.
كوپ ۇزاماي الگi بۇل iزدەگەن ادام، «جىلقىلاردى تاپتىم» دەپ ايقايلادى. سويتسە ول جالعىز ەمەس، قاسىندا ەكiء-ۇش كiسiسi بار سياقتى. ونىمەن ۇشىراسقانىنا جاپاردىڭ كوڭiلi توعايىپ، ەندi، الگiندەگi ءۇيدiڭ ەسiگiنiڭ الدىندا تۇرعاندا كورiنگەن ەكi الما اعاشتى iزدەدi. قاس قىلعانداي نازارىنا iلiنە قويمادى. سوسىن قيا بەتتi قۇلداي تومەندەدi. بەتتiڭ قۇلامالىعى سونداي، اۋەلi اتتىڭ ءوزi قابىرعالاپ زورعا جۇرەدi. قاراسا، iزدەگەن ادامى بۇعان مiنگەسiپ الىپتى. اتتارى ءسۇرiنiپ، جاردان ۇشىپ كەتە جازدادى. مiنە، ماسقارا، بۇل ونى تانىمايدى دا، ءتۇرiنiڭ ءوزiن كومەسكi كورەدi.
اتىن جەتەلەپ، iءلدالدالاپ، قيا بەتتiڭ قىر ارقاسىنا مiندi. سول جالمەن ورلەپ ءسال ءجۇرiپ ەدi، الما اعاشى تۇر. الگiندە ءوزi شىققان شاتقالدىڭ قارسى بەتiندەگi قۇلاما جارعا ءوسiپتi، جارىقتىق. المالارى iرi-iرi، سيرەك بiتكەن ءارi نارتتاي قىپ-قىزىل.
ءتۇبiندە بiرەۋ وتىر، مۇنى كورiسiمەن «يەسi كەتiپ قالدى» دەيدi. ۇزاعىراققا جان-جاعىنا كوز سالىپ ەدi، سونادايدا بiر ايەل ادام الدەقايدا ءوز بەتiنشە كەتiپ بارادى. قالىڭ ەتiپ كيiنiپ اپتى، كيiمiنiڭ ءتۇسi سۇر ما، قوڭىر ما، اجىراتۋ قيىن. تۋ سىرتىنان قاراپ تۇر، ءجۇرiسi سونداي ماڭعاز. ەر تۇلعالى ادام ەكەن، دەنە-بiتiمi ەرەكشە iرi.
جانە بiر قىزىعى الما اعاشى ەكەۋ ەمەس، جالعىز. كيىز ءۇيدiڭ ماڭىنان قاراعاندا كiشكەنتاي، جاتاعان قوڭىر توبەنiڭ ءبۇيiرiنە ورنالاسقان iسپەتتi ەدi، مىناۋ تiپتi شاتقالعا قونىس تەۋiپتi. وسىنداي يiندە وسكەنiمەن، بۇلارعا قالاي كورiنگەنiنە قايران.
الما اعاشقا دەيiن ەپتەپ بارۋعا بولادى، ال ونىڭ تۋرا ءتۇبiنەن قۇلاما جار باستالادى. ەگەر جازاتايىم اياعىڭ تايىپ كەتسە، ساۋداڭنىڭ بiتكەنi. ءتۇيسiز قۇزدان ۇشىپ پارشا-پارشاڭ شىعادى دا تىناسىڭ. جاڭا ءدال بۇل تايانعاندا بiر قىپ-قىزىل الما ساباعىنان ءۇزiلiپ، شىڭىراۋعا قۇلادى. سونى كورگەننەن كەيiن تiپتەن ۇرەيi قاشتى. جانىنداعى جiگiتتەرگە:
— الماسى قۇرسىن، كەتتiك. بiزدi ونسىز دا كۇتiپ قالدى، — دەپ، بۇل جەردەن تەزiرەك الىستاتىپ اكەتكiسi كەلدi. سول كەزدە قۇز-شاتقالدى تiتiرەندiرiپ «جاپار، جاپار!» دەپ ايقايلاعان اكەسiنiڭ داۋسى ەستiلدi. “مەن مىندامىن” دەپ داۋىستايىن دەسە ءۇنi شىقپايدى. ازەر دەگەندە قىستىعا دىبىس بەردi-اۋ.
— ءۇي-ي، بولمايسىڭ با؟! قايت، ءجۇر تەز! — دەيدi اكەسi رەنجۋلi كەيiسپەن زەكiپ.
— قازiر، ايە، قازiر. مiنە كەتتiك، — دەپ، بايەك قاعا جاۋاپ قايتاردى.
— كەلەتiن بولدى عوي، ءجۇرiڭدەر قايتايىق، — دەدi اكەسi جانىنداعىلارعا. جانىنداعىلارى ۇيدەگi قالعان ماناعى بiر توپ ادام سىڭايلى. اقىرىن ايتسا دا بۇلارعا ءسوزi تۋرا قاسىنداعىداي انىق ەستiلدi. بiراق، الگi شوعىردىڭ ەشقايسىسى دا كوزدەرiنە شالىنبايدى. ولار تۇرعان شوقىنىڭ باسى قارا تۇنەك تە، بۇلار تۇرعان شاتقالدىڭ قابىرعاسى ءدال كۇندiزگiدەگiدەي جاپ-جارىق.
مۇنىڭ قاسىندا ەكi جiگiت بار، ۇشەۋi دە سالت. بiراق ەكەۋiن دە تانىمايدى، ايتكەنمەن، بۇرىننان بiلiس ادامدار سياقتى.
قيا بەتتi قابىرعالاپ ۋاقىتتى جوعالتپاي، سايدىڭ تابانىنا تۇقيتا تiك سالدى. مۇنىڭ استىنداعى جانۋار جاس جىلقى ءتارiزدi، دونەن عوي دەپ توپشىلادى. انا ەكەۋi ەكi جاعىندا، ورتادا بۇل. تومەن قۇلديلاعان سايىن جاڭاعى جارىق ساۋلەنiڭ اياسى تارىلىپ، كۇڭگiرتتiك جايلادى.
سايدىڭ تابانى ارىقتىڭ ەنiندەي عانا، سونشالىق تار ەكەن. سوعان ابدەن تۇسكەن كەزدە، كولدەنەڭ جاتقان ءتورت بۇرىش بiردەمە ۇشىراستى. تابىت… تابىت قوي دەپ توپشىلادى. تاقىمىنداعى جانۋار وسى ساندىق ءتارiزدەس دۇنيەگە تۇمسىعىن تiرەپ كەپ توقتادى. ءۇستiنەن سەكiرتiپ ءوتiپ كەتەيiن بە دەپ بiر ويلادى دا، قۇدايدان قورىقتى. وتە المادى. وسى كەزدە بايقادى، قاسىنداعى الگi ەكەۋi iزiم-عايىم، ءۇشتi-كۇيلi جوعالعان. جالعىزدىعىنا بiراز ەلەگiزدi. ايتكەنمەن، سابىر ساقتاپ ەندi كەڭiنەن اينالماققا قام جاساپ جاتقانىندا، ويانىپ كەتتi.
ەشتەمەنi دە تۇسپالداي المادى، تەك ساعىنىپ جۇرگەندە اكەسiن ءتۇسiندە بولسا دا كورگەنiنە قۋاندى.
ءتۇس دەگەندi جوري المايمىز-اۋ. ايتپەسە، سول كۇنگi بۇل باسىنان كەشپەك وقيعانى ارۋاقتاردىڭ ايانى ارقىلى الدىن-الا دالمە-دال جەتكiزiپ تۇرعان ەدi. ونى جاپار قايدان بiلسiن…
*** *** ***
ەرتەڭiندە اپاق-ساپاق مەزەتتە ۇيگە كۇتپەگەن ادام ايگۇل كەلدi. ەكi كوزi بۇلاۋداي، وڭ-تۇستەن تۇك جوق، بەتi دولىعا قىزارعان. تابالدىرىقتان اتتاپ، بوساعاعا سۇيەنگەن كۇيi سولقىلداي جىلادى. قاسىندا ايگەرiم بار. ونىڭ دا ۇرەيi قاشىپ، جiپسiك جانارلارى جىپىق-جىپىق ەتەدi.
ولاردىڭ مىنا ۇسقىنىن كورiپ، ءۇي iشiندەگiلەر ۇدەرە تۇرەگەلدi. سۇراۋلى كەپتە ەكi ايەلگە كەزەك قارايدى. ايگەرiم ەشتەمەنi جارىتىپ ايتا المادى. ال، قاسiرەتكە كەنەلگەن كەلiنشەك وكسiگiنە بۋلىعىپ، دۇرىس سويلەۋگە مۇرشاسى جەتەر ەمەس.
جان ءتۇرشiگەرلiك تۇر-الپەتتi اڭداعان بۇلاردىڭ زارە-قۇتى ۇشتى. الدەقانداي جامانشىلىقتىڭ جابىسقانىن قاپىسىز iشتەرi بiلiپ تۇر. ال جاناتتىڭ ءولiمiن ەستiگەندە توبەلەرiنەن جاي تۇسكەندەي، بiر ءسات ەستەرiنەن تانىڭقىراپ قالدى. جاپار ابدىراپ، اسىپ-ساسىپ نە جاساعانىن بiلمەدi.
*** *** ***
اجال اركiمگە ءارتۇرلi كەلەدi-اۋ، بەيشارا ون ەكiنشi قاباتتان قۇلاپ ءولiپتi.
جازدا عانا كەگەنگە تويلارىنا بارىپ ەدi. وسىدان ون التى كۇن بۇرىن عانا قول-اياعىن باۋىرىنا الىپ، دۇنيەگە ۇل اكەلگەن. بiر جاپىراق شيكi وكپە ەندi كiمنiڭ كوكiرەگiن يiسكەلەپ، مەيiرiم تابار ەكەن؟..
كۇيەۋ بالالارىنان «جيەندi بولدىڭىزدار» دەگەن جەدەلحات العان سوڭ، قىزدىڭ شەشەسi بايىز تاۋىپ وتىرا الماي جەزقازعاننان الماتىعا ۇشاقپەن سالعان. الىپ-ۇشقان كوڭiلi ءسۇتتاۋىسقانىن كورiپ بارىپ سايابىر تاپتى. پەرزەنتحانادان شىققاننان سوڭ دا قاسىنان سۇڭقا ادىم ۇزاماي، بايەك بوپ شىر-پىر قاقتى. ويتكەنi، قارتايعاندا تاپقان كەنجەسi. ءارi، شۇكيتتەي نەمەنiڭ بۇل تۇڭعىش كوتەرگەن قۇرساعى بولعاننان سوڭ با ءوز-وزiنە كەلە الماي ىستىعى ارتىپ، ءدامiءل-دامiل سىرقاتتانا بەردi. ءسويتiپ، ونىڭ دەنساۋلىعى ەنەسiن دە، شەشەسiن دە قوبالجىتتى. كەيدە كاپ-كادiمگiدەي ساقايىپ، ءۇي-iشiن قۋانتىپ قويادى. مارقۇم، دۇنيەدەن وتەرiنەن ءۇش كۇن بۇرىن توسىن مiنەز كورسەتiپ:
— ماما، ءتۇسiمدi ايتسام ۇرىسپايسىڭ با؟ — دەپ، بiر ءسات شەشەسiنە مۇڭايا قادالا قاراپ تۇردى دا، اعىل-تەگiل جىلاپ جiبەردi.
— ءۇي-ي، ساعان نە بولدى؟! — زاۋمەن تiكسiنگەن قوس انا بiردەي ورە تۇرەگەلگەن. بiرi بۇلا نەمەنiڭ كوز جاسىن ءسۇرتiپ، بiرi ىستىق قۇشاعىنا الىپ كەۋدەسiنە باستى.
— قوي، جارىعىم، تەكتەن-تەككە جىلاعان جاراماس.
— ەرتەڭ-اق بەلiڭ بەكiگەننەن كەيiن ءبارi ۇمىتىلادى.
— بۇگiنگi ناۋقاسىڭا الاڭداما، كەيدە وسىلاي سوڭى سۇلەلەندiرiپ، بەيمازا كۇي كەشتiرەتiنi بار.
ەكi انا ەكi جاقتان جۇباتىپ باقتى.
بۋلىعىپ، كوز جاسىنا تۇنشىعا پىسىڭداعان ول بiراز ۋاقىت وتكەندە بارىپ تiلگە كەلدi:
— مەنi قازيناش تاتەم شاقىرىپ ءجۇر. — اكەسiنiڭ ەڭ كiشi iنiسiنiڭ ايەلi ەرتەرەكتە قايتىس بولعان، سونى ايتىپ تۇر. — بۇرىن بiر رەت ءتۇسiمدە «كەل» دەپ شاقىرعاندا، اۋىلداعى نايزابەك اعا: «قازيناش، ونىڭ نە؟ ونىڭ وقۋى بار ەمەس پە؟ امبە ءالi جاس قوي، مەن بارايىن» دەدi. كەنەت، سول زاماتتا قىستىعا وياندىم. سوسىن، اينالاسى ەكi كۇننەن كەيiن نايزابەك اعا بۇل ءومiرمەن قوش ايتىستى.
بۇدان ارى تىڭداۋعا ءداتi جەتپەگەن شەشەسi:
— قوي، قايداعى جوقتى ايتقانىڭ نە؟! — دەپ، تيىپ تاستادى. شىنىندا دا اۋىلداعى نايزابەكتiڭ اياق استى دۇنيەدەن وزعانى راس ەدi.
جانات مىنا جالعاننان قايتاتىنىنان ەكiء-ۇش جىل بۇرىن تروللەيبۋستا كەلە جاتىپتى. كولiككە مiنگەننەن-اق انادايدا وتىرعان قارا كيiمدi، اق ساقالدى قارياعا نازارى اۋعان. بiراق ونشا ءمان بەرمەۋگە تىرىسقان، سوندا دا بەيمالiم جۇمباق تىلسىم ءون-بويىن جايلاي بەرگەن ەدi. بiءرتۇرلi قالتىرايتىنداي سەزiندi.
دەل-سال قالپى مەجەلi ايالداماعا جەتكەندە قىز سىرتقا بەتتەيدi. قاس قىلعانداي بەيتانىس قاريا دا سول جەردەن تۇسەدi. بۇل كوشەنiڭ كەلەسi قاپتالىنا اياڭدادى. شال دا وكشەسiن باسىپ، iزiنەن قالمادى. بiر ۋاقتا سوڭىنان قۋىپ جەتiپ، توقتاتىپ:
— بالام، وسىنىڭ الدىندا عانا ءدارۋحانادان شىققان ەكەنسiڭ، — دەدi قولمەن قويعانداي.
بۇل اڭ-تاڭ. شىندىعىندا دا سولايى سولاي.
— ەندi بۇدان بىلاي كيiمiڭدi ەشكiمگە بەرۋشi بولما جانە ەش جەرگە قالدىرما. سوسىن، بiر ايعا دەيiن سۋعا شومىلما. ارعى جاعىن ءوزiم ايتامىن.
قىزدىڭ مىنا توسىن اڭگiمە مەن بەيساۋات ادامنان سەسكەنگەندiگiنەن ءاتۇيiرi ۇشىپ كەتتi. ەسiن جيىپ كوزiن اشقانىندا، جاتاقحانانىڭ الدىندا تۇر ەكەن. قالاي كەلگەنiنە قايران، دانەڭەنi بiلمەيدi. شاماسى سول زاماتىندا-اق ساناسىن بيلەگەن ۇرەيدەن اقىلىنان الجاسىپ قالسا كەرەك.
…بۇگiن جاس كەلiنشەكتiڭ قايىنبيكەسi مۇنىڭ شەشەسiن قوناققا شاقىرىپ، ەنەسi ەكەۋi سوندا بارىپ قايتپاق نيەت تانىتتى. ەڭ بiرiنشi قوس انا:
— قالايسىڭ، قاراعىم؟ — دەپ اۋەلi دەنساۋلىعىن سۇراعان. — بارىپ كەلسەك قايتەدi؟ — ونىڭ جاعدايى كۇندەگiدەي ءسال بولسا، ءبۇيتiپ ايتپاس تا ەدi. كەشە ءدارiگەرلەر ۋكول سالىپ كەتكەننەن كەيiن بە، ءتاۋiر كورiندi.
— بارساڭدار، بارىڭدار. بiراق، قونىپ قالماڭدار. — كوزi جاۋتەڭدەپ قيىلا قارادى. ويتەتiنi، ەرi نۇرمولدا دا جوق، باعانا كەلiنشەكتiڭ ءوز شەشەسi شارۋامەن شەلەككە جۇمساپ جiبەرگەن. بۇگiن ورالمايدى.
سول زاماتتا تەمەكi دەگەن قات ءارi قادiرلi دۇنيەگە اينالدى دا، كوزدەن بۇل-بۇل ۇشتى. ارزانعا تاپساڭ، تەك ماحوركا كۇيiندە شەلەكتەن عانا تاباتىن ەدiڭ. قۇداعي ەلiنە قايتپاققا ىڭعاي تانىتىپ، وسى «قادiرلi» ناستەنi قورجىن باسىن تولتىرا اكەتiپ، شىلىمقور ەركەكتەردiڭ ساۋابىن الماققا نيەت قويسا كەرەك.
— بارامىز دا قايتامىز. سەنi تاستاپ سول جاقتا شالجيىپ جاتادى دەيسiڭ بە؟ قۇداعي كەلگەلi بiر بوي جازعان جوق. تىم قۇرماعاندا قۇداشاسىنىڭ ءۇيiنە قىدىرىپ كەسiن، — دەدi ەنەسi ۇلكەن قىزىنىڭ ءۇيiنە اپاراتىنىن اڭعارتىپ.
جانات بەيمازالىعىنا بiءرتۇرلi ىڭعايسىزدانىپ قالدى. دەرت سورىپ سۇپ-سۇرعا اينالعان جۇقالتاڭ ءوڭi، اپ-ساتتە شوقتاي جانىپ ءوشتi. بiردەمە ايتۋعا وقتالعانىمەن جاڭا تۇسكەن كەلiننiڭ يباسى جiبەرمەدi.
ءسويتiپ، قوس شەشەسiن ابىسىنى ايگۇل ەكەۋi جولعا شىعارىپ سالدى.
كۇن سەنبi ەدi. ولاردىڭ iزiنشە-اق قايىناعاسى مۇرات اسابالىققا شاقىرعان تويعا كەتتi. ۇيدە ابىسىنى، ءوزi، ءۇش كiشكەنتاي — بەسەۋi قالدى. بەسiكتەگi نارەستە — مۇنiكi.
سودان بەرi دە بiر قاۋىم ءوتتi. ەكi ابىسىندى-اجىندى ءوزارا كۇڭكiلدەسە اجۇك-كۇجiك اڭگiمە ايتا ءجۇرiپ، جەڭiل-جەلپi شارۋالاردى جايعاستىردى. سونىڭ اراسىندا ايگۇل ءدامدi ەتiپ اس تا ءازiرلەپ ۇلگەرگەن ەدi. سونى ورتاعا الىپ، قايماق قاتقان شايدى الاڭسىز بiر سiمiردi. مەيiرلەرi دە قانىپ قالعان-تۇعىن.
جاتىن بولمەدەگi بەسiكتەگi بالا جىلادى.
— تاتە، مەن ەمiزە قويايىن. — جانات ۇلكەن ابىسىنىن «تاتە» دەيتiن ەدi.
كەتiپ بارا جاتىپ ۆاننانىڭ ەسiگiن اشىپ تاستادى. ارى اينالا بەرiپ، اجەتحاناعا كiرگەندەي بولدى. ايگۇل سولاي توپشىلادى. ويتكەنi، بوپەسiنiڭ جىلاۋى جۋىق ارادا تيىلمادى. وسىدان سوڭ جاڭاعى ويىنا سەندi. ويتەتiنi، جاناتتىڭ iشiنە اس توقتاماي مازاسى قاشىپ جۇرگەن-تiن.
سوسىن بiر قولىنا بالاسىن كوتەرiپ، بiر قولىنا تاماق سالىنعان ىدىسىن ۇستاپ، جاتىن بولمەگە كەلدi. بوبەشiكتi تەربەتە وتىرىپ، ءوزiنiڭ كiشكەنتايىن تاماقتاندىردى. بەسiكتەگi جىلبىسقى ۋانباي شىر-شىر ەتiپ كوگەرە جىلادى. تiپتi الدەن ۋاقىتتا ۇدەتە iڭگالادى. بۇل بەيشارا نارەستەنiڭ سiلەسi قاتار ما دەپ تىزاقتادى. شيكi وكپە مۇنىڭ جانىن مۇرنىنىڭ ۇشىنا اكەپ، بiر كەزدەردە بارىپ سايابىر تاپتى. وسى ارالىقتا عانا مۇرشاسى كەپ، كەلiنiن iزدەدi. بولمەنiڭ ءبارiن قارادى — جوق. اجەتحانانىڭ ەسiگiن اشتى — جوق.
ونىڭ iشiنە اس توقتاماعانىنا قويماي، قانشا تاماق iشسە دە قارىنى دا تويمادى. وسىنداي بiر كەسەلگە ۇشىرادى. وتكەندە ەنەسiنە «اپا، وزەگiم تالىپ بارادى» دەگەن سوڭ، ول كiسi قازاندا قايناپ جاتقان سورپادان قۇيىپ اكەپ، ارقاسىنان دەمەپ ءوز قولىمەن ۇرتتاتقان. سوندا وپتىعا جۇتتى. ەرتەسiنە بارىپ «كەشە مەن ىستىقتى سەزبەگەم بە، اۋزىم، تiلiم كۇيiپ قالىپتى. بۇگiن اشىپ وتىر» دەگەن بولاتىن.
ەرنiنە بiردەمە تيسە، iزiنشە اجەتحاناعا جۇگiرەدi. باعانادان بەرi ابىسىنىنىڭ ونشا الاڭداماعانى دا سول. «اجەتحانادا شىعار» دەپ، سوڭىنان قۋزاپ iزدەمەگەن. ەندi، مiنە، مۇندا دا جوق. لەزدە ايران-اسىر كۇي بيلەدi. كەۋدەسi اتقالاقتاي، دەدەكتەپ سىرتقى ەسiككە باردى. ەسiك اشىق تۇر. ابدىراعان كۇيi تابالدىرىقتان اتتادى، ءدالiزدە ابىر-سابىر ەل. مۇنىڭ ەشتەمە ۇقپاي تۇرعان كەيپiن كورiپ، دابىرعا ەلتiپ بۇرىنىراق شىققان كورشiسi «بiر كەمپiر قۇلاپ كەتتi» دەيدi. سۋىق ءسوزدi ەستiگەندە ايگۇلدiڭ جۇرەگi زىرق ەتە قالدى. جۇگiرiپ باسپالداق جاقتاعى بالكونعا باردى. تومەن قارادى دا شىڭعىرىپ جiبەردi.
جۇرتتىڭ «كەمپiر» دەپ جۇرگەندەرi — كيiمiنە قاراپ جورامالداعاندارى ەكەن. جاس بوسانعان سوڭ جانات باسىنا ورامال تارتىپ، ءۇستiن قالىڭدانىپ كيiنiپ العان-تۇعىن.
بالكوننان باسى اينالىپ قۇلاپ كەتتi دەيiن دەسەڭ، وعان ەشقانداي ىڭعايى جوق. بەلدەۋ تەمiرلەرi بيiك، جاناتتىڭ شامامەن القىمىنا جەتەدi، القىمىنا جەتپەسە دە كوكiرەگiنەن كەلەتiنi انىق. بiرەۋ-مiرەۋ يتەرiپ جiبەردi مە دەيiن دەسەڭ، بەيساۋات بوگدەنi الدەكiم كورiپ، نەمەسە الدەقانداي دىبىستى كورشi-كولەڭدەر ەستiمەگەن. ءوزi سەكiردi دەيiن دەسەڭ، ەشقانداي ساناعا سىيمايدى. ۇيدە كوڭiلiنە قاتتى تيەتiن اۋىر ءسوز، ۇرىس-جانجال ياكي زەكiپ-جەكiرۋ ەشقاشان بولعان ەمەس.
جۇمباق مالاعامنىڭ شەت جاعاسىن بiر كورشi اس ءۇيiنەن بايقاپ قالىپتى. ءاۋ باستا مارقۇم، جەرگە قادالا قاراپ بالكوندا تۇرىپتى. ايتكەنمەن شاي iشiپ وتىرعان الگi ادام ونىڭ بۇل سىقپىتىنا اسا ءمان بەرمەيدi. بوساعان شىنىسىنا شايىن قۇيىپ، شاۋگiمدi قويا بەرگەندە كەنەت بولمە كۇڭگiرت تارتقان سياقتانادى. وسى كەزدەيسوق قۇبىلىسقا شارتتى تۇردە ەرiكسiز جالت قاراسا، اياعى كوكتەن كەلiپ جاڭاعى ادام قۇلاپ بارا جاتادى. كورگەن كiسiنiڭ ونە بويىنان توق ءجۇرiپ وتكەندەي، جۇرەگi زۋ ەتiپ تابانىنا تۇسەدi. بiرازعا دەيiن ەسiنە كەلە الماپتى.
*** *** ***
ايگۇل جاپارلاردiكiنە كۇيەۋiن iزدەسۋگە جاردەمدەسۋiن ءوتiنە كەپتi. مۇرات ءبارiنiڭ جاقىن سىيلاس دوسى ەرسۇلتاننىڭ نەمەرە iنiسiنiڭ تويىن باسقارىپ بەرۋگە كەتiپتi. بiراق، توي اتتى ادامعا انا شەتi مەن مىنا شەتi بiر كۇنشiلiك جول الماتىنىڭ قاي تۇسىندا ەكەنi بiر قۇدايعا ءمالiم. ونى ەرسۇلتاننىڭ ءۇيiندە بالالارىن قاراپ قالعان قايىنبيكەسi ايگەرiم دە بiلمەيدi. سونىمەن، ەشكiمگە تويدىڭ قايدا ءوتiپ جاتقانى بەلگiسiز. سويتسە دە، ءدال بۇگiنگi كۇن مۇراتتى تابۋلارى تيiس.
ەسi شىققاندىقتان جاپار بiرەسە شالبارىن، بiرەسە كوستيۋمiن ۇستاي بەرسە كەرەك:
— تەزدەتiپ كيiنسەڭشi، — دەدi بيبi.
نەنi يىعىنا iلiپ، نەنi بوربايىنا كيگەنiن ءتاڭiردiڭ ءوزi بiلسiن، اسىعا باسىپ سىرتقا بەتتەدi. وسى كەزدiڭ ءوزiندە-اق، ەڭكەيسە ارتى كورiنەتiن ميني ەتەكتi قىزداي كۇزدiڭ قىسقا كۇنi ۇياسىنا باتىپ بارادى ەكەن.
بiردەن تاكسي ۇستاپ الىپ جاندوسوۆقا تارتتى. ويتكەنi، تويدىڭ سول كوشەدەگi كافەلەردiڭ بiرiندە ءوتۋi ىقتيمالدىعىنان سىرتتاي حاباردار. ايتەۋiر، توي يەلەرiنiڭ تەلەفونى قولدارىنا دۇرىس تيدi. ءارi ولاردىڭ جاندوسوۆ پەن جاروكوۆتىڭ قيىلىسىندا، پروكات پۋنكتi ورنالاسقان ءۇيدiڭ ءۇستiڭگi قاباتتارىندا تۇراتىنىن ايگەرiم ايتقان. نە كەرەك، ونىكi دە نوباي.
جول-جونەكەي جۇرگiزۋشiگە جاي-جاپساردى ۇعىندىرىپ ەدi، ول قۇدايىنا قاراعان ادام ەكەن جاندوسوۆ كوشەسiنiڭ بويىنداعى اسحانا، كافەلەردiڭ ءبارiن ارالاتتى. ايگۇل ماشينادا قالادى دا، جاپار جۇگiرiپ بارىپ كەلەدi. سiلەنi قاتىرعاندا، ەشقايسىسىندا بولماي شىقتى. سوسىن ەكi جاعىندا قاپتالداس سوزىلعان كوشەلەردi دە شارلادى. ءبارiبiر، جوعىن تاپپادى. كiرمەگەن بارلار مەن كاباكتار دا نەكەن-ساياق. ايگۇل ەكەۋiنiڭ ابدەن دiڭكەسi قۇرىدى، ءۇمiتتەرi اقتالمادى. امالسىز ماشينانى ءجونiنە جiبەردi. ەندi جاياۋ باستاپقىدا ءجۇرiپ وتكەن جەرلەرiن قايتا ءسۇزiپ، اقتاۋعا كiرiستi. ءبارiبiر ەشتەمە ونبەدi. توي يەلەرiنiڭ پاتەرiنە تەلەفون شالدى، اۋەلگiدەگiدەي مiز باقپايدى. دەمەك، ەشكiم جوق دەگەن ءسوز. سوندا دا سول ۇيگە بارۋعا تۋرا كەلدi. ونداعى ويلارى: كورشiلەردiڭ بiرi بولماسا بiرi بiلەتiن شىعار دەگەن ەسەك دامە.
كوشەدەن ارى-بەرi وتكەندەردەن پروكات پۋنكتiن سۇرادى. «اناۋ» دەپ بiرەۋi كورسەتiپ كەتسە، كەلەسiسi «ونى الىپ تاستاعان، قازiر جوق» دەيدi. سەڭدەي سوعىلىسىپ ابدىراعان كۇيلەرi بۇرىن پروكات پۋنكتi بولعان ءۇيدi تاپتى. ونىڭ بiرiنشi پودەزiنەن باستاپ كiرiپ، توي يەسiن iزدەدi. قۇداي توبەدەن ۇرعاندا ەشكiم ونداي پەندەنi تانىمايدى. ءۇي بەس قاباتتى، ءار قاباتىندا ءتورت پاتەردەن. ءارقايسىسى بۇلاردى ءارتۇرلi قارسى الدى. بiر قايران قالدىرعانى ەشكiم ەسiك اشپادى، ارعى بەتiنەن تۇرىپ تiل قاتادى.
ءولدiك-تالدىق دەپ ءجۇرiپ، ءۇشiنشi پودەزدiڭ ءتورتiنشi قاباتىنان iزدەگەن ادامدارىنىڭ پاتەرiن تاپتى-اۋ. بiراق وزدەرi الدىن-الا جورامالداعاندارىنداي وندا جان پەندە جوق. سوسىن جاپسارلاس ەسiكتەگi كiسiلەردەن ءجون سۇراۋعا كiرiستi. بەيساۋات جاندارعا كورشiلەرiنiڭ بiرi: «مىنا كەلەسi پاتەردەگiلەر تويدىڭ قايدا ءوتiپ جاتقانىنان حاباردار» دەپ سiلتەدi. قۋانا سول ءۇيدiڭ قوڭىراۋىن باستى. ەسiك اشقان قىز با، كەلiنشەك پە ءمان-جايدى شالا-شارپى بiلسە كەرەك، سوڭىنا بۇرىلىپ تۇپكi ۇيدەگi الدەكiمنەن پىسىقتادى.
— وسى جاندوسوۆتىڭ بويىنداعى جوبالاۋ ينستيتۋتىنىڭ ەكiنشi قاباتىنداعى اسحانادا!
جاتىن بولمەسi جاعىنان الدەبiر ايەلدiڭ داۋىسى داۋرىعا ورەكپiدi. ال مىنا قىز ونىڭ ءۇنiن بۇلار ەستiمەدi دەدi مە، تۋرا سونى سول كۇيiندە قايتالادى. بۇل ءلامنiڭ سونشالىقتى كۇڭگiرتتiگiن سەزiنگەننەن كەيiن جاپار جاعدايلارىن ايتىپ، جالىنا ءۇن قاتتى.
— تابا المايتىن سىڭايىمىز بار. — جاپار ءدۇدامالىن جاسىرا المادى. — Iزدەگەنiمiزگە ءۇش ساعاتتان اسىپ كەتتi، ۇشىنان دا ۇستاتپايدى. اپارىپ سالىڭىزدارشى، ءوتiنەمiن…
— جاقىن، مىنا تۇرعان قول سوزىم جەردە.
ەسiكتi اشقان الگi ادام تارتىنشاقتادى. كەلۋشiلەر امالسىز تاعى دا قولقا سالدى. ول ارعى جاقتاعى بiرەۋگە قۇلىقسىزداۋ «اپارىپ سالشى» دەپ پارمەن بەردi. بiر جاس جiگiت پەن بويجەتكەننiڭ توبەسi سارىلتا كۇتتiرiپ بارىپ كورiندi. ەكەۋi اسىقپاي كيiندi. الدەن ۋاقىتتا بۇلار الگi ءۇيدiڭ iشiمەن قوش ايتىسىپ، العىستارىن جاۋدىرا جولعا ءتۇستi.
جاندوسوۆ كوشەسiنiڭ بويىمەن اباي داڭعىلىنا قاراي بەتتەدi. بۇرىن بايقاماپتى، كوشەنiڭ ەكi قاپتالى دا تولعان جوبالاۋ ينستيتۋتىنىڭ كورپۋستارى ەكەن. ءارi، سونشاما نەتكەن قاپتاعان جوبالاۋ ينستيتۋتتارى ەكەنiن ادام ءتۇسiنiپ بولمايدى. ۆاحتەرلارى بiرiنە-بiرi سiلتەيدi. ءتۇننiڭ بiر ۋاعىندا ولاردىڭ ءوزiمەن دە سويلەسۋ قيىن. سولاردىڭ سiلتەۋiمەن بiردە iلگەرi كەتسە، بiردە كوشەنiڭ كەلەسi قاپتالىمەن قايتا كەرi سولپەكتەيدi. ودان ارتتارىنا قاراي قايتا جۇرەدi. ايتكەنمەن، توي بولىپ جاتقان كورپۋستىڭ تابىلاتىن سىڭايى جوق. الگiندەگi ەكi جاس الدەقاشان تاۋلارى شاعىلىپ، كەتiپ قالعان.
كەي ۆاحتەرلار ۇيلەنۋ تويدى iزدەپ جۇرگەندەرiن بiلگەننەن كەيiن، «وزدەرiڭ كەشiگiپ كەلەسiڭدەر، امبە گۇلدەرiڭ دە جوق، ۇيات ەمەس پە؟» دەپ، ءوز توتەلi ۋاجدەرiن دە ايتادى. بۇلار ءلام دەمەيدi. مويىندارىنا سۋ كەتiپ، تiلدەرiن جۇتقانداي سىرت اينالادى. ولاردىڭ قايسى بiرiنە جاي-جاپساردى ءتۇسiندiرمەك.
يتشiلەپ ءجۇرiپ تاپتى-اۋ. سويتسە، اباي مەن جاندوسوۆتىڭ قيىلىسىندا ەكەن. عيمارات تiپتەن جاندوسوۆ ەمەس، ابايدىڭ بويىندا تۇر.
ادەتتەگiدەي ۆاحتەرمەن سويلەسكەن. ول توي ءوتiپ جاتقانىن ماقۇلدادى. سوسىن، ايگۇلدi ونىڭ قاسىنا قويا تۇرىپ، بiلiپ شىعۋعا رۇقسات الدى. ەكiنشi قاباتقا كوتەرiلiپ، وكتەپ سويلەپ گۇجiلدەگەن توپتان «ماقساتتىڭ تويى ما؟» دەپ سۇرادى ەرسۇلتاننىڭ iنiسiنiڭ اتىن اتاپ. «ءيا» دەدi الگiلەر. بۇل زاماتىندا كەرi بۇرىلدى، سول قالپى كوكتەي وتۋگە الدەنەدەن تايىندى.
ءسويتiپ، بiر اۋرەشiلiكتi جەڭدi-اۋ، ەندi بۇعان قاراعاندا ەكiنشiسi الدەقايدا قيىنعا سوقتى. مۇراتقا قارالى حاباردى قالاي جەتكiزبەك؟ مىنا جاڭادان ۇيلەنiپ جاتقان ەكi جاستىڭ نەكە تويىنىڭ ءۇستiنە كۇزدiڭ قارا سۋىعىنداي سۋماڭداپ كiرۋ جانىن مۇلدە تiتiركەندiردi. ىرىمعا جامان. سوندا دا قايتادان iشكە بەتتەدi. ەشكiمدi تانىمايدى. اركiمگە بiر تەلمiرە قاراپ ءجۇرiپ ەرسۇلتاندى تاپتى، مۇراتتى تاپتى…
*** *** ***
مارقۇمدى كيiزگە وراعان قالپى بالكونعا ۇزىنىنان سالىپتى.
ۇيدە وڭكەي بالا-شاعا. ەس بiلiپ قالعاندارى ءۇرپيiپ، ۇرەيدiڭ تورىنا شىرمالعان. ءارi مىنا مالاعامنىڭ ءمانiسiنە ءتۇسiنە الماي كوزدەرi جاۋتەڭدەپ، تiرi جەتiمنiڭ كەيپiنە ەنگەن.
ال بايقۇس كەلiننiڭ شەشەسi كۇڭiرەنiپ، ءوز بەتiن ءوزi جىرتىپ، ءۇيدi باسىنا كوشiرەدi. ونىڭ جانىنان قارىس سۇيەم ۇزاماي ەكiء-ۇش ادام يىعىنا مiنiپ وتىر. ايتپەسە، قىزىنىڭ سوڭىنان بۇل دا سەكiرiپ كەتۋدەن تايىنار ەمەس.
— قۇداي-اي، قۇداي-اي… قاسىندا ۇيدەي بولىپ تەڭكيiپ، قارا بەت بولعانىم-اي… سورلى باسىم سورلاعان، اكەسiنە نە دەپ ايتتىم؟.. كۇنiم-اي، بوتام-اي، سونشاما ءتۇيسiز بيiكتەن قۇلارلىقتاي جانىڭا نە زور تۋدى ەكەن. سەنiڭ تابانىڭا باتقان شوڭگە، مەنiڭ مايدايىما قادالسا بولماي ما؟..
ءۇيدiڭ iشi ازىناعان مولاعا اينالىپ، اشەيiندەگi ۇيىعان تiرلiكتiڭ نىشانى دا قالماعان.
مارقۇمنىڭ ەنەسi ءناتiندە وتە ەستi ادام. مىنانداي قالايماقاندا اقىلىنان الجاسقان جوق. ءتاڭiردiڭ كورسەتكەن سورىنان اۋەلگi كەزدە كوزiنەن جاسى ەتەگiنە سورعالاسا دا، ەمەندەي بەكiنۋگە ءتاستۇيiن بايلام جاسادى. سوسىن جاس دەنەنi قالاي بولسا سولاي جاتقىزباي، اققا وراپ وڭ بوساعاعا قويۋدى ءوزiنiڭ مiندەتi سانادى. باعانا دا سۇيەكتi اكەتپەك نيەتتەگi ءدارiگەر مەن ميليسياعا كونبەي، ءمايiتتi كيiزگە ساپ ون ەكiنشi قاباتقا ءوزi كوتەرتiپ شىعارتقان. ەندi، ەستيار بالالارىن ءتوڭiرەگiنە شاقىرىپ، جاناتتىڭ كيiمiن قايشىمەن قيا باستادى. اۋەلi اق باتەستi دايارلاپ العان، اشىق قالعان دەنەنi بiردەن وراپ وتىردى.
بايقۇس انا قولى قيمىلداعان سايىن كۇبiر-كۇبiر ەتiپ كۇڭiرەنە سويلەيدi. ازالى شاقتىڭ قاسiرەتi قابىرعاسىنا باتىپ بارادى.
بۇلار شارۋاعا ءمايiتتi كوتەرەتiن، جىلجىتاتىن تۇستا عانا ارالاسادى. سونىڭ ءوزi جاپاردىڭ جانىن تiتiرەندiرiپ، ءتۇسiنiكسiز كۇيگە ءتۇسiردi. ويتەتiنi، ءالi سۋي قويماعان جاس دەنەنiڭ قولدارى بiلەگiنەن، اياقتارى توبىعىنان كۇل پارشا سىنعان. سۇيەكتەرi سىرتتا سويديىپ-سويديىپ، تەرiسi ىرسيا اشىلعان… قوزعاعان سايىن سىقىر-سىقىر ەتەدi.
جاپار ءوز-وزiنەن قالشىلداپ، دiرiلدەپ بارادى. توڭعان دا، قورىققان دا جوق سياقتى. بiر الەۋەتتi قول يىعىنان ۇستاپ اپ، سiلكiپ جاتقانداي. تەزiرەك قايتقىسى كەلدi…
ەندi قاراپ وتىرسا سول كۇنi ءوز اكەسiنiڭ iنiسi مەرت بولۋى ىقتيمال ەكەن. ويتكەنi ونى و دۇنيەلiك اتاسى سۋ جاعالاتىپ ەرتiپ اكەتتi. بiراق بۇنىڭ ساناسى الگi زاماتتا ويانىپ، ءتۇسi ەكەنiن بiلiپ، ىڭعايسىز كورiنiسكە جانى ەزiلە قاتتى ۋايىمدادى. اعاسى توبىقبايدى قيمادى. ايتكەنمەن، كوزiن اشقان جوق ەدi، مىڭ سان جۇيكە تامىرلارى جارتىلاي ۇيقىدا-تۇعىن.
سودان كەيiن جاراتۋشى، ءبارiبiر بiر وزەگiڭدi بەرەتiن جاقىنىڭدى الامىن دەگەندi اڭعارتىپتى. سونداعى ءتۇسiندە بiرەۋدi iزدەگەنi — ءوڭiندە مۇراتتى iزدەگەنi. جول-جونەكەي ۇشىراسىپ جاۋاپ بەرمەگەن الگi ادام، ءوڭiندە دە ءجون سiلتەۋگە ەرiنگەندەر. الما اعاشتىڭ ءتۇبiندەگi جالعىز كiسi — ايگۇل، «الما اعاشتىڭ يەسi كەتiپ قالدى» دەپ ايتۋى، جاناتتىڭ شەشەسi مەن ەنەسiنiڭ، قاينىسى نۇرمولدانىڭ سول ساتتە ۇيدە بولماعاندىعىن ول ءوڭiندە دە ايتتى. ال قىپ-قىزىل ۋىلجىپ پiسكەن المانىڭ قۇزعا دومالاۋى، جاڭا بوسانعان جاس كەلiننiڭ 12-شi قاباتتان ۇشىپ كەتۋi ەدi. قاسىنداعى تانىمايتىن ەكi ادام — بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن — انا ۇيدەن بۇلاردى اكەلiپ تاستاۋعا شىققان قىز بەن جiگiت. اكەسiنiڭ «ءجۇر تەز» دەپ مۇنى شاقىرۋى — ارۋاقتىڭ قولداپ-قورعاپ، جەبەپ جۇرگەنi. قالعان كەيبiر ساتتەرگە ءالi ورەسi جەتپەيدi.
«ءتۇس — تۇلكiنiڭ بوعى» ەمەس، ءتۇس كەلە جاتقان ءومiردiڭ جارشىسى iسپەتتi كورiندi. ۇيقىدا جاتقاندا بەرگەن اللانىڭ ايانىنا قاراپ، كوكiرەگi وياۋ، ساناسى سەرگەك پەندە ەرتەڭگi ءومiرiن بولجار. ساڭىلاۋى جوق ورەسiزدەر، عۇمىردىڭ ەشبiر بايىبىنا جەتپەي وتە بەرەر.
V
جاڭاعى كiشكەنتاي ۇلدىڭ ماڭدايىنان سۇيگەندە وسى ۋاقيعا ەرiكسiز جادىنا ورالعان ەدi. سونداعى جورگەكتەگi جىلبىسقىنىڭ سەلتيiپ تۇرعانىنا بiر ءتۇرلi iشi ەلجiرەپ كەتتi. ەندi، كەيiنگi كەلiننiڭ كوكiرەگiنەن مەيiرiم شاراپاتىن سەزiنەتiن سەكiلدi. ول دا بiر ۇياڭ بالا ءتارiزدi كورiندi. ەشقانداي جازىعى جوق ءسابيدi شەتكەرi قاقپايتىنداي سىڭايى بار. ءوزiنiڭ قۇرساعىنان شىققان نارەستەمەن قوسىپ، ەكەۋiن تەتەلi اعالى-iنiدەي ءوسiرەتiندەي كەسكiنiنەن ءيمانجۇزدiلiك بايقالادى.
— مiنە، مىنانى وقۋلارىڭىزعا بولادى، — دەدi نۇرمولدا بiر جۇقالتاڭ كiتاپشانى سول جەردە جۇرەلەپ وتىرعان قالپى تۋ سىرتىنداعى بۇلارعا جارتىلاي بۇرىلا ۇسىنىپ. جاپار ۇمسىنىپ بارىپ الدى دا، ارقاسىن قابىرعاعا سۇيەي شىنتاقتاعان iرگەدەگi ورنىنان تۇرىپ، ديۆانعا جايعاستى. جانارىنا «وستەومەليدتiڭ پايدا بولۋ جولدارى» دەگەن جازۋ وتتاي باسىلدى. بيبi دە بۇعان جابىسا ءتۇسiپ، الگi كiتاپتىڭ iشiنە ەمiنiپ بارادى. ەكەۋi كەنەزەسi كەپكەن جانداي قۇنىعا باس قويدى. بالا دەنەسiنiڭ نەشە ءتۇرلi سىرقات مۇشەلەرi بەينەلەنگەن سۋرەتتەر جەتەرلiك. الگiنi كورگەننەن كەيiن ەرلi-بايلىلاردى ۇرەي جەڭدەپ، تiلدەن ايىرىلدى. بiراق ساۋساقتارى تانباي پاراقتاي اشادى. كiتاپتىڭ ورتا تۇسىنان اسقاننان كەيiن ولاردى ەمدەۋدiڭ جايى باياندالىپتى. سونىمەن قاتار ەمدەۋ ءادiءس-تاسiلiنiڭ سۋرەتتەرi دە بەرiلگەن. تۋرا نۇرمولدا ايتقانىنداي نەشە ءتۇرلi جiلiكتەردi تەسiپ، ونىڭ iشiن قالاي تازارتىپ جاتقانى دا بار. وسىنى كورگەندە بيبiنiڭ دەمالىسى جيiلەپ، بۇدان ارىعا شىدامادى ما، شەتكەرi ىعىسا بەردi. شاماسى، مىنا تانتال ازاپتان دەنەسi ءتۇرشiگiپ، جەتi ناسىرى جەرگە كiرسە كەرەك. جانارىندا «ادامعا تiرiدەي وسىلاي ەم جاساۋعا بولا ما» دەگەن ساۋال بار. ءارi، ءسابيدi تىرناقتاي ەتiپ، مۇنداي ازاپقا قيعىسى جوق. توستاعانداي جانارى اپ-ساتتە بوتالاپ شىعا كەلدi.
— شايعا كەلiڭiزدەر، — دەگەن كەلiننiڭ ءۇنi ەستiلدi.
جاپار جۋىق ارادا باسىن كوتەرە قويمادى.
— سودان كەيiن اسىقپاي وقيسىزدار، قازiر وزەكتەرiڭiزدi جالعاپ الىڭىزدار. — شىن جاناشىرلىق ىقىلاس اڭعارتتى. — كiم بiلەدi، مۇلدە باسقا نارسە شىعار. ءدارiگەرلەر كوپ جاعدايدا جاڭساق پايىمدايدى. ۋايىمداي بەرمەي، داستارحانعا جاقىنداڭىزدار.
ەكەۋi جىلجىپ، جوزىنىڭ باسىنا تاياندى.
— قازiر شاي iشiسiمەن جونەيمiز. — نۇرمولدا ساعاتىنا قارادى. — ءالi ەرتەرەك، وننان ەندi اسىپتى.
بۇلار ءدارiگەردiڭ ءۇيiنە قايتا اينالىپ سوققاندا ابدەن ءتۇن بولعان ەدi. باعاناعىداي ۇباپ-شۇباپ iشكە ەندi. بiر ابۇيىرى، قوڭىراۋدىڭ iزiنشە-اق ەسiك اشىلدى. ءدال تابالدىرىقتان سيداڭ بويلى، شاشىنا اق ارالاسقان ەر ادام قارسى الدى. ءوڭi شارشاڭقى، جاعى سۋالىڭقى. ەكi ۇرتىندا شاپايدىڭ شالعىسىنداي تەرەڭ ءاجiمi بار ەكەن. جانارى دا نۇرسىز با، ايتەۋiر، بiر سۇرەڭسiزدiك بايقالدى. جاس شاماسى ەلۋگە تايانعان.
— قايىرلى كەش، ۆالەريي ستەپانوۆيچ! — جiگiت ەتەنەلiك تانىتا، iلتيپاتپەن امانداستى. جانىنداعىلار دا جاپا-تارماعاي:
— سالەمەتسiز بە، — دەپ، سىپايى باس يزەستi.
— باعانا كەلiپ كەتiپ ەدiك. — نۇرمولدا ءسوزiن ءارi ساباقتاي بەرگەن.
— ءيا، ماعان ايتتى. — ءدارiگەر ونىسىنان حاباردار ەكەنiن بiلدiردi. — نە جاعداي؟ — جاپارلارعا ءشۇڭiرەك جانارىن بiر جۇگiرتتi دە، ءارiپتەسiنە بوگەلدi.
— ساپ-ساۋ جۇرگەن بالا، اياق استى وڭ اياعىن قوزعالتا الماي قالدى. ىستىعى كەشەدەن بەرi قىرىقتان تۇسپەيدi. الدىن-الا تۇسپال بويىنشا وستەومەليد دەپتi. سول ناۋقاس ءسابيدi سiزدiڭ ءبولiمiڭiزگە جاتقىزىپتى. مىنا كiسiلەر اتا-اناسى. مەنiڭ نەمەرە اعايىم مەن جەڭگەم. — نۇرمولدا سوڭىنداعى ادامداردى دا تانىستىرا ءوتتi. ءدارiگەر بۇلارعا تاعى دا ىقىلاسسىز بiر قارادى.
— قاشان تۇسكەن؟
— تۇسكە قاراي.
پروفەسسور iشتەي بiر نارسەنi ەكشەپ، ويلانعان كەپتە بiراز ءۇنسiز iركiلدi.
— سوندا نە بولعانىن بiلمەيسiزدەر مە؟ جىعىلىپ نەمەسە اياعىن بiر نارسەگە قاتتى ۇرىپ العانى قاپەرلەرiڭiزدە جوق پا؟ — نازارىن بيبi مەن جاپارعا اۋداردى.
— بiز ەشتەمەنi بiلمەيمiز، ول ساناتورييدە جاتقان. سودان كەيiن ەس-تۇسسiز ءدارۋحاناعا جونەلتiلەدi. بار ءمالiم جايت وسى، — دەدi بيبi.
— ساناتورييدە بولدى دەيسiز بە؟
— ءيا.
— وندا بiزگە تۇسكە قاراي اكەلiنگەن بالا ەكەن عوي.
— ۆالەريي ستەپانوۆيچ، كومەكتەسiڭiزشi، بالانىڭ جاعدايى وتە ناشار. قىزۋى قىرىقتىڭ ءۇستiندە، ءالi ەس-تۇسسiز. — سوزگە نۇرمولدا ارالاستى. — ەشقانداي ەم جاسالىنعان جوق، ويتكەنi ەمدەۋشi ءدارiگەرi بەلگiلەنبەگەن. دوكتور بولماعان سوڭ قولدانىلاتىن ءدارi-دارمەكتەر بەكiتiلمەگەن. ونىسىز مەيiربيكەلەر ءوزدiگiنەن ەشتەمە iستەمەيدi عوي.
مىنا اڭگiمە جاپاردىڭ جۇرەگiن پارشا-پارشا ەتتi. كiشكەنتاي بiر جاپىراق ۇلى ءولi مەن تiرiنiڭ ورتاسىندا جاتقاندا بۇلاردىڭ ءجۇرiسi جاي ءجۇرiس سياقتى كورiندi. كەڭسiرiگi اشىپ، الدەقايداعى تۇمشالانعان وكسiك كەۋدەسiن قاپتى. بiر ءسات بيبiنiڭ ءوزiنەن دە اۋىر قاسiرەت شەگiپ تۇرعانىن سەزiندi. سوندىقتان، سابىرلىلىققا ۇمتىلدى.
ارادا تاس كەرەڭ تىنىشتىق ورنادى. بۇلاردىڭ ايتامىز دەگەن بۇيىمتايى تۇگەلiمەن سارقىلعانداي. تەك ەندiگi كۇتكەندەرi ءۇي يەسiنiڭ بiر-اق اۋىز ءسوزi. ول نە دەسە دە بۇل جازعاندار ءتاڭiر سالعاننان سوڭ، ءبارiنە بەيiل. ءدال قازiر جارتى ءلامiنە بولا قۇلدىق ۇرىپ كەتۋگە بار. بiراق، شارشاڭقى كەپتەگi ءدارiگەر ءوز كەسiمiن ايتپاي الدەبiر تولعاق ءۇستiندە ۇزاق بوگەلدi. بiر جاعى ادامنىڭ زاڭدى دەمالىسىن جىرمىشتاعان بۇلاردىڭ دا ءجۇرiسi كiسi سۇيەرلiك ەمەس.
— تاكسي شاقىرتايىن.
جاپار ءوز قۇلاعىنا ءوزi سەنبەي اڭتارىلدى.
— كولiگiمiز بار! — نۇرمولدا شىر ەتە قالدى.
— وندا قازiر شىعامىن. — ول تۇپكi بولمەگە قاراي كەرi بۇرىلدى.
— راحمەت سiزگە، ۆالەريي ستەپانوۆيچ!
جاپاردىڭ تiلiنiڭ كۇرمەۋi جازىلىپ، وسى ءسوزدi ايتۋعا عانا شاماسى جەتتi. سوسىن شۇعىل سىرت اينالىپ، تىسقا ۇمتىلدى. سوڭىنان بيبi دە دەدەك قاقتى. اپىل-عۇپىل ماشينالارىنا مiندi. ەرi بiردەن وتالدىردى دا، ەسiكتiڭ الدىنا كولدەنەڭدەپ كەپ توقتادى. ونىڭ كەۋدەسiندە بiر ءۇمiت شىراعى جىلت ەتiپ، ايبىنىنىڭ جايى قازiر كiلت جاقساراتىنداي سەزiندi. قۇدايدىڭ جاردەم قولىن سوزعانىنا مىڭ مارتە شۇكiرشiلiك ەتتi.
ايتقانىنداي كوپ كۇتتiرمەي قوس ءدارiگەردiڭ توبەسi كورiندi.
ءتۇننiڭ جۋان ورتاسىنا اينالسا دا الماتىداعى اعىلعان كولiكتiڭ قارالدىسى باسەڭدەمەپتi. سوعان قاراعاندا اقشانىڭ سوڭىنا تۇسكەن ءباتiرلەرگە كۇن مەن ءتۇنiڭ بiردەي سياقتى. جورتۋىلمەن كۇنەلتەتiن تاعى iسپەتتەستەندi. باعدارشامنىڭ قاسىنان ىڭىرانا اتىرىلعان نەبiر ءسۇلiكتەي جۇتىنعان ماشينالاردىڭ ءۇنi، اشىنا اقىرعان جىرتقىشتاردىڭ داۋسىنا ۇقسايدى.
بۇلار جول بويى تiس جارمادى. تەك نۇرمولدا:
— وستەومەليد بولماۋى كەرەك. ناۋقاس تاريحىنداعى دياگنوز مەنiڭشە شالاعايلىق، اسىعىستىق كورiنەدi، — دەپ، بiر-ەكi مارتە قايتالادى. وعان ءدارiگەر جاۋاپ قايتارا قويعان جوق. سودان سوڭ ءبارiنiڭ ايتاتىنى تاۋسىلعانداي مىلقاۋعا اينالدى. ەرلi-بايلى ەكەۋi ءۇشiن تەزiرەك قاراشىقتارىنا بارىپ، ءسال دە بولسا باسىنان كەشiپ جاتقان ازابىن جەڭiلدەتكiلەرi كەلەدi. سوندىقتان ءاربiر قارىس ادىم جەر ات شاپتىرىمداي كورiنiپ، ءدارۋحانا جەتكiزبەيدi-اق. مiنە، شاپاي كوشەسiنە دە تۇمسىقتارى iلiندi-اۋ. قاس قىلعانداي قىزىل شامنىڭ كوزi جىربىڭ ەتكەنi. جاپاردىڭ توقتاماسقا لاجى قالمادى، الدىنان جۇرگiنشiلەر ءوتiپ جاتىر. جول بوس بولسا، بۇعان قاراماي الدەقاشان جايىنا جونەلەر ەدi. جiپسiز بايلانىپ تۇر، ساعاتقا تەڭ سەكۋند ءتوزiمiن سارقىپ بارادى.
ۆالەريي ستەپانوۆيچ پەن نۇرمولدا iشكە بەتتەدi. بۇلار تىستا قالا بەردi. ايتكەنمەن، بiر ءسات ەڭسەلەرiن باسقان اۋىرتپالىق جەڭiلدەگەندەي كورiندi. ولار كەشiككەن سايىن ايبىندى مۇقيات تەكسەرۋدە شىعار دەپ جاندارى سۇيە ءتۇستi.
— كۇنiم-اي، قايتiپ جاتىر ەكەن جاپادان-جالعىز؟ Iشiنە كiرiپ، ءوز كوزiممەن كورسەم-اۋ. — بيبiنiڭ جۇرەگi سىزداپ، ارەدiك جانعان تەرەزەلەرگە كوزiن ساتا، تەلمiرە قارايدى.
— قوي ەندi، الاڭداما. تەك قۇداي ءساتiن سالسىن دە. — ار جاعى قوپارىلىپ جاتسا دا جاپار سابىرلىلىق تانىتقىسى كەپ، ايەلiنە باسۋ ايتتى.
— ءتاۋبا، ءتاۋبا…
VI
ەرتەڭiندە تاڭەرتەڭ ەرتە تاعى دا ءدارۋحانادان تابىلدى. كەشەگiدەي ەمەس، «اۋزى مۇرنى جوق وتاۋدىڭ» بۇلارعا ءسال ساڭىلاۋلانا ەسiگi اشىلعانداي. ۆالەريي ستەپانوۆيچتiڭ تاپسىرۋى بويىنشا مەيiربيكە بالالارىنىڭ جاي-كۇيiن تاپ-تۇيناقتاي ەتiپ جەتكiزدi.
— جاعدايى بiر قالىپتى، تiپتi، تۇندەگiدەن كەيiن جاقساردى دەپ ايتۋعا دا بولادى. — ورىستىڭ قول-اياعى بالعاداي سارى كەلiنشەگi تۇزداي كوكپەڭبەك كوزiن قاداي باقجيدى. تۇندە ۆالەريي ستەپانوۆيچ رەزەرۆتەگi ەڭ تاڭداۋلى قىمبات ءدارi-دارمەكتەردi قولدانعان ەكەن. مىنا ايەلدiڭ سونى مەڭزەگەنiن اڭعاردى. — ىستىعى وتىز توعىزعا تومەندەدi. ءبولiم مەڭگەرۋشiسi قازiر كەلەدi، سودان كەيiن ءوزi كiرiسەدi.
بۇلاي دەيتiنi، پروفەسسور ەمدiك پروسەدۋرانى ءوز قولىنا الۋعا كەلiسiمiن بەرگەن.
— راحمەت، كوپ جاساڭىزدار.
— وقاسى جوق. — مەيiربيكە قىزمەتتە جۇرگەنiن، اسىعىس ەكەنiن اڭعارتىپ كەيiن بۇرىلدى.
— ساۋ بولىڭىز، — دەدi ەرلi-زايىپتى ەكەۋi ونى بۇدان ارتىق iركە المايتىندارىن ءتۇسiنiپ.
— جاقسى… — قازداڭداي باسقاندىقتان اق جەلبەگەيiنiڭ ەتەگi دەلەڭدەي، لەزدە كوزدەن جاسىرىندى.
وسى ءسوزدiڭ ءوزiن جاسىق كوڭiلدەرiنە دەمەۋ ەتiپ، بۇلار قالا بەردi. ەندiگi بار حاباردى نۇرمولدا ارقىلى بiلمەك، ول ۆالەريي ستەپانوۆيچپەن ۇدايى بايلانىسىپ تۇراتىنىن ايتقان. ءارi دوكتور ءوزiمەن تiكەلەي جولىعۋلارىنا دا رۇقسات ەتكەن. بiراق «تۇسكە قاراي حابارلاسىڭدار» دەگەندi ەسكەرتتi. سوندىقتان ول كiسiنi كۇتۋدiڭ ەشقانداي ءمانi جوقتىعى ۇعىنىقتى.
— جارايدى، قۇدايعا امانات، ءجۇر. — جاپار باياۋ سويلەپ، ايەلiنە قارادى. ول جانارلارى جاساۋراپ، جازعاننىڭ سالعانىنا شاراسىنىڭ جوقتىعىن تانىتتى. ەرi ونى ءوزiنە قاراي يىعىنان قۇشاقتاي تارتىپ، جۇرۋگە بەيiمدەلدi. — قازiر جۇمىسقا بارايىق، ساعات ونداردان كەيiن شىرايعا كiرiپ شىعايىق. اراسىندا نۇرمولدامەن دە تەلەفونمەن سويلەسەرمiز.
كوڭiلگە الاڭ ارالاسقاننان كەيiن شارۋانىڭ بەرەكەسi قاشاتىنى ايان، كەڭسەگە كەلگەننەن سوڭ جاپاردىڭ ەشتەمە جاساۋعا زاۋقى سوقپادى. ايەلiنiڭ دە حالi وسىنداي ەكەنiن الىستا وتىرىپ-اق ءتۇسiندi. سەڭ سوققان بالىقتاي دەل-سال بiر تiرلiك باستالدى. ءالسiءن-السiن ءدالiزگە شىعىپ تەمەكi تارتادى، ءالسiءن-السiن ساعاتىنا قاراي بەرەدi. اراسىندا باستىعىنا كiرiپ، وعان بارلىق ءمان-جايدى ماعلۇم ەتكەن. كەز-كەلگەن ۋاقىتتا جۇمىستان جۇرە بەرۋگە دە رۇقسات الدى.
الماتىنىڭ اپتابى بۋا ءتۇستi. بۇلار ساناتورييگە بارعاندا-اق دالا جانىپ تۇر ەدi.
ايبىن اۋىرعاننان كەيiن ءدارiگەرلەر وزدەرiن ايىپتى سەزiندi مە، شىرايمەن جولىعۋعا مۇرسات بەردi. بالالارى باستىعىپ، ابدەن جەتiمسiرەپ قالىپتى. توماعاتۇيىقتاۋ ءسابي ودان سايىن تومپايىپ، ۇندەمەيدi. اكە-شەشەسi قۇراق ۇشىپ، كەزەك بەتiنەن ءسۇيدi. بiر ۋاقتا شىراي iنiسiنiڭ شىقپاعانىنا تاڭدانىپ:
— ايبىن قايدا؟ — دەدi شەشەسiنە قاراپ، “ونى نەگە ەرتiپ كەلمەيسiڭدەر” دەگەن كەيiپ تانىتىپ.
— ايبىن باسقا ءدارۋحانادا جاتىر، بالام. — بيبi تەرەڭiنەن كۇرسiنiپ، كiشكەنە نارەستەسiنە جابىرقاۋ ءجۇزiن كورسەتپەۋگە تىرىسىپ، قۇشاعىنا باستى.
— نەگە؟
— اياعى كiشكەنە اۋىرىپ قالىپتى، جازىلعاننان سوڭ قايتا وسىندا اكەلەدi. — اكەسi قاراشىعىنىڭ تارىداي جۇرەگiن قوبالجىتقىسى كەلمەدi.
— جارا شىققان با؟ — جاۋقات جانارلارى جالت ەتiپ، كiپ-كiشكەنتاي ءبۇلدiرشiن اكەسiنە قارادى.
— ءيا.
— تەز جازىلا ما؟
— تەز جازىلادى دەيدi.
بۇدان كەيiن ويىن بالاسى ءوزiنە اكەلگەن ءتاتتi، ءدامدiلەردi ءتۇرتiنەكتەپ كiشكەنە جەگەن بولدى. ءبارiبiر، قۋ جۇرەگi بiر نارسەنi سەزiپ تۇرعانداي بۇرىنعىشا ماسايراي قويمادى.
— ءدارi بەرiپ جاتىر ما؟ — ماماسى قىزىن باۋىرىنا تارتىپ، ماڭدايىنان سيپالاي جاعدايىن سۇرادى.
— ءيا. — شىراي باسىن يزەدi.
— ۋكول سالا ما؟
— سالادى، اششى-ى. — كiشكەنە قىز بەتiن تىجىرتتى.
— ءسال شىدا، بوتام. سودان جازىلاسىڭدار. — اكەسi جۇرەلەي وتىرىپ، قىزىنىڭ بەتiنەن ءسۇيدi.
— يىعىم اۋىرىپ قالدى، — دەپ بالاسى سول جاق قولىنىڭ جەڭiن تۇرە كورسەتiپ، شاعىنا باستادى. ينە كiرگەن ورىن قىزىل شۇبارلانىپ، بiلەمدەنە iسiپتi. اكەنiڭ جۇرەگi ەزiلiپ كەتتi. ءارi ۆيتامين ۋكولىنىڭ قالاي اشىتاتىنىن ءوزi بiلەتiندiكتەن، بالاسى ءۇشiن وزەگi قىجىلدادى.
— وعان قىزدىرعىشپەن ىستىق باسۋ كەرەك.
پاپاسى قىزىنا قاراتىپ ايتتى دا، ەندi ايەلiنە بۇرىلىپ:
— قازiر كiرiپ مەيiربيكەسiنە ايتساڭشى، كۇندە بiر-ەكi ۋاقىت قىزدىرسىن. قان ۇيىپ، ۋكول قاتىپ، بiلەمدەنiپ تۇر عوي، جىلۋ تيسە ەپتەپ تارايدى.
— ماقۇل، قازiر ايتامىن.
سودان كوپ بوگەلمەي، بالالارى ماۋقىن باستى-اۋ دەگەن ۋاقىتتا بيبi شىرايدى ءوزiنiڭ توبىنا قاراي الىپ ءجۇردi. اكەسi ءسابيiنiڭ بەتiنەن ءسۇيدi. بوبەگi كەتiپ بارا جاتىپ تۋ سىرتىنداعى بۇعان بۇرىلىپ، كiشكەنتاي ساۋساقتارىن جىبىرلاتتى.
اكە جۇرەگi بiر بۇلقىنىپ، ورنىنان اۋناپ ءتۇستi.
*** *** ***
ۋاقىت ءتۇس الەتiنە دە iلiنiپ قالعان. ەرلi-بايلىلار تاعى دا قالالىق 12-شi ءدارۋحانادان تابىلدى. اندىزداتىپ جەتكەندەرiندە پوستاعى اق حالاتتى جانداردان اتتاپ وتە المادى. تاڭەرتەڭگiلiك ەتەنەلiكپەن قارسى العان كوزi تۇزداي بويجەتكەن ءۇشتi-كۇيلi. ونىڭ ورنىن باسقا ادامدار الماستىرعانعا ۇقسايدى، الگiلەر جولدارىن كەس-كەستەپ ونشا راي بەرمەدi. جانە سوزدەرi بiز قاداعانداي، جۇيكەگە تاق-تاق تيەدi.
— كiم كەرەك؟
— بiزدiڭ بالامىز وسىندا جاتىر ەدi… — جاپار كۇنi ءتۇسiپ تۇرعان سوڭ بۇيىمتايىن مەيلiنشە بيپازداپ جەتكiزۋگە تىرىستى. اۋزىنان وسى ءسوز شىققانى سول ەكەن، الگi تاز تىرناداي ەكەۋدiڭ بiرi:
— فاميلياسى كiم؟! — دەپ تاق ەتتi.
— اتامقۇلوۆ. جاعدايى قالاي ەكەن؟
اكە جۇرەگi ءمان-جايدى بiلگەنشە بايىز تاپپاي تىزاقتاپ بارادى.
— جامان ەمەس.
— ۆالەريي ستەپانوۆيچ قايدا ەكەن؟
سوزگە بيبi ارالاستى.
— ول كiسi قازiر بوس ەمەس. قالاي بوسايدى، سولاي سiزدەر تۋراسىندا ايتامىن.
وسىلاي دەدi دە مەيiربيكە ءوز شارۋاسىمەن بولىپ كەتتi. بيبi مەن جاپار ەسiكتەن كوزدەرiن ساتىپ، ۇزىنا بويى سوزىلعان ءدالiزگە تەلمiرە قارايدى. ارى-بەرi وتكەن بiرلi-جارىم ناۋقاس بالالاردىڭ قارالدىسى بiلiنەدi. بۇلار ودان سايىن ۇلدارىنىڭ توبەسi كورiنiپ قالاتىنداي ەمiنە اۋكەلەرi سالبىرايدى. انە-مiنە ايبىننىڭ بويى سەلتيiپ بiر بۇرىشتان قىلتيارداي… قاراڭ بەرەتiندەي... جاندارى قىستىعىپ بارادى، بiراق بۇل كۇيزەلiستەرi ەشكiمنiڭ قاپەرiنە كiرە قويمايتىن ءتارiزدi. ايتەۋiر، بەبەۋلەتكەن بiر حالدi باستارىنان كەشۋدە. سويتكەنiنشە، بالالار ءبولiمi مەڭگەرۋشiسiنiڭ ءوزi قۇداي ايداپ ءدالiزگە شىعا كەلگەنi. جاپاردىڭ جۇرەگi دەلدiرلەپ، اتقالاقتاي جونەلدi. بيبiنiڭ دە جانارىنىڭ قيىعىندا بەيمالiم نۇردىڭ ۇشقىنى قىلاڭىتتى. ول سوستيىسىپ تۇرعان بۇلارعا سەلقوس قانا نازار اۋدارعانى بوماسا، جۇدەمدەتە باسپادى. سامارقاۋ كورiندi. جول-جونەكەي الدەبiر پالاتا ەسiگiنiڭ تۇسىنا iركiلiپ، الدەكiمدەرمەن بiر-ەكi اۋىز تiل قاتىستى. سولارعا اينالىپ، ۇزاعىراق بوگەلiپ قالاتىنداي قوس مiسكiننiڭ جاندارى تىزاقتاپ، بەبەۋ قاقتى. بiراق ءدارiگەر ەكەۋiن الىستان تانىعان ەكەن. ەندi تۋرا بۇلارعا قاراي بەتتەدi.
— سالەمەتسiز بە، ۆالەريي ستەپانوۆيچ! — دەدi بايەككە تۇسكەن جiگiت سونادايدان قۇراق ۇشىپ. ونىڭ سوڭىنان قوسامجارلاسا ايەلi دە امانداستى.
— سالەمەت، سالەمەت… — قاستارىنا تايانىپ جاۋاپ قاتتى. جاپار قوس قولىن الا جۇگiردi. — كiشكەنتايدىڭ حالi كەشەگiمەن سالىستىرعاندا جامان ەمەس. — دوعدىردىڭ ادەيi بۇلاردىڭ قاشقان قۇتىنا سابىر سۋىن سەبەيiن دەگەنi مە، العاشقى ءلامiن وسىلاي باستادى. كەشەگi سالبىراپ كەتكەن ەكi ۇرتى ەپتەپ جينالعانداي دا كورiندi. ەڭسەسi دە جازىلعانداي اڭعارىلدى. — ىستىعى ءسال-پال تومەندەدi، كوزiن اشىپ جاتىر. شاتىنداعى دومبىققان بەزدەن اناليز الدىق، ەندi سوعان قاراپ الداعى iستi جوسپارلايمىز. قانىنىڭ قۇرامىن تالداۋ بويىنشا بiلگەنiمiز، دەنەسiنiڭ بiر جەرiندە قابىنۋ پروسەسi جۇرۋدە.
وسى كەزدە بيبi بۇدان ارىعا شىدامادى ما:
— كiرiپ، كورiپ شىعۋىما بولا ما؟ — دەدi.
— بولادى.
جاپاردى الداعى iس الاڭداتتى.
— سوندا نە جاساماق ويلارىڭىز بار؟
— Iسiك شالعان ماڭايدى اشۋىمىز كەرەك.
تiلiن تiستەپ، باسقاداي ساۋال قويۋعا شاماسى جەتپەي دiڭكەسi قۇرىدى. باسى سالبىراپ، ەرi موينىنا كەتكەن كۇيi بوساعاعا سۇيەندi.
بۇل كەزدە بيبi ءدارiگەرمەن بiرگە iلگەرi جىلجىپ كەتكەن ەدi.
جاپار تابالدىرىقتا كiرگەن-شىققانعا كەدەرگi بولماي، سىرتقا بەتتەدi. جازعاننىڭ سالعانىنا قارسى تۇرا المايتىن قاۋقارسىزدىعىنان تەرەڭ كۇرسiندi. وسى جەكە قالعانىندا-اق تۇڭعيىق وي ونى قات-قابات يiرiمiنە تارتىپ، دەدەكتەتە جونەلگەن.
ءوزiن جالعىز تال قۋرايداي سەزiندi. باسىنا بايلانعان تاۋقىمەت، كولدەنەڭ كوك اتتى تۇرماق تۋعان باۋىرلارىنىڭ دا بالتىرىن سىزداتپايتىنىنا قايران. اينالدىرعان ەكi قاراشىعى بiردەي وكپە اۋرۋىنا شالدىعىپ ساناتورييگە تۇسكەننەن كەيiن بiرەۋi بولماسا بiرەۋi كەلەتiن شىعار دەپ كۇتكەن. ودان بەرi دە بiر ايدىڭ ءجۇزi جاڭاردى، حابار جوق. كۇل بولماساڭ ءبۇل بول دەگەندەي ەشكiم ات iزiن سالمادى. بiر كەزدە بۇل ەكi وكپەسiن قولىنا الىپ قىرىلىپ قالا جازداپ شاپقىلاعان iنiلەرi، ەندi بۇنى قاجەت ەتپەيتiن سياقتى. تiپتi، «قىز بالا — باۋىرمال» دەگەن ءسوز دە جالعاندىعىن تانىتتى. اپكەلەرi دە وسى ۋاقىتقا دەيiن تىرس ەتiپ حابارلاسپادى. ايتەۋiر، ءبارi قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىپ-تىنىش. تىم قۇرىعاندا تەلەفون دا سوقپايدى. سودان بارىپ ءوزiن جان-پەندە اياق باسپايتىن ايدالادا قالعانداي سەزiندi. «اتادان التاۋ تۋساڭ دا، بiر جالعىزدىق» دەگەن ءسوز بەكەر ايتىلماعان ەكەن. ءدال قازiرگi ۋاقىتتا شىنىندا دا قۇداي —جالعىز، بۇل — جالعىز. اداسقان قازداي كوكiرەگi شۋلاپ، كومەيiنە الدەقايدان لوقسىق تىعىلدى، جانارىنىڭ اياسىنا اپ-اششى سور بايلاندى.
VII
قىستاۋعا اراعا جىلدار سالىپ جەتەتiن اۆتوكلۋب كەلدi.
مالشى اۋىلىنا كەڭشار باس كينوشىسىنىڭ ءتۇسiپ جاتۋىنىڭ ءوزi ۇلكەن ابىروي. ويتكەنi التى اي جاز كۇنگە قاقتالىپ، التى اي قىس ايازعا دiردەكتەپ، اق قويدىڭ سوڭىندا جۇرگەن قايمانا قازاق از با؟ «باس-باسىڭا باي قايدا» دەگەندەيiن، الگiلەردiڭ ءارقايسىنا جەكەلەي بوگەلiپ، ءجاشiگiن داڭعىرلاتىپ وتىراتىن كينوشى جانە جوق.
ول سىعىرىڭ وسىنداي بىقىعان جۇرتتىڭ ماڭدايىنان شەرتiپ ءجۇرiپ، كوڭiلi ۇناعان ۇيگە عانا اتىنىڭ باسىن تiرەيدi.
سودان سوڭ ءتوڭiرەگiندەگi جۇرت كەشكiلiك قويىن قورالاعاننان كەيiن، مiنگەسiپ-ۇشقاسىپ سولاي قاراي جوڭكiلەدi. وندا دا iرگەسi جاپسارلاس كورشiلەر عانا، ايتپەسە جىن-شايتاننىڭ ءشۇلدiرiنە بولا ءتۇن قاتىپ، ارى-بەرi تەككە سابىلار قويشى اقىماق ەمەس. ودان دا «قويىن قۇرتتاپ، ايرانىن ۇرتتاپ» ءوز جايىمەن عانا تىپ-تىنىش شارۋاسىن تىندىرعانىن قالايدى.
ال قويشىلاردىڭ قوڭىز تiرلiگiنە شiكiرەيiپ شەكەسiنەن قاراعان وركەنيەتتi كينوشى، قىزىق قۋىپ كەپ قالعاندارىنىڭ قولىن كارتينا كورگەندەرiن ماقۇلداتىپ، وسى تۇستا تابەلگە توپىرلاتىپ قويدىرىپ الادى. سونىمەن شارۋاسى بiتiپ جاتىر، ايلىق جوسپار ورىندالادى دا شىعادى. ەل iلۋدە-شالۋدا بiر وقپەن ەكi قويان اتىپ ماسايراسا، بۇل ەش قينالماستان كوش جەردەگi جۇرتتىڭ قولىن بiر كەشتە جينايدى. ۇنەمi سولاي. ار جاعىندا ەكiء-ۇش كۇن كەكiرەلەپ ەت جەپ، جاز ايى بولسا، مەلدەگiنەن اتىپ قىمىز iشiپ، سۇيەگiن اعارتىپ امان-ەسەن ورتالىققا ورالادى. وندا دا قۇر قول ەمەس، قويشى بايقۇس دارحان: «سەندەر قالادا تۇراسىڭدار عوي، وبال-اق…» دەپ، اۋىلدىڭ ءوزiن شاھار كورiپ بiرەۋi قويىن، بiرەۋi بiر قارىن مايىن سالىپ جiبەرەدi.
سونداي اۆتوكلۋبتىڭ بiرi ويلاماعان تۇستا سۋماڭ ەتiپ اياق استىنان ەسiكتiڭ اۋزىنا كولدەنەڭدەي توقتادى. ءارi، اشەيiندەگi سۇيەگi اۋىر «گازيكتەردiڭ» بiرi ەمەس، اناۋ-مىناۋ كەڭشاردان تابىلا بەرمەيتiن — «رافيك».
كوكەك ايىنىڭ iشi-تۇعىن. ۇكەدەيدiڭ ساقىمانشىلارى بار، بالا-شاعاسى بار ءبارi اياق استىنان ءماز-مايرام كۇيگە بولەندi. جاپاردىڭ قۋانعانى — اكەسiنiڭ باۋىرىندا وتىرىپ، ەش الاڭسىز كينو كورەتiنi. ينتەرناتتاعى اپتاسىنا بiر كورسەتەتiن فيلم ەش سiڭiمدi ەمەس ەدi. ساعىنىشتان ابدەن سارتاپتانعان كەۋدەسi اكە-شەشەسiن اڭساپ، سازاتىن دا تۇراتىن. قولقاسىنا بەرiش بايلانعانداي كوكiرەگi ۇنەمi اشىپ جۇرەتiن. سوندىقتان ول جەردە بال جەسە دە — تiل ءۇيiرمەس، سيرك كورسە دە — ءتانتiلiكتەن تامسانباس. قارا تانىماي كەتسە دە قۇلاتۇزگە باۋىر باسقىسى بار، ەشكiم تەكتەمەيتiن جازيرا دالادا ەركە جەلدەي ەسiپ جۇرگiسi بار. بiراق، اتتەڭ…
«رافيك» مiنگەن ەكi جiگiت مايلى قاسىقشا جىلماڭ قاعادى. ادەتتە كينونى بۇلار قويمايتىن، ۇلكەن-كiشiنiڭ كوزi ابدەن ۇيرەنگەن بiر ادام بار ەدi. نىسپىسى — كەڭەس. جاز جايلاۋ، قىس قىستاۋدا ۇنەمi سول كiسi ءوزi ارالايتىن. ءارi ول ەسكi «گاز-52» بۋتكالى ماشيناسىن ىڭىرانتىپ جەتەتiن-تۇعىن. بۇگiن ونىڭ الدىن پىسىقايلار وراپ كەتكەنگە ۇقسايدى.
وسى توسىندىق قانا بالا كوڭiلiنە ەپتەگەن سەلكەۋلiك ءتۇسiرگەندەي العاشقىدا ءۇپ ەتكەن قۋانىشى اياق استىنان سەيiلiپ، تومىرىقتانا بەردi.
بۇل ەكەۋدiڭ بiرەۋi ورتالىقتاعى مادەنيەت ءۇيiندە ۆوكالدى اسپاپتى انسامبلدiڭ مۇشەسi ەكەنiن بiلەتiن. اتى — توليك. شىندىعىندا ازان شاقىرىپ قويعان ەسiمi كiم ەكەنiن يت بiلiپ پە، ايتەۋiر، ءسويتiپ ورىستاندىرىپ اتاعاندى بۇگiندە جۇرت ونەر كورەدi. قازاقشا ەسiمدەردiڭ ءبارiن «كولحوزباي» دەپ قابىلدايتىن سياقتى. سوندىقتان «مەلس»، «ۆاسيا» دەگەندەرiڭ بۇلاردىڭ جاتاعان عانا اۋىلدارىنا دا ەتەنە.
الگiنiڭ تۇرقى ۇنامسىزداۋ، قۋرايداي قاتىپ-سەمگەن تارامىس تاپەلتەك نەمە. سول بiر قارىس ءتۇرiنە قاراماي بايىزسىز ءشالتiرەڭدەگەن بiرەۋ. وسى سۇرىقسىز سۇرقىنا سورايعان كەڭiردەگi ودان ارمەن «ءار بەرiپ»، شاجىرقايدىڭ بەزiندەي شاقىرايعان كوزi ۇزىن شاشىمەن اندەم جاراسقان. استىڭعى قالىڭ ەرنi سالبىرىپ، مايمىلدiكiندەي ۇنەمi اقسيىپ تiسi كورiنiپ تۇرادى.
باس تەرiسi الگiندەي كەلiسە قويماعان. جالپى جۇرتتى قايدام، ءوزiن قازاق سانايتىن حالىققا ەش ۇنامايتىن گيتارانى سابالاپ، توقال ەشكiنiڭ قۇيىرشىعىنداي تىنىمسىز سەلتەڭ-سەلتەڭ ەتiپ جۇرەتiن. بiر بايقالاتىنى — و باستا جۇرىن بوپ بiتكەن ۇسقىنىنا قاراماي، كەۋدەسi اياققاپتاي. ساحنادا گيتاراسىن سابالاپ شاتىپ-بۇتقانىن، شاماسى، كەز-كەلگەننiڭ قولى جەتپەس ۇلكەن مارتەبە تۇتادى.
ال قاسىنداعىسىن بiلە قويمادى. ينتەرناتتا وقىپ سىرتپەن ارالاسا المايتىندىعىنان تانىماي تۇرماسا، اۋىلدىكi ەمەس سياقتى.
ءسويتiپ الگiلەر عايىپتان تايىپ مالشى قاۋىمىنا كينو قويىپ كەلە قالىپتى. بۇلاردىڭ مىنا تايراڭدارى جاپارعا بiرەۋدiڭ نانىن وزبىرلىقپەن تارتىپ جەگەندەي كورiندi. مۇنداي وي تۇيۋگە جەتەلەگەن جايت — جاڭاعى، قازاننىڭ ءتۇپ كۇيەسiندەي بالە، شارۋاشىلىقتاعى جۇمىسشىلار كوميتەتi ءتوراعاسىنىڭ بالاسى. كۇللi مادەني-الەۋمەتتiك سالاداعى ادامدار دا، شارالار دا سونىڭ قۇزىرىندا. وسى جولى جۇمىسكومنىڭ باستىعى كونەدەن كوپشiلiككە قىزمەت جاساپ جۇرگەن ادامدى ادەيi شەتتەتiپ، تiزگiندi ۇلىنا بەرگەنگە ۇقسايدى. وندا دا قيىعىنا iلiنگەن كەز-كەلگەن كولدەنەڭ كوزدiڭ سۋقانى سۇيە قويمايتىن سۇمىرايى ءتۇز ءتوسi تاڭسىق كورiنگەندiكتەن قيىلىپ، ءوتiنiپ سۇراپ بولماعان شىعار. الدە شىنىندا دا ءوز توتەلi باستاما كوتەرiپ، ەڭبەكتەن بەل جازا المايتىن قاۋىمدى بiر سەرپiلتiپ قايتۋعا بەرi قاراي اتتاندى ما ەكەن؟ ونى سونشاما دالا ءتوسiنە تارتىپ تۇرعان قانداي عالامات كۇش؟
بالانىڭ ساناسىندا وسى تەكتەس تۇيتكiلدەر توڭكەرiلە ساپىرىلىستى. بiراق ەشقايسىنا ءوز تاراپىنان جاۋاپ تابا المادى. ايتكەنمەن ەشكiمگە بۇل پيعىلىن بiلدiرiپ، تiس جارمادى. كومەيiنە سان ساۋالدى تاياپ قويىپ، ءوز-وزiنەن بۇيىعا تومساردى. اندا-ساندا مۇرىنىن ەلەۋسiزدەۋ بiر-ەكi مارتە تارتىپ، قولىنىڭ سىرتىمەن سۇيكەپ ءوتتi. اشەيiندەگiدەي جۇگiرiپ، اسىر سالمادى. كوڭiلi الدەنەگە الاعىزاتىنداي. اعالارى وسىنداي بۇيىعىلىققا بوي ۇرعاننان كەيiن، قوس iنiسi دە ويىننىڭ قىزىعىنا تۇسپەي، سونادايدان بەيتانىس جاندارعا تاڭدانا قارايدى.
شىندىعىندا دا كۋبالىقتارعا ۇقساس نەمەنiڭ بار بولمىس-بiتiمi تاس جولدا تۋعاندىعىن، سونىسىنان اينىماي تاس جولدا ولەتiنiن انىق اڭعارتادى. بايقاۋىنشا بۇل ساپار — قانشالىق اۋىلدا دۇنيە ەسiگiن سىعالادى دەگەنiمەن، بۇنىڭ قىر ءتوسiنە تۇسكەن بiرiنشi جولى. جانە دە سوڭعى كولكەكتەۋi، شاماسى.
نۇرعانىم كينوشىلاردىڭ كەلگەنiن قۇرمەت كورiپ، بiر جاعى قۋانا جىلى-جۇمساعىن ءازiرلەپ، بايەك قاقتى. تەك جاپاردىڭ ۇلكەن اپكەسi تاناگۇلدiڭ ءوڭiنە بiر جۇمباقتىڭ يiرiمi جاسىرىنعانداي. داستارحان باسىندا الگiلەرگە تۋرا قاراماي جانارىن تومەن سالىپ، جىمياتىن سياقتى. ءاسiرەسە جالبىر شاشتىدان قىستىعاتىنداي. ونىسىن سىرت كوزدەن جاسىرىپ بۇقپانتايلايدى. سونىسىنا قاراعاندا اۋەلدەن تانىس ءتارiزدi.
بۇل — بالانىڭ iشكi جورامالى. اپكەسiن بiءرتۇرلi قىزعانىپ كەتتi. جۇرەگi اۋىرىپ، قىنجىلىپ قالدى. ال، ەكi iنiسi مەن ءوزiنە تەتە اپكەسi قورلان ەش قاپەرسiز، الدارىنداعى تاباققا بيتiن سالىپ، بۇگiنگi ءناپاقالارىن قازان قالاسىنا الاڭسىز جونەلتۋدە. ءجۇسiپتiڭ ءتامپiش مۇرىنىنىڭ ۇشى شىپ-شىپ تەرلەپتi. ايتكەنمەن ونى بايقايتىن ول جوق، تاناۋىن اندا-ساندا تارتىپ قويىپ، «شىن تاماعىن» ۇرىپ وتىر.
تاناگۇل اۋداننىڭ ورتالىعىندا جۇمىس iستەيتiن. ادەيi ناۋقان ۋاقىتىندا شەشەسiنە قولقابىس بەرۋگە كەلگەن. كوكتەم مەزگiلiندە ءاربiر مەكەمە بiرلi-جارىم كەڭسە قىزمەتكەرلەرiن مال تولدەتۋگە جاردەم ەتۋگە جiبەرەتiن ەجەلگi ءداستۇر بار. وكiمەتتiڭ مۇنداي «قىرىنا» ەڭ اۋەلi جاستار iلiگەتiن، سوندىقتان ول الدىن-الا قام جاساعان. بوگدە بiرەۋدiڭ ءۇيiنە بارعانشا ءوزiنiڭ اكە-شەشەسiنە كومەكتەسكەنi الدە قايدا جاقسى.
بويجەتكەندi قىستاۋعا وسىنداي سەبەپ اكەگەن.
ورتاڭعى بولمەدە كينو باستالدى. فيلم بولعاندا قانداي — تازا قازاقشا، بارشاسى ميىڭا قولمەن قۇيعانداي سiڭiمدi. ۇعىنىقتى. سودان با، ەلiتiپ ءبارiنiڭ ەستەرi كەتكەن. ءاربiر كەيiپكەردiڭ ءسوزi مەن iسiنە قاپىسىز ءتۇسiنiپ، جاپاردىڭ قۇلاعىنىڭ قۇرىشى بiر قاندى. ايتپەسە، مادەنيەت ءۇيiنەن كورiپ جۇرگەن قاپتاعان «موسفيلمدەردi» ۇعىنا الماي، يت زىقىسى شىعاتىن. مىناۋ بiر جاننىڭ راحاتى.
بالا نەمە ناساتتانىپ، اكەسiنiڭ ءوڭiنە دە بارلاي قارادى. جەل قاعىپ، كۇن جەپ توتىققان ءجۇزi ءسال باسقاشا رەڭگە ەنiپ، قىزىقتى كورiنiسكە بiرجولا بەرiلگەن ەكەن.
— ءوي-دويت! — دەدi ساقمانشى جiگiت سانىن الاقانىمەن شاپاتتاپ، — مىناۋىڭ قىرعىن عوي. — باس قاھارماننىڭ اككiلiگiنە ءسۇيسiنگەندiگiن كوپشiلiكتەن بۇكپەلەي المادى. — ءبارiن شىرق ءۇيiرiپ بارادى عوي.
شىنىندا دا تىماقسەرiلiگi بار بiرەۋ تومەنەتەكتiلەردi تۇتاستاي يەكتەپ، قي تەپكiلەنiپ ءجۇرiپ، وقىستان مiندەتi جادىندا ويانا قوياتىن قورازشا قىديا قالادى.
كەنەت بالانىڭ ەسiنە الدەقايدان اپكەسi ساپ ەتiپ ورالدى. جالما-جان جان-جاعىن شولۋىلداپ ەدi قارالدىسىن بايقاي المادى. «كۇڭگiرت بولمەدەن كوزiمە تۇسپەي تۇر ما» دەپ، ودان سايىن مۇقيات بارلادى. جوق. جۇرەگi شىم ەتiپ، بiز سۇققانداي جيىرىلا تiتiرەندi. سوسىن الگi قازاننىڭ ءتۇپ كۇيەسiندەي قوناعىن جانارىمەن جاۋتاڭداي iزدەدi. موينىن ارتىنا بۇرىپ، بiر قالىپتى پىرىلداي اينالعان كينواپپاراتۋرا جاقتى ءسۇزiپ ءوتتi. جۋىر ماڭنان كوزiنە شالىنبادى. سول-اق ەكەن، كەزدەيسوق اۋزىنا جىن ۇرتتاپ العانداي iشكi دۇنيەسi ءاستى-ۇستiنە شىعىپ، قوپارىلدى دا جونەلدi. جاڭاعى تاماشاعا ەلتiگەن كۇيiنەن جۇرقانا دا قالمادى. لەزدە قاراپتان قاراپ وتىرىپ دەمiگiپ، كوكiرەگiنە قايداعى وكسiك تىعىلدى. اتىپ تۇرىپ سىرتقا ۇمتىلدى. اۋىزعى بولمەدە قازان-وشاقپەن الەك بوپ جۇرگەن شەشەسi:
— ءۇي-ي، قايدا جۇگiردiڭ، iشiڭ اۋىردى ما؟! — دەدi، مۇنىڭ تاپىر-تۇپىر ءجۇرiسiن ءوزiنشە جورامالداپ.
اشۋ مەن نامىسقا بۋلىققاندىقتان قاپەلiمدە جاۋاپ قايىرۋعا مۇرشاسى جەتپەي ءۇنi كومەيiنە كەپتەلدi. Iركiلمەستەن جۇيتكiتە بەردi.
كوكەك ايىنىڭ كوگiلجiم ءتۇنi تاماشا رەڭiنە ەنiپ، تۇتاستاي اسپانعا جۇلدىزىن اياۋسىز شاشىپ تاستاپتى. ايدىڭ سۇلباسى بiلiنە قويمايدى. سودان با، قويۋ تۇنەك ءتوڭiرەكتi تۇنشىقتىرا تۇمشالاعان. ايتسە دە ەسiكتiڭ الدىنداعى كۇيiسكە كiرگەن وتار اپ-انىق اڭعارىلادى. ودان ارى تامانىراق اتسەركە، وڭ جاق قاپتالدا ۇزىننان-ۇزاق سوزىلعان تەپەلەك قاراڭعىلىققا مالىنا مۇلگيدi. ماڭىنان بەيساۋات قاراڭ-قۇراڭنىڭ سۇلباسى بايقالمايدى.
وزەگiن يت تىرناعانداي حالدە وسى ءتۇسiنiكسiز تۇڭعيىققا تەلمiرiپ بiراز بوگەلدi. ەشقانداي سودەگەي-سولپى دىبىس بiلiنبەيدi. ۇيدەن ارقان بويى جەر ۇزاپ باردى دا، مۇقيات قۇلاق ءتۇردi. سوسىن، iرگەدەگi تەپەلەكتiڭ ەسiگiن اشتى. بۇل ەنگەن بiرiنشi ءبولiگiندە ەلەكتر جارىعى سامالاداي جارقىرايدى. ار جاعىندا بiرiنەن-بiرiنە وتەتiن بiرنەشە قورالار بار، سولاردىڭ ءبارiن ارالاپ شىعۋعا وقتالدى دا بiردەن ول رايىنان قايتتى. اينىعانى، ادام اياعى كوپ جۇرەتiن بۇل بازعا ولار كەلە قويمايدى.
دەرەۋ ەسiكتi تارس جاۋىپ، قايتا كەرi جۇگiردi. ونداعىسى ءۇيدiڭ ارتىندا سونادايدا قاراۋىتقان بۇرىنعى باسپانا، قازiرگi ۋاقىتتا مال ۇرىقتاندىرۋ پۋنكتiنە اينالعان ءجاپiرەيگەن توقال تامعا، ونىڭ ءسولتۇستiك قاپتالىنداعى شوگiندiدەي ارسا-ارساسى شىققان كونە بازعا بارۋ-تۇعىن. باردى. الدەقاشان پايدالانۋدان قالعان قورجىن تامنىڭ كiشكەنە تەرەزەلەرi بار بالەنi قىمتاي بۇگiپ، مۇنى تۇنەرە قارسى الدى. اقىرىن بۇقپانتايلاپ كەپ، سول سىعىر تەرەزەدەن iشكە ءۇڭiلدi. تاس قاراڭعى، ەشتەمەنi كورiپ بولمايدى. بوساعادان ارى ەنۋگە جۇرەگi داۋالامادى.
بۇل جاققا جارىق تارتىلماعان. ناقتىسىندا تارتىلعان، ونى كۇيەك بiتكەن سوڭ اعىتىپ تاستايتىن. سوندىقتان، بالا تۇرعان جەر تەپەلەكتiڭ تۇسىمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا قاراڭعى. بiءرتۇرلi بويىن ۇرەي بيلەدi. وسىنداي «كوكتەم كەزiندە يەن ۇيلەردە iبiلiستەر كوپ جۇرەدi» دەگەن ۇلكەندەردiڭ ءسوزi ەسiنە ورالدى. بويى شىم ەتiپ، جاۋىرىنىندا جۇزدەگەن قۇمىرسقا جۇگiرگەندەي جىبىرلادى. بەيمالiم كۇشتiڭ تىقسىرۋىمەن ارتقا شەگiنە بەردi. شەگiنiپ كەلە جاتىپ يىعىنان اسىرىپ سوڭىنا جاپاق-جاپاق قارايدى، ەشتەمە جوق سياقتى. قاراڭعىعا تۋ سىرتىن بەرiپ جۇرەيiن دەسە، اينالعان ءساتiندە-اق بiر ءابiلەت جەلكەسiنەن بۇرە قوياتىنداي كورiندi.
ءسابي كوڭiلدi ۇرگەدەك سەزiم بيلەدi. بiر جاعى اشۋ كەرنەگەن وزەگi وت شارپىعانداي اشىپ بارادى. ءوزiنiڭ قويانجۇرەكتiگiنەن دiتتەگەن ماقساتىنا جەتە الماعانىنا وپىندى. سوندا دا ءۇيدiڭ دالداسىنا كەپ، شوككەن تۇيەلەردەي وركەش-وركەش بولىپ جاتقان كونە بازدىڭ ورنىنا ۇزاق تەلمiرە قارادى. الدەن ۋاقىتتا ءۇمiتi ءۇزiلگەندە بارىپ iشكە بەتتەدi. بiر ابىرويى، مۇنىڭ ۇيگە كiرگەنiن شەشەسi بايقامادى.
كينوشىلار توپىلعان بولمەنiڭ تابالدىرىعىنان اتتاي ساپ، بوساعاسىنا سۇيەنگەن قالپى تاعى دا اپكەسiن iزدەدi. جوق. جالبىر شاشتى iزدەدi. جوق. تاۋى شاعىلىپ، دiزەرلەپ وتىرا كەتتi. ەكرانعا نازار اۋدارماستان موينى تومەن سالبىرادى. شاراسى تاۋسىلعاندىقتان با ماقساتسىز كiشكەنە كەكiلiن جوعارى قايىرىپ قويدى. ماڭدايى جiپسiگەن سۋ ەكەن. ەكi بەتi الاۋلاپ جانىپ بارا جاتقانىن سوندا اڭعاردى.
قاراپتان-قاراپ شەشەسiنە جىنى كەلدi. «نەگە iزدەمەيدi؟ نەگە سونشا بەيقام؟» وسىنداي ساۋالدار ميىنا سىنالاي ەنگەنمەن، جاۋابىن تابا المادى. Iشتەي ارپالىسىپ، ازاپتى بiر ءساتتi باسىنان كەشتi. «ايەم بiلسە…»
ءوز ويىنان ءوزi ءتۇرشiكتi. ۇياتتان دۋ ەتiپ ءجۇزi كۇيدi.
بiر كەزدە ابىر-دابىردان ەسiن جيدى. سويتسە، كينو بiتiپتi. Iزiنشە شام جاندى. بالا بiردەن ءالi سىرىلداپ اينالىپ تۇرعان كينواپپاراتۋراعا نازارىن اۋداردى. مiنە، قىزىق، مۇنىڭ دiڭكەسi قۇرىپ iزدەگەن شاشتى الباستىسى الگiنiڭ قاسىندا جاربيادى. قاشان كەلiپ العانىنا قايران. سونشا الەككە تۇسكەنiنە، اياق استىنان ءوزi اقىماق بولعانىنا قاراپتان-قاراپ اشۋى قوزدى.
سۇلدەرiن سۇيرەتiپ ورنىنان ازەر كوتەرiلدi. كوپشiلiكپەن بiرگە سىرتقا شىقتى. ەپتەپ تىنىسى اشىلعانداي، تەرەڭiنەن دەمiن الدى.
اسپاندا جۇلدىزدار ءدال باعاناعىداي پىشىراي شاشىلعان قالپى سامساي جىمىڭدايدى.
جاپار توسەككە جاتقاننان كەيiن دە دوڭبەكشiپ ۇيىقتاي المادى. الدەبىر ەلەستەرمەن ويشا سالعىلاسىپ، ۇزاق بiر ءتاجiكەلەسۋدەن سانسىراي سابىلدى دا، اقىرى كiرپiكتەرi ايقاسا بەرگەنiن اڭدامادى.
ەرتەڭiندە ويانسا، ءۇيدiڭ iشiن بiر جۇدەۋلiك جايلاعان. بالا جۇرەگi ونى بiردەن سەزە قويدى. اپىل-عۇپىل تۇرەگەلiپ، سىرتقا ۇمتىلدى. كۇن ءالi ەرتە بولسا دا كەشەگi «رافيك» ءۇشتi-كۇيلi. ادەتتە كينو قويعان ادام ۇيقىسىن قاندىرىپ، تاڭەرتەڭگiلiك اسىن، بiر ءجۇز گرامىن اسىقپاي iشiپ، سودان كەيiن بارىپ اتتاناتىن. جاپار ءۇشiن مىناۋ بiر توسىندىق.
قايران قالعان كۇيi كۇن شۋاعىنان جاسقانعان جانارىن جىرتيتا اشىپ، جان-جاعىنا قارادى. شەشەسi سيىرلاردى جاڭا ساۋىپ بiتسە كەرەك، اناداي جەردە بۇزاۋلاردى ءورiسكە ايداپ بارادى. مالعا جەكiرگەن داۋسى ادەتتەگiدەن الدەقايدا قاتقىل. ول كۇندەگi تiرلiگi بويىنشا ءتولدi ءسال ۇزاتىپ، كەرi قايتادى.
مۇنداي ۋاقىتتا ەسiكتiڭ الدىنداعى جەر وشاقتا ىدىس-اياقپەن اۋرەلەنiپ جۇرەتiن اپكەسi كورiنبەدi. بiردەن «ءا-ا، تاناگۇل كەتكەن ەكەن عوي» دەپ قورىتتى. بiر-اق تۇندە اكە-شەشەسiن، باۋىرلارىن قيىپ، تاستاي جونەلگەنiنە كوڭiلi قوڭىلتاقسىپ، ۇنجىرعاسى ءتۇستi. سىلق ەتiپ تابالدىرىقتىڭ تەپكiشەگiنە دiڭكەلەي قۇيرىعىن باستى. اپكەسiمەن قاراپتان-قاراپ جاۋىقتى. «قىز — جاۋ» دەپ بۇرىنعىلار بەكەر ايتپاعان ەكەن. الاقاندا الپەشتەپ باقسا دا ەندi، مiنە، ءوز تۋعانىن دۇشپاننىڭ اياعىنىڭ استىنا سالىپ بەردi دە قويدى.
ءالi بiر مۇشەل جاسقا جەتە قويماعان بالانىڭ زىعىردانى قاينادى، جiگەرi قۇمشا ۋاتىلدى. كەنەت، «مۇمكiن، تاناگۇل ۇيدە شىعار» دەگەن دە بiر وي كوكەيiنiڭ ارعى شەتiنەن قىلاڭىتتى. بiراق ونىسى كوڭiلiندە مىعىمدىق تانىتپاي، ەشكiنiڭ قۇيرىعىنداي شىجباڭ قاقتى.
ايتقانىنداي شەشەسi بۇزاۋلاردى اۋدەم جەرگە اپارىپ تاستاپ، قايتىپ ورالدى. ءوڭi ءورت ءسوندiرگەندەي ءتۇتiگiپ، كۇل تارتىپتى. جاۋلىعىن بiر جاق شەكەسiنە قاراي قيسايتا وراپتى. مۇنىسى ادەيiلiكتەن ەمەس، شارقاتىنىڭ سولاي قاراي جىلجىپ كەتكەنi بiلiنiپ تۇر. اشۋدان دولىرىپ، ءوزiءن-وزi ازەر ۇستاپ تەجەگەنi ىزالى كەسكiنiنەن بايقالادى. الدىنان كولدەنەڭدەپ ءوتiپ بارا جاتقان كوك الا قانشىقتى قولىنداعى تاياقپەن وسىپ جiبەردi. ول بەيشارا بiر قاڭق ەتiپ، جانى كوزiنە كورiنە بەتالبات زىتىپ بەردi.
— ءادiرا قالعىر، قاسقىر العانداي كەردەڭ-كەردەڭ ەتەدi عوي! جامان نەمە…
مۇنىسى، سۋىق ءجۇرiستiلەردiڭ اڭىسىن اڭدىماي، جەر قاپتىرعانىڭا بولايىن دەگەن سياقتى كەيiستiكتi بiلدiردi.
*** *** ***
تۇندە كينودان سوڭ تاماق iشiلگەننەن كەيiن، ەلدiڭ ءبارi جاتىن ورىندارىن تاپقان. تەك بiردi-ەكiلi ساقىمانشى جاستار قوناقتارمەن اڭگiمەلەسiپ، تەمەكi تارتىپ ەسiكتiڭ الدىندا iركiلiستi. تاناگۇل شەشەسiنە جاردەمدەسiپ، ىدىس-اياقتى جيناستىرىپ جۇرگەن. الە-سالە بوساعاعا جالتاقتاپ، الگi قىز-جiگiتتەردiڭ ءۇستiء-ۇستiنە شىققان كوڭiلدi كۇلكiلەرi مەن داۋىستارىنا ەلەگiزە قاراي بەردi. قىزىنىڭ ورەكپي الاعىزعانىن انا بايقۇس اڭدادى.
— بارا عوي، قالعانىن ءوزiم رەتتەيمiن، — دەدi. ونداعىسى «اۋىلدان سىرتتا ءجۇر عوي، كۇندەلiكتi بوي جازىپ جاتقان جوق، ءوز قۇربىلارىنان شەت قالماسىن» دەگەن ويى-تۇعىن. ءارi، اكەسiنiڭ نازارىنا «جەڭiلتەكتiكپەن» iلiنبەۋiن قالاپ، ۇكەدەيدi دە «سەن دەمiڭدi الا بەر، وتاردى بiراز ۋاقىتقا دەيiن مەن كۇزەتەيiن» دەپ، جىلى ورنىنا جاتقىزىپ قويعان. الايدا، وسى قىزىنا جاساعان قامقورلىعى باسىنا تاياق بولىپ تيەتiنiن بiلمەدi.
ءۇيدiڭ ءبارiن جيىستىردى دا، وتارعا بەت الدى. جاستار سول اڭگiمەلەسكەن قالپى ەسiكتiڭ اۋزىندا قالا بەرگەن. بۇل قويدى ارالادى. ەكi ساۋلىق قوزداعان ەكەن، سولاردى iشكە كiرگiزدi. اۋىزداندىردى. بiر-ەكi جەتiم قوزى بار ەدi، الگiلەردi ەمiزدi. بiراق، قۇلاعى ءتۇرiك ءجۇردi. سويتكەنiنشە، ماشينا گۇر ەتە ءتۇستi. ءبارiن تاستاي ساپ دالاعا اتىرىلدى، الايدا كولiكتiڭ ارتى قىزارىپ بiرتالاي جەرگە ۇزاپ ۇلگەرiپتi. «قاپ، مىنا بالالار تۇندەلەتiپ كەتكەنi نەسi، قۇدايدىڭ تاڭى بار ەمەس پە ەدi» دەپ قىنجىلدى. سوسىن ويىندا ەشتەمە جوق، وتاردى تاعى بiر ءسۇزiپ شىقتى. تولدەگەن مال كورiنبەدi. ۇيگە بەتتەدi. قولىن جۋىپ، سودان سوڭ iشكە كiردi. ەندi بiرەر ساعاتتاي مىزعىپ الۋعا بولاتۇعىن. ورنىنا قيسايماس بۇرىن قىزىنىڭ توسەگiنە كەلگەن، قۇداي اتقاندا ىلىم-جىلىم. ماڭدايىنا بiرەۋ بالتانىڭ شۇيدەسiمەن قويىپ قالعانداي باسى اينالىپ، ەسەڭگiرەي تەڭسەلدi. ارۋاقتىڭ ابدەن اتقانىن سوندا بiلدi. اپالاقتاپ، قايتا كەرi جۇگiردi. قاپتالداس بولمەدەگi ساقمانشى قىزدارعا قاراي تاپىراقتادى.
— ءاي، قاراعىم، تاناگۇل قايدا؟
شەتكi بiرەۋiن اقىرىنداپ ىرعاپ وياتىپ، شارۋاسىن سۇرادى. ول شىرت ۇيقى قۇشاعىندا ەكەن، اپالاقتاپ، اۋەلگiدە ەشتەمەنi ۇعىنا الماي:
— نە، ا-ا؟ — دەي بەردi.
— تاناگۇل قايدا؟
— بiلمەيمiن.
— الگiندە عانا بiرگە تۇرماپ پا ەدiڭدەر؟
— بiز ۇيگە كiرiپ كەتكەنبiز.
نۇرعانىم تiلiن تiستەي قويدى. ەندi كۇيەۋiنە نە بەتiمەن قاراماق؟ جۇرەگi زۋىلداپ، iشi الاي-تۇلەي ساپىرىلىسا بىلىقتى. شاراسى تاۋسىلىپ، ەرنiن سىلپ ەتكiزدi. بiراق ونىسىن ءوزi بايقامادى، كۇيگەلەكتiكتەن ەركiنەن تىس شىققان ارەكەت-تiن.
شارۋاسىنىڭ بiتكەنiن ۇعىندى. سوسىن ورنىنان سۇيرەتiلە كوتەرiلiپ، تىسقا بەتتەدi. دالادا قۇلاققا ۇرعانداي مەڭiرەۋ ءتۇن. تىلسىم قاراڭعىلىق ەشقانداي حابار بەرمەي ءتاس-تۇيiن مەلشيەدi. الگiندەگi ماشينانىڭ جارىعى الدەقاشان iزiم-عايىم جوعالعان. قاراپتان-قاراپ دiڭكەسi قۇرىدى. قىزىن ادەيi ءوزi قاشىرىپ جiبەرگەندەي كورiندi. دەنەسi بولماشى دiرiلدەپ، القىمى سىعىمدالدى. ەندi مۇنىڭ ۋايىم ساۋىپ، اتار تاڭدى كوزiمەن اتىرۋى عانا قالدى.
ءدال سولاي ەتتi دە.
تاڭ سازارىپ بiلiنە بەرگەن ۋاقتا سەڭ سوققان بالىقتاي سەندەلiپ، وتاردىڭ شەتiندە جۇرگەن. توسىننان جوتەلگەن ەرiنiڭ داۋىسى ەستiلدi. ۇنەمi ۇيقىدان تۇرعانىندا وسىلاي جوتەلەتiنi بار ەدi، ءۇزدiكسiز تارتاتىن تەمەكiسiنiڭ زاردابى. ءومiر-باقي مال سۇمەسiنە قاراپ كەلە جاتقاننان سوڭ ءتۇز تiرشiلiگiنە ساي ۇيقىسى سەرگەك. ونىڭ ءۇستiنە ءتول الۋ جاۋاپكەرشiلiگi تiپتi جوعارى — جىلى توسەكتە شالجيىپ، تاپجىلماسا — ەڭبەگiنiڭ ەش، سورىنىڭ تۇزعا اينالعانى. سونداي الاڭ كوڭiلمەن ۇيىقتايتىن ول ءتۇنiمەن تورت-بەس رەت تۇرىپ، مالدى قاراۋىلدايتىن.
نۇرعانىمنىڭ تiپتەن قۇتى قاشتى. ابدىراي ءۇي جاققا كوز تاستادى. ۇكەدەي شىلىمىن تۇتاتىپ ۇلگەرiپتi، ەرنiنە قىستىرعان قىپ-قىزىل شوق ءابiلەتتiڭ جانارىنداي سونادايدان «مەن مۇندالادى». ۇيالعان تەك تۇرماستىڭ كەبiمەن قارسى بەتتەدi.
ايەلiنiڭ قىلپىن ەندi اڭداعان ۇكەدەي، مۇنىڭ ءسولبiرەيiپ سىرتتا جۇرگەنiنە قايران قالا ساۋال تاستادى.
— ءالi جاتپاعانسىڭ با؟
— جاتقىزباسىم جاتقىزبادى. — كەيي ءۇن قاتتى.
— نە بوپ قالدى؟ كينو قويعاندار قايدا، كولiكتەرi جوق قوي؟ — كۇيەۋiنiڭ دە كوڭiلiنە سەكەمال ەنگەن بە، سۇراقتاردى ءۇستiء-ۇستiنە باستىرمالاتىپ جiبەردi. تۇمشالاعان قاراڭعىلىق بۇركەمەلەگەنمەن، ءوڭ-تۇسiنiڭ دە اياق استىنان بۇزىلعانىن بiلiپ تۇر.
— بار بالە سولاردان كەلدi! — نۇرعانىمنىڭ ءۇنi قۇمىعىپ بارىپ، بiر ءسات ءۇزiلiس تاپتى. —قىز جوق!
— نە دەيد؟!.
— نە دەگەنi نەسi، قىزىڭ جوق!
ۇكەدەيدiڭ قانى ميىنا شاپتى.
— و-و، اكەڭنiڭ اۋزى!.. سەنiڭ بەرگەن تاربيەڭ! — سالعان جەردەن ايەلiنە زەكي تiل قاتتى. — زاتسىز، قىزدى تىيىپ ۇستاماي ما؟ تانىمايتىن كورiنگەن جىن-شايتاننىڭ ەتەگiنە جابىسىپ، جونەي بەرسە، شەكەمiز قىزعان ەكەن.
— سەن نە قاراپ ءجۇرسiڭ تاربيە بەرمەي، اكەسi ەمەسسiڭ بە؟ — كۇيەۋiنiڭ ءوزiنە دۇرسە قويا بەردi. — مەن بiر جاقتان اكەلiپپiن بە؟..
ءسويتiپ، تاڭ قىلاڭ بەرە قورانىڭ شەتiندە ۇرىس باستالدى دا جونەلدi.
— ءاي، اكەمەسەڭ، سەنiڭ قاعاناعىڭدى جارىپ شىقپادى ما، انت ۇرعان! نەمەنە دەپ كوكيسiڭ؟!
— قانىڭ بۇزىق، ءوزiڭە تارتقان دا.
— نە دەپ تانتىپ تۇرسىڭ، اكەڭنiڭ اۋزى… — جۇدىرىعى قوسا جۇگiردi. سارت ەتiپ ايەلiنiڭ شىقشىتىنا تيدi. نۇرعانىم قالپاقتاي ۇشتى. — و-و، زاتسىز، كورسەتەيiن ساعان قانى بۇزىقتى. — اشۋدان قالشىلداعان قالپى تەپەلەككە بۇرىلىپ، iسiنiپ-كەبiنە iلگەرi اتتادى. ەندi بوگەلسە جامان قاتىنىن پارشا-پارشاسىن شىعاراتىنىن بiلدi. قاي بiر مiنەزگە باي ادام، «بiر كۇن قوي باققاننان، ءجۇز جىل اقىل سۇراما» دەپ قازاق بەكەر ايتپاعان، ودان دا ەسiنiڭ بارىندا ايەلiنەن الىستاپ كەتكiسi كەلدi. بiراق، جانىن بiرەۋ تاباعا سالىپ قۋىرىپ جاتقانداي، جامان كۇيiندi. اپ-ساتتە تاۋى شاعىلىپ، ءجۇنi جىعىلدى. الدەكiم باسا-كوكتەپ كەپ، ورداسىن ويران ەتكەندەي سەزiندi. ساۋساقتارى دiرiلدەگەن قالپى تەمەكiسiن ەرنiنە اپارا بەردi. ءوز كiندiگiنەن شىققان بالاسىنان مۇنداي وزبىرلىق كورەمiن دەپ ويلاماعان-تۇعىن.
سوڭىندا قاتىنى قالدى بۇكiل قىستاۋدى باسىنا كوتەرە وزانداپ. بiراق iشتەي ومىرىلعاننان ونىڭ بايا-شاياسىن ەستiگەن دە جوق. ايتەۋiر، تۋ سىرتىندا باقىراۋىق تۇيەنiڭ باجىلداعان ءۇنiندەي شاڭ-شۇڭ دىبىس قانا شىعىپ جاتتى.
*** *** ***
جاپار بۇل مالاعامنىڭ ەشقايسىسىنان بەيحابار-تىن، ايتكەنمەن مىنا كورگەنi سول «يت اشۋىن تىرنادان الادى» دەگەندەيiن كەپ. جازىقسىزدان-جازىقسىز الا قانشىق قاھارعا ۇشىرادى. ويتكەنi، شەشەسiنiڭ كەۋدەسiنە جينالعان زاپىراننىڭ ۋى بۋىپ، جانىن قويارعا جەر تاپتىرماي بارادى. سوندىقتان وعان ءار نارسەنiڭ ءبارi جۇيكەسiنە تيiپ-اق تۇر. مiنە، ساعات ەرتەڭگiلiك سەگiزدەن اسسا دا، ءالi تىرس ەتكەن حابار جوق.
قىزى سونشاما اقىماقتىققا باراتىن اقىلسىز ەمەس ەدi، مىنا ارەكەتiن ەش iشiنە سىيدىرا المادى. كوزi تۇنىپ كەتكەن بە، شەشەم ەكەن دەپ بiر اۋىز ءسوز ايتپاي اكەسiنiڭ الدىندا ابدەن ماسقارالاعانى جانىن وسقىلادى. تاڭ ءسارiدەگi جەگەن جۇدىرىعىنىڭ دا سالماعى تۇك ەمەس، «زاتسىز» دەگەن زاھارلى ءسوز شىمبايىنا باتتى. سوعان بۋلىعىپ، ءتۇتiگە ءتۇستi. بiر كەزدە «ءوزiمە دە وبال جوق، تىنىش وتىرعان قىزعا «بارا عوي، قاتارىڭنان قالما» دەپ نەم بار ەدi، تويتيتىپ قارا جەرگە قاراتتى دا كەتتi، قۋ عانا قار» دەگەن ويعا بوي ۇردى.
وسىنداي نە بiر تياناقسىز، جالت ەتپە وي سiلەمدەرiنە جولىققانىمەن، قولى ۇيرەنشiكتi جۇمىستارىن تىندىرا ءجۇردi. ايتكەنمەن، iس-قيمىلىنىڭ ءبارiنەن قۇلىقسىزدىق، الدە بiر نارسەگە الاڭداۋشىلىق بiلiنiپ-اق تۇر ەدi. بiر شوقىپ، ەكi قارايتىن قارعا سياقتى، قولى بiردەمەنi بiتiرگەننەن بۇرىن قوس جانارى جول جاققا ءسۇزiلە بەردi. كەيدە ۇزاق-ۇزاق كۇن سالىپ تەلمiرiپ، ەرiندەرi بولار-بولماس قىبىرلاپ ءوز-وزiنەن كۇبiرلەي بوگەلiپ تە قالادى.
مۇنىڭ ءبارiن قالت جiبەرمەي اڭداعان جاپاردىڭ زىعىردانى قاينادى. قانشا ەسەيسە دە اپكەسiنiڭ تازا اقىماقتىعىنا ميى جەتە قويمادى. وسى ۋاقىتقا دەيiن بۇعان «ءتارتiپتi، ۇلگiلi بول» دەپ ايتقان ونىڭ ءسوزi ءباتۋاسiز ەكەن. ەندi، قۇداي بiلەدi-اۋ، بiردە-بiر اڭگiمەسiنە قۇلاق اسپايدى. بiر اياق اسقا العىسىز ادامعا بولا تۇتاستاي شاڭىراعىنىڭ ابىرويىن اقتارعانىن كەشiرە الار ما؟
بالانىڭ ەكi ۇرتى تومپايىڭقىراپ، كۇناسiز جانارلارىنا مۇڭ شاربىسى ءۇيiرiلدi. شەشەسiنەن دە جيi ءدامiءل-دامiل قارا جولدىڭ بويىنا ءۇن-تۇنسiز قادالادى. قاراعان سايىن بەزەرگەن بەتپاق دالا ەشتەمەدەن سىر بەرەر ەمەس، بەدiرەيiپ، جانىڭ ءدال قازiر شيق ەتiپ شىعىپ كەتسە دە سول بiر سازارعان قالپىنان تانبايدى.
جەرگە سىزدىقتاتا بiر تۇكiردi. الا قانشىقتىڭ سارى كۇشiگiنiڭ ۇرپە-تۇرپەسi شىققان ءجۇنiندەي، بiرi تۇرىپ، بiرi جاتقان شاشىن كiشكەنتاي الاقاندارىمەن رەتكە كەلتiردi. مۇنىسى شاشىن شارتتى تۇردە سيپاعانى، ايتپەسە، ادەمiلiككە اۋەستەنگەنi شامالى. Iشiن قىز-قىز قايناتقان ىزا مەن كەككە شىداماي جاساعان دالباساسى. ءوز قيمىلىنا ءوزi ەسەپ بەرiپ تۇرعان جوق. بiردە ەكi ءبۇيiرiن تايانسا، بiردە قولىن قالتاسىنا سالىپ سۇرلانا قالادى. ەندi، مiنە، ءۇيدiڭ iرگەسiنە جۇرەلەي وتىرىپ، تاعى دا شىرت تۇكiردi. «تۋعان وشاعىنا وسىنداي دا وپاسىزدىق جاسايدى ەكەن-اۋ. كومسومولدار ەشقاشان الدامايدى دەگەنi قايدا؟»
ۇيدەگi رايدان قورلاننىڭ دا ءجۇنi جىعىلىپ قالىپتى. اشەيiندەگi تويتاڭى جوعالىپ، اۋزى بۇرتيىڭقىراعانداي كەپكە ەنگەن. ول دا بiردەمەنi قىبىر-قىبىر iستەگەنسيدi. ال، ەكi iنiسi مىنا سۇرەڭسiزدiكتەن بويلارىن اۋلاعىراق سالعىلارى كەلگەندەي، كەشە تاڭەرتەڭ تولدەگەن ساقماننىڭ ءتوڭiرەگiندە ءتۇرتiنەكتەپ ءجۇر. اشەيiندە ۇيگە سۋ iشۋگە، نان جەۋگە جيi سوعاتىن، بۇگiن ونداي قۇلقىلارى جوق. پايىمداۋىنشا، «جاس تولگە قاراپ ءجۇرمiز» دەگەن سىلتاۋدى شىرعا تۇتاتىنداي. نەگiزi، وتباسىنداعى مۇزداي قۇرسانعان سۋىقتىق ءبارiن الدى-الدىنا بەزدiرiپ جiبەرگەن.
اكەسiنiڭ قاباعى دا تۇنجىراپ، بۇگiندiككە ەشكiمگە تiس جارمادى. بايقاۋىنشا جەرگە كiرiپ كەتە جازداپ قورلاناتىن سياقتى. تاۋى ابدەن شاعىلعانى سالبىراعان ەكi يiنiنەن انىق بiلiنەدi. انشەيiندە ادەمi كورiنەتiن مۇرتىنىڭ شالعىسى دا ەبەدەيسiز تiكiرەيiپ، كۇنگە توتىققان ءوڭi ودان سايىن كۇرەڭiتكەن. ءجۇرiسi دە كۇندەگiدەي شيراق ەمەس، سىلبىر قوزعالاتىن ءتارiزدi. شاي iشەتiن ۋاقىتى الدەقاشان بولسا دا، ۇيگە قاراي اياعىن اتتاپ باسقىسى كەلمەيتiندەي. ءدال iرگەدەن شارۋا قامىمەن ارى دا، بەرi دە وتەدi. كوڭiلi تاعدىردىڭ تاۋكەنشiك سىيىنان بiرجولا قالعان سياقتى.
باعانا جاپاردىڭ كوزi بiر شالعانىندا قورانىڭ قامىس قابىرعاسىنا ارقاسىن بەرە جايعاسىپ، اسىقپاي ماحوركاسىن وراپ، الدەبiر تۇڭعيىققا شومىپ تەمەكiسiن تارتقان. سوندا اسقار تاۋداي اكەسiنiڭ سالى سۋعا كەتكەنiن اڭداپ، ۇلىنىڭ جۇرەگi قان جىلادى. سونادايدان قاسىنا تومپاڭداي بارىپ، بۇل دا ءۇن-تۇنسiز جايعاستى. كوڭiلiن جۇباتارلىق بiردەمە ايتۋعا ۇمتىلدى، اتتەڭ، قاپالى جۇرەكتi جادىراتىپ جiبەرەر اۋزىنا ماندىمدى ءسوز ورالمادى. بار بiتiرگەنi ۇرلانىپ، جاپاق-جاپاق ءوڭiنە قاراعىشتاي بەردi.
قايرانى تاۋسىلعان اكەسi باسىنداعى كەپكiسiن الىپ تiزەسiنە كيگiزدi دە، سارعايعان قاعازعا ورالعان تەمەكiسiن ەرنiنە قىستىرىپ اپ ۇزاق سورعىلادى. شاشىنىڭ دا اعى ادەتتەگiدەن مولايىپ، ماڭدايىنىڭ ءاجiمi مەن موينىنىڭ قاتپارى دا قالىڭداعانداي. كۇرت قارتايىپ كەتكەنگە ۇقسادى. كەرزi ەتiگiنiڭ قونىشى ۇزەڭگi باۋدان قاجالىپ، اقجەمدەنiپ جەلiنە باستالىپتى. بۇنىڭ كەلگەنiنە دە سەلت ەتiپ كوڭiل بولمەدi. قالىڭ ويدىڭ ۇشتىعىنا جەتە الماي، ۋايىم مەن قاسiرەتكە مالشىندى دا مالتىدى.
جاپار «شiركiن، ەگەر ۇلكەن جiگiت بولسام، سوڭىنان قۋىپ بارىپ، جەردiڭ تەسiگiنە كiرسە دە iزدەپ تاۋىپ، سازايىن تارتقىزار ەم. اكەمنiڭ شاعىلعان تاۋىن سولاي ءبۇتiندەپ، كەگiن قايتارار ەدiم» دەدi زىعىردانى قايناپ. كەنەت، بالا نەمە اكەسiنiڭ ءدال وسى ءسات نەندەي وي ويلاپ وتىرعانىن بiلۋگە قۇمارتتى. «مۇمكiن، العاشقى توسىن سوققىنى جانىنا اۋىر العانى شىعار، سوڭىرا تابيعاتتىڭ وكتەمدiگiنە مويىنسۇنار. تاناگۇل شىنىندا دا بiرجولا بولەك وت تۇتەتۋگە، ءۇي بولۋعا بەت بۇردى. وڭى مەن سولىن تانىعان بويجەتكەننiڭ الدىنا نەگە قارسى تۇرماق؟ ولاي بولسا اكە-شەشەسi نەگە قياس قاباق تانىتىپ ءجۇر؟ قۇدالارى جامان ەمەس، قىزمەتi بار، ابىرويى بار، باستىق. اركiمنiڭ-اق سونداي ادامدارمەن سىيلاسقىسى كەلمەيتiن بە ەدi؟ قۋانۋلارى كەرەك ەدi عوي، جوق، قايتسە دە مۇندا بiر ءدۇمبiلەزدiك بار» دەپ توپشىلادى.
ۇكەدەي ءوزiنiڭ قاسىندا مۇنىڭ جاربيىپ وتىرعانىن ەندi عانا اڭعارعانداي، باسىنان اياعىنا دەيiن ماقساتسىز بiر قارادى دا ورنىنان iلبي تۇرەگەلiپ، تاعى دا شارۋاسىنا جونەدi. قورانىڭ استىن تازالاۋ، ءوز قاعاناعىن جارىپ شىققان ءتولiنەن جەرiگەن تاسباۋىرلاردى تەلۋ، ەمiزۋ دەگەن سياقتى ادامنىڭ جۇيكەسiنە تيەتiن قىرۋار جۇمىس كۇتiپ تۇر ەدi.
جاپار تاعى دا جاپادان-جالعىز قالىپ قويىپتى. اكەسiنە دە، شەشەسiنە دە جانى اشىدى. بiراق، ولاردىڭ باسىنا تۇسكەن مۇڭ-نالانى جەڭiلدەتۋدiڭ جولىن تابا المادى. تەك قانا اپكەسiنە وكپەسi قارا قازانداي بولىپ قابىنداي بەردi، قابىنداي بەردi.
تاپا-تال ءتۇستiڭ كەزiندە كەشەگi ماشينا شايتان سياقتى ساپ ەتiپ، ەسiكتiڭ الدىنا توقتاي قالدى. الىسقا اڭىرا قاراپ، كوزدەرiن تالدىرىپ جول كۇتكەندە قاراسى دا بايقالماپ ەدi. ەندi جاپارعا «ءا-ا، بالەم، قاتىردىم با» دەپ كوكتەن تۇسكەندەي ناساتتانا كەپ، بۋى بۇرقىراي تەجەلگەندەي كورiندi.
وننىڭ ار جاق-بەر جاعىنداعى ۇل iشتەي ءجابiر شەگiپ، تابالدىرىقتا سوستيا تۇرىپ قارسى الدى. اپكەسiنiڭ ەكi ەزۋi ەكi قۇلاعىندا، قاپەرiندە ەشتەمە جوق قىزىل كويلەگiنiڭ ەتەگi دەلەڭدەي ماشينادان ءتۇسiپ جاتىر. بەيۇيات اشىق ومىراۋى توق بiتكەن ءوڭiرiن سونادايدان جالتىراتا ايگiلەيدi. قيمىلىنان «بۇ ءجۇرiسiم ۇيات بولدى-اۋ» دەگەن سياقتى قىمسىنۋدىڭ ۇشتىعى دا بiلiنبەيدi. قايتا، ءبارi ورىندى ءتارiزدi جايراڭ قاعا كۇلەدi. سوڭىندا — استىڭعى ەرiنi «جەر تiرەگەن» قايىستاي «كينومەحانيك». اۋمەسەرiڭنiڭ اۋكەسi كەتە تاناگۇلگە الدەنارسەنi ايتىپ، باسىن شۇلعىپ قۇلدىق ۇرادى. قازاقتىڭ ۇعىمىنا سالىپ جالپاق تiلiمەن كەسكiندەگەندە، مىنا لاۋقيىڭنىڭ ۇسقىنى ءۇي كەزiپ قاڭعىعان بۇقاشىققا ۇقسايدى. ال بۇگiنگi جاستاردىڭ كوزiمەن قاراساڭ، ەكەۋi كادiمگi گولليۆۋدتىڭ جۇلدىزدارى سياقتى.
بالا وسى جيiركەنiشتi كورiنiسكە ودان سايىن تىجىرىندى.
سىرتتاعى موتوردىڭ ءۇنiن ەستiپ شەشەسi دە ەتەگiنە ءسۇرiنە-قابىنا تىسقا شىقتى. قىزىن كورگەن بەتتەن شارقايا داۋىسقا سالىپ، ايقايعا باستى.
— و-و، جەردi قۇرتقان قۋ عانا قانشىق! ءجۇزi قارا! تiرiدەي جەرلەدiڭ-اۋ!
بويجەتكەننiڭ ءوڭiندەگi جاڭاعى جارقىندىق iزiنشە ءۇشتi-كۇيلi سەمiپ ۇلگەرگەن ەدi. قۇلعاناداي سوڭىنا iلەسكەن جىلتىر قاراسى دا ارتىنان پىسىپ، ماشينانىڭ قالقاسىنا قاراي جىلىستادى.
نۇرعانىم ەنتەلەي باسىپ قىزىنىڭ قاسىنا جەتكەن بەتتە شاپالاعىمەن وسىپ-وسىپ، جاعىنىڭ وتىن جاندىردى. ەتەگi دەلەڭدەگەن قىزىل كويلەكتi تاناگۇل دەنەسi ءبۇرiسiپ، اپ-ساتتە سالتاناتىنان ايرىلىپ، ءپارۋانا كۇي كەشتi.
— مۇنداي سالداقىلىعىڭدى كورگەنشە، ءوز قولىممەن باۋىزداپ ءولتiرەيiن. ۇيگە كiر، جانىڭنىڭ بارىندا!
قىزى دەدەك قاعىپ، تiلگە كەلمەستەن iشكە زىپ بەردi. ءوڭi تاستاي سۋىق قارسى جولىققان اكەسiنiڭ الدىندا بەتiمەن جەر باسىپ، توبەسiمەن جۇرگەندەي تiپتەن بۇگەجەكتەدi.
مۇنى كورiپ تۇرعان جاپاردىڭ اپكەسiنە جانى اشىعانمەن، كەشەدەن بەرi كەتiپ جاتقان ەسەسiنiڭ ءسال دە بولسا قايتقانىنا كوڭiلi توعايدى. وسى ساتتە «ءاي، بەرi كەل!» دەگەن ۇكەدەيدiڭ قاھارلى ءۇنi كوكتەن تۇسكەن قارا تاستاي جۇرەكتi سولق ەتكiزدi. جەل مەن كۇنگە قاقتالعان قاپ-قارا ۇل سەلت ەتiپ، اكەسiنە قارادى. قارادى دا بiردەن ۇرەيi ۇشتى. قاباعى قابارىپ، ەكi كوزi قانتالاپ، ءجۇزi قاراۋىتا ءتۇتiگiپتi. مۇرتىنىڭ شالعىسىنا دەيiن ايبىندانىپ، كەز-كەلگەن نارسە ەكپiنiنە قارسى تۇرا المايتىن قارا دولى كۇشتiڭ يەسiنە اينالىپتى.
الگi جىلتىر قارا قۇرتتاعان ەشكiدەي قىپىجىقتاپ، اياعى العا جۇرمەي تايساقتادى. سوندا دا الماس قىلىشتاي اۋەنi تiلە قاق ايىرعان ءامiردiڭ ءزارiنەن قۇتى قاشىپ، iلگەرi iلبiدi. جانىنا تايانعاندا ابدەن قورلانىپ، قانى قارايعان اكە ونىڭ القىمىنان شاپ بەرiپ ۇستاپ، شالا تۋعان ءتۇسiكتەي سولاڭداتىپ، سiلكiپ-سiلكiپ جiبەردi. ءباتiردi جامان دالباي تۇماق قۇرلى سەزبەدi.
— كورسەتەيiن مەن ساعان باسىنعاندى. — جاعى قارىسا، ءۇنi تiسiنiڭ اراسىنان ىسىلداي شىقتى. — جامان قويشىنىڭ ءۇيi، قولىمنان قاعاتىن ەشكiم جوق دەدiڭ عوي، ءا-ا… كوكەڭدi كوزiڭە اكەلەيiن…
جىلتىر قارانىڭ تىنىسى تارىلىپ، بiردەمە-بiردەمە دەپ شiڭگiرلەي شىرقىرادى. ال قاسىنداعى جولداسىنىڭ مىنا قاھارلى شالدىڭ ايباتىنان شارۋاسى تىنىپ، كابينادان تىسقا نازار تاستاۋعا جارامادى. جۇرەگi تارسىلداي سوعىپ، قولى قالتىراپ وتىرعان ورنىنان تاپجىلمادى. تiل-اۋىزدان دا ايىرىلىپ، «ءاۋ» دەۋگە دە مۇرشاسى جوق.
— و-و، شiرiك! شiرiك جۇمىرتقاداي ۋىسىما سالىپ، بىرش ەتكiزە سالايىن با؟
بالا اكەسiنiڭ مۇنداي اشۋلانعانىن بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن. الگi نەمە تiلiنەن قاقپانعا تۇسكەن تۇلكiدەي، جەتەگiنە وپ-وڭاي كونiپ، سوڭىنان سولپەكتەدi. قول-اياعى ەربەڭدەپ، ەپتەپ قارسىلىق تانىتاتىنداي. بiراق، بارى سول ەدi. ال شاماسى جەتسە ەشتەمەدەن تايىنبايتىن ناعىز قاراجۇرەك-تۇعىن.
ۇكەدەي قولىنداعىسىن لاقشا باقىرتىپ تۇپكi ۇيگە سۇيرەپ اكەلدi دە، تورگە قاراي يتەرiپ كەپ جiبەردi. تىراپاي اسىپ، ەكi اياعى كوكتەن كەلە قۇلادى. تىپىرلاپ، ەسiن جيىپ ەندi وڭشالعانىنشا قارا تاستاي دiزەسiمەن كەۋدەسiنەن باسىپ، ءۇستiنە قونجيا كەتتi.
سوڭىنان iلەسiپ جۇرگەن بالانىڭ جۇرەگi تايشا تۋلاپ، زارەسi قالمادى. اشۋ ءۇستiندە اكەسi مىنا سۇمىرايدى بايقاماي ءولتiرiپ جiبەرەتiندەي. ءسويتiپ، باسىنا اياق استىنان بالە جامالىپ، قىرسىق جابىسا ما دەپ قورىقتى. بiراق، دiزەگە سالعان سايىن ايىزى قانىپ، كەۋدەسiندەگi قىجىلعا سۋ سەپكەندەي بولدى.
— مەن سەندەي سايتاننىڭ ساپالاعىن بiر-اق ۇيپاپ جوق قىلا سالامىن! كوزiڭدi اشىپ قارا، باستىقتىڭ بالاسى بولساڭ — ءوزiڭە! تiرi تۇرىپ ەشكiمگە نامىسىمدى تاپتاتپايمىن!
كiشكەنە ۇل اكەسiنiڭ ءسوزiنە زەيiنiن كوپ اۋداردى دا، انا جىلتىر قارانىڭ اقتالىپ، شىر-پىر قاققانىن ونشا تىڭداعىسى كەلمەدi. ءارi، ونىڭ مىنا سوزدەردi سونشالىقتى ءتۇسiنە قوياتىنىنا دا كۇمانi بار. ويتكەنi ونىڭ تەك ورىسشا سويلەيتiنiن بiلەتiن. سوندىقتان، سۇرلانعان قالپى سوستيىپ، ەسiل ءسوزi زايا جەلگە ۇشقان بەيشارا اكەسiنە تاعى جانى اشىدى.
— تىڭداڭىزشى، تىڭداڭىزشى… ەشتەمە iستەگەن جوقپىن. — ەكi ەزۋiنەن جىنى سورعالاپ، تاستاي قامالدىڭ استىنان سىتىلىپ كەتۋگە دالباسالايدى. يىعىن جاپقان الۋ-دالۋ شاشى بايىنىڭ تەپكiسiندە جاتقان قاتىندى ەلەستەتەدi. — مەجدۋ نامي نيچەگو نە بىلو. تەك ديسكوتەكاعا باردىق.
— نەمەنە؟! — ۇكەدەي بۋراداي بارق ەتە قالدى.
جاپار دا تاڭنىڭ بiر ۋاعىنداعى قايداعى ديسكوتەكا دەپ ويلادى. ويتكەنi، قىستاۋدان اۋىل ورتالىعىنا جەتكەنشە، كەمiندە ەكi جارىم ساعات ۋاقىت قاجەت. امبە، جىرىندىلار سىتىلىپ جونەلگەندە مەزگiل ءتۇن ورتاسىنان الدەقاشان اۋىپ كەتكەن-تiن. ول مەزەتتە ءايدiك ءشارiنiڭ ءوزiندە جيىن-توي قۇلاق كەستi توقتايدى.
كينو قويعىش نەمەنiڭ كوزiنiڭ اعىن تۇتاس قان جاۋىپ، اياسى جاساۋراپتى. مىنا شالدىڭ ديسكوتەكا دەگەندi ۇقپاعانىنا ودان سايىن دەگبiرi قاشىپ:
— تانسى، تانسى! — دەدi يەگi دiردەكتەپ.
— ءا-ا، ناعىز شايتاننىڭ ازعىنداعان ءۇيiرiنە بارعان ەكەنسiڭدەر عوي. — اشۋىنا بۋلىعىپ ىسىلداعان قالپى كوزi باقجيعان ءابiلەتتi القىمىنان ءوزiنە تارتىپ، قۇيرىعىمەن جەر باسقىزىپ وتىرعىزدى دا، — مىلتىقتى اكەل! — دەدi ۇلىنا وڭ قولىن سوزا اقىرىپ. جاپار شوشاڭ ەتiپ سەكiرiپ بارىپ، جۇكتiڭ iرگەسiندە سۇيەۋلi تۇرعان قوس اۋىزدى قولىنا ۇستاتتى. مۇزداي سۋىق، ۇڭعىسى ءۇڭiرەيگەن قارۋدى كورگەندە الگi تىماق سەرiلiگi بار جiگiت قوياننىڭ كوجەگiندەي جەرگە جانتايا بەردi. ونە-بويى تۇتاستاي قالش-قالش ەتەدi. ءشۇرiپپە باسىلماي-اق، قۇدايىنا قۇلدىق ۇرىپ تابان استىندا جان تاپسىرۋعا بەيiل سەكiلدi.
مىنا كورiنiسكە بالانىڭ جۇرەگi جيرەنە تىجىرىندى. وعان جەردە جاتقان جiگiت كورiنگەن توبەت ۇشقاسسا تايكۇشiكتەنە قۇيرىعىن بۇتىنا قىسىپ، بوربايىن اشىپ اۋناي كەتەتiن قاڭعىباس بۇرالقى يتاقاي ءتارiزدi كورiندi. وسىنشاما جiگەرسiز بوركەمiكتiڭ وزدەرiنە سونشاما زالالدىق iستەگەنiنە، كەۋدەسiندە ءسال سايابىر تاپقان قىجىل قايتا بوي كوتەردi. ءارi مۇنشاما جاسىق، مۇنشاما پاسىق سiلiمتiككە بولا اپكەسiنiڭ ءبارiن تارك ەتكەنiنە ايران-اسىر. ايەل بالاسىنىڭ كوزiنە قان تۇنعاندا جاۋىنىڭ قولىنا تۋعان اكەسiن دە تايىنباي بايلاپ بەرەتiنiنە، ءسابي بولسا دا كوزi جەتە ءتۇستi. سەبەبi بۇل ەستiگەن اڭىزداردا، جىرلاردا سونداي قاتىگەز تۇستار ۇشىراساتىن. مiنە، بۇگiن سول ساتقىندىقتى ءدال ءوز باسىنان كەشiپ وتىرعانىنا قايران. ءبارiنەن، بiر-اق كۇندە تiرلiكتiڭ الدىندا ويسىراي جەڭiلگەن اكەسiنە ءمۇسiركەي قارادى. بiر ءتۇرلi وزەگi ۋداي اشىپ، تاماعىنا وكسiك تىعىلدى.
قارا سايتاننىڭ مىنا كەبi ۇكەدەيدi دە العاشقى رايىنان قايتارعانداي. جاۋىم دەپ القىمىنان العانى، تۇككە تۇرعىسىز جۇرىن ەكەن. ونىمەن تەكە تiرەسكەنi اتىنا لايىق ەمەستەي. سوندىقتان اشۋىن نوقتالاپ، سابىرعا مiنۋگە ۇمتىلدى. باستاپقى قۇرىش تەمiردەي ايبات بەرiپ، كەسپiرiنەن كورiنiس تاپقان سۇس بiرتiندەپ، ەرiگەن مۇزداي ىدىرادى.
— سەندەي ىنساپسىزعا ءسوزiمدi قور قىلىپ تۇرعان مەن دە اقىماق. — دۇشپانىنىڭ تاماعىن سىعىمداعان سول قولىن سەرپiپ قالدى دا ۋىسىن اشىپ كەپ جiبەردi. انا نەمە وڭ جاق ءبۇيiرiنە قاراي اۋناپ، قاقپاننان قۇتىلعان-قۇتىلماعانىنا سەنە الماي بiر ورنىندا تىپىرلادى. — ءما، مىلتىقتى ورنىنا قوي، — دەدi ۇلىنا قايتادان. بالا سوزگە كەلمەستەن ۇشىرتىپ قاسىنا جەتتi دە زiلدەي قوس اۋىزدى قوس قولداپ ۇستاي بەردi. سول زاماتىندا اكەسi الگiنi ءۇيiنە ۇرلانىپ كiرگەن قارا مىسىقتاي جەلكەسiنەن ءبۇرiپ، دالاعا قايتا سۇيرەي جونەلدi. ول بوس تۇلىپتاي سولەڭدەپ، جەتەگiندە كەتiپ بارادى. ەڭ سىرتقى تابالدىرىققا تايانعاندا بار پارمەنiمەن لاقتىرىپ كەپ جiبەردi. — بار، جوعال! قايىرا مەنiڭ كوزiمە كورiنبە، قۇداي كورسەتپەي-اق قويسىن.
الاقاندارىن بiر-بiرiنە قاقتى دا، دانەمە بولماعانداي تەپەلەك جاققا باياۋ اياڭدادى. ال، «كينومەحانيك» ماشيناسىنا قاراي جۇدەمدەتە باستى. بiر كەزدە موتور ءۇنi گۇر ەتiپ وتالدى دا، «رافيك» ورنىنان وقىرا تيگەن سيىرشا وقالاقتاي اتىرىلدى. بالا سوستيىپ ەسiكتiڭ الدىندا تۇردى دا قالدى. سالدەن كەيiن بارىپ، شەشەسiنiڭ قۇس قايتارارلىقتاي بارقىراعان داۋىسى قۇلاعىنا جەتتi. سوعان قاراعاندا بۇل بار وي-قيالىمەن باسقا الەمگە اۋىپ كەتسە كەرەك.
— قۋ عانا قانشىق، جانىڭ بارىندا كوزiڭدi قۇرت! بۇلعاقتاتىپ ۇزاتامىن با دەسەم… باسىما قاسiرەت بوپ ءۇيiرiلiپ تۇر ەكەنسiڭ عوي، وڭباعان! سەندەرسiز دە جەگەن تاياعىم از ەدi… ءجۇزiمدi ودان سايىن قارالاپ… — شەشەسiنiڭ سوزدەرi بiر-بiرiمەن قابىسپاي، ءۇزiك-ۇزiك شىقتى.
*** *** ***
جاپار ودان ارىعا توزبەدi، اياعىن ساناپ باسىپ اكەسiنiڭ سوڭىنان تەپەلەككە قاراي iلبiدi. بiراق، كۇڭگiرتتەۋ قورانىڭ iشiنەن جان-پەندەنiڭ قىلپى بiلiنبەدi. ۇزىننان-ۇزاق كولبەي سالىنعان بiتەۋ بازدىڭ بiر جەرiندە جۇرگەن شىعار دەگەن ويمەن، قۇلاعىن ءتۇرiپ بiراز بوگەلدi. تىرس ەتكەن دىبىس بايقالمادى.
Iنiنiڭ اۋزىنان ءتوڭiرەككە باسپالاي قارايتىن سارشۇناقشا موينىن سوزعان ۇل وقىس مۇرنىن تارتتى دا، تاناۋىن سول قولىنىڭ سىرتىمەن سۇيكەپ ءوتتi. سوسىن، بiر-اق كۇندە ءومiردiڭ شىرشۋىنان ابدەن جەرتەزەكتەي تاپتالعان اكەسiنە قولقابىسىن تيگiزۋگە نيەت قويدى. ءسويتتi دە كەلەسi بولەكتەگi جەكە-جەكە شارباقتارعا قاراي سەكiرiپ ءتۇستi.
الدەبiر مۇڭعا بولەنiپ ءجۇرiپ، اققا جارىماعان ءجامان-جاۋتiك قوزىلاردى ەمiزگەن بولدى. قولى شارۋا تىندىرعانىمەن قاڭعالاقتاعان قيالى الدەقايدا ەدi. ارا-اراسىندا كiشكەنتاي كەۋدەسiن كەرە كۇرسiنەدi. شاماسى، ونىسىن ءوزi دە بايقامايتىن سىڭايلى.
كiمگە جانى اشيتىنىن بiلمەي ساناسى سارتاپتاندى. باستاپقىدا اكەسi ءۇشiن جۇرەگi اۋىردى. سونشا جاسقا كەلگەندە، الاقانىنا سالىپ ماپەلەپ باعىپ وتىرعان بالاسى ءبارiن تارك ەتiپ، مىسى مەن بەدەلiن قاس پەن كوزدiڭ اراسىندا بەلدەن باسا، كۇرەسiنگە تاستادى. ەندi، تۇننەن بەرگi وقيعا مەن باعاناعى شاڭ-شۇڭعا كۋا بولعان ۇيدەگi ساقماندا جۇرگەن بوگدەلەردiڭ بەتiنە تۋرا قاراپ، انانى ءۇيت-بۇيت دەپ قالاي ايتا الادى؟ ەرتەڭ، ولاردى تۇزدە ەمەس، كوپشiلiكتiڭ ورتاسى اۋىلدا كورسە، قالاي ءجۇزi جانباسىن؟ كولدەنەڭ كوك اتتىلار دا «انانىڭ قىزى سويتكەن» دەپ، ساۋساعىن شوشايتىپ سىرتىنان كۇلمەسiنە كiم كەپiل؟
ارا-تۇرا ويىنان جاڭىلدىرىپ، ەمiزiپ جاتقان اساۋ قويى دا جۇلقىنىپ قالادى.
— قوس، جانۋار، قوس!
جiڭiشكە، بالا داۋسىمەن ەشتەمەنi ۇعىنىپ جارىتپاس حايۋاندى دا ءتارتiپكە شاقىرىپ قويادى. ايتكەنمەن، كوكiرەگiن جارالاعان وقيعانىڭ ۋىتى تۇلا بويىن سىزداتىپ، قايىرا ءوزiنiڭ دالداسىنا تارتا بەرەدi. ەندi، شەشەسiنە جانى اشىدى. ەسiن بiلگەلi تەلiم-تەلiم بوپ، ەبiل-دەبiل حالدەگi بايقۇس اناسى قاسiرەتتەن قان جىلاپ، باسىر قايعىدان قابىرعاسى قايىسارى انىق. كوكiرەگiنە كون جاماعانداي، مىنا تاعدىرىنىڭ تارتقان سىيىنان جارىلۋعا شاق قاپ، كەڭ دۇنيەگە سىيماي بەبەۋلەيتiنi قاق. ءۇمiتi مەن ارمانى، ءبارiء-بارi جەر مەن جەكسەن بوپ كۇيرەگەنi دە اقيقات. ءبۇيتiپ بالا تاپقانشا باتپاق تاپقانىم دا دۇرىس ەكەن دەپ ءتۇڭiلۋi دە ىقتيمال. بۇعان دەيiن دە «ۇل تاپقان قاتىننىڭ باعى زور» دەپ ايتىپ وتىراتىنىن ءوز قۇلاعىمەن تالاي ەستiگەن. «ۇل ازار بولسا — توبەلەسەر، سوقتىعىسار، ايتەۋiر، امان جۇرسە جارادى. قىز عوي مۇندا قۇرتاتىن دiڭكەنi…» دەيتiن بەيشارا شەشەسi. الدە، كۇننiڭ-كۇنiندە ايتەۋiر بەتiمەن جەر باساتىنىن الدەقاشان بiلدi مە ەكەن؟
كiشكەنتاي جۇرەگi بiر بۇلقىنىپ ءوتتi. اكەسiنە دە، شەشەسiنە دە جانى ابدەن اشىدى. ال سولاردىڭ ايالى الاقانىنىڭ ىستىق تابىن بiر-اق ساتتە ۇمىتىپ، بiر تۇندە جاتقا اينالعان اپكەسiنە وكپەسi قارا قازانداي. وسىنشاما ىنساپسىزدىعىنا قايران. بۇرىن مۇنداي بەيباستىققا وڭگە بارسا دا ءوزiنiڭ اپكەلەرi ەشقاشان بارمايتىنداي كورەتiن. ەندi، مiنە، ول ۇيعارىمى ءادiرام قالدى. بiر اۋىز ءسوز ايتپاي ۇيدەن قاشىپ شىعىپ، ويناپ-كۇلiپ، ەرتەڭiندە تۇك بولماعانداي ءتۇس اۋا كەلiپ تۇرعانى قانداي قارابەتتiك. باتىرلار جىرىنداعى كوڭiلi اۋعان الدەبiر جiگiت ءۇشiن اكەلەرiنە قارۋ جۇمسايتىن قاراجۇرەكتiك ءوزiمەن قۇرساقتاس اپكەسiندە دە بار ءتارiزدi كورiندi. جانى ءتۇرشiگiپ كەتتi. «قىز — اكەگە جاۋ» دەگەن كونە ءسوز قۇلاعىنان كەتپەي ىزىڭداپ تۇرىپ الدى. بiر كەزدە ەسiن جيسا، ەمiزiپ وتىرعان قوزى قويدىڭ جەلiنiن تابا الماعان با، ءوز بەتiمەن زارجاقتىققا سالىنىپ، بەبەۋلەتە ماڭىراپ تۇر ەكەن.
— وي، اقىماق، مiنە، مىندا.
جەلكەسiنەن ءبۇرiپ اپ، دۇرىس جالانباي ساۋىرىنا شاربىسى قاتقان سالتاق نەمەنi، قالتىراڭداتىپ ساۋلىقتىڭ باۋىرىنا قاراي يكەمدەدi.
بiر زاماتتاردا ۇيگە كەلدi. ءۇيدiڭ iشi ءولiك شىققانداي، سۇپ-سۋىق. ءورiستەگi ساقىمانشىلار بiرتiندەپ ءتۇستiكتەرiن iشiپ كەتiپ جاتىر. ولارعا بۇگiن ادەتتەگiدەي ىستىق تاماق تا جاسالىنباپتى. قۇر شايمەن اشقۇرساقتانىپ اتتانسا كەرەك. ويتكەنi، جينالماعان داستارحاننىڭ بەتiندە قولمەن تۋرالعان تابا ناننىڭ ءۇزiندiلەرi جاتىر، سارى ماي تۇر. قايماق تا بار ەكەن، ءار-ار جەردەن اعاراڭداعان قانت كورiنەدi.
ىلدىم-جىلدىم جۇگiرە باسىپ، بۇكiل بولمەلەردi ارالاپ شىقتى.
ادەتتە، بۇل قىستاۋدا ەكi وتباسى وتىراتىن ەدi. سوڭعى كەزدە الىسسىنىپ ەشكiم قونىستانبايتىن بولعان سوڭ، اس ۇيدەن جاپسارلاس قابىرعانى كورشiگە قاراي تەسiپ، ەسiك سالدىرىپ، ءۇش بولمەلi ءۇي جاساپ العان.
ەشكiم جوق. «تاناگۇل قايدا ەكەن؟» دەپ iشتەي ۋايىم ساۋدى. سوسىن بۇل دا وتىرا قاپ دايىن داستارحاننان شىنى اياق شاي iشتi دە، سىرتقا بەتتەدi. شەشەسi بوشالاعان iنگەندەي سەندەلiپ اتسەركەنiڭ ارعى بەتiندە ءجۇر. ءجۇزiن تومەن سالىپ، اياعىنىڭ باسىنا قاراعان قالپى اۋزى جىبىرلاپ سويلەيتiندەي. شاماسى، وزەگiن ورتەگەن وت-جالىن بايىز تاپتىرماي ارى-بەرi ايدايتىن سىڭايلى.
قاسىنا بارۋعا زاۋقى سوقپادى. بارا قالعان كۇندە دە نە دەپ جۇباتارىن بiلمەدi. سوسىن، تاعى دا ەشتەمەگە قۇلىقسىز قالپى يەن تۇزگە قاراي اياڭدادى. ونداعىسى، اۋلاقتا ءۇيۋلi جاتقان قوردالاردىڭ ءۇستiنە شىعىپ، ءتوڭiرەكتi قاراۋىلداماق. اپكەسi جاقىن ماڭدا جۇرگەن شىعار، سىرتىنان باقىلاپ قويماق. ساتقىندىق جاساسا دا كوكiرەك نەسiبەسiن بiرگە تالاسىپ ەمگەن ۇيالاسى.
ەپتەپ جۇرەگi سىزداپ اۋىردى. «ءوز قولىڭدى ءوزiڭ كەسە المايسىڭ» دەگەن قازاقتىڭ ماتەلiنiڭ ءمانiسiن ەندi ۇعىندى. قانشا اقىماقتىققا بارسا دا تاناگۇلدi دالاعا تاستاعىسى جوق.
شوقاڭداي جۇگiرiپ ءۇيiلگەن كوڭگە تىرمىسا ورمەلەدi. شەشەسiنiڭ اپكەسiن ۇيدەن قۋىپ جiبەرگەنiن ابدەن بiلiپ كەلەدi. «كەشكە ەشكiمگە بايقاتپاي ۇيگە ەرتiپ كەلەرمiن» دەپ ويلادى.
ءتوڭiرەك كوكتەمنiڭ جايما شۋاق شۇعىلاسىنا مالشىنىپ، ماناۋراپ جاتىر. الدەقايدا بوزتورعاي ەنتiگiن باسا الماي شىرىلدايدى. بiراق بiر تۇتامعا تولماس تۇرقى كوزگە شالىنار ەمەس، زارىعا توگiلگەن ءۇنi قۇلاققا تالىپ جەتەدi.
اسىقپاي اينالانى سۇزە قارادى. ارا-كiدiك الىستان قارايعان iرi-قارانىڭ نوبايى بiلiنەدi. تاي شاپتىرىم ماڭنان ساقمانشىلاردىڭ قىلپى بايقالدى. باسقا ەشتەمە نازارىنا iلiنبەدi. ايتكەنمەن بۇل تۇس باتىس پەن ءسولتۇستiكتi عانا شولۋعا مۇرسات بەرەتiن. سەبەبi، ءوڭتۇستiك پەن شىعىستى الىپ، بiر-بiرiن قۋالاي سالىنعان شاتىرلى بiتەۋ باز تۇر. ول جاقتى بايىپتاۋ ءۇشiن سول قورالاردىڭ توبەسiنە نەمەسە ارعى جاعىنداعى ءۇيiلگەن قوردالارعا شىعۋى تيiس.
بiردەن سولاي قاراي تارتقىسى كەلiپ تۇردى دا، «مۇمكiن وسى تۇستا شىعار» دەگەن ويدىڭ سۇرەسiمەن تاعى دا بiراز كiدiرiستەدi. ءۇمiتپەن ءار كەزەڭدi مۇقيات شولىپ، توبەنiڭ باسىندا شوشايىپ بiرقاۋىم بوگەلدi. ابدەن كوزi تالعاندا بارىپ، كەلەسi قاپتالعا بۇرىلدى.
ايتقانىنداي-اق كوپ قينالماي اپكەسiن الىستان كوردi. ءۇستiندە ورتتەي قىزىل كويلەگi بار ول، ميداي جازىق دالادا قايدا بۇقپانتايلاسا دا «مەن مۇندالايدى». دەگەنمەن قىستاۋدان تىم ۇزاپ، شىمقاپ كەتiپتi. نوبايى بiلiنگەنمەن، قيمىلىن الىستان بايقاۋ قيىنعا سوقتى. بiر شوق توبىلعى وسكەن دوڭەستە جۇرگەنi نەمەسە وتىرعانى بەلگiسiز، الدامشى ساعىممەن تولقىندانا بۋالدىر تارتادى. بiردە ول اۋىلدىڭ ورتالىعىن بەتكە الىپ، كەتiپ بارا جاتقانداي كورiندi. «بiراق، وندا بارعاندا كiم بار، كiم كۇتiپ وتىر؟» دەپ ويلادى. «بارماۋى تيiس». ەندi بiردە تاپجىلماي الدەنەگە قاراپ تۇرعانداي كورiندi. «كوكتەمنiڭ توپىراققا تويىنباعان جىلانى ارباپ تۇر ما» دەگەن ۇرەي كەلدi كوكەيiنە. كەنەت بويى تىز ەتiپ، جانى ءتۇرشiكتi. سالدەن سوڭ اپكەسi بەيقام، ءوز ويىمەن ءوزi وڭاشا قالىپ وتىرعانداي بiلiندi.
بالا تەرەڭiنەن دەمiن الدى.
بiر ۋاقتاردا ءوز-وزiنەن شالدىعىپ، ۇيگە ورالدى. اكەسi اربامەن وتاردان جاس تولدەگەن ساۋلىقتاردى اكەلiپ ءتۇسiرiپ جاتىر ەكەن. سونى كورە ساپ، جۇگiرە باسىپ تەپەلەككە ۇمتىلدى. ونداعىسى قوشاقانداردى شاتىستىرماي، ءارقايسىسىن ءوزدiء-وز ەنەسiنiڭ باۋىرىنا سالۋعا كومەكتەسپەك.
بۇل تايانعاندا ۇكەدەي سارىباس ساۋلىقتى تەپەلەككە كiرگiزدi.
— انداعىنىڭ قوزىسى قايسىسى؟ — دەپ داۋىستادى شiڭكiلدەك ءۇنiمەن. ويتكەنi ءاربiر قويدىڭ ءتولiن شاراناسى كەپپەي بiر-بiرiنە جاقىنداستىرۋعا بولمايتىنىن بiلەتiن. ەگەر قوزىلار ءۇستiلەرi قۇرعاماي، الدا-جالدا بiر بۇيىمعا قاتار ورالىپ كەلسە، ەنەلەرi تاباندا جەرiنەدi. سوندىقتان ءارقايسىسىن جەكە-جەكە قاپقا نەمەسە قورجىنعا سالىپ جەتكiزەتiن.
— اناۋ قوڭىر قاپتاعى ەگiزدەر.
«ەگiز» دەگەندi ەستiپ كوڭiلiن قۋانىش جايلادى. جىلدامداتىپ، قاپتى جەردەن كوتەرiپ الدى. ونىڭ iشiندە جاس تولدەر تىنىمسىز تىپىرلايدى. جاعى سەمبەي ءۇزدiكسiز ماڭىرايدى.
مىقشىڭداي باسىپ تەپەلەكتiڭ تابالدىرىعىنان اتتادى. سول ساتتە اكەسi دە قاراما-قارسى جولىقتى. بiردەن كۇرەكتەي قولىن سوزىپ، قوڭىر قاپتى iلiپ الدى. ءسويتتi دە جەرگە اقتارىپ تاستادى. ەكi ءاپپاق قوشاقان دومالاڭداي تىراڭدادى. سونادايدا ماڭىراپ بايىز تاپپاعان ەنەلەرi دە دەدەكتەي جەتتi. سونى كۇتكەندەي اكەسi قوشاقانداردى ارتقى سيراقتارىنان الىپ كوتەرiپ، ءجۇردi دە جونەلدi. بالاجان ساۋلىق اكەسiنiڭ سوڭىنان قارىس سۇيەم قالماي ۇكiدەي ۇشتى. ۇكەدەي بiردەن ونى تيەسiلi ورنى، وڭاشا شارباققا جايعاستىردى. ۇلى الدىنا شەلەكپەن سۋ قويدى، بiر ۋىس ءشوپ بايلادى، كiشكەنتاي ناۋاعا بولار-بولماس جەم سالدى. ونداعىسى جەلiنi اققا جارىماي قالماسىن دەگەن ويى ەدi. جانە دە كەز-كەلگەن جاس تولدەگەن قويعا وسىلاي جاسالاتۇعىن.
اكەلiنگەن التى ساۋلىقتى دا ءبارiن جايعاپ، رەتتەستiردi. بۇل كەزدە كۇن دە كiشi بەسiنگە ەڭكەيگەن-تiن. قازiر شامالىدان سوڭ جاس ساقمانعا جەم بەرiپ، iشكە كiرگiزە باستايدى.
اكەسi ارباسىن ايداپ، قورانى اينالا بەردi. بۇل ۇيگە بەتتەدi. ەسiكتiڭ الدىنداعى وشاقتان ءتۇتiن بۋداقتايدى. شاماسى شەشەسi كەشكi استىڭ قامىنا ەرتەرەك كiرiسكەن سياقتى. ودان ءارiرەكتە قيدىڭ ءتۇتiنi بiلiنەدi. بايقۇس اناسى ەكi قولىن ءۇش ەتiپ، بiرنەشە شارۋانى قابات iستەپ جۇرگەنiن بiلدi. تاماقپەن قوسا تابا نان پiسiرiپ جاتىر ەكەن.
تابالدىرىققا تايانعانىندا قولىنداعى تەگەنەگە سالىنعان قامىرى بار شەشەسi قارسى جولىقتى. باسىنداعى ورامالى بiر جاق شەكەسiنە قاراي قيسايىپ اپتى. ساماي شاشتارى دا قوبىراڭقى. مۇنى كورە ساپ:
— بار، الگi قۋ عانا قانشىققا ايت، جەردiڭ تەسiگiنە كiرiپ كەتسە دە تەز كەلسiن دەپ جاتىر دە، جانى بارىندا! — دەدi اشۋعا بۋلىعىپ. ءسال بولسا جارىلا جازداپ تۇرعانداي كورiندi.
— ماقۇل.
قۇلدىراڭداي جۇگiرiپ قوراداعى تورى قۇنانىن ەرتتەي سالىپ، ءورiستi بەتكە ۇستاپ تىپىڭداي اياڭداتتى. جەلە-جورتىپ ءجۇرiسiن جۇدەمدەتە ءتۇستi. اپكەسi سول باعانا بۇل كورگەن تۇستان ۇزاي قويماپتى. بiراق، جاپار ەكi ارا قىسقارعان سايىن بiءرتۇرلi ءوز-وزiنەن قىستىعىپ، تاناگۇلگە قاراي بەتتەي الماي كەلەدi. وعان بارىپ بiردەمە دەپ ايتۋ ۇيات سەكiلدi. اڭگiمەنi نەدەن باستارىن بiلمەدi. ايتەۋiر بiر كۇشتiڭ يتەرمەلەۋiمەن iلگەرi جىلجيدى. باستاپقىدا قۋزاپ ەدi، ەندi قۇنانىنىڭ اياعىن iلبiتiپ قانا باستىرادى.
قاراپتان-قاراپ ءجۇزi وتتاي جاندى. «مەنi كورiپ قازiر قىسىلادى عوي» دەگەن ويدىڭ سۇرەسiمەن اپكەسiنە جانى اشىدى. «توڭىپ تا كەتكەن بولار…»
بالانىڭ بۇلاي قورىتاتىن دا ءجونi بار ەدi. كوكتەمنiڭ كۇنi تامىلجىتا توگiلگەنiمەن، ءالi سىزدان ارىلا قويماعان سامالى، دالادا ۇزاق جۇرگەن ادامدى جيدە قاقتىرادى. ال، تاناگۇلدiڭ ءۇستiندە قىزىل جiبەك كويلەگiنەن باسقا وڭگەدەي بۇيىمى جوق-تۇعىن. الدەقاشان سازارىپ، جاق ءجۇنi ءۇرپيiپ كەتكەنi ايقىن-تىن.
جوندانىپ بiتكەن قوڭىر بەلدiڭ ويدىمعا اينالعان تۇسىنداعى بiر توپ توبىلعىنىڭ اراسىندا اپكەسi ءجۇزiن ءتۇز دالاعا بەرiپ، جۇرەلەپ وتىر ەكەن. ەندi قاۋلاپ كەلە جاتقان كوكتiڭ اراسىندا قىپ-قىزىل كويلەگi ونى سونادايدان شوق قىزعالداق iسپەتتi كورسەتەدi. ال، جەل الىپ قاشقان قويۋ قارا شاشى، قىزعالداق قاۋىزىنىڭ ورتاسىنداعى شىمقاي قارا داعى سياقتى. بiراق، جاقىنداپ كەپ ونىڭ تۋ سىرتىنان قاراعان ادامنىڭ كوڭiلiنە سەكەمال ءتۇسiرەتiن كەيپi دە بار. ويتكەنi، ايدالادا كەشكi ساۋىققا كيەتiن قىزىل كويلەكپەن عانا جاپادان-جالعىز جۇرگەن بويجەتكەننiڭ بۇل «سەيiلi» ەش اقىلعا قونبايتىن ەدi. اڭىزعا بiرتابان جاقىن مالشى قاۋىمى الاس-پەلەس كوكتەمنiڭ كەزiندە جىن با، شايتان با دەۋi دە مۇمكiن.
اپكەسiنiڭ مىنا نازالى سيقىن ارقان بويى جەردەن-اق، تۋ سىرتىنان اڭداعان بالانىڭ ەت-جۇرەگi ەزiلiپ جۇرە بەردi. وعان تاناگۇلدiڭ قازiرگi حالi مۇڭلىقتىڭ كەسكiنiن ەلەستەتتi. كەشەگi قىزىل iڭiردەن باستالىپ، باعاناعا دەيiن جالعاسقان وشپەندiلiك تاباندا ىدىراپ، اياۋشىلىققا اينالدى.
تiپتi، بويجەتكەننiڭ قاتتى قاپاعا بولەنگەنi سونشالىق، وكپە تۇسىنا تايانىپ قالعان ات تۇياعىنىڭ ءدۇبiرiن دە اڭدامادى. ايتپەسە، ءناتiندە سەكەمشiل تاناگۇل باعانا-اق ءسال سىبدىرعا جالت قارار ەدi.
Iنiسi بiر جاق قاپتالىنان كەپ، قۇرىق سالىم جەرگە توقتادى.
— سەنi تاتەم شاقىرىپ جاتىر، «ۇيگە ءجۇرسiن» دەيدi.
تاناگۇل وقىس ۇنگە سەلت ەتiپ، بۇ تۇرعان جاققا مويىنىن ءسال بۇردى دا تiس جارمادى. ءمولiدەي قارا شاشى ءجۇزiن جارتىلاي جاۋىپ، ءوڭiن تۇتاس كورسەتە قويمادى. بiراق، باۋىرى ونىڭ قىزارعان جانارىن بايقاپ ۇلگەردi.
— ءجۇر…
بالانىڭ دا بەتi كەنەت دۋ ەتە قالدى. نەدەن قىسىلىپ، ۇيالىپ بارا جاتقانىن بiلمەدi.
اپكەسi ءوستiپ جەرگە شۇقشيعان كۇيi نەداۋiر ۋاقىت ءۇنسiز وتىردى دا، بiر ءسات بۇنىڭ بەتiنە كوزi بوتالاي قاراپ:
— سەن… كورiپ تۇردىڭ با؟.. كوكەم قاتتى ۇردى ما؟ — دەدi.
— كiمدi؟ — دەدi بۇل تاڭدانىپ. — تاتەمدى مە؟
تاناگۇل ۇندەگەن جوق. وسى ءۇنسiزدiك بالانىڭ كوڭiلiن بiر-اق ساتتە استان-كەستەڭ ەتكەندەي بولدى… كوز الدىنداعى دۇنيە تۇگەل قىپ-قىزىل بولىپ كەتتi… قىردان اسىپ بارا جاتقان كۇننiڭ كوزi قىپ-قىزىل… تاناگۇلدiڭ كويلەگi دە قىپ-قىزىل… قىپ-قىزىل دۇنيەنiڭ اراسىنان تاناگۇلگە قايتا بiر قاراپ ەدi، ونىڭ بەتi كۇرەڭiتiپ، سازارا قالعان ەكەن… تەك كويلەگi عانا قىپ-قىزىل…
VIII
بيبi ۇلىن كورiپ، جابىڭقى كوڭiلiنە ءسال دە بولسا دەمەۋ تاۋىپ شىقتى. بiراق كiرپiكتەرiنە كوزمونشاقتارىن دا iلە قايتىپتى.
— بوتاقانىم، جاتىر كiپ-كiشكەنتاي بوپ..، مونتيىپ. — يەگi كەمسەڭدەپ، يكەمگە باعىنباي بولماشى قالتىرادى. ءۇنiنە دە دiرiل ارالاسىپ، كوكiرەگiنەن جالىن اتقان قاسiرەتتiڭ لەبi ەستi.
ەرi بولسا ايەلiنiڭ ءاربiر ءسوزiن قالت جiبەرمەي اۋزىن باعىپ كەلەدi. بiر جاعىنان ونىڭ ساعىزداي سوزعانىنا شىدامى تاۋسىلىپ، دەگبiرi قاشىپ بارادى. سوندا دا تىزاقتاعان ءتوزiمiن سابىرعا جەڭدiرiپ، بايىپتىلىققا ۇمتىلدى.
— قۇلدىعىم، بوپ-بوز بوپ بوزارىپ، جەر تارتىپتى. ارى-بەرi قوزعالا المايدى. مىنا ىستىقتا تابان اۋدارماي جاتۋ، ازاپتىڭ ازابى. شۇمەكتەگەن تەردەن توسەگi شىلقىلداعان سۋ.
— مەدبيكەلەر قايدا؟
— ءۇي-ي، ولاردىڭ ابدەن ەتتەرi ۇيرەنگەن عوي، سەلت ەتپەيدi.
— قالىڭ سىرقات جانداردىڭ ورتاسىندا جۇرگەننەن كەيiن، ادامنىڭ ازاپتانعانى قالىپتى كورiنiسكە اينالىپ كەتكەن دە. — كۇيەۋi لاجى تاۋسىلا كۇرسiندi.
— ەندi شە، قايسiبiرiنە جۇگiرە بەرسiن.
— تىم قۇرىماعاندا بالاعا جەل قاقتىرىپ، توسەنiشiن جاڭالاپ تۇرۋعا بولماي ما؟ سالماعى دا جوق، بiر-اق جاپىراق قوي. — جاپار ەكi يiنiنەن تەرەڭ دەمiن تارتىپ، دارمەنسiزدiكتەن سالى سۋعا كەتە كۇيiندi.
— قايتا، بۇل، تۇننەن بەرگi ىقىلاستىڭ اۋعانى، ءدارi-دارمەگi جاعىنان دۇرىستاپ قاراي باستاعان سىڭايلى. ىستىعى تومەندەپتi، قازiر بiر قالىپتى وتىز جەتi دە جەتiنi كورسەتiپ تۇر ەكەن.
— جىلاماپ پا؟
— جوق. تىرناقتايىنان اۋىرسا ودان سايىن تومسارا تۇسەتiن ادەتi، مەنi كورگەندە دە «قىڭق» دەگەن دىبىس شىعارمادى، كۇنiم.
— سۋ بەردiڭ بە؟
— بەردiم، شولدەن تiلi تاڭدايىنا جابىسىپ قالىپتى. توسەگiنiڭ جانىنا تابۋرەتكانى قويىپ، تاعى دا سۋسىن قالدىرىپ كەتتiم. بiر ەرەسەكتەۋ بالاعا سۋ بەرiپ تۇر دەپ تابىستادىم.
— پالاتادا قانشا بالا جاتادى ەكەن؟
— توعىز بالا. باقالى كولدەي بىق-بىق ەتەدi، اۋاسى قاپىرىق.
— ءيا، اللا، ءوزiڭ جار بولا گور، — دەدi جاپار دiڭكەسi قۇرىعاندىقتان بۇدان باسقا قايلاسى بولماي. بيبi دە ەندiگi اڭگiمەنiڭ تەك ساناعا ارتىق سالماق ءتۇسiرەتiنiن ۇعىندى ما، ۇندەمەدi.
بiر مەزەتتەردە كۇيەۋi ونى جۇمىسىنا اپارىپ سالىپ، ءوز مەكەمەسiنە قاراي اسىعىس اتتانىپ بارا جاتتى.
ەرتەڭiندە تاڭەرتەڭ ەرتەلەپ جەتiپ بالالارىنىڭ حالiن سۇراعاندارىندا، كەزەكشi مەدبيكەنiڭ جاۋابىن ەستiپ، بiر ءسات اقىلدان الجاسىپ، ەرلi-زايىپتى ەكەۋi دە اڭىرا مەڭiرەۋلەندi. دەگەنمەن، جاپار بiرiنشi تiلگە كەلiپ:
— وپەراسيانى قاشان جاساپ ەدi؟ — دەدi جانى قىستىعىپ.
— كەشە.
— كەشكiلiك وپەراسيا تۋرالى ەشتەمە ايتپادىڭىزدار عوي.
— سiزدەردi باسى ارتىق الاڭداۋشىلىققا ۇرىندىرعىمىز كەلگەن جوق. ونى ەستiپ اپ ءتۇنiمەن ۇيىقتامايتىن ەدiڭiزدەر. ءارi جاي بولىپ كەتسە دە «iشكە كiرگiزiڭدەر، وپەراسيادان سوڭ جاعدايى قالاي، كورەمiز» دەپ، الەك سالۋلارىڭىز ابدەن مۇمكiن.
— ەندi جاعدايى قالاي؟
— جاقسى.
— نەندەي كەسەل ەكەنiن بiلە الدىڭىزدار ما؟ — اڭگiمەگە بيبi ەندi ارالاستى. تاناۋى قۋسىرىلىپ، جاساۋراعان جانارىن ۇرەيدiڭ تۇمانى تورلاعان.
— ءدارiگەر جازعان دiمكاستiڭ تاريحىنا قاراعاندا، جامباس سۇيەك پەن ۇرشىقتىڭ بەكiگەن جiگiنەن سارى سۋ العان.
— قازiر وياۋ ما؟
— جوق، ۇيقىدا.
— ناركوزدى ارتىق بەرiپ قويعان جوقسىزدار ما؟ — بيبiنiڭ ءۇنi ىشقىنا، شىرقىراي شىقتى. ءابiرجiگەندiكتەن بەت پوشىمى دا قۇباڭ تارتىپ، وزگەرiپ سالدى.
— ءبارi شامامەن. وپەراسيادان كەيiن وياندى. وياتامىز. ەندi، بالەنباي كۇنگi جانىنا باتقان كەسەلدiڭ زالالى كەتiپ، تىنىعىپ جاتىر.
— شىنىندا دا جاي ۇيىقتاپ جاتىر ما؟ — قۋ شەشەنiڭ جۇرەگi بايىز تاپپاي بارادى. — مەن كiرiپ، كورiپ شىقسام بولا ما؟
— ارينە، جاي ۇيىقتاپ جاتىر. قاسىندا قاس قاقپاي مەيiربيكە وتىر، ءار جارتى ساعات سايىن قان قىسىمىن، ىستىعىن تەكسەرiپ.
— ىستىعى قانداي؟
— وتىز التىنىڭ ءۇستiندە عانا.
— مەنi كiرگiزiڭiزشi، — بيبi جالىنا ءۇن قاتتى، — كورiپ شىعايىن.
— ونداي رۇقسات بەرۋگە قۇزiرەتiم جەتپەيدi. ساعات ون بiردە ءدارiگەر كەلەدi، سول كiسi شەشەدi. بiراق، الاڭداۋدىڭ ەش رەتi جوق، ءبارi جاقسى.
— ايتقانىڭىز كەلسiن! — بۇل بەيشارانىڭ قولىندا دانەڭەنiڭ جوقتىعىن بiلگەن جاپار، ونىڭ ءلامiنە قارسىلىق تانىتپادى. — جارايدى، مىنا سۋسىندى اپارىپ بەرiڭiز، شولدەپ ويانادى عوي.
— ماقۇل.
— مۇمكiن بولسا، توسەنiشiن جيi اۋىستىرىپ تۇرساڭىزدار. ىستىق كۇندە تەرگە مالشىنىپ، كورپە-جاستىعى تەز دىمدانار. سۋ بۇيىمعا قايتiپ جاتا الادى؟
— ەش الاڭداماڭىزدار، ۆالەريي ستەپانوۆيچ ايىرىقشا تابىستاعان، قاراۋسىز قالمايدى.
— راحمەت سiزدەرگە!
— ساۋ بولىڭىزدار.
بۇلاردىڭ قولىنداعى پاكەتiن العان بويجەتكەن كوزدەن جاسىرىنىپ ۇلگەردi. الگiنiڭ ءسوزiنە نە يلانارىن، نە يلانباستارىن بiلمەگەن ەكەۋi بوساعادا ءلام-ميمسiز ءوز ويلارىمەن الىسىپ، تۇرىپ قالدى. مەڭiرەۋ ادامداي بiر-بiرiنە تiل قاتپاي بiراز بوگەلدi. بiر جاعى ءدۇدامالدى، بiر جاعى قۋانىشتى حابار ءارiء-سارi كۇيگە ءتۇسiردi.
— ءجۇر، ساعات ون بiردە كەلەمiز.
جاپار ايەلiن قولتىعىنان الىپ، iلگەرi جەتەلەدi.
ەكەۋi قايتا قايىرىلىپ ورالعاندا ۆالەريي ستەپانوۆيچ سالقىن قاباقپەن قارسى الدى. ءوڭi بiءرتۇرلi شارشاڭقى كورiندi. ونىڭ وسى سالبىراڭقى يiنiن بايقاعان بۇلار الدەقانداي ۇرەيدەن تiكسiنiپ، iشتەي قوبالجىدى. سوندا دا جاپار ءدارiگەردiڭ الدىندا قۇراق ۇشىپ، سونادايدان قوس قولىن الا جۇگiردi.
— سالەمەتسiز بە؟
— سالەمەت…
بيبiنiڭ جانارى ۇرەيدەن باقىرايا جاساۋراپ، ەرنiنiڭ ۇشىمەن عانا امانداسىپ، سالەمدەسۋدiڭ مەزiرەتiن جاسادى. سودان كەيiن ەكەۋi دە بiر ءسات ىركىلiس تاپتى. الدەنارسە سۇراۋعا جۇرەكتەرi داۋالامايتىنداي، تەك ۇرتى سۋالعان حيرۋرگتiڭ بەت-جۇزiنە جاپاقتاي قاراي بەرەدi. ول دا بiر سوزگە ساراڭ نەمە سياقتى، الدە بۇلاردىڭ ءتوزiمiن سارقا تۇسكiسi كەلە مە، ايتەۋiر، ءوزدiگiنەن اياعىن iلگەرi باسپايتىن شابان جىلقىداي ميزiمەيدi.
ءدال تابالدىرىقتىڭ اۋزىندا ۇشەۋi اڭدىسىپ ۇزاق تۇردى. بiر-بiرiنە تiل قاتۋدان قورقاتىن سىڭايلى. جاپاردىڭ ميى شاعىلىپ بارا جاتتى.
— بالانىڭ حالi جاقسى…
وسى بiر اۋىز ءسوز جۇيكەگە ءتۇسiرگەن بار اۋىرتپالىقتى دەمدە شايىپ ءوتتi.
— رەانيماسيادا…
— با-ا… بارىپ… بارىپ شىعايىق، — جاپار اياق استىنان تۇتىعىپ، ايتار ءسوزiنەن جاڭىلدى، — رۇقسات ەتiڭiز.
— ارينە. — ءدارiگەر سوڭىنا موينىن بۇرىپ، الدەكiمگە الدەنارسەلەردi ايتتى. جاپار ونىڭ نە دەپ جاتقانىن ەستiمەدi، بار ىنتاسى بالاسىنىڭ قاسىنا تەزiرەك جەتۋ. اياق استىنان ەكi قۇلاعى تاس بiتەلiپ، مەڭiرەۋگە اينالدى. بiر ابىرويى، كوزi ەپتەپ كورەتiن سياقتى. بiرەۋ بۇلارعا قارسى ءجۇرiپ كەلەدi. كەلگەن بەتتە اق جامىلعىنى قولدارىنا ۇستاتتى. «كي» دەپ بەرiپ جاتقانىن ۇعىندى. سوسىن، اسىعىس جەلبەگەي جامىلا سالىپ، ءسال ۇزاپ كەتكەن ءدارiگەردiڭ سوڭىنان ۇمتىلا بەرگەن. الدەبiر كۇڭگiرلەگەن بەيساۋات ۇننەن ەرiكسiز بوگەلدi، سويتسە، iشكە كiرگەندە اياققا iلiپ جۇرەتiن ءتاپiشكە ۇسىنعان يشاراتتى ۇعىندى. سوندا عانا بارىپ، اياقكيiممەن كiرۋگە بولمايتىنىن توپشىلادى. ايەلiنە قاراپ ەدi، ول قايتا سابىرلى ءتارiزدi كورiندi. مىنا iشكi ءتارتiپتiڭ بارلىعىنان حاباردار سياقتى، باشپايىنداعى شاندىماسىن شەشiپ ۇلگەرiپتi.
رەانيماسياعا كiرگەندەرiندە ايبىن بiر-اق جاپىراق بوپ جاتىر ەكەن. ءوڭi قۇپ-قۋ. كiشكەنتاي ەرiندەرi دومبىعىپ، تiلiنiپ-تiلiنiپ كەبەرزiگەن. ەشتەمەدەن بەيحابار. اكە-شەشەسiنiڭ كەلگەنiن، الدەكiمدەردiڭ ءتوڭiرەگiندە جۇرگەنiن مۇلدە سەزبەيدi.
مۇنى كورگەن بيبi بەت-اۋزى كەمسەڭدەپ جىلاعان قالپى ۇشىرتىپ ۇلىنىڭ قاسىنا جەتتi دە، قولىنان ۇستاپ دiزەرلەپ وتىرا كەتتi. ودان ارىعا ءداتi بارمادى. ەرiندەرi جىبىرلاپ الدەنارسەلەردi ايتاتىن سىڭايلى. بiراق ەرi ەشتەمەنi ۇعىنا المادى، ايتەۋiر بالالارى ءۇشiن اللاعا قۇلدىق ۇرا جالبارىنعانىن توپشىلادى.
— ۇيىقتاپ جاتىر ول.
ءدارiگەردiڭ ءۇنi نىق شىقتى. ايتكەنمەن تاماعى قۇرعاعانداي قىرىلداي ەستiلدi.
— ناركوزدىڭ ۋىتىنان ۇيىقتاپ جاتقان جوق پا؟
— ارينە، ونى بۇگiن كەشكە دەيiن ۇيقى تارتا بەرەدi.
ارادا ءۇنسiزدiك ورنادى. مەيiربيكەنiڭ بiرi كەلiپ، بيبiنi ناۋقاستان ارى تامانىراق الىپ كەتۋگە نيەت جاسادى.
— جاقىنداماڭىز، مازاسىن الاسىز… دەمالسىن.
— البەتتە، — قايتادان ءدارiگەر ءسوزiن جالعادى، — ءدارiنiڭ دارگەيiنە تۇسكەن دەرتتi اعزا ونىڭ زاھارىنان بiردەن بوي الىپ كەتە المايدى. ۋاقىت وتە كۇشi قايتا باستايدى، سول كەزدە ۇيقى دا سەيiلەدi. ونىڭ ءۇستiنە بالەنباي كۇنگi بۇزىلعان تابيعي ۇيقى دا بويدى بۋعان كەسەل جەڭسiك تاپقاننان كەيiن دەندەپ، مەڭدەي بەرەدi. سوندىقتان بالالارىڭىزدىڭ قازiرگi جايىنا كۇمانمەن قاراماڭىزدار. وسىنداي ەكi سەبەپتەن القىمداعان ۇيقى شىناشاقتاي نەمەنi الىپ ۇرماي قايتسiن. ءبارiنەن بۇرىن وپەراسيا وتە ءساتتi ءوتتi.
جاپار ۆالەريي ستەپانوۆيچكە بۇرىلدى. حيرۋرگ بۇعان نازارىن توقتاتىپ، مەيلiنشە ءتۇسiندiرۋدە. تەك ءابiرجiمەۋiن سۇرايتىنداي.
— قايتادان سارىسۋ جينالماي ما؟
— جينالماۋى تيiس، بارىنشا قاداعالايمىز.
— ول نەدەن بولعان؟
— اعزاعا جاقپايتىن بiر نارسەدەن كەرi رەاكسيا تۋىنداعان دەپ توپشىلايمىن. سونىڭ اسەرiنەن جامباستاعى ۇساق تامىر تالشىقتارى سەمە باستاعان. وسىنىڭ ىقپالىنان كەلiپ قالىپتى جۇيە بۇزىلعاننان سوڭ، قوزعالىسقا كوپ تۇسەتiن بۋىندا سارىسۋ جينالعان. مۇنداي تاندەگi الدەبiر كۇشتەردiڭ سەبەبiنەن ءوربيتiن ارتىق پروسەستەردiڭ ءبارiن اڭعارعىش ەڭ جاقىن ورنالاسقان بەز قابىنعان. سودان بارىپ بالانىڭ ىستىعى كوتەرiلiپ، اياعىن الا الماي قالعان.
— رەاكسيا قايدان تۋىنداۋى مۇمكiن؟
— ءارتۇرلi سەبەبi بار. ۋكولدان دا بولۋى ىقتيمال. — ءدارiگەر ەكi جانارىن بۇدان الماي باجايلاي قارادى. — كەز-كەلگەن ناۋقاستان ەڭ بiرiنشi ەم جاسالىنباي تۇرىپ، «اللەرگياڭ بار ما» دەپ سۇرايتىنىمىز سوندىقتان. تۇپكiلiكتi عىلىمي زەرتتەۋ جۇرگiزiپ، ءدارiگەرلiك قورىتىندى شىعارىلماي، كەيدە الدىن-الا ءجون بىلىسكەن كۇننىڭ وزىندە دە شالىستىققا ۇرىناتىنىمىز بار. — ۆالەريي ستەپانوۆيچ اڭگiمەسiن شورت ءۇزiپ، بiردەمە ۇعىندىڭ با دەگەندەي تiپتi تونە ءتۇستi. سودان كەيiن كiلت بۇرىلىپ، ەسiككە بەتتەدi. تابالدىرىققا تايانعاندا ءسال بوگەلiپ، يىعىنىڭ ءۇستiنەن سوڭىنداعىلارعا قارادى دا:
— ەندi بولمەنi بوساتىڭىزدار، ناۋقاس اعزاعا ارتىق-اۋىس ءجۇرiستiڭ ءوزi قاتتى ىقپال ەتەدi، — دەدi.
بۇدان سوڭ جاپار كiدiرiستەگەندەرiنiڭ ارتىق ەكەنiن ۇعىندى. بiراق توسەكتiڭ باس جاعىنداعى ايەلiن سىرتقا الىپ كەتۋگە تايانعاندا، ۇلىنىڭ ماڭدايىنان اقىرىن عانا سيپاپ ءوتتi. دىمدى سەكiلدەندi. «ءيا، ءوزiڭ جار بولا گور» دەپ، اكەسiنiڭ ارۋاعىنا iشتەي سىيىندى.
قۇداي قولدادى ما، الدە ءدارiگەردiڭ قولى شىنىمەن دە جەڭiل مە، ەرتەڭiندە-اق ايبىننىڭ رەڭiنە قان جۇگiرiپ، بەتi بەرi قارادى. سوڭعى كەزدە ۇنەمi كiلگiرiپ، كiرپiگiن قيمىلداتۋعا شاماسى كەلمەيتiن جانارىنا نۇر بايلانىپ، بۇلار بارعاندا كۇلەتiن بولدى. مۇنى كورگەن بيبi مەن جاپار iشتەرiنەن «ءيا ءسات» دەپ، داتكە قۋات ەتتi. كەلەسi كۇندەرi كەۋدەسiن كوتەرiپ وتىرا الاتىن جاعدايعا جەتتi. ودان سوڭ ەپتەپ جۇرە باستادى.
اسا زارىقتىرماي ءوزi جاتقان ساناتورييگە قايتادان اۋىستىرىلدى.
*** *** ***
ءۇشىنشى ءبولىم. ءباتۋا
I
جان قىستىعىپ، باۋىر ەت ەزiلگەن مەزەت اقىرىنداپ سوڭدا قالا بەردi. دەرتتiڭ قاتەرلi وستەومەليد ەمەس، سونىڭ جەڭiلدەۋ ءتۇرi بولعانىنا اكە-شەشەسi ءتاڭiرگە مىڭ مارتە شۇكiءرانا ەتتi. بالالارىنىڭ رياسىز ءسابي كۇلكiلەرiن كورiپ شارشاعاندارىن دا، شالدىققاندارىن دا ۇمىتتى. دامىل تاپپاي كۇندە «كوكتوبە» ساناتورييiنە شاپقىلاۋمەن بولدى.
بۇل كەزدە شiلدە دە اياقتالىپ، سارشا تامىز دا تۋعان-تۇعىن. اعاشتاردىڭ باسىنداعى جاسىل جەلەك تە ءار-ار تۇسىنان سارعىشتانىپ، اشەيiندەگi بولار-بولماس سامال جەلگە جەلپ ەتەر جەلiكپە مiنەزiنەن اجىراعانداي. دۇنيەنiڭ ءبارi ساركiدiر تارتىپ ەسەيiپ، بۇ جالعاندا بiرتوعا بايىپتى تiرلiك باستالعانداي. ءتاڭiرiنiڭ ىقىلاسى اۋىپ، قوس قارعالارى دا امان-ەسەن ساقايىپ ۇيگە ورالدى. ءتورت كوزi تۇگەل وتباستارىندا تابىسىپ ەندi ماۋىقتارى باسىلا بەرگەندە، قىركۇيەك تۋىپ، العاشقى قوڭىراۋ دا سوعىلدى. شىراي مەكتەبiنە، ايبىن بالاباقشاسىنا باردى. سونىڭ ارتىنشا كوپ ۇزاماي كۇزدiڭ العاشقى سالقىنى دا بiلiندi. بۇرناعى كۇنگi از عانا بايىپتىلىق بايانسىز ەكەن. قازاننىڭ باسىندا تولاسسىز جاڭبىر باستالىپ كەتتi دە، سوڭى قارعا بارىپ ۇلاسىپ توقتادى. ويدىم-ويدىم جينالعان سۋدىڭ بەتiنە كiلەگەيلەنiپ مۇز قاتتى. جۇرتتىڭ ءبارi اياق استىنان بۇرسەڭ قاعىپ، ىزعاردان سىرت اينالادى.
اۋا رايىنىڭ قۇبىلمالىلىعىنا قاراماستان جاپاردىڭ كوڭiلi بiر ءسات بايىز تاپتى. بالالارى امان، باۋىرى ءبۇتiن، جاندى القىمنان العان شەشiلمەي جاتقان ماسەلەلەردiڭ ءبارi سوڭىندا قالدى. ەندi، تالايدان بەرi كەيiنگە ىسىرىپ قويعان جۇمىسىنا الاڭسىز كiرiستi. جازعاندارىن قايتا جيىستىرىپ، جازاتىندارىن رەت-رەتiمەن جوسپارلادى. جانە وسى ارالىقتاعى بiر جاعىمدى جاڭالىق، مۇنىڭ كوڭiلiن مۇلدە اۋەلەتiپ جiبەردi. سوڭعى بەس-التى جىلدا جارىق كورگەن ەڭبەكتەرi جاستار سىيلىعىنان ءۇمiتكەر رەتiندە ۇسىنىلدى. قۇداي ءساتiن سالسا، بۇيىرتقانى قاشپاس دەپ جاقسىلىققا جورىعان.
بiراق، ول ءۇشiن قىرۋار جۇمىس iستەۋi تيiس، ماشاقاتى كوپ نارسە. جاتقان بiر كۇردەلi دە جۇمباق «ويىن». ءادiلقازىلارى بار، قاتىسۋشىلارى بار: ۇزىن-ىرعاسى ەلۋگە تارتا ادامنىڭ باسى قۇرالسا، جالپى سونىڭ ءتوڭiرەگiندە جۇرەتiندەردiڭ قاراسى جۇزدەن اسپاق. مىقتى-مىقتى التى-جەتi توپ جiكتەلۋi دە مۇمكiن. ون توعىزىنشى عاسىردا اتتى بايگەگە قوسقاندا ون شاقىرىمداي جەردەن شاۋىپ كەلە جاتقان سايگۇلiكتi كۇتiپ اپ، جiنiككەن بiلەۋiتتەر كومبەدەن سۇيرەلەپ الىپ وتەتiن. وندا دا ادۋىندىلارى عانا، ايبىنى بارلارى عانا بۇلاي توپتانىپ بايگi اتتارىنىڭ الدىنان شىعا الادى. قالعان ەل-جۇرتتىڭ ءبارiنە ونداي قۇزىر بەرiلمەيدi.
سول ءداستۇر قازاقتىڭ قانىندا ءالi جالعاسىپ كەلەدi. تەك، سۇيرەلەپ جەتەكتەۋدi كوپتiڭ كوزiنە ءتۇسiرمەي، مادەنيەتتiلiكپەن وركەنيەتتi تۇردە جاسايدى. قايتا، بۇرىنعىلاردىكi الدەقايدا ءادiل سياقتى. ويتكەنi، ات جوق دەگەندە مەجەلi جەردiڭ نەگiزگi دەنiن ءوز شاماسىمەن شاۋىپ، قاجىر-قايراتىن
تانىتادى دا سودان كەيiن بارىپ قولداۋشىلارىنىڭ دەمەۋiنە iلەسەدi. ال مىنا جەردە ونداي ورەسi دە، قاۋقارى دا جوقتاردى ءشۇۋ دەگەننەن جەتەككە الادى. اقىرى كومبەدەن بiرiنشi وتكiزەدi.
سولاردىڭ يلەۋiندە تاپتالماس ءۇشiن تىنىمسىز، قوعامداسقان تiرلiك جاسالۋى تيiس. بiراق، جاپار كiمگە بارىپ اقىلداسىپ، شارۋانى نەدەن باستارىن بiلمەدi. بارلىعى ءوپ-وتiرiك ەشتەمەدەن بەيحابارداي توڭ-تورىس سىڭاي تانىتتى. تiپتi، اقىرىندا بايگiگە قايدان عانا قاتىسقانىنا جىنى كەلدi، ءوز-وزiن سوكتi.
وسىنداي اۋمالى-توكپەلi ءولارا شاقتا قاسىندا بiر جولداسى بار ساپار كەلە قالسىن. توبەسi جاپ-جالپاق بولىپ، ءوڭi كۇرەڭiتە توتىعىپتى. بەتتەرi ويدىم-ويدىم، بۇرىش-بۇرىش بiلەۋلەنiپ تۇر. ەكi يiنi سالبىراپ، مازاسى قاشىڭقىراعان شارشاڭقى كەپتە. قىسىڭقى بiتكەن كوزدەرi بار ما ءازiر، جوق پا ءازiر عانا جىلتىرايدى.
باسىنداعى كەپكiسiن كiرە بەرiستەگi كيiمiلگiشتiڭ ءۇستiنە قويدى دا، دابىردى ەستiپ زالدان شىققان جاپارعا قوس قولىن ۇسىندى.
— حالدەرiڭ قالاي؟ — ءۇنi دە كومەسكi ءارi تاماعى اۋىرعان با، بولماشى قىرىل ارالاسقان.
— جاقسى. — جاپار ءسوزدiڭ ايالعىسى بولعاننان سوڭ عانا وسىلاي جاۋاپ قايىردى، ايتپەسە، باۋىرلارىنا دەگەن وكپەسi قارا قازانداي.
ارادا ءۇنسiزدiك ورنادى. سوڭىنان ەرگەن جiگiت تە ءۇي يەسiنە ءۇنسiز الاقانىن تاربيتا سوزدى. وسى بiر ىڭعايسىزدىقتى بايقاتپاي جiبەرۋگە تىرىستى ما، ساپار:
— اكەل كۋرتكاڭدى، — دەپ، قاسىنداعى جولداسىنا ءوز ءۇيiنە كەلگەنiن اڭعارتىپ، قۇرمەت كورسەتۋگە تىرىستى. ول سىرت كيiمiن شەشiپ، قولىنا ۇستاتتى. — تورگە وتە بەر.
— قايدان ءجۇرسiڭدەر؟
ەبەدەيسiزدiكتi ەپتەپ سەيiلتپەك ءۇشiن جاپار ءجون سۇراسقانسىدى.
— تالدىقورعاننان.
— تاتەمدەردiڭ حالدەرi جاقسى ما؟
— جاقسى.
شەشەسiنiڭ اماندىعىن بiلگەننەن سوڭ، باسقا ەشتەمە سۇراۋعا زاۋقى سوقپاي كەرi بۇرىلىپ، تورگi بولمەگە بەتتەدi. سوڭىنان ەرە كiرگەن قوناقتار دا جايعاستى.
— تانىسىپ قوي، مىناۋ مەنەن ۇلكەن باۋىرىم — جاپار. — ساپار جانىنداعى جiگiتكە قارادى. — ال، بۇل جiگiت، — ەندi نازارىن اعاسىنا اۋداردى، — مەنiڭ جولداسىم — مارات.
مارات ورنىنان تۇرىپ كەپ قولىن بەردi. سول كەزدە عانا جاپار ونىڭ كەسكiنiنە بارلاي قارادى. قىسىڭقى بiتكەن كوزدەرi كوكشiل كورiندi. كوزiنە قاراي ءوڭi دە سارى جاراتىلىپتى. بەتi بەزەۋدiڭ داعىنان جىرتىلعان جەردەي بۇجىر-بۇجىر. بiر ءتۇرلi شiمiرiگiپ كەتتi. ونىڭ ءۇستiنە ەلدەن ەرەكشە ەكi شىقشىتى قاڭىلتىرداي قابىسىپ، بەت پوشىمى ات جاقتى بiتكەن. ءارi ۇشكiلدەۋ يەگi ءسال العا يميiڭكيگەن سۇرىقسىزداۋ ادام ەكەن. بۇرىن-سوڭدى ساپاردىڭ ءتوڭiرەگiنەن كورگەن پەندەسi ەمەس. تالاي مارتە «وسى سەنiڭ تۇراقتى جورا-جولداستارىڭ بار ما، سولارمەن بiرگە جۇرسەڭشi» دەپ iنiسiنە زار قاققان. مiنە، تاعى دا كولدەنەڭ كوك اتتىنى «جولداسىم» دەپ اكەپتi. مۇنىسىن جاقاتا قويمادى.
سەلقوس قولىن الدى. سوسىن ءۇن-تۇنسiز قوناقتارمەن بiرگە تەلەديدار قارادى، بiراق جان-دۇنيەسi الاي-تۇلەي. تەرiسiنە سىيماي، اشۋدان شامىرقانىپ وتىر. «تاعى دا بiر شارۋاسىنا مەن قاجەت بولعانمىن عوي» دەدi iشتەي iنiسiنiڭ بۇل كەلiسiن قورىتىپ. باعانا-اق يت تەرiسiن باسىنا قاپتار ەدi، امال قانشا، قاسىنداعى تانىمايتىن سىرت كوزدەن يمەنiپ قانا، ءوز-وزiن ۇستاپ قالدى. ايتپەسە…
وسى كەزدە سەلتيiپ زالعا ايبىن كiردi. بiر ۋىس كەكiلi ءۇرپيiپ، ساپاردى جاعاتتايدى. جانارلارى كۇلiم قاعىپ تۋىسى ەكەنiن بiلiپ تۇر.
— كەلە عوي، ايبىن. — ساپار قاسىنا شاقىردى. بالا بiردەن جەتiپ باردى. سول زاماتىندا-اق ونى اعاسى كوتەرiپ اپ، تiزەسiنە وتىرعىزدى. بەتiنەن بiر يiسكەپ قويدى.
— سەنiڭ قاي جەرiڭ اۋىردى؟
— Iشiم. — «كەۋدەڭ اۋىردى» دەگەندi بالا نەمە ءوزiنiڭ ءتۇسiنiگi بويىنشا iشiم دەپ ويلايتىن بولسا كەرەك.
— قاي جەرiڭە وپەراسيا جاسادى.
— ءاتپiشiمنiڭ قاسىنا.
— كانە، قايسى؟ — ساپار كiشكەنتايدىڭ ىشقىرىن تومەن ءتۇسiرiپ، قاراي باستادى.
— مiنە، مىنا جەرiم، — دەپ، بالا ءوزi-اق، پىشاق تيگەن تۇستى ساۋساعىمەن كورسەتتi.
— ءوي-بۇي-ۇيۋ، تىرتىق بوپ بiتiپتi عوي. اۋىردى ما؟
— از عانا…
— ەندi اۋىرماي ما؟
— اۋىرمايدى.
— بالاباقشاعا بارىپ ءجۇرسiڭ بە؟
— ءيا.
وسى كەزدە زال ۇيگە بيبi ەندi.
— امانسىڭدار ما، ساپار! اپامداردىڭ حالi قالاي؟ — دەپ، اماندىق-ساۋلىق سۇرادى.
— امانبىز، امانبىز. — ساپار ۇيدەي بوپ باسىن شۇلعىپ، تومەن تۇقيا بەردi. ءوزiنشە ۇيالعانى.
— قاتىناسپاي كەتتiڭدەر عوي. — جەڭگەسi بولماشى جىميدى، ارعى جاعىندا نازى بۇركەمەلەنگەنi بiلiندi.
— قۋ تiرلiك قوڭىز تەرگiزiپ ءجۇر دە باياعى. تاماق iزدەگەن ايۋاندىق كەپتەن اعايىن iزدەگەن ادامدىق كەپكە تۇسە الماي جاتىرمىز…
— جارايدى، اماندىققا ەشتەمە جەتپەيدi.
جاپاردىڭ ءوزi ايتا الماعانىن وپ-وڭاي-اق ايەلiنiڭ ورايىن كەلتiرە ادەمi ەتiپ ايتقانى ەرiنە ۇنادى. بولماشى ەزۋ تارتتى.
— شاي دايىن، داستارحانعا ءجۇرiڭدەر. — بيبi وسىدان سوڭ جەڭiل قوزعالىپ، اس ۇيگە بەتتەدi.
تاماق ءۇنسiز iشiلە باستادى. ساپار دا اعاسىنىڭ وتباسى ابىرجىعاندا حال بiلۋگە جاراماعانىنا قىستىعاتىنداي، بiءرتۇرلi قوبالجىڭقى. اڭگiمەنi نەدەن باستاۋدىڭ ءجونiن تاپپادى. ال، جاپاردىڭ بويىن كەرنەگەن اشۋ قايتار ەمەس، دەگەنمەن، ونىسى ءوزiنە ۋاقىت وتكەن سايىن وكپەگە ۇلاسىپ بارا جاتقانداي كورiندi.
— نەندەي شارۋامەن ءجۇرسiڭدەر؟ — ءسۇت قاتقان قويۋ شايىن بiر ۇرتتاپ كەسەسiن داستارحانعا قويدى دا، iنiسiنە قارادى. ول قارىنى اشىپ كەپ قاربىتا اساعان اۋزىنداعى قۋىرداعىن وپتىعا جۇتىپ، جىلدامداتا جاۋاپ قايىرۋعا ىڭعاي تانىتتى.
— ماراتتىڭ ماشيناسىن ۇزىناعاش جاقتا بiر ءتۇرiك الامىن دەگەن ەكەن، ىڭعايى كەلسە سونى وتكiزiپ جiبەرسەك پە دەپ...
— ماركاسى قانداي؟
— فولكسۆاگەن. — اڭگiمەگە قوناق ارالاستى.
— مەكەن-جايىن بiلەسiڭ بە ونىڭ؟ — ءۇي يەسi ەندi سوعان قادالا نازار اۋداردى. ونداعىسى بەيمالiم اداممەن iلەسiپ بارىپ، باۋىرى تاعى دا بiرنارسەگە ارانداي ما دەگەن كۇدiگi ەدi.
— بiلەمiن، — كوزiن تومەن سالىپ، قاباعىن كوتەرمەگەن كۇيi ءسوزiن جالعادى، — جازىپ بەرiپ كەتكەن.
— ونىمەن قايدا جولىعىپ ءجۇرسiڭ؟
— تالدىقورعاندا.
بۇدان ارى تاقىمداۋدى جاپار رەتسiز كوردi. بiراق، مىنا ەكەۋiنiڭ ايتىپ وتىرعان اڭگiمەلەرi ونشا كوكەيiنە قونبادى. ول نەمەنiڭ ميلليونداعان اۆتوموبيل ساتىلاتىن الماتىنىڭ iرگەسiندە تۇرىپ، سوناۋ تالدىقورعانداعى ماشينانى الامىن دەگەنi قاي ساسقانى؟ الدە، اقىماقتاردى ارى-بەرi شاپتىرىپ قويايىن دەگەنi مە؟ نەمەسە الداپ سوعىپ ماشينانى قولىنا ءتۇسiرiپ، اقشا تۇرماق باسقان iزدەرiن دە كورسەتپەي كەتپەك ويلارى بار ما؟ ايتەۋiر اقىلىنا سىيمادى.
ەرتەڭiندە ەكەۋi ورازاسىن اشىسىمەن اسىعىس اتتاندى. جاپار «الدە قايتەدi» دەپ كۇنi بويى جۇمىسىندا ەلەگiزۋمەن، الاڭداۋمەن ءجۇردi. جيi ۇيگە تەلەفون سوققىشتادى. ەشقانداي حابار جوق، مىنا iرگەدە تيiپ تۇرعان جەردەن قايتىپ ورالماپتى.
كەش باتتى. جۇمىستان وشاعىنا قۋزاڭقىراپ، تىزاقتاي جەتتi. الگi ەكەۋi ءالi كەلمەپتi. تاماقتارىن iشتi، جاتاردىڭ الدىندا عانا قوڭىراۋ شىرىلدادى. جۇگiرiپ بوساعاعا جاپاردىڭ ءوزi باردى.
— كiم بۇل؟
— بiز عوي.
ساپاردىڭ داۋسىن جازباي تانىدى. بiردەن يىعىنان جۇك تۇسكەندەي جەڭiلدەپ سالا بەردi.
ەكەۋi قۇرعان اۋىنا تۇك iلiنبەگەن بالىقشىداي يiندەرi سالبىراي تابالدىرىقتان اتتادى.
— كەشiكتiڭدەر عوي.
— ۇساق-تۇيەك شارۋالارعا اينالىپ…
— تىم قۇرىماعاندا بiر حابار بەرمەيسiڭدەر مە؟ مەن وسى ۋاققا دەيiن بوگەلمەۋلەرi تيiس، ەندiگi قايتىپ كەتكەن دە شىعار دەپ ۇيعارعام. — ەكەۋiنiڭ بەتiنە قادالا قارادى. ارادا ءۇنسiزدiك ورنادى. — الگi ءتۇرiككە باردىڭدار ما؟
— باردىق. — سىرت كيiمiن شەشiپ جاتىپ ساپار قۇلىقسىز تiل قاتتى.
— نە دەيدi؟
— بiر توۆارىم بار، سول ءوتسiن دەيدi.
جاپار ءوزiنiڭ ويىنىڭ ءدال كەلگەنiنە تاڭ قالمادى.
— ەندi، سودان كەيiن، قۋزاپ قايتپايسىڭدار ما؟ — ۇلكەندiك وكتەمدiگiن بiلدiردi.
— ودان بiز قالاعا ءتۇس بولماي كەلiپ العانبىز. بەكەر جۇرمەيiك دەپ، باسقا تiرلiكپەن اينالىستىق.
— جارايدى. — ءباتۋاسىز اڭگiمەدەن جاپاردىڭ ءوزi قاشتى.
بۇلار ءوستiپ ءاجiك-كۇجiك تiل قاتىسىپ جاتقاندارىندا بيبi اس ۇيگە ءوتiپ ۇلگەرگەن ەكەن، زالداعى ديۆانعا قۇيرىق باسقاندارى سول ەدi:
— شاي ءازىر، — دەپ بوساعادان بوي كورسەتتi.
— ەندi، ەرتەڭ قايتامىز. — ساپار داستارحان ءۇستiندە الداعى جاي-جاپسارلارىنان ماعلۇم بەردi. — تۇسكە دەيiن بiر شارۋالاردى بiتiرسەك، تۇستەن كەيiن جىلجيمىز.
«نە شارۋا» دەپ جاپار سۇرامادى، قۇلقى سوقپادى. ويتكەنi، باۋىرىنىڭ وسى ۋاقىتقا دەيiن تىندىرعان ماڭىزدى دانەڭەسi جوق، قۇر سولكەكباي ءجۇرiس. سوندا دا شابۋىلداۋدان بiر تىنبايدى. ەرتەڭگi تiرلiگiنiڭ دە سونداي ونبەستiڭ iسi ەكەنiن بiلدi.
— جاقسى، ەندi دەمالىڭدار.
وسىنى ايتتى دا اعاسى جاتىن بولمەسiنە بەتتەدi.
II
كۇن سەنبi ەدi. جاپارلار ءتورت كوزi تۇگەل ۇيدە-تiن. ويلارىندا ەشتەمە جوق، جايباراقات مامىراجاي وتىرعان. بالالار دا بiر نارسەگە الدانىپ بىلدىرلاي سويلەپ، ءوز بەتتەرiمەن ويناپ ءجۇردi. بiر كەزدە قوڭىراۋ سوعىلدى. بيبi جۇگiرiپ بارىپ «بۇل كiم» دەپ سۇرادى دا، كوپ iركiلمەي ەسiك اشتى. زالدا كiتاپ وقىپ وتىرعان ەرi دە بەيساۋات دىبىسقا قۇلاعىن ءتۇرiپ، ەلەگiزە قارادى. «قالدارىڭ قالاي؟» دەگەن داۋىس قۇلاعىنا اپ-انىق ەستiلدi. اياق استىنان ايران-اسىرى شىقتى، ويتكەنi، بۇل ساپار ەكەنiن تۇپتە وتىرىپ-اق جازباي تانىدى. ولار كەشە تالدىقورعانعا قايتىپ كەتكەن. بۇگiن قايتا الماتىعا ورالۋلارى، بiءرتۇرلi كوڭiلگە سەكەم تاستايدى. «الدە بiر نارسە بولىپ قالدى ما؟» دەگەن كۇماندi وي كوكەيگە ەرiكسiز كەپتەلدi. جانە، iنiسiنiڭ ءۇنi قالىپتاعىدان قاتتىراق. قاستارىنا شاۋىپ جەتكەن كiشكەنەلەردi ەركەلەتە اينالىپ-تولعانىپ، بايەك. ونىڭ وسىنىسىنان ەپتەپ iشiپ، قىزىڭقىراپ كەلگەنiن اڭعاردى. سوسىن، “ە-ە، ماشينالارىن ساتىپ جiبەرiپ، سودان كەيiن ارقانى كەڭگە سالىپ جۇرگەندەرi ەكەن عوي” دەپ بiر توپشىلادى. وسى كەزدە ساپار:
— جاپار قايدا، ۇيدە مە؟ — دەپ سۇرادى جەڭگەسiنەن.
— ۇيدە، ۇيدە.
Iزiنشە-اق باۋىرىنىڭ توبەسi كورiندi.
— ءيا، حالدەرiڭ قالاي؟ — سونادايدان مەيماناسى تاسىپ، توق كوڭiلمەن ارشىنداي كەپ اعاسىنىڭ قولىن الدى. ساپاردى وكشەلەي جانىنداعى جولداسى مارات تا iركەس-تiركەس ەندi. ونىڭ ءوڭiنەن وندايلىق وزگەرiس بايقالمايدى. كەشەگiدەي سىنىق قالپى، تiپتi بەت سۇيەگi ودان سايىن شوشايا شودىرايىپ كەتكەندەي كورiندi.
— ءوي، سەندەر قايتپاعانسىڭدار ما؟ الدە بارىپ كەلدiڭدەر مە؟ — ايران-اسىر كۇيi ەكەۋiنە اڭتارىلا قارادى.
— قايتپادىق.
— نەگە؟
— اياق-استىنان جۇمىس تابىلعاننان كەيiن، «قايدا اسىعامىز، وسىنى بiتiرiپ كەتەيiك» دەدiك. — اڭگiمەگە تەك iنiسi عانا ارالاسىپ وتىر، مارات سول سالبىراعان قالپى موينىن iشiنە اپ توڭ-تورىس قالدى.
— نەندەي جۇمىس ول؟
— بiر كليەنت كەزدەسiپ، سونى بiشكەككە اپارىپ سالدىق. سودان قايتىپ كەلە جاتقان بەتiمiز.
— ول نەعىلعان كليەنت؟
— الماتىدان بiشكەككە وپتوم كiلەم اپارىپ ساتاتىن كوممەرسانت ايەل. كولiك iزدەپ ءجۇرiپ بiزگە ۇشىراستى، باعاسىنا كەلiستiك تە ءشۇ-ۋ دەدiك تە تارتتىق.
— ولارىڭ دۇرىس بولعان ەكەن وندا. مىنا iشiپ العانىڭ نە؟
— شارۋانى بiتiرگەننەن كەيiن… — مۇرىنىنىڭ استىنان مiڭگiرلەدi. كەڭكiلدەپ، قۋلانا كۇلگەن بولدى. كiر سiڭگەن كۇرەكتەي قولدارىمەن ساماي شاشتارىن سيپالاپ قويدى. — ەندi وسى كەتiپ بارا جاتقان بەتiمiز، شاي iشiپ الامىز دا جونەيمiز.
«ە-ە، جاعدايىڭ بەلگiلi بولدى» دەپ جاپار ودان ارى ەشتەمە سۇراۋعا زاۋقى سوقپاي، iشتەي بiر ۋايىمعا باتتى. ارالارىندا ءۇنسiزدiك ورنادى. بiر كەزدە iنiسi قايتادان ەكiلەنە ءسوز باستادى.
— اقشا بار ما؟
جاپاردىڭ زارەزاپ جۇرەگi ماي iشكەندەي كiلك ەتە ءتۇرشiكتi. ەڭ بiرiنشi ساناسىنا ورالعانى: «اقشالارىنىڭ ءبارiن سارقىپ، جول جۇرەرلiك تيىنسىز قالعان عوي» دەگەن وي بولدى.
— قايداعى اقشا؟ بiر جالاقىعا قاراپ وتىرعان ادامدا اقشا بولا ما؟
— جىلاماشى، ءما اقشا. — قوينىنان پورا-پورا تەڭگەنi سۋىرىپ اپ، اعاسىنا ۇسىندى. مۇنىڭ كوزi ەجiرەيiپ كەتتi.
— بۇل قايدان؟ — ۇركەسوقتاي ساۋال تاستادى.
— كەشەگi قىزمەتiمiزگە العان ەڭبەكپۇلىمىز.
— جوق المايمىن.
— ال.
ساپاردىڭ بiرنەشە مارتە iشiپ اپ، اقشانى تەككە شاشقانى جادىنا ورالدى. ودان دا قازiر الىپ قالىپ، مۇنى تيiمدi كادەگە جاراتقاندى ءجون كوردi. ايتپەسە بوسقا يت ءراسۋاسىن شىعارادى.
وسىنداي تۇجىرىمنان سوڭ ەرiكسiز قولىن سوزا بەردi.
— قانشا مىندا؟
— ءتورت ءجۇز دوللار.
ساپارلار كوپ بوگەلمەي بiر-ەكi شىنى شايلارىن iشiپ، قىزىل iڭiرمەن تالاسا ءجۇرiپ كەتتi. جاپاردىڭ كوكەيiندە iنiسiنە دەگەن باسقاشا بiر اياۋلى سەزiم وياندى. «جازدا قولى تيمەي كەلە الماعان شىعار، سونىڭ ايىبىن وتەيiن دەپ ادەيi بۇرىلعان عوي. ايتپەسە، بۇلارعا سوقپاي تiكەسiنەن-تiكە كەتە بەرسە دە ەشكiم سوكپەيدi. كەيدە مەنiڭ يت مiنەزiم ۇيالاستىڭ ءوزiن تاسباۋىر جاسايدى-اۋ» دەپ iشتەي ءوزiن سوكتi. ءبارiنەن بۇرىن بiردەمدە ايەلiنiڭ الدىندا ابىرويى ءوستi دە قالدى. بۇرىنعى ۇيىعان تiرلiككە باسقاشا رەڭ كiرiپ، وزگەشە جىلۋ پايدا بولدى.
— قاينىمنىڭ جومارتتىعى بار ەكەن-اۋ؟ — دەپ، كەلiنشەگi دە مارە-سارە. — تەك iشiپ جۇرەتiنi جامان. جولعا شىققاندا نە كەرەك سول؟
ەرi ونىڭ بۇل ءلامiنە جاۋاپ قاتپادى، ءۇنسiز تومساردى.
*** *** ***
جەكسەنبi وسىنداي جانعا جايلى جايماشۋاقتىعىمەن ءوتتi. دۇيسەنبiدە تاعى دا قاربالاس جۇمىس باستالدى. سەيسەنبi كۇنi بەسiننiڭ كەزiندە تەلەفون بەزەك قاقتى. ادەتتەگi قىزمەت بابىمەن مازالاپ جاتقان بiرەۋ شىعار دەپ جورامالداعان.
— جاپار اعا، سiز بە؟ — دەپ باستادى ارعى بەتتەگi ادام. داۋسىنان بiردەن تاني قويدى — سۇلەيمەنگە تەتە نەمەرە قارىنداسى.
— جازيرا، قالدارىڭ قالاي؟ ءۇي-iش امان با؟
— امان.
— قايدان زۆونداپ تۇرسىڭ؟
— ۇيدەن.
— تىنىشتىق پا؟
— سiزگە ساپار تۋرالى ايتايىن دەپ.
جاپاردىڭ زاپىس جۇرەگi زىرق ەتتi.
— وعان نە بوپ قاپتى؟
— جاڭا بiرەۋ ساپارجايدان تەلەفون سوقتى. ساپارمەن بiرگە الماتىعا كەلiپ ەدiم دەيدi.
— ءيا. — بiر بالەنi الدىن-الا سەزiپ، كەۋدە تۇسى اتقالاقتاپ بارادى.
— ساپاردى ميليسيا ۇستاپ الىپ كەتiپتi. الگi ادام: «ول كامەراعا كiرiپ بارا جاتىپ، «باۋىرىما حابارلا» دەپ بiرنەشە تەلەفوننىڭ ءنومiرiن ايتتى. سولاردىڭ ءبارiنە كەزەكپە-كەزەك زۆونداپ جاتىرمىن، ەشقايسىسى جاۋاپ بەرمەيدi. سiز عانا تەلەفوندى الدىڭىز، — دەيدi. — مەنiڭ اتىم — جايىق. ۆوكزالدا تۇرمىن، ماشينامنىڭ ءنومiرi — 327، اق ءتۇستi «حيۋنداي-سوناتا». ەكi ساعاتتاي كۇتەتiن مۇمكiندiگiم بار، سودان سوڭ كەتەمiن” دەدi.
بiرەۋ قۇلاق شەكەسiنەن تاس كۇرزiمەن قويىپ جiبەرگەندەي جاپار، مىنا جايسىز حاباردان ەسەڭگiرەپ قالدى. ازەر ءوزiن قولىنا الدى:
— جارايدى، دەر كەزiندە ايتقانىڭا راحمەت. مەن قازiر بارىپ بiلەمiن...
جانىن شۇبەرەكە تۇيگەن قالپى، ۇشىرتىپ وتىرىپ جاڭا ساپارجايعا جەتتi. كولiگiنەن تۇسە سالىسىمەن بiردەن كوز جۇگiرتiپ، يiن تiرەسە تۇرعان اۆتوموبيلدەردiڭ اراسىنداعى اق ماشينالاردى الىستان ءسۇزiپ، بارلادى. الگi ايتىلعان «حيۋنداي-سوناتانى» وڭاي تاپتى. بiراق، ماڭىندا يەسi بولماي شىقتى. سودان كوپ ويلانباي قالاارالىق جولعا قاتىنايتىن تاكسيلەردiڭ شوقتانا ۇيلىعىسقان شوپىرلارىنا بەتتەدi. جۇرگiزۋشiلەردiڭ جانىنا تايانباي جاتىپ، اسىعىستىقتان سونادايدان داۋىستادى.
— جiگiتتەر، ارالارىڭدا اق «حيۋندايدىڭ» يەسi بار ما؟
— قاي اق «حيۋندايدىڭ»؟ — ەكi-ۇشەۋi قاتارىنان جارىسا جامىرادى.
— 327-شi ءنومiرلi.
— جاڭا عانا وسىندا جۇرگەن. — جاپا-تارماعاي الگiلەر مويىندارىن سوزىسىپ ءتوڭiرەكتەرiنە قاراستى. ولاردىڭ وسى ارەكەتتەرiنەن بارلىعى بiر-بiرiن سىرتتاي بiلەتiنiن iشتەي توپشىلادى.
— انە! — دەدi ارالارىنان مۇرتتى بiرەۋi، ورتالىق كiرەبەرiس ەسiك جاقتى نۇسقاپ.
— مەن تانىمايتىن ەدiم، — جاپار ەپتەپ ابدىراڭقىرادى، — ءۇستiندە قانداي كيiمi بار؟
— باسپالداقپەن قاتار ءتۇسiپ كەلە جاتقان ەكi جiگiتتi كوردiڭiز بە؟
— بiرەۋiنiڭ كەپكiسi بار، بiرەۋi جالاڭباس…
— ءيا، ءداپ سولاردىڭ ءوزi. جالاڭباس كەلە جاتقانى — سiز iزدەگەن جiگiت.
— راحمەت، كوپ جاساڭىز.
شۇعىل بۇرىلىپ سولاي قاراي ەمپەڭدەي جۇگiردi. كۇرتەسiنiڭ ومىراۋىن تۇيمەلەپ، اشەيiندەگi جىپ-جيناقى جۇرەتiن ۇقىپتىلىعىن دا ۇمىتقان، ەكi ەتەگi دەلەڭ-دەلەڭ ەتەدi. سول ەكپiنiمەن جاڭاعى ءارiپتەستەرi سىرتىنان نۇسقاعان بەيتانىس ادامداردى قاپتالداي تايانىپ كەپ:
— جايىق دەگەن سiز بە؟ — دەدi كەپكiسiزiنە ەنتiگە.
ەكەۋi دە شورت بوگەلiپ، دىبىس ەستiلگەن جاققا جالت-جالت قاراستى. نىسپىسىن اتاعان جiگiت لەزدە مۇنى جانارىمەن باسىنان اياعىنا دەيiن شولىپ ءوتتi. ءوڭiنە بiر وزگەشەلiك ەندi.
— ءيا. —ءۇنi سەلقوستاۋ.
— مەن ساپاردىڭ اعاسىمىن، ەسiمiم — جاپار. نەندەي جاعداي بولىپ قالدى؟
اناۋ اڭگiمەنi نەدەن باستارىن بiلمەدi مە، الدە «مىناۋى كiم تاعى دا» دەپ كۇدiكتەندi مە، ايتسام با، ايتپاسام با دەگەندەي كەپتە توسىلا بەردi.
— الگiندە ساپار تۋراسىندا... ۇيگە تەلەفون سوققان سiز بە؟ — مىنا بەيتانىس ادامنىڭ قاپەلiمدە تiل قاتپاي بوگەلگەنiنە جاپاردىڭ دەگبiرi قاشىپ بارادى. — الدە مەن شاتاسىپ تۇرمىن با؟..
— تۇكتi ءتۇسiنسەم بۇيىرماسىن، — دەدi بiر كەزدە الگi.
— ياعني، تەلەفون شالعان سiز ەمەس قوي؟
— مەن.
— ەندi ءتۇسiنبەي تۇرعانىڭىز قالاي؟
— جوق، اياق استىنان بولعان وقيعانى ايتامىن.
جاپار اڭىرا ونىڭ اۋزىنا قارادى.
— الماتىعا بارامىن دەگەننەن كەيiن، اقىر تاكسيستپiن الىپ كەلدiم. ماعان اقشاسىن تولەسە، كiم مiنسە دە ءبارiبiر عوي. سودان، «مىندا كiرiپ تاماق iشەلiك» دەدi. كiردiك. ەندi جايعاسىپ، اۋزىمىزعا اسىمىزدى اپارا بەرگەنiمiز سول ەدi، كەنەت، «انە، اناۋ» دەگەن ايەلدiڭ ءۇنi كافەنi تiتiرەنتتi. جالت قاراساق، بiزدiڭ ستولدى سۇق ساۋساعىمەن نۇسقاپ بiر جاۋلىقتى تۇر. سوڭىندا قاپتاعان ميليسيا. بiردەن، تىرپ ەتۋگە مۇرشا كەلتiرمەي باس سالعانى. تiرەك پۋنكتiنە مەنi دە سۇيرەپ اپاردى. اقىرى ەش جازىعىمنىڭ جوقتىعى انىقتالعان سوڭ، ون-ون بەس مينۋتتان كەيiن بوساتتى. ال، ساپاردى الىپ قالدى. ماعان ونىڭ تابىستاعانى «وسىندا باۋىرىم بار، سوعان حابارلا» دەگەن ءسوزi بولدى. سودان كەيiن جانۇشىرا تەلەفون شالىپ، iزدەۋ سالدىم. ءمان-جايدان قۇلاعدار ەتۋ ءۇشiن، ەندi ءوزiڭiزدi عانا كۇتiپ تۇرعانمىن.
— قازiر، وسى ساپارجايداعى ميليسيا پۋنكتiندە وتىر ما؟
— جوق. ونى اكەتiپ قالدى.
— قايدا؟
— بiشكەككە.
— بiش-كەك-كە-ە؟! — توسىن جاۋاپقا تاڭدانعانىنان iشەگi ءۇزiلە جازداپ، ءسوزiنiڭ سوڭىن سوزا سۇرادى.
— ءيا.
— ءياسi قالاي؟
— بiلمەدiم...
جاپاردىڭ تiپتەن ايران-اسىرى شىقتى.
— مىنداعى تiرەك پۋنكتiندەگi جاڭاعى ۇستاعان ميليسيالاردى تانيسىز با؟
— تانيمىن.
— مەنiمەن ەرiپ بارىپ، سولاردىڭ بiرەۋiن كورسەتiپ جiبەرمەيسiز بە؟
— كورسەتەيiن.
ەكەۋi ساپارجايدىڭ iشiنە كiردi. كiرگەن بەتتە وڭعا بۇرىلىپ، قۋىسقا ورنالاسقان قۇقىق قورعاۋشىلاردىڭ قۋىقتاي ۇياسىنا ەندi. Iشتە بiر سەرجانت وتىر ەكەن.
— مىناۋ جiگiت بولدى، — دەپ جايىق دەمiن iشiنە تارتا سىبىرلادى.
ول بۇلاردىڭ كiرگەنiنە ەلەڭ ەتپەدi، الدەنارسەسiنە شۇقشىڭداپ وتىرا بەردi. جاپار اڭگiمەنi «سالەمەتسiز بەدەن» باستادى. ول سوندا عانا كوزiنiڭ ۇشىمەن قيىستاۋ بiر قارادى دا، «ءيا، تىڭداپ تۇرمىن» دەگەندەي يشارا تانىتتى.
— كەشiرiڭiز، اتامقۇلوۆ دەگەن ازامات ءجونiندە بiلەيiن دەپ ەدiم. مەن ونىڭ اعاسىمىن. — بiردەن ءتوس قالتاسىنان ءتولقۇجاتىن شىعارىپ، سەرجانتقا ۇسىندى. ول ماڭعازداۋ كەپپەن قولىنا الدى دا، ونداعى سۋرەت پەن جازۋعا بiر شەكەسiنەن وقشىرايا قارادى. سودان بار اۋىرتپالىق ءوز يىعىنا ءتۇسiپ تۇرعانداي، ەكi يiنiنەن اۋىر تىنىستادى.
— ءيا، اتامقۇلوۆ دەگەن ازامات بولدى. — وسىنى ايتتى دا تiلiن جۇتىپ قويعانداي سازارىپ وتىرىپ الدى. جاپاردىڭ ءتوزiمi تاۋسىلىپ، دەگبiرi قاشتى.
— نە ءبۇلدiرگەن ول؟
— ادام توناعان. شەكارادان ءوتiپ، باسقا مەملەكەتتiڭ ازاماتشاسىن توناعان. — قانىن iشiنە تارتىپ، مۇنىڭ بەتiنە تەپسiنە قارادى.
بiرەۋ توبەسiنەن سار ەتكiزiپ سۇپ-سۋىق سۋ قۇيىپ جiبەرگەندەي، جاپاردىڭ جۇرەگi اياعىنىڭ باسىنا ءتۇسiپ قالا جازدادى. ءوزiءن-وزi زورعا يگەردi، ۇياتتان تۇلا بويى تۇتاس جانىپ بارادى.
— اتامقۇلوۆتىڭ ءوزiمەن بiر اۋىز تiلدەسۋگە بولا ما ەكەن؟ — دەدi جاڭا جايىقتان ونى بiشكەككە الىپ كەتكەنiن ەستiسە دە قاساقانا ساۋال تاستاپ.
— ول مۇندا جوق. — الگi جازعان بiردەن ەكiلەنە ايقايلاپ سانىن سارت ەتكiزiپ سوقتى دا، ەكi قولىن ەكi جاعىنا جازا بۇعان اڭتارىلدى.
— ال، قايدا؟
— قىرعىزستانعا اكەتتi. وقيعا سول جاقتا تiركەلگەن، iزدەۋشiلەر سول جاقتان قۋىپ كەلگەن. وسى جەردەن قىلمىسكەرلەرiن ۇستادى دا الدى دا جونەلدi.
— قانشا قىلمىسكەر بوسا دا قازاقستان ازاماتىن، وزگە ەلدiڭ قۇزىرىنا بiر سوزگە كەلمەستەن بەرiپ جiبەرۋگە بولا ما؟
— مەن سiزگە ايتىپ تۇرمىن عوي، قىلمىس سول جاقتا جاسالعان. — ميليسيا الاقانىن جايعان كۇيi وڭ قولىن الدىعا سوزا ءتۇسiپ، بۇعان ءشۇيلiگە ءتۇسiندiرۋگە تىرىستى.
— ونى ۇعىپ تۇرمىن، بiز دەربەس ءوز الدىمىزعا اتا زاڭىمىز بار مەملەكەت ەمەسپiز بە؟ — جاپار دا وعان ەنتەلەي ءوزiندiك پايىمىن جەتكiزiپ باعۋدا. — سول زاڭ بويىنشا رەسپۋبليكا ازاماتى ناقتى قىلمىس موينىنا قويىلعانشا، وتاندىق قۇقىق قورعاۋ ورىنىندا بولۋى تيiس ەدi عوي. نەگە سiزدەر رەسپۋبليكا ازاماتىنىڭ الدىنداعى مەملەكەتiمiزدiڭ كونستيتۋسيالىق زاڭىن ساقتامايسىزدار؟
بەتiنە قانى تەۋiپ، سەرجانتتىڭ ءوڭi كۇرەڭiتiپ شىعا كەلدi.
— ونداي زاڭ سوققىش بولساڭ باستىقتارعا بار، مەن ەشتەمە بiلمەيمiن. — قولىن بiر سiلتەدi.
جاپار دا قايران ۋاقىتىن قور عىلىپ، بۇل ءسوزدi بۇعان نەسiنە ەجiكتەگەنiنە جىنى قوزدى. ميليسيا سەرجانتتارىنىڭ كوبi ارميادان كەيiن جۇمىس تاپپاي قالاعا كەلگەن اۋىلدىڭ بالالارى ەكەنiن بiلەتiن. وسىلار مەملەكەتارالىق كونۆەنسيالاردى وقيدى دەيسiڭ بە؟ الىپ كەل، شاۋىپ كەلدiكتi اتقارسا جەتەدi.
— ال، ناقتى قايدا اكەتكەنiن بiلەسiز بە؟ — ءوز اعاتتىعىن ءتۇسiنە قويىپ، داۋىسىن باسەڭدەتتi.
— قازiر قارايىن. — ابدەن كiر سiڭدi ەسكi جۋرنالىن كوسiپ-كوسiپ اقتارا باستادى. كوپ اۋرەلەنبەي سوڭعى پاراقتىڭ بiرiندەگi ويداق-سويداق جازۋعا ءۇڭiلدi. — بiشكەك قالاسىنداعى الامەدين اۋداندىق iشكi iستەر ءبولiمiنە اكەتتi. Iزدەسەڭ، ەندi، سول جاقتان iزدەيسiڭ. بۇدان باسقا بiزدە ءمالiمەت جوق.
— جارايدى، راحمەت. — ەندiگiسiنiڭ باسى ارتىق اڭگiمە ەكەنiن بiلدi. — سiز ماعان كوپ جاردەم تيگiزدiڭiز، ساۋ بولىڭىز.
كەزەكشi ميليسيا وتىرعان ورنىندا ۇندەمەي، قۇر بۇلارعا باسىن يزەگەن قالپى قالا بەردi. كوڭiلسiز كەپتەگi جايىق ەكەۋi كۇتۋ زالىنا بەتتەدi. ساپارجايدىڭ iشi ادەتتەگiدەي ساپىرىلىسقان ادامعا تولى. بiراق، ءبارiن بiردەي جولاۋشى دەپ ويلاۋ قاتە. بiرەۋ — ساۋداگەر، ەندi قايسىبiرi وسى ساپارجايدىڭ تۇرعىنى — پاناسىزدار، كەيبiرەۋلەرi وسى جەردە جۇمىس iستەيدi. ايتەۋiر، حالىق ىعى-جىعى.
— حابارىن بەرگەنiڭە راحمەت، جايىق، ساعان! ايتپەسە بiز ونى «اۋىلدا ءجۇر» دەپ iزدەمەيتiن دە ەدiك. بiر كەرەگi بولىپ قالار، مەكەن-جايىڭدى ماعان تاستاپ كەتپەيسiڭ بە؟
— ماقۇل، جازىپ الىڭىز.
جاپار ءتوس قالتاسىنان قويىنكiتاپشاسى مەن قالامىن شىعارىپ، جۇگiرتiپ جازا باستادى.
— ال، جاقسى.
جايىق قوشتاسىپ iلگەرiلەگەندە، جاپار سەڭ سوققان بالىقتاي سەندەلiپ ورنىندا بوگەلiپ قالدى. ميىن تۇيگiشتەگەن: «نە ىستەۋ كەرەك؟ كiمگە بارامىن؟ قالاي قۇتقارامىن؟» دەگەن ساۋالدار. بiراق مۇنىڭ ەشقايسىنا جاۋاپ تابا الاتىن ەمەس. قولىنان ەشتەمە كەلمەيتiنi ءمالiم. سوندا دا جان تاپسىرار الدىندا تۇياعىن بiر سەرمەيتiن كوتەرەم توقتىداي، ەڭ قۇرىماعاندا ارەكەت تانىتىپ، وقيعانىڭ شىنتۋايتىنداعى ءمانiسiن بiلگiسi بار. ونى تەك ورگاندا iستەيتiن جاناشىر، تانىس ادامىڭا بارىپ بiلمەسەڭ، كەز-كەلگەن قۇقىق قورعاۋ مەكەمەسi سۇراعانىڭدى بiردەن قولىڭا ۇستاتا قويمايدى. نە نارسەنiڭ بولسا دا كوزiن تابۋ ماڭىزدى. بiراق، قالاي تاپپاق؟
ويلانىپ تۇرىپ-تۇرىپ، ماشيناسىنا بەتتەدi. ەندiگi بەتالىسى — ەرسۇلتاننىڭ جۇمىسى — قالالىق ميليسيا ءبولiمi. ول دا بiر تۇيمەدەيدi تۇيەدەي جاساپ، شارۋانى تىندىرعانىنان بايبالامى كوپ ادام. دەمەۋ كورسەتiپ، سۇيەمەلدەگەننەن بۇرىن جەر-جەبiرiڭە جەتiپ، جەكەن سۋىڭدى iشiپ، جەتi ناسىرىڭدى جەرگە كiرگiزiپ بiتەدi. سونىسىن بiلە تۇرا ءبارiنە كونiپ اكە-كوكەلەپ، سول ارقىلى بiر حابارىن الۋعا نيەت قويدى.
كەش بولسا تايانىپ قالدى. كوشەدەگi قوزعالىس ودان سايىن ىعى-جىعى بىلىعىپ، قايشالىسا ءتۇستi. بiر ابىرويى — ونىڭ مەكەمەسi جاڭا ساپارجايدان ونشا قاشىق ەمەس ەدi. مۇندايدا يەك استىنداعى جەردiڭ ءوزi يت ارقاسى قيانعا اينالاتىن ادەتi.
ول جۇمىسىندا ەكەن. كابينەتiندە ادامدار وتىرعانىنا قاراماي ءوزiمسiنگەندiكپەن باسا-كوكتەي كiردi. ەرسۇلتانمەن جيi ارالاسقاننان كەيiن مىنا ازاماتتاردى دا بiر كiسiدەي تانيتىن. ءبارiمەن ەمەن-جارقىن قول الىسىپ امانداستى. جاپار سىرت پiشiنiنەن ەشتەمە اڭعارتقىسى كەلمەي:
— جۇمىستىڭ سوڭىنا قاراي جينالىپ قالىپسىڭدار عوي، — دەپ كۇلدi.
— نەگiزگi iس جۇمىستان كەيiن باستالادى عوي. — ەتجەڭدi قالامبەك دەگەن كاپيتان ەزۋi جايىلا ىرق-ىرق ەتتi. ونىڭ بۇل استارلى اڭگiمەسiنiڭ ءمانiسiن ۇعىنعان قالعان ەكەۋi دە ءۇنسiز جىميدى.
— مىنالار «مونشاعا بارايىق» دەيدi، مەن «بۇگiن ەندi قويا عويىڭدار، كۇندە قاڭعىپ قاتىننان ۇيات بولدى» دەپ وتىرمىن. — ەرسۇلتاننىڭ ءۇنiنە كۇلكi ارالاسا شىقتى. — بiراق، مىنا نوياندار تاقىمداپ، اكەتiپ بارادى… ايتەۋiر، اڭقالارى كەبەدi دە تۇرادى، نە بالە ەكەنiن بiلمەيمiن. — سوڭى قارقىلعا ۇلاستى.
جاپار بۇلاردىڭ بەيمارال تiرلiگiنە ءبۇرتۇرلi قىزىقتى. ءوزiنiڭ iشكi يت تىرناپ جاتقان جايىن ويلاپ، جان جاراسى ودان بەتەر ۋشىقتى. سوندا دا ۇشەۋدiڭ ءلاززاتتى شاعىن سۋىتقىسى كەلمەي ءازiلدەي اڭگiمەگە ماي قۇيىپ، ورتەپ قويدى.
— جiگiتتەر شاقىرسا بiلiپ شاقىرادى دا…
— ءيا، ەرەكەڭ بارسا، ءبارi وسى قوعاداي جاپىرىلادى.
ەسiمi جادىندا جوق اعا لەيتەنانت وسىنى ايتىپ، ودان سايىن قۋلانا جىميدى.
— جارايدى، قويىڭدار ەندi. ءسال تiزگiندi بوساتساڭ بiتتi، تiل مەن جاعىنا سۇيەنiپ باسىڭا بار بالەنi ءۇيiپ تاستايدى.
— ەرەكە، ءوزiڭ عوي، ەكi كۇن مونشا بولماي قالسا، «مونشا كورمەدiك قوي» دەپ جىلايسىڭ. — قالامبەك قۇرداسى شيقىلداي كۇلiپ ءازiلدەي وسپاقتادى. — سودان كەيiن، بiر جاعى باستىق بولعاننان سوڭ، ءجونسiز ەسكەرتۋ ەستiپ قالمايىق دەپ، الدىن-الا قام جاسايمىز دا...
— ءۇي، سەنiڭ قام جاساعانىڭدى… قايدا الگi دوكۋمەنت، ەرتەڭ روۆد-عا وتكiزۋ كەرەك، ءالi جوق. ەڭ بiرiنشi، شارۋاعا الدىن-الا قام جاساساڭدارشى. داۆاي، بارىڭدار، جارتى ساعاتتان كەيiن ماعان وچەتپەن كەلەسiڭدەر.
ەكەۋi جاڭاعى ءازiل-وسپاقتارىنان تيىلىپ، مونتيعان قالپى كابينەتتەن شىعا بەردi. سول كەزدە ەرسۇلتان بۇعان قاراپ:
— قالاي، ءۇي-iشi امان با؟ — دەدi.
— امان…
— جاعداي دۇرىس پا؟
— جاعداي دۇرىس بولماي تۇر عوي سول. — بiءرتۇرلi ىڭعايسىزدىق تانىتىپ، ءجۇزiن تومەن سالدى.
— نە بوپ قالدى؟ — كiشiلەۋ، بiراق دومالاق بiتكەن كوزدەرi ەجiرەيiپ، بۇعان ۇمسىنا ءشۇيلiكتi.
— وي، اناۋ ساپار ءولتiرەتiن بولدى. ميليسيا تۇتقىنداپ، بiشكەككە الىپ كەتiپتi.
— بiشكەككە الىپ كەتكەنi قالاي؟
— سول جاقتا بۇزىقتىق جاساعان.
— سوندا، سوڭىنان وسى جاققا قۋىپ كەلگەن بە؟
— سولاي عوي، ءتايiرi.
— نە دەگەن مىقتى ميليسيالار ولار؟ بiز مىنا iرگەدەگi پوسەلكەلەرگە بارۋعا كولiك تاپپاي، كولiك تاپساق، بەنزين بولماي قىرىلىپ جاتامىز. — باسىن شايقاپ قويدى. — قاي جەردەن ۇستاعان؟
— ساپارجايدان.
— الدىن-الا توسقاۋىل قۇرعان عوي.
— كiم بiلەدi؟ — جاپار يىعىن قيقاڭ ەتكiزدi.
— سوندا نە iستەپ قويىپتى؟
— بiلمەيمiن. سونى بiلiپ بەرۋiڭە جاردەمiڭدi تيگiزۋiڭدi سۇراپ، ءوزiڭە كەلiپ تۇرمىن. ويتكەنi، سەندەردiڭ روۆد-نىڭ ۋچاستوگىنان جونەلتiلiپ وتىر. ماعان ساپارجايداعى كەزەكشi ميليسيا دۇرىستاپ ەشتەمە ايتا المادى. ەندi اۋداندىق iشكi iستەر ورگانىنداعى قۇزiرەتi جەتەتiن جiگiتتەردi قوسىپ، قايدا اكەتكەنiن بiلسەك.
— بiشكەك دەگەن دە الماتىدان كەم قالا ەمەس قوي، وندا دا بالەنباي روۆد بار. قايسىنان سۇرايمىز.
— ساپارجايداعى تiرەك پۋنكتiندە قىرعىزداردان كەلگەن ميليسيالار ءجونiندە بiر دەرەك بار دا... «باقانىڭ تiلiن بالىق بiلەدi» دەگەندەيiن، سەندەر سۇراتساڭدار ولار كەلگەندەر كiمدەر ەكەنiن ايتىپ بەرمەي مە؟ مىسالى، ماعان الامەدين اۋدانىنان دەدi. مۇمكiن كەزەكشi مەنەن تەزiرەك قۇتىلۋى ءۇشiن ايتا سالعان شىعار، سەن ناقتى دەرەگiن الىپ بەرشi.
— ءاي، اكەڭنiڭ… — كرەسلوسىنا شالقالاي وتىردى. — تىنىش قانا جۇرمەي… ارتتارىنا قاراماي، قۇيرىقتارىنا شالا بايلاپ جۇرەدi. — كەيي سويلەدi. ءسويتتi دە بiراز iشتەي ءۇنسiز تىندى. — قازiر، مىنالاردىڭ ەسەبiن قابىلداپ بiتكەننەن كەيiن ءبولiمگە بارالىق.
— ساعات، مiنە، التىدان استى، وعانعا دەيiن ولار كەتiپ قالماي ما؟
— باستىقتار ونعا دەيiن وتىرادى، ونىڭ ءۇستiنە قالا بويىنشا رەيد ءجۇرiپ جاتىر. جۇمىس قارقىنى كۇشەيتiلگەن.
جاپاردىڭ بۇل ۋاجگە كونبەسكە امالى قايسى، باسقاداي شاراسى جوق. ارقا سۇيەيتiنi ءازiرگە تەك — ەرسۇلتان.
جاڭاعى جاساندى جiگەرi بiردەمدە ۋاتىلىپ، ەڭسەسi ەزiلە يiنi سالبىرادى. جان قالتاسىنان تەمەكiسiن قارمانىپ، شىرپى تۇتاتتى. مۇلگiگەن قالپى كوك ءتۇتiندi قۇنىعا جۇتتى. وسى كەزدە الگiندەگi جiگiتتەر قايتىپ ورالدى. بۇل سوسىن ءدال قازiر ءوزiنiڭ باسى ارتىق ادام ەكەنiن اڭعارىپ:
— مەن ءدالiزدە كۇتە تۇرايىن، — دەدi دە، ورنىنان كوتەرiلە بەردi.
*** *** ***
بۇلار اۋەزوۆ اۋداندىق iشكi iستەر ءبولiمiنە كەلگەندە، قاراڭعىلىق ابدەن قويۋلانعان، ەل ورىنعا وتىرعان كەز-تۇعىن. ماشينانى سۇعىنتىپ، ميليسيا عيماراتىنان ارى ءوتiپ بارىپ، جيناق كاسساسىنىڭ قاسىنا قويدى دا، ەرسۇلتان ەكەۋi كەرi ءجۇردi. سويتسە، بۇل بiلمەيتiن ۇلكەن عيماراتتان بولەك، باراك تەكتەس شۇباتىلا سالىنعان بiر قاباتتى ءۇي جانە بار ەكەن. ەڭ بiرiنشi سوعان بۇرىلدى. تابالدىرىقتان-اق، ەرسۇلتاننىڭ تانىستارى ۇشىراسىپ قاۋقىلداسا امانداسىپ، ءتوس ءتۇيiستiرiپ جاتتى. سول ۇيرەنشiكتi حال سۇراۋ، بiرiن-بiرi قاعىتۋ، ءاجۋالاۋ. تەرiسiنە سىيماي، شىتىناعان شاقتا جاپارعا مۇنىڭ ءبارi اۋىر سوقتى. بiراق، تiسiن تiسiنە قويىپ، شىداپ باقتى. شىداماعاندا قايدا بارادى.
— ميشا قايدا؟ — دەدi العاشقى ۇشىراسقانداردان ەرسۇلتان.
— وسىندا.
— ءوزiندە مە؟
— ءوزiندە بولعان.
ەسكەرۋسiز ءۇيدiڭ كiرە بەرiسiنەن باستالىپ ۇزىننان-ۇزاق سوزىلعان ءدالiزبەن وڭعا بۇرىلىپ، قاپتاعان ەسiكتەردi كەيiن تاستاپ، اڭىراتىپ سونىڭ كابينەتiنە كەلدi. ەڭگەزەردەي-ەڭگەزەردەي يىعىنا پاگون iلگەن ءۇش جiگiت قوناقتاعان تاۋىقتاي تiزiلە وتىر ەكەن. ونىڭ iشiندەگi بiرەۋi ورنىنان اتىپ تۇرىپ، ەرسۇلتاندى باس سالدى. تاعى دا سول ۇزاق حال، جاي سۇراۋ باستالدى. ءتوزiم سارقىلىپ بارىپ، جۇيكە تۇگەسiلگەندە ەرەكەڭ دiتتەگەن ساۋالعا جەتتi-اۋ.
— ميشا قايدا؟
— ول وسىندا. قازiر عانا شاقىرتۋمەن باستىققا شىقتى. كەلەدi. — قىسقا عانا جاۋاپ قايىردى دا، تاعى دا ءوزiنiڭ اڭگiمەسiنە كوشتi. — وي، ەرەكە، جولىعىسپاعالى قانشا جاز، قانشا قىس ءوتتi. بiر مەكەمەدە iستەپ ءجۇرiپ وسىنداي حالگە جەتiپ تۇرمىز، باسقا جاققا اۋىسىپ كەتسەك نە بولعانى؟
— ايتپا.
— بۇگiن وسى كەزدەسۋiمiزدi اتاپ وتەيiك. ايتقاندايىن، ايەلiم بوسانعان. — جاعاسى جايلاۋدا، توقمەيiلسiپ، ەسiلتە شۇبىرتتى.
— جارايسىڭ! ۇل ما، قىز با؟
— ۇل! — ەكپiندەي ەسiپ، ءسوزiن نىعارلاي ايتتى.
— وي، جارايسىڭ!
— ۋجە، سەگiز اي، ەڭبەكتەپ ءجۇر.
— دەنi ساۋ بولسا، بالا جىلدام وسەدi.
— ءجۇر، ەسiكتiڭ الدىنا، تەمەكi تارتايىق.
— ءجۇر. — ەرسۇلتان سولاردىڭ ىڭعايىنا كونiپ، ەرiپ بارا جاتتى. وسى كەزدە جاپار جانۇشىرىپ:
— ەرەكە، قازiر ميشا كەلiپ قالادى عوي، — دەدi.
— الاڭداما، ول انا عيماراتقا كەتiپتi. ەسiكتiڭ اۋزىندا كۇتەمiز…
وسىنى ەستiگەندە بارىپ، جاپاردىڭ بەبەۋلەگەن جانى ءسال سايابىر تاپتى. سوسىن، ءوزi دە تەمەكi تارتىپ الدانۋعا مىنالاردىڭ سوڭىن الا سىرتقا iلبiدi.
— ميشادا تىعىز شارۋاڭ بار ما؟ — دەدi الگi بۇعان بەيتانىس جiگiت ەرسۇلتانعا بۇرىلىپ.
— ءيا.
بەسەۋi ءۇيiرiلiپ، كiرە بەرiستە تەمەكi تۇتاتتى.
— قانداي شارۋا ەدi ول؟
— مىناۋ iنiشەكتiڭ شارۋاسى، — دەپ، ەرسۇلتان الگiلەرگە مۇنى نۇسقادى. — Iنiم — جاپار.
جiگiتتەر كەزەكپە-كەزەك قول الىستى.
— تاعى بiر باۋىرىمىز بار ساپار دەگەن، سونى بۇگiن ميليسيالار ۇستاپ الىپ كەتiپتi.
— ءۇي، ول ءسوز بە؟ — جاڭاعى ەسiرiپ سويلەپ تۇرعان جiگiتتiڭ اتى ماقسات ەكەن، سول تاعى دا بiردەن الاكول اسىعىنان كەلمەي، اتىرىلا جونەلدi. — كەز-كەلگەن جەردەن الىپ شىقپايمىز با ءوزiمiز-اق.
— جوق، ونى ساپارجايدان ۇستاعان بەتتە قىرعىزستانعا جونەلتكەن.
وسى كەزدە بارىپ ماقسات تiزگiنiن تارتتى.
— مىنا، ءوزiمiزدiڭ ساپارجايدان با؟ — وڭ قولىن شوشايتىپ، تۋ سىرتىنا قاراي سiلتەدi.
— ءيا.
— نە جاساپ قويىپتى؟
— ناقتى بiلمەيمiز، سونى بiلۋ ءۇشiن ميشاعا جولىقپاقپىن.
— ءا-ا، كiشكەنە قيىندا-اۋ ەكەن، — ەسكەن نەمە ءسال بوگەلدi، — بiراق ەشتەمە ەتپەيدi. شەشiلەدi عوي.
ءسويتiپ ول «ايداي سالدىدان از ءولدi، كورە سالدىدان كوپ ءولدiلiك» نيەتiن تانىتتى. جاپاردىڭ زىعىردانى قايناي ءتۇستi. ايتكەنمەن، تiلiن تiستەپ، تiس جارمادى.
— ەرەكە، — دەدi تاعى دا ماقسات وزەۋرەپ، — قازiر كافەگە وتىرايىق، ەڭ قۇرماعاندا كەزدەسكەنiمiزدi اتاپ وتەيiك.
— ەڭ بiرiنشi مىنا شارۋانى بiتiرiپ الايىقشى. ميشاعا بiشكەككە تەلەفون سوقتىرايىق.
— وعانعا دەيiن ساپارجايعا زۆونداپ، ونى قاي اۋدانىنا اكەتكەنiن انىقتاپ قويايىق تا.
باعانادان بەرگi ماقساتتىڭ اڭگiمەسiنەن وسى ءسوزi عانا جاپاردىڭ جانىنا جاقتى.
— ونداعىلاردى بiلەسiڭ بە سەن؟
— بiلمەگەندە.
— ءجۇر وندا.
Iشكە قايتا توپىرلاي كiردi. بiراق، ەشقانداي ماندىتىپ ول جەردەن جاۋاپ الا المادى. اۋەلگiدەگi جاپاردىڭ ءوزi بiلiپ شىققاننان باسقا قوسىمشا باسى ارتىق ماعلۇمات جوق. قاراپتان-قاراپ جىنى كەلدi، ادامنىڭ تاعدىرى ميليسيالار ءۇشiن ويىنشىق سياقتى كورiندi. ەڭ قۇرىماعاندا قاراپايىم عانا كەلگەندەردiڭ ءاتى-جونiن، قىزمەتiن، لاۋازىمىن، جۇمىس تەلەفونىن، مەكەن-جايىن جازىپ الىپ قالۋى تيiس قوي. ءارi-بەرiدەن كەيiن قۋعىنشىنىڭ قولدارىنا ۇستاتىپ جiبەرگەن ادامدارى قانشا قۇنىكەر بولسا دا — قازاقستاننىڭ ازاماتى. ال رەسپۋبليكا ازاماتىن مەملەكەت مەيلiنشە قورعامايتىن با ەدi. بiراق، مىنانداي دۇرەگەيلەر ۇيلىققاننان كەيiن ونداي ەرەجەنi قايدان بiلسiن. قىرعىزستاندى ءالi، سول — بiرىڭعاي ءتارتiپتiك جۇيەدەگi وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ بiرi، ال، بۇگiنگi كۇندi — باياعى كەڭەس وكiمەتiنiڭ زامانى دەپ ويلايتىن بولسا كەرەك. ايىپكەردi ءوز iشiمiزدە بiر اۋداننان بiر اۋدانعا جونەلتكەندەي، جايباراقات قاراكەتسiز وتىرعاندارىنا قايران.
بiراق، مىنا جانىنداعىلاردىڭ ونى ويلاپ باس قاتىراتىنداي جايلارى جوق. ءوز بەتتەرiنشە داۋرىعىپ، وزەۋرەي ەكiلەنەدi. تiپتi، بۇعان بولا جولدارىنان قالىپ، جiپسiز بايلانىپ تۇرعانداي كورiندi. ال، انا ميشاسىنىڭ دا كەلە قوياتىن ءتۇرi جوق. كەلەسi عيماراتقا جۇگiرiپ بارىپ iزدەۋ، جانە مىنالاردىڭ بiرiنiڭ ويىنا كiرمەيدi. «بالتىرى سىزداماستىڭ قاسىندا باسىڭ اۋىرماسىن» دەگەن وسى.
جانىن قويارعا جەر تاپپاي قاراداي بۋلىعىپ بارادى. ايتكەنمەن امال قانشا، قازiر ءولiپ كەتسە دە بۇدان باسقا قايلاسىنىڭ جوقتىعىن بiلiپ قانا، شىدامىنا سابىر سۋىن سەپتi. بiر ۋاقتاردا بارىپ ميشا دەگەنi بوي كورسەتتi. مايلى قاسىقشا جىلماڭداعان قاسقا باس بiرەۋ ەكەن، قىسقاشا امانداسقاننان سوڭ كابينەتiنە اسىعىس ەندi. سوڭىنان ەرسۇلتان قوسا كiردi. وسى كەزدە عانا جاپاردىڭ «ۋھ-ھ» دەپ تىنىسى اشىلعانداي بولدى. بiر جاقسى حابار شىعىپ قالا ما دەپ، دەگبiرسiزدەنە قابىلداۋ بولمەسiنiڭ بۇرىشىنداعى ورىندىققا قونجيا كەتتi. باعانادان بەرi تiكەسiنەن تiكە تۇرعاندىقتان با، ەكi اياعى سالدىراپ قالىپتى.
ارعى جاعىنان كۇبiر-كۇبiر داۋىستار ەستiلiپ جاتتى. قۇلاعىن قانشا تۇرگەنiمەن اڭگiمەنiڭ نەندەي باعىتقا ءوربiگەنiنەن ماعلۇم الا المادى. ايتەۋiر، تولاسسىز كۇبiردiڭ جالعاسقانىن جانىنا مەدەت تۇتىپ، ەلiتiپ وتىرا بەرiپتi. بiر كەزدە ەسiك تارس ەتiپ اشىلعاندا ەسiن جيدى. ەرسۇلتان جايدارى جۇزبەن تابالدىرىقتان بەرi اتتادى. بۇل ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلدi. بiراق، ول قاپەلiمدە تىرس ەتiپ تiل قاتپادى، ءمۇدiرiسسiز iلگەرi جىلجىدى. امالسىز جاپار سوڭىنان iلەستi. ۇمتىلا بەرiپ، ءتوڭiرەكتi كوزiمەن بiر شولىپ ءوتتi. سول ۋاقتا عانا ءوزiنiڭ اۋىزعى بولمەدە باعانادان بەرi جاپادان-جالعىز قالعانىن ەكشەدi. «ەندi انا ماقساتتار جولىقپاي-اق قويسا ەكەن» دەپ تiلەدi. بiراق، ول تiلەگiن قۇداي بەرمەدi، شىعا بەرiستە ءۇيiرiلiپ الگiلەر توسىپ تۇر ەكەن.
— ەرەكە، جۇمىس بiتتi مە؟ — دەدi بۇلاردىڭ توبەسiن كورە سالىسىمەن بiرi.
— بiتكەن سياقتى.
— ولاي بولسا، ماقسات «قازiر كەلەمiن، كەتiپ قالماسىن، كۇتسiن» دەپ، باس عيماراتقا كiرiپ كەتتi. كۇتە تۇرىڭىز، — دەدi الگi.
— راحمەت ايتىپ جۇرە بەرسەك قايتەدi، — دiڭكەسi قۇرىعان جاپار مiڭگiر ەتتi، — جاعدايىمىزدى بiلiپ تۇر عوي…
بۇلار ءسال وقشاۋلاۋ شىقتى.
— ۇيات شىعار، ەكەۋمiز قىزمەتتi بiرگە باستاپ ەك، — ەرسۇلتان جاپاردىڭ ءوڭiنە باجايلاي قارادى، — باعانادان بەرi قيىلا شاقىرىپ جاتىر، بiر بەس-اق مينۋتقا كiرەلiك.
— ەرەكە، ول سودان كەيiن ۇزاپ كەتەدi عوي.
— سوزىلمايدى، — مۇنىڭ جانارىنا ءۇڭiلiپ قارادى، شاماسى تۇر-الپەتi بۇزىلىپ، iرەڭi قاشسا كەرەك، — ءابiرجiمەشi، ەرتەڭ سەنiمەن بiرگە ەرە بارامىن، — دەدi.
جاپار شىنىندا دا بiءرتۇرلi ءباداۋي جالعاننان تياناق تاپقانداي، مىنا بiر اۋىز سوزگە اجەپتاۋiر قۋاتتانا مارقايدى.
— ميشا نە تىندىردى؟
— ەشتەمە. جاڭاعى قالاي ەدi، الامەدينسكيي مە ەدi، سول روۆد-دا ەشكiم بولماي شىقتى، سويلەسە المادىق.
بەكەردەن-بەكەر ۋاقىتىن جوعالتىپ، كۇش-قۋاتىن سارپ ەتiپ سەندەلگەن شاراسىزدىعىنا كۇيiنiپ كەتتi. امالسىز جەرگە قارادى.
— ەندi، ەشكiم تەلەفوندى كوتەرمەسە، كiممەن سويلەسپەك؟ رەنجiمەشi.
— رەنجiپ تۇرعان جوقپىن.
وسى كەزدە «ەرەكە، مەن سەندەردi كەتiپ قالدى ما دەپ قورقىپ كەلە جاتىر ەدiم» دەگەن ماقساتتىڭ بارىلداق داۋىسى كوردەن شىققانداي جيiركەنiشتi ەستiلدi. جاپار ەرiكسiز تىجىرىندى. قولىن بiر سiلتەپ جونەپ بەرەيiن دەپ بiر تۇردى دا، «ەرتەڭ تانىمايتىن جەردە ميليسيالار بiر-بiرiن مەنەن گورi تەزiرەك ۇعىسار» دەپ ويلادى. وسى ويى عانا iشتەي قايناعان اشۋىن تەجەپ، سالماق تۇسكەن جۇيكەسiنە كۇش بەردi.
— ءجۇرiڭدەر، الىسقا ەمەس، مىنا ساپارجايعا-اق بارىپ وتىرا سالامىز. — ماقسات جاندى القىمنان الىپ، تاقىمداپ قويار ەمەس. ەرسۇلتان تاعى دا جاپارعا قارادى. قابىرعاسى سوگiلگەن ول:
— ەرەكە، بiر ون بەس مينۋت وتىرايىق تا، ودان ارىعا بوگەلمەيiك، — دەدi جالبارىنا.
— ءيا، مىقتاسا ون بەس-جيىرما مينۋت.
سالى سۋعا كەتە تۇرىپ، كەلiستi.
ءبارi جاپا-تارماعاي ماشيناعا قاراي بەتتەدi.
ساپارجايدىڭ ماتە زالكا جاق ءبۇيiرiندەگi ەكiنشi قاباتتاعى كافەگە توعىسا ەندi. ونداعى داياشىلار ماقساتتى جاقسى تانيتىن بولسا كەرەك، ءبارi جىلى جۇزدەرiمەن، جايدارى امانداسىپ قارسى الدى.
— جiگiتتەر، ەكi ستولدى بiر-بiرiنە قوسىپ جiبەرiڭدەر! — دەدi ماقسات جانىنداعىلارعا پارمەن بەرiپ، ءوز ءۇيiنە كەلگەندەي مۇنداعىلاردى بيلەپ-توستەپ بارادى.
اپ-ساتتە ميليسيالار كوك قارعاداي ۇيلىعىسا جايعاستى. ساپىرىلىسقان نە بiر اڭگiمەلەر باستالىپ كەتتi، قۇلاققا سۇيكiمسiز قارق-قارق كۇلكiلەر جالعاستى. بiرiنەن-بiرi اينىمايتىن توستار تولاستار ەمەس. ۋادەلi ون بەس مينۋت الدەقاشان تابانىن جالتىراتتى. ەرسۇلتان دا بiراز بۋرىلدانا ماسايدى. ەندi جاپاردىڭ ەرسۇلتانعا دەگەن وكپەسi قارا قازانداي قابىندادى. قامسىز، الاڭسىز قالپى ءباتۋاسىز اڭگiمەگە قىزۋ ارالاسۋدا. بۇل ودان ارى شىداي الار ەمەس.
— ەرەكە، جۇرەيiك.
ول بۇعان قىزارا بورتكەن كۇيi جاقاماي قادالدى.
— براتيشكا، كiشكەنە شىداي تۇرشى، قازiر شىعامىز. — ءۇنi دە وكتەم ەستiلدi. — جۇرگەندە بۇگiن قايدا باراسىڭ؟ ەرتەڭ ەرتە تاڭ قۇلانيەكتەنە اتتانارمىز، توعىزدا سوندا بولامىز. سودان سوڭ شارۋاعا كiرiسەمiز.
قىزىپ العانمەن داۋلاسىپ بەرەكە تاپپاسىن ۇعىنعاندىقتان، دىمى قۇرىدى. ايتپەسە، ەرەكەڭنiڭ iشكەن كۇننiڭ ەرتەڭiندە باسىن زورعا كوتەرەتiنiنەن حاباردار-تىن. «تاڭەرتەڭ تۇرماي يت اۋرەمدi شىعارادى-اۋ» دەپ ۇرەيلەندi. ونىڭ سىرى ءمالiم بوسا دا، سونىڭ ىڭعايىنا كونiپ، ايتقانىنا جۇرگەننەن باسقا ەشتەمە قالمادى. جانى اشيدى دەپ، پانا تۇتىپ كەلگەن ادامىنىڭ ءتۇرi... ەرسۇلتاننىڭ بۇل ادەتiن بiلەتiن بيبiنiڭ “اۋرە قايناعا” دەپ ات قويىپ جۇرگەنiنiڭ سەبەبi دە وسىندا.
مىنا داۋرىققان جۇرت ءوزiنشە بiر الەم بولدى دا، سولاردىڭ ورتاسىندا وتىرىپ-اق جاپار جاپادان-جالعىز قالدى. وڭەشiنەن بiر ءتۇيiر اس وتەر ەمەس، ەندi ءوز ءتۇتiنiنە اسىعا باستادى. ساعات بوسا ون بiرگە تاياندى. ءۇي-iشi مۇنىڭ وسىنشا جوعالعان سەبەبiنەن بەيماعلۇم، ەندiگi الاڭداي ءابiرجiگەندەرi انىق. ال بۇنىڭ جانى قاپاسقا قامالىپ ازاپتانىپ، ەكiنشiدەن، دiڭكەسi قۇري جiپسiز بايلانعانى مىناۋ. وسىنشاما قۇدايدىڭ كەلەكەگە سالاتىنداي نە ءجونi بار ەدi؟ تالكەككە ءتۇسiرiپ، تاماشالاعاندا نە ۇتادى؟ ميى جەتپەدi. ءار قيىردان بوي كوتەرگەن نەشە ءتۇرلi ساۋالدىڭ سوڭىنان دەدەكتەپ، سابىلدى كەپ سابىلدى. بiراق، تiرلiگiنiڭ ءوزi دايەكسiز بوپ تۇرعاندا، وعان ەشقانداي جاۋاپ تابا المايتىنىن ۇعىندى. بار بiلەتiنi — ەرتەڭ تاعى دا كورiنگەنگە جالىنىپ، اقشا سۇرايتىنى. جاي-جاپساردى ايتۋدىڭ ءوزi ۇيات. بiر ەمەس، ەكi ەمەس — ۇنەمi بiرiنەن-بiرi اۋمايتىن ۋاقيعانى تiزبەكتەيدi. ءارi-بەرiدەن كەيiن ولار مۇنى وسىنىڭ ءبارiن ويدان شىعاراتىن ءوتiرiكشiگە دە سايۋى مۇمكiن. ەندi ەشكiمگە ءجۇزi داۋالامايدى، بەتiنەن باسىپ بارا الار ەمەس، بiراق قالاي دا ساپاردى الىپ شىعۋى تيiس.
بiرەۋ يىعىنان نۇقي ءتۇرتتi.
— جاكە، — ەرسۇلتان ەكەن، — بiر اۋىز تiلەگiڭدi ايتىپ جiبەر، ماكەڭ ساعان ءسوز بەردi.
سول كەزدە بارىپ قالىڭ ويعا شومىپ، ابدەن مالتىعانىن بiلدi.
— راحمەت، جiگiتتەر. بۇگiن وزدەرiڭمەن تانىسىپ وتىرمىز، وسى تانىستىعىمىز دوستىققا ۇلاسسىن. الىپ قويىڭىزدار.
تاعى دا ستاقاندار سوعىستىرىلىپ، تاعى دا وزەۋرەگەن قىزۋ اڭگiمە قايتا ارناسىن تاپتى. تاعى دا بۇل وقشاۋلانىپ، مىنالارمەن تۇزى جاراسپادى. سول كەزدە بارىپ ءتوڭiرەگiنە نازار اۋداردى، كافەدە بوتەن وزگە ەشكiم جوق. ورەكپiگەن توپتىڭ قارقىنى وڭاشا ەكەندiكتەرiن بiلگەندiكتەن بە، ۇدەي ءورشيدi. ابدەن جiنiگiپ العان، بiرiنە-بiرi ءسوز بەرمەي، داۋرىعادى. بەيمەزگiل تۇستا ءاۋلiككەن وڭگە ەل بوسا مەكەمە قوجايىنى الدەقاشان «بiز جۇمىس iستەيتiن مەزگiل اياقتالدى، بوساتىڭىزدار» دەر ەدi. بۇلار شەتiرەيگەن قىزىل جاعالى ميليسيالار: شاراسىزدان قۇرداي جورعالاپ، قىزمەت ەتiپ ءجۇر. تiپتi، باسقا كولدەنەڭ كوزدi كiرگiزبەي ەسiكتi iشتەن قۇلىپتاپ قويىپتى. وسىلاي وقالى شەكپەندىلەر كەلگەندە تاس بەكiنiپ الۋ قاشانعى ادەتتەرi سياقتى.
وتىرا-وتىرا سارجامباسقا اينالعان بوكسەلەرiن شەگەلەنiپ قالعانداي ورىندىقتان ازەر كوتەرiپ، تولقىندا شايقالعان كەمەدەي تەڭسەلە باسىپ سىرتقا بەتتەدi. مىنا ميىنا ينە جۇگiرتكەندەي تاۋقىمەتتەن قۇتىلعانىنا جاپار قۇدايىنا مىڭ مارتە شۇكiءرانا ايتتى. بiراق، ەرتەرەك قۋانىپ قويعان ەكەن، تىسقا شىققاننان كەيiن دە بۋى بۇرقىراي ۇزاق قوشتاسىپ، بiر-بiرiن قيا الماي تۇرىپ الدى… ۋاقىت بولسا زىمىراپ بارا جاتىر ەدi.
III
ءولi قوناعا ۇيگە كەلگەنiندە بيبiنiڭ ءوڭiن ۇرەيدiڭ iزi جايلاپتى. بiردەمە سۇراۋعا ءداتi بارمايتىنداي جانارلارى جاۋتەڭ قاعادى. شاماسى ەرiنiڭ بەت-پiشiنiن كورiپ، توسىلىپ قالسا كەرەك.
جاپار اياعىن زورعا شەشiپ، كۋرتكاسىن نەمقۇرايلى iلە سالدى دا زالعا ءوتiپ كرەسلوعا گۇرس ەتiپ قۇلادى. سوڭىنان ايەلi ەرە كiردi. بiراق وعان كۇيەۋi ءلام دەپ تiل قاتپادى. تاۋى شاعىلىپ، ەڭسەسiن جازا الماي مەڭ-زەڭ كۇي كەشتi.
— بiر ايەل تەلەفون سوقتى. — بيبi وسى ءسوزدi ايتتى دا ارمەن قاراي جالعاستىرۋعا ءداتi جەتپەگەندەي ءمۇدiردi. جاپار بولسا اشەيiندە «نە قىلعان ايەل» دەپ تاباندا سۇرايتىن ەدi، قازiر وعان ەشقانداي قۇلقى جوق. باۋىرىنىڭ اقىماقتىعىنا نازالانۋدا، سوندىقتان الدەكiمدەردiڭ تەلەفون شالعانى ەلەڭ ەتكiزە المادى.
— «ساپاردى قاماپ قويدى» دەيدi.
سول-اق ەكەن جاپار وقىس باسىن كوتەرiپ:
— قايدان زۆونداپ تۇر؟! — دەدi جۇلىپ العانداي. وسى كەزدە عانا حابارلاسقان ادامنىڭ تەگiن ەمەستiگiن توپشىلادى.
— بiشكەكتەن.
— بiش-كەك-تە-ەن؟ — ورنىنان تۇرەگەلiپ كەتتi. بار ۇيەلمەنiمەن قارسىسىنا كەپ تۇرعان كەلiنشەگiنە ءتونiپ، مۇپ-مۇزداي كەسكiنiمەن ءشۇڭiرەيە قادالدى. بەت-پiشiنiنەن ەسi اداسقان ادامنىڭ كەيپi بiلiنەدi.
— ءيا، نە ايتتى؟
— قىرعىزشا سويلەيدi، ءسوزiنiڭ كوبiسiن ءتۇسiنبەدiم. ايتەۋiر، قاماپ قويدى دەگەندi ۇقتىم.
— قايدا جاتقانىن ايتقان جوق پا؟
— ايتتى. جازىپ الدىم.
— ءوزiنiڭ كiم ەكەنiن شە؟
— ءاتى-جونiن ايتتى، ەسiمi — سارا. بiراق مەكەن-جايىن، تەلەفونىن مالىمدەۋدەن قاشقاقتادى. «قازiر اقىلداسامىن، دۇرىس دەپ تاپساق بەرەمiز» دەدi.
— قايىرا حابارلاسپادى ما؟
— جوق.
مۇنى ەستiگەن جiگiتتiڭ باسى بiردەن كوكiرەگiنە قۇلادى. سوسىن اقىرىن سالبىراپ بارىپ، ورنىنا قايتا وتىردى. بەكەر ەرسۇلتانعا يتشە ەرiپ سابىلىپ جۇرگەنشە ۇيگە كەلسەشi، بەيماعلۇم ادامنىڭ ءوزiمەن سويلەسiپ، ەپتەگەن بولسا دا بiر ماعلۇمات الىپ قالاتىن ەدi. ەندi ول قايتادان تەلەفون شالا ما، شالماي ما، بiر قۇدايعا ءمالiم. ءاي، جازعان-اي… «جاقسىدان — شاراپات…» دەۋشi ەدi. ال ول مۇنى سىنايىن دەگەندەي وت پەن جاۋدىڭ ورتاسىندا تۇرعاندا ۋاقىتىن شىعىنداپ، جiپسiز بايلاعانى. ادەيi جانىنا باتىرا تۇسكiسi كەلگەندەي ومالىپ، قىسىر سوزبەن سۋارىپ تاپجىلماي قويمادى ما؟ ەندi، مiنە، قارا باسىپ تiكەلەي قاتىسى بار ادامنىڭ ءوزi ءۇيiنە تەلەفون شالعاندا سويلەسە الماعانىن قارا. «ەرتەڭ سونى الماي-اق قويسام با» دەپ تە بiر ويلادى.
— مەن سول ساپاردىڭ شارۋاسىمەن ءجۇردiم.
بۇل كەزدە بيبi قاتارىنداعى كرەسلوعا جايعاسقان ەدi. سولاي قاراي ءسال موينىن بۇرىپ قويدى.
— سەن قايدان ەستiدiڭ؟
— جازيرا زۆوندادى.
جاپار قىسقاشا عانا بۇگiنگi وقيعانى بايان ەتتi. سودان كەيiن دە بiراز ءۇنسiزدiك ورنادى. بiر كەزدە بيبi اقىرىن جىلىستاي بەردi. شامالى ۋاقىتتان سوڭ:
— ءجۇر، شايىڭدى iش، — دەدi.
قۇرعاپ كەتكەن تاڭدايىن جiبiتكەن سىڭايلاندى. ايتكەنمەن ەرتەڭگi جولدىڭ ازابى كوز الدىنا ەلەستەپ، كولبەڭ قاقتى. دەل-سال قالپى جاتىن بولمەگە بەتتەگەن. سول كەزدە بار بولعىر تەلەفون شارىلداپ قويا بەرگەنi. جاپار ارباڭداي جۇگiرiپ، سولاي ۇمتىلدى.
— اللو! — دەگەن شارقايا داۋىستى ايەلدiڭ اششى ءۇنi اڭساپ كۇتكەن ارمانىنداي بويىن بiردەن سەرگiتiپ جiبەردi.
— تىڭداپ تۇرمىن.
— بۇل، جاپاردىڭ ءۇيi مە؟
— ءدال سولاي. مەن — جاپارمىن. سiز — ساراسىز با؟
— ءيا. وقيعادان قۇلاعدار بوپ جاتقان شىعارسىز. — وكتەمدiكپەن تiل قاتاتىندىعى اڭعارىلىپ-اق تۇر.
— ءيا… — مۇنىڭ ءۇنi كومەسكiلەۋ شىقتى.
— سiزدiڭ باۋىرىڭىز 2600 دوللار اقشامدى وسىدان ەكi كۇن بۇرىن الداپ سوعىپ، ۇرلاپ اكەتتi. قۇداي قولداعاندا، بارعانىمىزعا قاراي تەككە ساندالىسقا تۇسپەي ونى وسىندا ۇستاپ اكەلدiك. ەندi، العاندارىڭدى قايتارىپ بەرسەڭدەر، ءىس ءتامام، باۋىرىڭىز ازات.
مىنا كiرiپتارلىققا يتەرمەلەگەن ءسوزدiڭ باتپان سالماعى بiردەن جان-جۇرەگiن ەزگiلەدi. تابان استىندا اقشانى قايدان تاپسىن. بiراق، iنiسi ءۇشiن ءجابiرلەنۋشiنiڭ الدىندا قۇلدىق ۇرۋعا ءازiر. ايتكەنمەن، iستiڭ قالاي ناسىرعا شاپقانىن بiلۋگە اسىقتى.
— مەن تۇكتi دە ءتۇسiنگەن جوقپىن، جاماناتتىڭ جەتكەنi راس، اسىقپاي بايانداپ بەرiڭiزشi.
— وعان ءوزiڭiز بiلەسiز، قالاارالىق بايلانىسقا اقشا كوپ كەتپەي مە؟ ءارi بۇل تەلەفونمەن ءتۇسiنiسەتiن اڭگiمە ەمەس.
— ولاي بولسا ءنومiرiڭiزدi ايتىڭىز، مەن قايتا زۆوندايىن.
— جوق… — ايەل بiر ءتۇرلi كۇمiلجiدi. Iزiنشە، — قازiر تۇرا تۇرىڭىز، — دەدi. — بۇل ونىڭ الدەكiممەن كەڭەسپەك نيەتiن ۇقتى. بiر مەزەت بايلانىس ءۇزiلiپ بارىپ، قايتادان كەلiنشەكتiڭ «اللو» دەگەن ءۇنi ەستiلدi.
— جوق، ولاي بولمايدى.
— ەندەشە، ەپتەپ بوسا دا ونىڭ نە قىلمىس جاساعانىن ايتىپ بەرسەڭiز.
— جاڭا ايتپادىم با؟ مەنi قورقىتتى، اقشامدى ۇرلادى. — ءۇنiندەگi وكتەمدiك قايتادان بەل الىپ بارا جاتتى. — زورلايىن دەدi.
جiگiتتiڭ ميىنا قان قۇيىلىپ كەتتi. ىپ-ىستىق ءابiلەت شەكەسiن دۋ ەتكiزدi.
— قايتا سوڭعى ارەكەتiن iنiڭiزدi اياعاندىقتان جازعان ارىزىمدا كورسەتپەي وتىرمىن، ەرتەڭ كەشiكسەڭiز، موينىنا وسىنى دا iلەمiن.
جاپار مىنا قىزىلكوز بالەنiڭ الدىندا ابدەن ايىقپاس تۇمانعا قالعاندارىن بiلدi. اڭداۋسىزدا كۇرسiنگەنiن دە بايقامادى.
— جارايدى ەندi، ونداي قىزبالىققا سالىنباڭىز. اقىماقتان بiر اقىماقتىق iس كەتكەن شىعار. — مەيلiنشە سابىرلى كورiنۋگە، ءۇنiن سالماقتى شىعارۋعا تىرىستى. ايتكەنمەن، ونىڭ بۇل پيعىلى قانشالىقتى دەڭگەيدە iسكە اسىپ جاتقانى بەلگiسiز. — مەن ەستiگەندە-اق سوڭدارىڭىزدان تۇرە قۋۋعا بار ەدiم، بiراق، قايدا باراتىنىمدى بiلمەدiم. مىنا، ءوزiڭiزدiڭ حابارلاسقانىڭىز جاقسى بولدى، ەڭ قۇرىماعاندا iستiڭ دەرەگiن الدىم. ەندi سiزدi قايدان تابامىن؟ الگiندە مەن جوقتا سويلەسكەنiڭiزدە تەلەفونىمدى بەرەمiن دەپسiز، بەرiڭiز. تاڭەرتەڭ اللا قالاسا، بiشكەكتە بولامىن.
ايەل ايتارى تاۋسىلعانداي ۇندەمەي قالدى.
— اللو، سiز تىڭداپ تۇرسىز با؟
— ءيا.
— قاي جەردە جولىعامىز؟
— قازiر ايتامىن.
ارعى بەتتە الدەكiممەن كۇبiر-كۇبiر سويلەسكەنi مەمبرانادان كومەسكiلەنiپ ەستiلدi. شاماسى ونىسى ەر ادامعا ۇقسايدى.
جاپاردىڭ دەگبiرi قاشىپ بارادى. جانى قىستىققاننان ماڭدايى جiپسiدi. مىنالاردىڭ سوزباقتاعا سالىپ، ۇشقاساتىن تۇستى ايقىنداي الماي جاتقانىنا جىنى كەلدi. «كەز-كەلگەن ماڭدى بەلگiلەمەي مە» دەدi iشiنەن. سول كەزدە ايەلدiڭ جارىقشاق ءۇنi قايتا ەستiلدi.
— ماناس كوشەسiنiڭ بويىندا، فرۋنزەمەن قيىلىسقان تۇسىندا كەزدەسەمiز.
— ماناستى قالاي تابامىز؟
— الماتىدان كiرگەن كوشەنiڭ اياعى ماناسقا اينالادى. ورتالىق بازاردان وتكەننەن كەيiن ءۇش كۆارتالدان سوڭ — فرۋنزە. سوندا توقتاڭدار. ماشينالارىڭنىڭ ءنومiرiن ايتىڭدار، سەندەرگە بiز ءوزiمiز كەلەمiز.
— جارايدى، كۇنi بۇرىن جول كەسپەلiك، قۇداي بۇيىرتسا ساعات توعىز-وندا سوندا بولامىن.
— ناقتى بiر ۋاقىتتى ايت.
— وندا.
— كەلiستiك.
IV
ءتۇنiمەن جاپار ۇيىقتاي الماي شىقتى. تاعى دا نەندەي بالەگە ۇشىراعانىن ويشا ەلەستەتسە، جانى جاھانامعا كەتەدi. ەندi كiمنiڭ بارىپ تابانىن جالايتىنىن بiلمەدi. 2600 دوللارمەن وڭاي-وسپاق قۇتىلا سالمايتىنىن جانە ۇعىندى. ءوزi سiڭiرiنە iلiنiپ ازەر جۇرگەنiندە مىنا قىجالاتقا اپارىپ ۇرىندىرعان ساپارعا قانى قاينادى. اس تا توك بار بولىپ تۇرىپ قۇتىرسا بiر ءسارi، تۇگi جوق، ىڭىرشاعى اينالعانىنا قاراماي داندايسيتىنىنا ەش زيىنى جەتپەدi. بالا دەيiن دەسە بالا ەمەس، اقىل توقتاتىپ، اتا ساقالى اۋزىن قاپقان جاستا. سوعان قاراماي وسىنداي يتتiكتەن تايىنبايدى. ەڭ قۇرىماعاندا ابدەن ءومiردەن تاياق جەپ، سiلiكپەسi شىققان شەشەلەرiن نەگە ايامايدى؟ بايقۇستىڭ بۇلاردى تاپقاننان باسقا جازىعى جوق قوي. تiرلiگiنiڭ سوڭىندا ەندiگi قالعانى وسىلاردىڭ ازاسىن تۇتىپ، تاتاسىن تارتۋى ما؟ ەلدiڭ شەشەلەرi سياقتى بايلىققا مەلدەگiنەن باتپاسا دا، قاراپايىم جۇرت قاتارلى نەگە ونىڭ ۋايىمسىز-قايعىسىز جۇرۋگە قۇقى جوق؟ الدەبiر ۋاقتا قايتا، «ۇل-اي» دەپ بارشا جاقسى ءۇمiتiن بۇلارعا ارتقان اكەسiنiڭ ەرتەرەك ءولiپ قالعانىنا قۋاندى. ايتپەسە، ورەنiنiڭ وسىنداي سۇمىراي ءجۇرiسiن كورiپ، جارىقتىق، جەر بولىپ، بiر ەمەس بiرنەشە مارتە ولەر ەدi.
ۇزاق ۋاقىت سۇلق جاتىپ نەبiر ويلاردى شيىرلادى. ەرتەڭگi ايىپتاۋشى جاقتىڭ قۇنىكەر بۇلارعا قويار شارتتارىن ويشا تۇسپالدادى. ءجابiرلەنۋشiنiڭ كوڭiلiن تاپقانىمەن، قۇقىق قورعاۋشى ورگانداعىلاردىڭ كوڭiلiن تابۋ الدەقايدا قيىنعا سوعاتىنىن جانە بiر كوكەيiنە ءتۇيiپ پارىقتادى. وسى تۇستا ەرسۇلتاننىڭ كومەگiنە ارقا سۇيەگiسi كەلدi. «قارعا قارعانىڭ كوزiن شۇقىمايدى» دەگەن ماتەل قىرعىزداردا دا بار شىعار دەپ توپشىلدى. ەگەر بار بولسا، ەرسۇلتاننىڭ ۇسىنعان بiتiمiنە ولار دا توقتاۋى تيiس. ويتكەنi، الماتى مەن بiشكەك تيiپ تۇر، قىرعىزداردىڭ دا ازاماتتارى بۇلاردىڭ قارماعىنا iلiنۋi ابدەن ىقتيمال. قالاي بولعاندا دا ماڭدايىنا الاقانداي جەز جاپسىرعاندار بiر-بiرiنiڭ يىعىنداعى جۇلدىزدارىن سىيلاۋعا تيiس.
وسىلاي ويىنىڭ سوڭى يماندى يiرiمدەرگە قاراي تارتا بەرەدi. سونىڭ ءوزi تاپتالعاندا ادامعا دەمەۋ ەكەن.
جاپار باس جاعىنداعى ورىندىقتىڭ ءۇستiنە قويعان ساعاتىن الىپ، تەرەزەدەن تۇسكەن بولار-بولماس بوزامىق ساۋلەگە توستى. تورتتەن كەتiپ بارادى. اپىل-عۇپىل ورنىنان اتىپ تۇرەگەلدi. بiر ءتۇرلi دەنەسiن قورعاسىنداي اۋىر سەزiندi. بەت-اۋزىنىڭ تىرىسىپ تۇرعانىن اڭعاردى. سوسىن ءتۇنiمەن ۇيقىلى-وياۋدىڭ ورتاسىندا جاتقانىن ەسiنە الدى. ادام كوڭiلiنە قىپىل ەنiپ، بەيمارال كوسiلمەگەندiكتەن وسىنداي رابايسىزدىققا ۇشىرايتىنى بەلگiلi ەدi.
— تىم ەرتە كەتiپ بارا جاتقان جوقسىڭ با؟
قىرىنان جاتقان قالپى بيبi ءۇن قاتتى.
— ەرتە ەمەس. قازiر بارىپ ەرسۇلتاندى وياتقانشا، بiر بيە ساۋىم ۋاقىت كەرەك شىعار.
جەيدەسiنiڭ ءوڭiرiن قاداعان كۇيi، تەرiس قاراعان قالپى جاۋاپ قايىردى. مۇنىڭ ءسوزiنەن كەيiن بيبiنiڭ دە جىلى توسەكتەن تۇرەگەلگەنiن تۋ سىرتىمەن سەزiندi. ول يىعىنا حالاتىن iلدi دە، بۇدان بۇرىن جاتىن بولمەدەن اس ۇيگە قاراي جىلجىدى.
كەشە ءوزiنiڭ تۇسپالداعانى ءدال كەلiپ، كورەسiنi ەرسۇلتاننان كوردi. ەسiگiنiڭ اۋزىندا قوڭىراۋ سوعىپ بiراز بايلاندى. ءبارi ءولiپ قالعانداي قاپەلiمدە تىرس ەتە قويمادى. بiر كەزدە ارەڭ دەگەندە قاتىنى “كiم بۇل” دەپ سىڭسي تiل قاتتى.
— مەن عوي… جاپارمىن.
— ءتۇن iشiندە نەعىپ ءجۇرسiڭ؟
كۇڭكiلدەگەن قالپى جاۋ الاتىنداي تەمiر ەسiكتەگi قاتارىنان سالىنعان ءۇش قۇلىپتىڭ قۇلاعىن، بiرiنەن كەيiن بiرiن سىرتىلداتا بۇرادى. دۋدا-دۋدا ايەلدiڭ توبەسiن كورگەندە جiگiت:
— قالدارىڭ قالاي؟ — دەدi.
— جاقسى.
— ەرەكەڭ ۇيدە مە؟
— قايدا بولۋشى ەدi؟ — ۇيقىلى كوزiن جىرتيتىپ، بۇعان اڭتارىلا قارادى.
— ويانعان جوق پا؟
— جەتi ءتۇننiڭ iشiندە قايدا بارماقشى ويانىپ؟ — جاپاردىڭ ساۋالى وعان جىندى ادامنىڭ ءسوزiندەي كورiندi مە، داۋىسى قاتقىلداۋ شىقتى.
— شارۋا بار. — جiگiت سويلەگەن قالپى كۋرتكاسىن شەشiپ، كiرە بەرiستەگi كيiمiلگiشكە iلدi.
— نە شارۋا؟
— بiشكەككە بارامىز.
— جۇمىسىن قايتەدi؟! — شولپاننىڭ جانى ىشقىنا تiل قاتتى.
— كەشە ەسكەرتكەن شىعار.
— ول ونداي جۇمىستان سۇرانعانى ءجونiندە ەشتەمە ايتقان جوق.
— وياتايىق.
— ويانسا… — كۇمiلجiپ بارىپ ءسوزiن جالعادى. — كەشە «جاقسى» بوپ كەلدi عوي.
— ويانار، «تۇرماسام، ءۇستiمە سۋ قۇي» دەگەن.
ايەل جاتىن بولمەگە كiرiپ كەتتi، سوڭىنان iلەسە بارۋعا جاپار يمەندi. دەگەنمەن ونىڭ «تۇر-تۇرلاپ» كۇيەۋiن مازالاي باستاعانىن اڭعاردى. تۇتقيىلدان ءتۇيiلگەن بۇل قىلىعىن جاقاماي ەرi شامدانىپ بiردەمە دەيتiندەي. بiر كەزدە شولپان حالاتى سولەڭدەپ قايتا شىقتى.
— انانىڭ تۇراتىن شاماسى جوق.
— مەن بارىپ وياتىپ كورەيiن.
— كiم بارىپ وياتسا دا، مۇندايدا تۇرا قويمايتىن ەدi.
جاپاردىڭ جۇرەگi زىرق ەتە قالدى. سوندا دا ەكiۇداي كۇيدە iلگەرi وزدى.
بولمەدە ساۋلەسi بولىمسىز كەشكiلiك شام كومەسكi سىعىرايادى. اباجاداي توسەكتە قالالىق ميليسيا ءبولiمi باستىعىنىڭ ورىنباسارى وڭ جاق قىرىنان ءبۇرiسە جاتىر. كورپەسiن تارس بۇركەنiپتi. بولمەنiڭ تىمىرسىقتىعى مەن اراقتىڭ اشقىلتىم يiسi ارالاسىپ، مۇرىنعا جاعىمسىزداۋ تيەدi.
— ەرەكە! — باسىنا بۇركەنگەن كورپەسiن ءسال تومەن ىسىرىپ، اقىرىن يىعىنان قوزعاپ كوردi — مiز باعاتىن ەمەس. — ەرەكە، جاپارمىن عوي، تۇر! — بولماشى قوزعالدى. — ءاي، ەرەكە، جول ءجۇرۋiمiز كەرەك.
— نە؟ قازiر تۇرا تۇرشى. — ءسوزiن ءۇزiپ-جۇلىپ، ۇيىقتاپ جاتىپ ءتۇسiندە ۇرگەن يتتەي مىڭق-مىڭق ەتتi. ءسويتتi دە كورپەسiن قىمتانىپ الا قويدى. جاپاردىڭ دiڭكەسi قۇرىدى. سوسىن، قايتادان ونىڭ كورپەسiن كۇشتەگەندەي اشتى.
— ەرەكە، ۋاقىت كەتiپ بارادى، ساعات توعىزدا بiشكەكتە، كەزدەسەتiن جەردە بولۋىمىز كەرەك.
— بiش-كە-ەك؟.. — وسى كەزدە عانا ونىڭ ساڭىلاۋىنا بiردەمە بارعانداي كورiندi. سول جاتقان قالپى ءوزi جاراتىلعاننان كiشكەنە كوزدەرiن سىعىرايتا اشىپ، بۇعان نازارىن توقتاتا قارادى. قاپەلiمدە كiم ەكەنiن جىعا تانىماي ءارi كەشەگi كۇڭگiرتتەۋ iسiن ەسiنە ءتۇسiرە الماي باسى قاتاتىنداي.
— كەشە ايتتىم عوي ساپاردىڭ جايىن، ميليسيالار ۇستاپ بiشكەككە الىپ كەتiپتi دەپ.
— ا-ا، جاپار، سەن ەكەنسiڭ عوي. قازiر بەس مينۋت جاتا تۇرايىنشى، سودان كەيiن تۇرەگەلەمiن.
— ءوي، بەس مينۋتقا ۇيقىڭ قانبايدى عوي.
— كiشكەنە ۇيقىمدى اشايىن.
— ۇيقىڭ اشىلمايدى، قايتا سەن قالىڭ ۇيقىعا كiرە تۇسەسiڭ.
سونشا كەرگiگەنiنە زىعىردانى قايناسا دا، لاجى تاۋسىلعاندىقتان اس بولمەگە بەتتەدi. سوڭىنان ەرسۇلتان:
— جوق، قازiر تۇرامىن، — دەپ مiڭگiرلەدi.
قايتا شولپانعا iشi جىلىپ قالدى. تاڭعا جۋىق ۋاقىت بولسا دا داستارحانىن ءازiرلەپ، شايدىڭ قامىمەن ءجۇر.
— تۇردى ما؟
— تۇرايىن دەپ ىڭعايلانۋدا...
— وندا قۇداي بiردەمە بەرەيiن دەگەن ەكەن. اراق iشكەن كۇنi ءتۇننiڭ بiر ۋاعى تۇرماق، ادەتتەگi مەرزiمiنەن اسقاندا بارىپ زورعا باسىن كوتەرەتiن ەدi. — ماقساتسىز بiر كۇلiپ قويدى.
دەگبiرi قۇرىپ، ارادا ەكiء-ۇش مينۋت وتكەننەن كەيiن قايتا جاتىن بولمەگە كەلسە، ەرسۇلتان ودان سايىن جايلانىپ، ۇيقىعا الاڭسىز باس قويىپتى. سونشاما يت قۇرلى كورمەگەنiنە اشۋى قوزىپ، قانى ميىنا شاپشىدى.
— ەرەكە، جاڭا تۇرامىن دەگەنiڭ قايدا؟! — لىقسىپ كەپ كەپتەلگەن اشۋىن تەجەي المادى، كورپەسiن كەۋدەسiنە دەيiن ىسىرىپ تاستادى. داۋىسى دا قاتقىل شىقتى. — بارماساڭ، «بارمايمىن» دەپ ايتپايسىڭ با، ادامدى جىندى قىلماي.
— بارامىن عوي…
— ەندi تۇرمايسىڭ با! مەنiڭ جانىم كۇيزەلiپ، قۇمشا ۋاتىلۋدا. «بiرەۋدiڭ جوعىن بiرەۋ اندەتiپ ءجۇرiپ iزدەيدiنiڭ» كەبi عوي سەنiكi. جولىمنان قالدىرىپ… — شامىرقانعان اشۋىن باساماي ەكپiندەتە سويلەدi. — بارماساڭ، ەشكiم سەنiڭ تونىڭدى سىپىرىپ المايدى. ادام دەپ كەلدiم عوي ساعان.
— وسى، ءوز ءجونiڭمەن ولەيiن دەسەڭ دە، القىمنان سىعىپ، جاندى الىپ ءولتiرمەيسiڭدەر. — كوزiن اشپاعان قالپى مiڭگiرلەدi.
— ۋادە بەرمەۋ كەرەك ەدi.
V
بiشكەككە كوزدەگەن مەجەدەن ەرتە جەتتi. بۇرىن بiردi-ەكiلi كەلگەنi بولماسا قالا بۇعان مۇلدەم بەيتانىس-تۇعىن. ايتەۋiر جولشىباي سۇراستىرا ءجۇرiپ، ۋاعدالى جەرگە دە iلiكتi. «تiل — كييەۆكە دە اپارادى» دەگەن وسى. بiراق، ءالi دە بiر ساعاتتاي ۋاقىتتىڭ بارلىعىن بiلگەن ەرسۇلتان جاڭا بiر ۇسىنىس ايتتى.
— وسىندا مەنiڭ جولداسىم تۇرادى. دوكەي باستىق، روۆد-دا iستەيدi. كەز-كەلگەن ۋاقىتتا، كەز-كەلگەن ماسەلەمەن كەلە بەر دەگەن ەدi. الماتىدا اۋزى-مۇرنىنان شىعارىپ سىيلاپ جiبەرگەنبiز. سوعان بارىپ كورەلiك، مۇمكiن سەپتiگi تيiپ قالار.
— تەككە ساندالمايمىز با؟
ەرسۇلتانعا بiءرتۇرلi كۇمانمەن قارادى.
— جوق، ول بولسا بiر كادەگە جاراتامىز عوي. بەكەر قاڭتارىلىپ سارىلعاننان، جۇرەلiك! «جۇرگەنگە جورگەم iلiنەدi» دەگەن، بiر جاقسىلىق جولىعار.
جولداسى ەزۋلەپ، ءوزiنiڭ دەگەنiنە ساپ وزەۋرەدi. تاڭەرتەڭگi قىزارعان كوزiنiڭ قانتالاعانى باسىلعانىمەن، اياسىنىڭ بولماشى ءمولتiلدەي جاساۋراعانى سول قالپى.
— جارايدى، بارالىق دەلiك. كەشiگiپ قالمايمىز با؟
— كەشiكپەيمiز.
— ادرەسiن بiلەسiڭ بە؟
— بiلەمiن.
موتوردى گۇر ەتكiزiپ وتالدىرىپ، بەيتانىس كوشەلەرمەن قۇيعىتا ىزعىتتى.
كورiنگەننەن سۇراستىرىپ ءجۇرiپ، الگi بەلگiسiز «شوڭ» قىرعىزدىڭ ءۇيiن زورعا تاپتى-اۋ. جاپار دا الدەنارسەدەن ءۇمiتتەنiپ، ءوزiن قۋناق سەزiندi. ەرسۇلتان iشكە كiرiپ كەتكەندە بiر قۇشاق جاقسى حابار اكەلەتiندەي دەگبiرسiزدەنiپ وتىردى. الدەبiر ۋاقىتتان سوڭ ونىڭ قالتارىستان سولبىرايعان ۇسقىنى بايقالعاندا، قۇر ساندالىس بولعانىن توپشىلاپ ۇلگەردi. ول ەسiكتi اشىپ جانىنا جايعاسقانىندا:
— نە بولدى؟ — دەپ سۇرادى.
— ءۇي، اكەڭنiڭ… ءۇيiندە جوق. Iسساپاردا دەيدi.
ودان ارى ەشتەمە ەستiگiسi كەلمەدi. گازدى باسىپ قالدى، ماشينا اتىرىلا جونەلدi.
تۋرا باستاپقى بەتتەرiن تاۋعا بەرگەن قالپى كەپ توقتادى. بiراق سىرتقا شىقپادى. ەكi جانىنداعى، سالونداعى اينالار ارقىلى تۇگەل ءتوڭiرەكتi شولۋىلدايدى. دەگەنمەن «وسى-اۋ» دەپ، ايدار تاعاتىن بiردە-بiر پەندەنiڭ ۇسقىنى كورiنە قويمادى. ءارi بۇلار توقتاعان ماڭ ادام اياعى سيرەك جۇرەتiن، كوپشiلiكتەن وقشاۋ تۇس ەكەن. ماشينالار ارى-بەرi دامىلسىز جۇيتكۋدە، دەگەنمەن سالىستىرمالى تۇردە ولاردىڭ قاراسى دا سيرەك.
ۋادە بايلاسقان ۋاقىتتان ون بەس مينۋتتاي استى، الگiلەردiڭ توبەسi ءالi كورiنەر ەمەس.
— ولار بiزدi الدەقاشان بايقادى. — ءۇنسiزدiكتi بۇزىپ، ەرسۇلتان اڭگiمە باستادى. — ادەيi جانىمىزعا بiردەن سالىپ-ۇرىپ جەتiپ كەلمەي، سىرتتان باقىلاپ تۇر.
— ونىڭ نە قاجەتi بار؟
— كiم بiلەدi، وزدەرiنiڭ ويلاعاندارى بار دا.
جان قالتاسىنان تەمەكiسiن الىپ تۇتاتتى، جاپار دا بiر بۇرامىن ەرنiنە قىستىردى.
— سويلەسكەندە قىزبالىققا سالىنبايىق، بۇلاردىڭ تiلi مايدا حالىق قوي. «تiلi — مايدا، دiنi — قاتتى» دەپ اتالارىمىز بەكەر ايتپاعان، — دەپ ەرسۇلتان بiر ىرقىلداپ كۇلiپ الدى.
— روۆد-عا بارعاندا ميليسيالاردىڭ ءجونiن ءوزiڭ تاباسىڭ.
— ەندi، سويلەسiپ كورەمiز، ەڭ باستىسى مىنا ايەلدiڭ كەشiرiم بەرگەنi تۋرالى ارىزىن جازدىرتىپ الۋىمىز كەرەك. قانداي ادام ەكەن ءوزi، وسىندايدان اقشا تاباتىن الاياق بولۋى دا مۇمكiن.
— ءيا، ولار السا دا 2600-iن الماعان شىعار.
— قايتا وعان راحمەت ايت، ايىپكەر قولىنا تۇسكەننەن كەيiن قانشا سومانى كورسەتەمiن دەسە دە ىرىق سوندا ەدi. دەگەنمەن بۇل ايەلدiڭ ادامشىلىعى بار ما دەپ ويلايمىن، ايتپەسە، 10 مىڭ دوللار دەسە قايتەر ەدiڭ؟ ارتىڭنان پىسىپ بەرەسiڭ.
جاپار مىنا جۇيەلi ۋاجگە تاباندا جاۋاپ قايتارا المادى. بiراز ويلاندى.
— قازاق «ءوتiرiكتiڭ ءوزiنە ەمەس، قيسىنىنا سەن» دەگەن. ول بiر الپاۋىت بيزنەسمەن ەمەس قاتارداعى بiرەۋ بولسا، ونداي اقشا بۇعان قايدان كەلەدi دەپ ويلايتىن جۇمىر باستى پەندە تابىلماي ما؟ تابىلادى. سوندىقتان قالجاسىنا قاراي، بويىنا شاق، اقىلعا قونار اقشانى كورسەتiپ تۇر عوي. بۇگiندە اقىماقتى قولىڭا كۇندiز شىراق الىپ iزدەسەڭ دە كەزدەستiرمەسسiڭ.
— ول دۇرىس. — ەرسۇلتان تەمەكiسiن قۇنىعا سوردى دا، تۇقىلىن تەرەزەدەن لاقتىرىپ جiبەردi. Iزiنشە شىرت ەتكiزiپ تۇكiرiپ تاستادى. — بiراق، كەيبiر جەتەسiزدەر مۇنداي ۇرىمتال تۇستا كوپتەپ قاربىتىپ قالعىسى كەلەتiنi راس، سونداي ىنساپسىزدان الشاقتاۋ ما دەيمiن. ال، شىن جوعالتقان اقشاسىنىڭ ءۇستiنە مىڭ دوللارداي قوسسا، ونىڭ ەشقانداي سوكەتتiگi جوق، تارتقان ازابى بار ەمەس پە؟
— ەرەكە، بiز سياقتى سورلىلارعا وسىنىڭ ءوزi — ءۇش-تورت جىلدىق تابان ەت پەن ماڭداي تەر. بۇنىمەن قۇتىلا قويساق بiر ءسارi، ءالi سوماسى ايتىلماعان قۇقىق قورعاۋ ورىندارىنداعىلارعا بەرەتiن اقشا تاعى بار عوي. ول مۇنىڭ مەجەسiنەن اسىپ تۇسپەسە، كەم سوقپايدى.
— بەرەسiڭ، ەندi قايتەسiڭ. كوپشiلiك جۇرت قولىندا قارجىسى بولىپ تۇرىپ، بەرە الماي كۇيiپ كەتەدi. سەبەبi، باسىن قاتەرگە تiگiپ، تيىن-تەبەندi الا قوياتىن ادام دا ابدەن ءتوڭiرەگiنە سەنگەندە بارىپ الادى. ەڭ بiرiنشi iستiڭ، سونداي جان-جاعىنداعىلارعا سەنەتiن بiرەۋدiڭ قولىنا تۇسكەنiن قالايىق.
— مىنالار كەشiكتi عوي.
— كۇنiڭ ءتۇسiپ تۇرعان سوڭ، شىدايسىڭ.
ماشينا پانەلiندەگi ساعاتتىڭ تiلi ون جارىمدى كورسەتiپ ۇلگەرiپتi. باعانادان بەرi ءۇش-تورت ادام ارى-بەرi وتكەنi بولماسا، سەكەمال تۋعىزاتىن ەشكiمنiڭ قىلپى بiلiنەر ەمەس.
بiر كەز ارالارىندا ءولi تىنىشتىق ورنادى. ەرسۇلتان كۇرسiنiپ قويدى. تۇندەگi iشiستەن ميى بىلىعىپ وتىرعانىن جاپار iشتەي ۇعىندى. بiراق، سىرقىراي سىنىپ بەبەۋلەتكەن باسىن جازىپ جiبەرۋگە ەش رەتi جوق. قازiر ورگانداعى ءوزiنiڭ ورداڭبايلارىمەن سويلەسە قالسا، اۋزىنان جىندى سۋ بۇرقىراپ تۇرعانى ەش اقىلعا قونبايدى. تانىماس جات جۇرتتىڭ الدىندا قىزىل تiلگە قۇشىرىن توگiپ سويلەگەن ءسوزiنiڭ تەككە ءراسۋاسى شىقپاي ما. سوندىقتان جانىنا مىنا ازاپ قانشا باتسا دا شىدايدى ەندi. ايتكەنمەن، ءپاتشاعاردىڭ اراق سiڭدi كۇيiك يiسi مۇڭكiپ تۇر ەدi. قىركۇيەكتەگi ساسايداي ساسىق.
ونىڭ ءبۇيتiپ تiرiدەي قينالىپ، ءشوجiگەنiن كورۋ — جانى ونسىز دا شىرقىراپ بارا جاتقان جاپارعا قوسىمشا سوققى بوپ دارىدى. ءتاڭiردiڭ سونشا ءوزiن كەلەمەجگە اينالدىرعانىنا قايران. ەشكiمگە قىلاۋداي بiر زياندىعى تيمەگەن ەدi عوي. ەشكiمنiڭ بەتiنە جەل بوپ قارسى كەپ، قوتىرىنا قونباپ ەدi… ءومiر باقي قوي سوڭىندا جۇرگەن اكە-شەشەسiنiڭ دە بiرەۋگە تiزەسi باتتى دەيiن دەسە، ول مۇلدە اقىلعا سىيىمسىز. ولاردىڭ ءوزi ءومiرگە تەككە كەلiپ، بارشا عۇمىرلارىن قوڭىز تەرۋمەن زايا وتكiزدi. جان-پەندەنiڭ ءجۇزiنە تۋرا قاسقيىپ سويلەگەن ادامدار ەمەس. سوعان قاراماستان سولاردىڭ ەتەكتەرiنەن ءوربiگەن بۇلار دا شىرشۋى مول يت تiرلiكتiڭ قاق-سوعىن عانا كورۋi تيiس. نەگە ولاي؟ بiر كەزدەگi اركiمگە ازۋىن باتىرعان دوكەيلەردiڭ بالالارى سول ءجۇرiستەرiنەن جاڭىلعان جوق: iشكەندەرi — الدىندا، iشپەگەندەرi — ارتىندا. «جايا جەگەننiڭ بالاسى — جايا جەپ، شىلقىپ ءجۇر؛ قوڭىز تەرگەننiڭ بالاسى — قوڭىز تەرiپ، قىرتىپ ءجۇر» دەگەن ماتەل ەسiنە ەرiكسiز ورالدى. ونىڭ قىلاۋسىز ايتىلعان شىنايىلىعىن قاپىسىز مويىندادى.
كەنەت شەشەسiنiڭ سۇرەپەتi قاشقان كەسپiرi كوز الدىنا ەلەستەدi.
مىنا مالاعامدى ەستiسە تاعى دا قان جۇتىپ، شاراسىزدان شايقالىپ كەتەتiنi ءمالiم. ءدامiءل-دامiل كۇرسiنiپ، ونىسىز دا كۇنگە توتىققان ءوڭi ءورت ءسوندiرگەندەي كۇلگiن تارتاتىنى انىق. بiتiكتەۋ بiتكەن جانارلارى مۇڭعا مەيمiلدەپ، اياسىن جاس شاربىسى تورلارى قاق. وندايدا قايمىجىق ەرiندەرi ءوز-وزiنەن جىبىرلاپ، بەيماعلۇم بiرەۋلەرمەن جاپادان-جالعىز قالىپ سويلەسەرi دە بار. مۇنىڭ ءبارi، البەتتە، ەندiگi حالiنiڭ مۇشكiلدiگiنەن تۋىندايتىن لاجسىزدىق بەلگiلەرi. بايقۇستىڭ، شىلاۋىشى شۇيدەسiنە قاراي سىرعىپ، اعارعان ساماي شاشتارى سونادايدان قاسiرەتiن ايگiلەپ، قوبىراپ شىعىپ كەتەر ەدi. جۇرەگi قانسىراپ، تiرiدەي ولمەشiنiڭ كۇنiن كەشەرi ايقىن. سودان بiر كەزدەردە، جىنى بۋعان باقسىداي لاعا جونەلەر. ونداعىسى، تىم بولماسا اقىلىنان الجاستىرعان iستiڭ نەندەي بالەكەت ەكەنiن بiلۋ. سول ءۇشiن اۋدان ورتالىعىنا تارتادى. اۋداننان الماتىعا تەلەفون شالادى. سەبەبi، بiر كەزدە اتاعى اسپانداعان اۋىلدا سىم تەتiگiنiڭ iستەن شىققانى قاشان. مۇسكiن ءباتiرiڭ ەندi تاعدىردىڭ اششى زاۋالىنان جەل قۋعان تۇيەقارىنداي نەمەسە وشاعانداي، ءيا، وشاعانداي دەدەك قاعار.
اناسىنىڭ مۇڭ كiرەۋكەسi جايلاعان قوڭىر كوزدەرi ەلەستەدi.
وسى كەزدە سەلك ەتكiزiپ ۇيقىسىنان وياتقانداي الدارىنا التىنشى ماركالى كوك «جيگۋلي» كەلiپ، القىن-جۇلقىن توقتادى. جولاۋشى مiنەتiن جاعىنان باقا باس تاپالتاق قارا ايەل اتىپ شىقتى. ەكپiنi تاۋ قۇلاتارلىقتاي، وڭاي-وسپاقتى ەرەن كورمەيتiن سياقتى. الدە مال اشۋى — جان اشۋىمەن بەزەكتەگەن ءتۇرi مە ەكەن…
بۇلار دا سالوننان سىرتقا سۋىرىلا بەردi.
— سالەمەتسiز بە؟! — جاپار اۋدەم جەردەن-اق ۇلى ناعاشىسىن ۇشىراستىرعانداي بايەك قاقتى. — سارا سiزسiز بە؟
ايەل تۇسكەن ماشينانىڭ رۋلiندەگi ەركەك تە بوي كورسەتتi. بايقاعانى، بۇل كەلگەن بەيتانىس ەكەۋiنiڭ سىقپىتىندا الىپ بارا جاتقان ەشتەمەسi جوق، كادiمگi قارا بازارداعى سالپىلداعان كوپ ساۋداگەردiڭ بiرi عانا.
— ءيا، مەنمiن. ءوزiڭiز ساپاردىڭ باۋىرىسىز با؟
Iركiلمەي جۇرگەن قالپى جاۋاپ قايىرىپ، سۇراعىن دا توپەلەدi. سوعان قاراعاندا كوپتi كورگەن، وڭاي-وسپاقتان يمەنبەيتiنiن اڭعارتتى.
— ءدال سولاي — جاپارمىن. — قولىن قۇلدىق ۇرا ۇسىنا بەردi. — ءوزiڭiزدiڭ حابارلاسقانىڭىز دۇرىس بولدى… بiزدiڭ تاراپىمىزدان بiر يتتiك كەتكەن ەكەن. الدىڭىزدا ايىپتىمىز.
وسى كەزدە شاشى ماي-ماي بوپ، بiر-بiرiنە جابىسىپ بiلتەلەنگەن تاپەلتەك بويلى ەركەك تە تاياندى. ۇسقىنىنا قاراماي سونداي پاڭ كورiندi، كوزi شاتىناپ تۇر. جاپار ەرi شىعار دەپ تۇسپالداعان، قاتەلەسپەپتi.
— مىناۋ كۇيەۋiم — بايقال. ءتورت بiردەي ۇيەلمەلi-سۇيەلمەلi بالامىز بار. قۋعىن-سۇرگiن، اتىس-شابىس تيىلماعاننان سوڭ مۇندا ءاندىجاننان وسى كوكتەمگە سالىم كوشiپ كەلدiك. پاتەر جالداپ تۇرامىز. سول، تiرشiلiكتiڭ قامىمەن الماتىدان كوتەرمە باعاعا كiلەم اكەپ، وسىندا ءۇستiنە ازىن-اۋلاق تيىن-تەبەن قوسىپ ساتامىز. اراسىنان بولار-بولماس ءناپاقا ءتۇسiرiپ، بالا-شاعامىزدى اسىراپ جۇرگەن جايىمىز بار.
ايەل سالعان جەردەن جاي-جاپساردى ءارiدەن بايانداي جونەلدi. ءۇش ەركەك سونىڭ اۋزىنا قاراپ، ءسوزiن ىجداھاتتىلىقپەن تىڭدادى. بولگiلەرi جوق، اڭگiمە iركiلسە، قىمبات دۇنيەلەرiن جوعالتىپ الارداي بارلىعى مويىندارىن سوزىپ، قالت بوگەلە قالىپتى.
— ۇنەمi الماتىدان بەرi قاراي تاكسي رەتiندە ماشينالارىن جالداپ، بەلگiلi بiر ادامدارمەن عانا ءجۇرۋشi ەدiم. الگi، قىرسىق شالاتىن كۇنi ولاردىڭ ءبارi باسقا بiرەۋلەرمەن ءمامiلەلەسكەن بە، ايتەۋiر تابىلمادى. سول ارادا بوگدە ەكi جiگiتكە جولىقتىم. ولار مەنi بiشكەككە دەيiن جەتكiزiپ سالاتىن بولدى. ءسال سەكەمدەنسەم دە «مۇسىلماننىڭ بالاسىمىز عوي» دەپ تۇجىردىم. ءسويتiپ، جولعا شىقتىق.
باسىنا ۇساق قىزىل گۇلدەرi بار قارا ورامالدى شارتا تارتىنىپتى. ونىڭ ەكi ۇشى مۇنىڭ ارشىندى ءسوزi مەن قيمىلىنىڭ ىڭعايىنا قاراي سەلتەڭ-سەلتەڭ ەتەدi. كەيدە تiلi دە ءشۇلدiرلەپ، تىم تەز سويلەپ كەتەدi. كوزدەرi باقجيىپ، مول الاسى توڭكەرiلiپ قالادى. پۇشىق مۇرنىن دا ءدامiءل-دامiل تارتقىشتايدى ەكەن. ەكi قولى دا ەربەڭدەي اۋانى ماقساتسىز كەسكiلەپ، تۇشتاڭداي جونەلەدi. ءوزi دە بiر ءناتiندە جەڭiل ادام بولسا كەرەك، ءا دەگەننەن-اق بايقالعانى — ۇشىپ-قونىپ تۇر.
— بiشكەككە قىزىل iڭiردە جەتiپ، تاۋاردى ءتورت ۇيگە ءبولiپ ءتۇسiرگەنشە ەل ابدەن ورىنعا وتىرىپ قويدى. ءۇش ساۋدا نۇكتەسi اقشامدى قولما-قول بەردi دە، ءتورتiنشiسi ەرتەڭگiلiك تۇسكە دەيiن بەرەتiن بوپ ءباتۋا سۇرادى. وعان «جارايدى» دەدiم، ويتكەنi ونىمەن جۇمىس iستەسiپ كەلە جاتقانىمىزعا جارتى جىلداي ۋاقىتقا تايانعان. ارامىزدا سەنiم مەن بiر-بiرiمiزگە دەگەن iشتارتۋشىلىق ورناعان.
جاپاردىڭ سىرداڭداۋ قىزىل ەزۋ اڭگiمەگە iشi كەۋiپ بارادى. ول ءۇشiن ەڭ قاجەتi — ساپاردىڭ مىنا بەيتانىس ايەلگە جاساعان قىلمىستىق iس-ارەكەتi. بiراق ول تۇسقا جۋىق ارادا جەتە قوياتىن تۇرلەرi جوق. دەگەنمەن، سارانىڭ ءارiدەن باستاعانى دا ابدەن ورىندى. ايتپەسە، مالاعامدى ءوز كوزiڭ كورمەگەننەن كەيiن، ءار جەرiنەن ءۇزiپ-جۇلىنىپ ايتىلعان باس-اياعى جوق اڭگiمەنi ءتۇسiنە دە الماي قالاسىڭ. سوندىقتان، جانىن سالىپ، وقيعانى اسا بiر قۇلشىنىسپەن بايانداپ جاتقان ساۋداگەر كەلiنشەكتiڭ ءاربiر ءسوزiنiڭ استارىنا ءمان بەرە، مiگiرسiز ءۇڭiلدi.
— سونىڭ ءبارiندە سiزدiڭ iنiڭiز ساپار ماعان كومەكتەسiپ، كiلەمدەردi iرiكتەپ، ءار ۇيگە تيەسiلەرiن ءتۇسiرiسiپ، قول قابىسىن تيگiزدi. مەنiڭ ولاردان ساناپ اقشا العانىمدى دا كوردi. نە كەرەك، تاۋاردىڭ ءبارiن تاستاپ، iستiڭ بiر كەزەڭiن يگەرگەننەن كەيiن، ول جiگiتتەرمەن ەسەپ ايىرىستىم. سودان كەيiن سونداي مەيiرمان كiشiپەيiل جانداردىڭ iسiنە رازى بولىپ، جارتىلىق الدىم.
جاپاردىڭ iشi قىلپ ەتە قالدى. «بۇ قالاي» دەگەندەي ەرسۇلتاننىڭ بەتiنە قارادى. ونىڭ نازارى ايەلدiڭ اۋزىندا ەكەن. قانى جۇرمەي تۇرعاندىقتان با، ءوڭi قارا كۇرەڭ تارتىپتى. اڭگiمە الپەتi وعان اسەر ەتە قويماعانداي.
— ويتكەنi، — سارا ءسوزiن ءۇزدiكسiز جالعاي بەردi، — ەرتەڭ تاعى دا بiر مارتە الماتىدان كiلەم اكەلۋگە ۋادەلەستiك. شوپىر تاتپادى، دەنiن ساپار تۇگەستi. مەنiڭ iشپەيمiن دەگەنiمە بوي بەرمەي ماعان بiر ستاقانىن زورلاپ الدىردى.
تاعى دا جاپاردىڭ ساناسىندا «بۇل جەردە بiر شيكiلiك بار-اۋ» دەگەن ءدۇدامال بوي كوتەردi.
— سەبەبi، الگiندەگi موپ-موماقان جiگiت ەكi ستاقان اراقتى قىزىل وڭەشكە جونەلتكەننەن كەيiن، كiسi تانىماستاي وزگەرiپ شىعا كەلدi. قورىقتىم. ءارi ولار الگiندە ادام اياعى سيرەك جۇرەتiن ۇرى تۇسقا توقتاعان.
«ەكەۋi بۇرىننان تانيتىن ادامدارى ەمەس، بiرiنشi رەت كورiپ وتىر. ءاۋ باستا ونداي جەرگە توقتاۋعا نەگە جول بەردi؟ مىنا ايەلدiڭ ءوزi ساۋ سيىردىڭ بوعى ەمەس-اۋ».
جاپاردىڭ كۇماندi ويلارى كوبەيە ءتۇستi. ايتكەنمەن، قارسى ساۋال قويىپ، ايەلدiڭ ءسوزiن بولمەدi.
— جاردەم سۇراپ باقىرعان داۋسىڭدى ەستiسە دە، بىلايعى جۇرتتىڭ كەلە قويۋى قيىن. قورىققاندىقتان iشiپ جiبەردiم.
ءاتۇيiرسiز اڭگiمە جايسىز تيگەنداي كۇيەۋi ورنىنان قوزعالاقتادى. جانقالتاسىن قارمانىپ، الدەنارسەسiن iزدەي باستادى.
— سوسىن، لاجى بولسا كەتۋگە ارەكەت ەتتiم. بiراق وعان ساپار كونبەدi. بiر كەزدە، كۇندەلiكتi اراق iشiپ جۇرمەگەندiكi، باسىم اينالدى. تىسقا بارۋعا ىڭعايلاندىم. سومكەمدi الايىن دەپ ەدiم ساپار: «قازiر كەلەسiڭ عوي» دەپ بەرمەدi. ولاردىڭ مەنi كۇتەتiنiنە شاك كەلتiرمەدiم. جول تابانىنان تومەنiرەك تۇسكەنiم سول ەدi، ماشينا ورنىنان اتىرىلدى دا، الماتىنى بەتكە الىپ تارتتى دا جونەلدi. مەن باقىرىپ-شاقىرىپ، الۋ-دالۋ قالپى جولعا شىقتىم دا، قارسى كەلە جاتقان ماشيناعا قول بۇلعاپ، الدىنا جاتا قالدىم. باسادى دەپ تە تايىنبادىم. الگi جازعان قيقىلداپ-شيقىلداپ كەپ توقتادى. بiردەن اتىپ تۇرەگەلiپ، شوپىرعا جۇگiردiم. سوعان بار جايدى ءاسىعىس-ۇسiگiس ءتۇسiندiرiپ، ماي-دiڭ بەكەتiنە دەيiن اپارىپ تاستاۋىن ءوتiندiم. بودا-بودا ءتۇرiمدi كورiپ شوشىپ كەتسە كەرەك، الگi بايقۇس سوزگە كەلمەدi. ەڭ جاقىن بەكەتكە جەتكiزiپ سالدى.
جاپار تاعى دا «سوندا بۇلار قالانىڭ iشiندە ەمەس، ۇلكەن تراسسانىڭ بويىندا تۇرعانى ما» دەپ ويلادى.
— سول جەردە ارىزىمدى جازىپ، ماشينانىڭ ءنومiرiن كورسەتتiم. قولما-قول iزدەۋ دە جاريالاندى. بiراق ولاردىڭ الماتى تۇگiلi تالدىقورعان ءوتiپ كەتكەنiنە ءالi قايرانمىن.
مىناۋ بەيشارا كەلiنشەكتiڭ ءسوزiنە قاراعاندا كوكەيiندە كۇلكiلدi كۇمانi جوق، تازا ادامنىڭ ارام نيەتتiلەردەن الدانىپ قالعانى ايقىن بەتكە ۇرادى. دەگەنمەن، بۇل ايىپتاۋشى جاقتىڭ ءسوزi جانە زاڭ ورىندارى ءۇشiن شەشۋشi ءسوز وسىلاردiكi. ەندi باياندالعان جايتتىڭ ءوتiرiكتەن ارا-جiگiن اجىراتۋ ءۇشiن، مارات پەن ساپاردىڭ اڭگiمەسiن تىڭداۋ ابدەن قاجەت. اتتەڭ، وعان شارا قايسى. ايىپتىڭ ارقانى قالايدا بۇلاردىڭ موينىنا وراتىلعانى وراتىلعان. ءسال بۇلقىنساڭ، اعاش كەڭiردەگiڭدi قىلعىندىرا بۋنايدى.
— مەنiڭ قورقىپ اراقتى iشكەنiم: «وسىنى iشپەسەڭ، قازiر كورسەتەمiن» دەپ ساپار قىستادى، زورلايىن دەدi. جان ءتاتتi، الدەقايتەدi دەپ، تىجىرىنسام دا تارتىپ جiبەردiم. — ءوز-وزiنەن ايەل اقتالا سويلەدi.
بايقال مۇزداي قۇرسانعان كۇيi تەمەكiسiنiڭ ءتۇتiنiن بۇرق ەتكiزدi.
جاپار باعانادان بەرگi كوپتiرمە سوزدەن وي قورىتىپ ۇلگەرگەنشە، كەلiنشەك نەگiزگi قازىقتىڭ باسىن قىلتيتىپ قويدى. مۇنىسى، كونبەي تۋلاساڭدار وسى قازىققا اراندايسىڭدار دەگەن ەمەۋرiن ەدi.
— قايتا، جانىم اشىعاندىقتان ول نيەتiن شاعىم ارىزدا جازبادىم. ماعان باسى ارتىق ەشتەمە كەرەگi جوق، العان اقشانى ورنىنا قويىپ بەرسەڭدەر، بiتتi.
ءباتiردiڭ كوزi جەمتiگiن ارباعان جىلاننىڭ جانارىنداي بۇعان سۇعىن قاداپ قيىلا قاپتى. جاپاردىڭ جۇرەگi مىستاندىق زىمياندىقتان شiمiرiكتi. بiراق، جانىنا تيگەن سويقان سويىلدىڭ اۋىرلىعىن اڭعارتپاي:
— ساكە، «بوق جەمەسە يتتiڭ باسى اۋىرادى» دەگەن، ونىڭ بۇل بiلمەستiگiن كەشiڭiز. اقشاڭىزدى قولىڭىزعا ۇستاتامىز. ءجۇرiڭiزدەر، اڭگiمەنi ماشينادا جالعاستىرالىق.
ەسiكتi اشىپ، ەرلi-بايلى ەكەۋiنە سالوندى نۇسقادى. ولار ەش قامشى سالدىرماي iشكە سۇڭگiپ-سۇڭگiپ كەتتi. تورتەۋi جايعاسىپ وتىرعاننان كەيiن، جاپار قايتا ءسوزiن ساباقتادى.
— وسپادارلىق iس سiزدەردi ءۇش-تورت كۇن بۇرىن جارعا جىقسا دا، جاماناتتى حابار كەشە كەشكە عانا قۇلاعىمىزعا تيدi. سوندىقتان بiزدiڭ ءوزiمiزبەن بiرگە تيىن-تەبەن الا كەلۋگە ەش مۇرشامىز بولمادى. ەڭ بiرiنشi وزدەرiڭiزدiڭ بەت-جۇزدەرiڭiزدi كورiپ، بۇل نەندەي وقيعا ەكەنiن بiلگiمiز كەلدi. كورiپ وتىرمىز، قاراپايىم كوپتiڭ بiرi ەكەسiزدەر. قايتا، سول ءتورت بiردەي كiشكەنتايلارىڭىزدىڭ ءناسiبiنە قاراي ايىپكەرلەرiڭiز قولدارىڭىزعا تۇسكەن. ايتپەسە، سوناۋ تالدىقورعان، تiپتi باسقا مەملەكەتتەگi قۇنىكەردi تۇتقىنداۋ، اللانىڭ شەبەرلiگiنەن. ءتاڭiرiنiڭ ءوزi بiلەدi، ءارi-بەرiدەن كەيiن سiزدiڭ ادال جان ەكەندiگiڭiزدiڭ ايعاعى. بiز دە سول قاراپايىم اۋىلدان شىققان ەلدiڭ بالاسىمىز. قۇداي سورلاتىپ قويعاننان كەيiن امال قايسى، كارi شەشەمiز بار، مىنا ساپار ءۇشiن ەمەس، سول كiسi ءۇشiن كەشiرiم ارىز جازىپ بەرiڭiز. بiز سول ارىزدى قازiر iستi جۇرگiزۋشi تەرگەۋشiگە اپارىپ تابىستالىق. ال، اقشاڭىزدى، اللا بۇيىرتسا، ەرتەڭ كەشكi ساعات جەتiدە اكەپ قولىڭىزعا ۇستاتامىز. وعان دەيiن مىنا ماشينانى سiزدەرگە كەپiلدiككە تاستايمىز.
— ولاي بولا ما ەكەن؟ — بايقال باعانادان بەرi بiرiنشi رەت مىڭق ەتتi. ايەلi ەرiنە جاپاق-جاپاق قارادى. وسى كەزدە ەرسۇلتان سوزگە ارالاستى.
— تەرگەۋشiمەن جولىقتىرىڭىز، زاڭ ورىندارى قانداي پەيiلدە ەكەنiن بiلەيiك، — دەدi.
— ولاردىڭ دا قۇلقىندارى جامان، قارماقتارىنا iلiنگەندەردi تەكتەن-تەككە جiبەرە قويمايدى. — بايقال اڭگiمەنi توتەسiنەن باستادى. — بايقاۋىمشا، ونىڭ ءۇستiنە ساپارعا تiستەرiن قاتتى قايراپ وتىر. مىنا ماشينامەن جەتiپ بارساق، «حالدەرi جامان ەمەس ەكەن» دەپ، ادامنىڭ اقىلىنا سىيماس اقشانى ايتىپ لاعار. سوندىقتان مۇنى قويىپ، مەنiڭ ماشيناممەن جۇرەلiك. سۇراپ جاتسا «تاكسيمەن كەلدiك» دەرسiزدەر.
جاپار مىنا توسىن ۇسىنىستىڭ استارىن ءتۇسiنە الماي دال. پايىمداۋىنشا مۇنىڭ ەكi جاعى بار. بiرiنشiسi، كولiكتiڭ قۇجاتتارى قولىنا تيمەي، قارسى ماعىناداعى ارىز جازىلمايدى دەگەن ءسوز. ەكiنشiسi، بۇلاردىڭ مەيلiنشە تەرگەۋشiگە جولىقپاعاندارىن قالايتىنداي.
جاپار وزدەرiنە قاجەتتi دۇنيەلەردi ەپتەپ ءبۇتiندەپ العانشا وسىلاردىڭ دەگەنiنە كونە بەرگەندi ءجون كوردi. سوندىقتان بiردەن قولق ەتiپ ايتقانىنا كەلiسە كەتتi.
— جارايدى، بiز كولiگiمiزدi اۆتوتۇراققا قويىپ، كiلتiن قولدارىڭىزعا ۇستاتالىق. سودان كەيiن تەرگەۋشiگە بارعاندا سiزدەردiڭ تاراپتان جازىلعان قاعازبەن بارالىق.
— ماقۇل. — سارانىڭ كەبەرسiگەن قايمىجىق ەرنi جىپ ەتتi. — قازiر اۆتوتۇراققا بارعاندا، سول جەردەن روۆد-عا تەلەفون شالالىق. ساپارمەن سويلەسۋ كەرەك.
— ساپارمەن سويلەسۋگە بولا ما؟! — جاپار اڭتارىلىپ، ايەلدiڭ بەتiنە باقجيا قارادى.
كەلiنشەك مىرس ەتiپ كۇلiپ جiبەردi.
— جوق، سiزدiڭ iنiڭiزبەن سويلەسۋ مۇمكiن ەمەس. مىنا تەرگەۋشiنiڭ اتى دا ساپار. مەنi اينالدىرعاندا، وڭكەي ساپارلار اينالدىردى عوي.
ساناسى سان تارامعا پىشىراعان جiگiت ەپتەپ بiر نارسەنi ءتۇسiنگەندەي بولدى.
— جارايدى، جىلجيىق وندا، ۇزاق كۇندi كەش قىلماي.
ەرسۇلتان وكتەم ءۇن قاتتى. شاماسى، جاپار بiر ءسات ءوز ويىمەن وڭاشا قاپ، سىرتقا ۋايىمىن بiلدiرiپ السا كەرەك. وسى ءسوزدi ەستiگەندە بارىپ، جiتi قيمىلدادى.
— سiزدەر جول باستاڭىزدار، مەن iلەسiپ وتىرامىن.
ەرلi-بايلى ەكەۋi قۇنجاڭ قاعىپ، iلگەرi وزا بەردi.
*** *** ***
جامان ءتۇرiنە قاراماي بايقال ماشينانى شيراق ايدايدى ەكەن. ەسكi كوك شولاعىن سالدىرلاتا ويقاستاتىپ، بiر-ەكi تۇستا جول ەرەجەسiن دە بۇزا توپەلەدi. بiرنەشە يiر-قيىر سۇرلەۋلەرگە ۇرىندىرىپ، جارتى ساعاتتاي قالانى ارى-بەرi ارالاتىپ، ءشارiنiڭ شىعىس جاعىنداعى ىقشام اۋداندارعا كەلiپ بiر-اق توقتادى. وندا دا بiردەن ەش جاققا مويىن بۇرعىزباستان اۆتوتۇراققا اكەلiپتi. مۇنى جاپارلار تۇمسىق تiرەگەن قورشاۋدىڭ سىرتىنان-اق بايىپتادى. سوندىقتان «نيسسان-بليۋبەردتiڭ» ماڭدايىن ۇلكەن كوك دۋالدىڭ قاقپاسىنا يiندiرە تiزگiنiن تارتتى. ەرسۇلتان دا كولiكتەن بiرجولا تۇسەتiن تۇستى اڭعارعاندىقتان سۇيەگiن اۋىر قوزعاپ، سۇيرەتiلە تابانىن جەرگە قويدى.
بۇل كەزدە ماشيناسىنان ىتقىپ شىققان بايقال، زىپ ەتiپ بiر قۋىستان كiرiپ قاقپانى ءوزi اشتى. دۋال ەكi جاعىنا شالقاسىنان شالجيعاندا قاڭتارۋلى بiرنەشە ماشينالاردىڭ قارالدىسى كورiندi. وسىنى جانارىمەن شالىپ وتكەنشە بايقال بۇعان «كولiكتi تۋرا كۇزەتشiلەر وتىراتىن دۇڭگiرشەكتiڭ قاسىنا قوي» دەپ ءۇن قاتتى. جاڭا تانىسىنىڭ بۇل ەركiنسۋi دە كوزi بار قاراقتى پەندەگە كوپ جايتتى اڭعارتار ەدi.
جاپار وسىنى iشتەي ءتۇيسiندi، ءتۇيسiندi دە دiڭكەسi قۇرىدى.
ماشيناسىن ىڭعايلى دەگەن ەڭ سەنiمدi تۇسقا توقتاتتى. سوسىن اسىقپاي كەرەك-جاراق دۇنيەسiن رەتتەپ، جيناستىردى. الدەنارسەنi ۇمىت قالدىرمادىم با دەگەندەي موينىن سوڭىنا بۇرىپ، سالوننىڭ iشiن تاعى بiر قۇنتاقتىلىقپەن سۇزە بارلادى. كوزiنە ەشتەمە iلiنە قويمادى. سودان كەيiن شيراق قيمىلداپ، سىرتقا شىقتى. ەسiكتەرiن مۇقيات قۇلىپتاپ، «بليۋبەردتiڭ» كiلتi مەن قۇجاتىن بايقالدىڭ قولىنا ۇستاتتى. ول شىرق اينالىپ، قاراۋىلدان توسىن كولiكتiڭ سىرتقى سيپاتىن ىجداھاتپەن جازۋىن سۇراپ، زىر قاعىپ ءجۇر. مۇنىڭ بەرگەن دۇنيەسiن دە قاقشىپ اپ، ىلدىم-جىلدىم اۋدارىستىرا قاراستىرىپ ۇلگەردi. ءسويتتi دە بiردەن قوينىنا سۇڭگiتiپ جiبەردi.
بۇل ۇسقىنى جاپاردىڭ ەزۋiنە بiر ءتۇرلi ىزالى كۇلكi ءۇيiردi. بiراق سازارعان ءوڭiنەن ونىڭ ۇشقىنى دا بiلiنبەدi. مىناۋ ىبىلجىعان ءومiردەن جيرەنگەندەي تىجىرىندى. سوسىن جانارىن وڭ يىعىنان اسىرا تۋ سىرتىنا تاستاپ ەدi، نازارى جەلi بوساعان شارداي ءسولبiرەيiڭكiرەپ قالعان جولداسىنىڭ سۇلباسىنا بارىپ ۇشقاستى. قاپەلiمدە سارانىڭ توبەسi جۋىق ماڭنان كورiنە قويمادى. ەرiكسiز بايقال جاققا كوز جۇگiرتتi — شاپكiسi مىجىرايىپ، كۇزەتشiمەن ەكەۋi عانا ءجۇر.
— اباي بولىڭدار، الماتىدان كەلگەن مەيمانداردىڭ ماشيناسى. بiرەۋ بiردەمەسiن ءبۇلدiرiپ كەتپەسiن.
ءپاتشاعاردىڭ تiلi مايدا، iش تارتىپ سويلەگەندە قولقا-جۇرەگiڭدi سۋىرىپ الا جازدايدى.
— جوق، ا-ا، قارايمىز عوي. نەسiنە وتىر دەيسiڭ.
اۆتوتۇراقتىڭ ادامى اقتالىپ، شىر-پىر قاقتى.
جاپاردىڭ جاڭا تانىسى اياق استىنان الدەقانداي بولىپ، كۇزەتشiنiڭ ءسوزiنە قۇلاق اسپادى، الدە وعان ەندiگi جاۋاپ قايىرۋدى بويىنا شاق سانامادى ما، بۇعان تايانا بەرiپ:
— ءجۇرiڭiز، ماشيناعا مiنەيiك، — دەپ، iلگەرi جاقتى نۇسقادى. بۇل ونىڭ دەگەنiنە ءۇن-تۇنسiز iلەستi. ەرسۇلتان دا كوك «جيگۋليگە» قاراي بەتتەدi. وسى كەزدە قايدان ەكەنi بەلگiسiز، سارا دا ۇرى يتتەي ساپ ەتە قالدى. انادايدان سامبىرلاي سويلەپ كەلەدi.
— ارەڭ سويلەستiم، كابينەتiنەن شىعىپ كەتiپتi، شاقىرمايدى. Iشiندە بiر قۇدايعا قاراعان بiرەۋلەرi بار ەكەن، سول تاۋىپ بەردi. ول بولماعاندا…
— سونىمەن نە بولدى، توق ەتەرiن ايتساڭشى.
بايقال ايەلiنiڭ ءسوزiن ءبولiپ، جەكiرە تەپسiندi.
— تۇرا تۇرساڭشى، وسى كوشەدە جاراپازاندايمىن با؟ — كەلiنشەكتiڭ كوزi الايىپ، جاق جۇندەرi ۇرپيە ءدۇرديدi. — ۇيگە بارالىق، انا قاعازدى جازايىق…
مۇنىڭ «ۇيگە بارالىعى» نەسi دەپ، جاپار iشتەي تىندى. سودان ماشينا ورنىنان جىلجي بەرە:
— سiزدەردiكiنە بارماي-اق، وسىندا-اق جازبايمىز با؟ — دەدi كوپ ءسوزبۇيداعا سالا بەرگەندi جاقاتپاي.
— ەشتەمە جوق، ءۇي، مiنە، تيiپ تۇر. — ايەل تايماڭداپ، ەركەكتەردiڭ الدىن وراپ، اڭداۋىنشا ۇشەۋiن دە بايقاتپاي بiرتiندەپ بيلەپ-توستەپ بارادى. — ول جازۋ دەگەن دە بiر — ماشاقات. باستاپقىدا وڭاي-وسپاق كورiنگەنiمەن، جەمە-جەمگە كەلگەندە نە جازارىڭدى، نەدەن باستارىڭدى بiلمەي اڭىراسىڭ. سوندىقتان، ءۇيدiڭ iرگەسiندە تۇرىپ، ماشينادا قىسىلىپ-قىمتىرىلعانىمىز جاراماس.
— تەرگەۋشi نە دەدi؟ تۇسكە دەيiن جولىعاتىن بولدىق پا؟
— «ساعات ون ەكiدە حابارلاسىڭدار، قاي جەردە جولىعىساتىنىمىزدى سول كەزدە ءباتۋالاسامىز» دەدi. ءوزi بiر جينالىسقا كەتiپ بارا ما، اسىعىس، كەڭiنەن سويلەسە المادىق.
دiڭكەسi قۇرىعان جاپار ساعاتىنا قارادى، ون بiردەن جيىرما بەس مينۋتتاي اسىپتى. ەرiكسiز كۇرسiندi.
ونىڭ بۇل iشتەي تولقۋىن سارا اڭدادى ما:
— قازiر تيiستi قاعازىن تاپسىرامىز، سودان كەيiن ولار iستi پروكۋراتۋراعا جiبەرمەي iركەدi، — دەدi نىق.
— ساپار قايدا iستەيدi؟
— الامەدين روۆد-سىندا.
ارادا ءۇنسiزدiك ورنادى. ماشينا ويدىم-ويدىم تاس جولمەن شوقالاقتاي جىلجيدى. ءۇنسiزدiكتi تاعى دا كەلiنشەك بۇزدى.
— روۆد iستi نە بارى ءۇش-اق كۇن ۇستاپ تۇرا الادى ەكەن، سودان كەيiن ول قۇجات تۇگەلiمەن پروكۋراتۋراعا وتەدi. ارينە، ودان كەيiن بۇل iسپەن مۇلدە باسقا ادامدار اينالىسادى، تەرگەۋشi دە باسقا بولماق… بiراق، بiزدiڭ ءالi بiر جارىم ءتاۋلiك ۋاقىتىمىز بار.
مىنا ءلام جەلكەسiنەن توسىننان قويىپ وتكەن كۇرزiدەي تيدi. جاپاقتاپ، «ايەلدiڭ ايتىپ وتىرعانى راس پا» دەگەندەي ەرسۇلتانعا قاراي بەرiپتi. ءوز اقىلىنا سالسا، اينا قاتەسiز سولاي سياقتى.
ماشينا توعىز قاباتتى ۇيلەردiڭ اۋلاسىنا توقتادى.
— مiنە، كەلدiك. بiز وسىندا تۇرامىز. — بايقال كوتەرiڭكi ءۇن قاتتى. — وسى جەردەن پاتەر جالداعانبىز.
اياداي عانا بiر بولمەلi ءۇي ەكەن. كiرە بەرiسiنە تورتەۋi كەپتەلiپ، اينالا الماي قالدى. Iشتەن سەڭiرەيگەن تاعى دا بiر تومەنەتەكتi بايقالدى. ونىڭ ار جاعىنان سوستيعان ەكi كiشكەنە قىزدىڭ توبەسi كورiندi. بۇرىمدارى بiلتە-بiلتە، كيiمدەرi ولپى-سولپى. قالاداعى بالالاردىڭ كەيپiنە مۇلدە ۇقسامايدى، قىشلاقتان بۇگiن عانا كەلگەن سياقتى.
— تۇراعىمىز وسى.
«كۇيiمiزدi كوردiڭدەر مە» دەگەندەيiن قوجايىن ەكi قولىن ەكi جاعىنا جايىپ، مەيماندارىنا شاراسىز كەپتە قارادى. بۇلاردىڭ مىنا جۇپىنى تۇرمىستارىن اڭداپ، جاپار ساپاردىڭ iسiنە ۇيالعانىنان ورتەنە بەتiمەن جەر باستى. «ۇرىندىرعاندا دا قۇداي ءجونi ءتۇزۋ بiرەۋگە ۇرىندىرماي» دەپ كۇيiندi.
وسى كەزدە كiشكەنە قىزدار شەشەلەرiنە بارىپ، بiردەمەلەرiن بىلدىرلاي جارىسا شۇرقىراستى.
— تورگە ءوتiڭدەر.
بايقالدىڭ باستاۋىمەن iلگەرi جىلجىدى.
كiرگەن بەتتە كولدەنەڭ iسكە كوپ الدانباي نەگiزگi شارۋاعا كiرiستi. ەرسۇلتاننىڭ كومەگi وسى جەردە تيدi. نەبiر قاعازدى تولتىرىپ جۇرگەن جىرىندى ميليسيا ەمەس پە، باعانادان بەرگi ەستiگەن اڭگiمەنi قورىتىپ جۇيەلەپ قويسا كەرەك، ەكi جاققا دا تيiمدi كوزقاراستى ساراعا ساۋمالاپ ايتىپ، جازدىرىپ شىقتى.
ايتكەنمەن، ءسويتiپ ەجiكتەپ وتىرعاندارىندا ساعات تiلi ون ەكiدەن اۋىتقىعان دا ەدi. ءۇي يەلەرiنiڭ قىستاۋىمەن نان اۋىز تيە سالعان كۇيi، قايتادان اپىل-عۇپىل دالاعا زاۋلادى. بiراق، سارا ساپارمەن سويلەسiپ، بۇگiن ونىڭ بۇلارمەن كەزدەسۋگە مۇرشاسى جەتپەيتiنiن حابارلادى. مۇنى ەستiگەندە جاپاردىڭ جۇرەگi توقتاپ قالا جازدادى. بiراز مەزگiل تiلدەن ايرىلىپ، ءوزiمەن ءوزi قۇسالانا ارپالىستى. كەشەدەن بەرگi الاس ۇرعانى، بۇگiنگi سابىلىپ جەتكەنi ەش ناتيجەسiز اياقتالدى. بورباي ەتi بورشا بوپ جۇگiرگەنi ءبارi زايا كەتتi. تىم قۇرىماعاندا تەرگەۋشiمەن جۇزدەسiپ، اپتىققان كوڭiلدiڭ ءاپتiگiن باسار ەدi. قۇداي وعان جەتكiزبەدi. ۋايىم ارقالاپ كەلiپ، قورعاسىنداي اۋىر دا تۇنەرگەن ويدىڭ دالداسىندا جەر بوپ قايتپاق.
— الاڭ بولماڭىز، جاپار، مەن ءوزiم تەرگەۋشiمەن جولىعىپ كەشiرiم بەرگەنiمدi ايتامىن.
ارادا ورناعان تاس تۇنەك تىنىشتىقتى ايەلدiڭ عانا ءداتi بارىپ بۇزعانداي كورiندi. مورت سىڭعان جiگiت سالبىراعان باسىن ەپتەپ كوتەرiپ، ەڭسەسiن تiكتەدi. بولار-بولماس جىلى ءسوزدiڭ ءوزi ادامعا دەمەۋ ەكەن.
— ەندi نە جاسايمىز؟ — ەرسۇلتان ەرلi-بايلى ەكەۋiنە سۇراۋلى كەپتە قارادى. — سiز جاڭاعى جازعان ارىزىڭىزدى بiزگە بەرiڭiز…
ەرسۇلتاننىڭ ءسوزi اياقتالماي جاتىپ كەلiنشەك:
— نەگە؟! — دەپ، شورشىپ ءتۇستi. جىلمىسقى كوزدەرi اينالىپ، وعان جەپ جiبەرەردەي شۇقشيدى.
— با… باعانادان بەرi كەلiسپەدiك پە، اقشالارىڭىزدى ەرتەڭ كەشكە الىپ كەلەمiز دەپ… — ەرسۇلتان كەنەتتەن تۇتىعىپ، مىنا بەتپاقتىقتان تايىنىپ قالدى. — اكەلەمiز. ول ازداي كەپiلدiككە تاعى دا ماشينامىزدى تاستادىق. بەرiڭiز، ەندi، سوناۋ كورشi رەسپۋبليكادان ات سابىلتىپ جەتكەنiمiزدە بiز دە كوڭiلiمiزدi ەپتەپ بوسا دا، «قارمانارلىق بiردەمە بار» دەپ دەمدەپ قايتالىق. ايتپەسە، مىنا ءجۇرiسiمiز ناتيجەسiز قۇر ساندالىس...
ايەلدiڭ ۇسقىنىنان الگiندەگi جايدارىلىق ىلىم-جىلىم جوعالدى. يتكە شابۋىلداعان ساسىق كۇزەندەي قالش-قالش ەتەدi. وسىنى اڭعارعان جاپار تاعى دا بiر بالەسiن ءبۇلدiرiپ الارمىز دەگەن كۇماننەن ۇرەيلەنiپ:
— جارايدى، ول قاعاز سiزدە بولا بەرسiن، — سابىرلى كەپتە ەرلi-زايىپتى ەكەۋiنە نازارىن كەزەك بوگەدi، — بiراق، تەرگەۋشiگە قالايدا بۇگiن جولىعىپ، اۋىزشا بولسا دا كەشiرiم بەرگەنiڭiزدi ايتىڭىز. اقشاڭىزدى ەرتەڭ كەشكە الاتىنىڭىزدى جانە قوسا ايتىڭىز. ال، قولىڭىزعا پۇلىڭىز تيگەندە وسى قاعازدى ەش قارسىلىقسىز، ەشقانداي ىڭ-جىڭسىز بiزگە بەرەسiز. وسىعان كەلiسەلiك.
— ارينە، ارينە… — بايقال شىبىنداعان جىلقىداي شىجباقتادى. — بiز بiرەۋدiڭ سىنىق كۇرەش دۇنيەسiن پايدا كورگەن ادامدار ەمەسپiز، بiراق الدەنەشە اۋزىمىز كۇيگەن. سوندىقتان قورقاقتايمىز، ءارi وزدەرiڭiزدi بiرiنشi رەت جولىقتىرىپ تۇرمىز. كiمنiڭ كiم ەكەنiن بiلمەي جاتىرمىز، بiلمەگەن سوڭ…
وسى ءسوزiن ايتىپ بiتكەنشە جەلكەسiن قاسىدى، قولىن قالتاسىنا سالدى، سالماعىن بiر اياعىنان بiر اياعىنا اۋىستىردى.
— ونىڭىز ورىندى، كiم-كiم دە بiرiنشi كورە ساپ، اساتپاي جاتىپ قۇلدىق دەمەك جوق دەگەن سياقتى، جايىلىپ توسەك بولا قويمايدى. دەگەنمەن، ازاماتتىق ءباتۋاعا كەلەلiك. سiزدەر كەشكi ساعات تورتكە دەيiن تەرگەۋشiمەن سويلەسiپ، جاڭاعى سوزدەردi جەتكiزiڭiزدەر. بiز وعان دەيiن كۇتەلiك، سوسىن ونىڭ تەلەفونىن بەرiڭiزدەر.
ەرلi-زايىپتى ەكەۋi بiرiنiڭ بەتiنە بiرi قارادى.
— ونى جاساي الاسىڭ با-ەي؟ — بايقال كەلiنشەگiنە كۇڭك ەتتi.
— ماقۇل، وسى ايتقاندارىڭىزدى ورىندايىن. — ايەل ەرiنiڭ ساۋالىنا جاۋاپ قايىرماي، جاپارعا باعىتتاپ سويلەدi. — ساعات تورتتە قايدا جولىعامىز؟
— تۋرا وسىندا جولىعالىق.
— كەلiستiك.
— ەندi بiزدi جول-جونەكەي الگiندەگi شاعىن بازارعا جەتكiزiپ تاستاڭىزدار. — باعانا بۇلاردىڭ سوڭىنان iلەسكەندە بiر بازاردىڭ تۇسىنان وتكەن ەدi، جاپار سونى مەڭزەپ ەكەۋiنە ءوتiنiش بiلدiردi. — ورازامىزدى ءالi اشقان جوقپىز، وزەگiمiزدi جالعالىق.
— ۇيگە ءجۇرiڭiزدەر. — ايەل قايتادان مايدا ۇنمەن جالپاقتاي تiل قاتتى، جاڭا عانا سازارا ىسقىرىنعانى iزiم-عايىم جوعالعان. — بiر شاۋگiم شاي تابىلادى عوي. — ەشتەمە بولماعانداي تىم جايباراقات.
— ءجۇرiڭiزدەر، ءجۇرiڭiزدەر! — وعان ەرi قوسىلدى.
— جوق، راحمەت. بوسقا جولدان قالدىرمايىق، جاڭاعى بۇيىمتايىمىزدى ورىنداپ كەلسەڭiزدەر، مىڭ مارتە قۇلدىق. بiز تەك بازارعا دەيiن جەتiپ الالىق، ەگەر ول سiزدەر باراتىن جولدىڭ ءۇستi بولماسا، وندا دا قىساس جوق.
— و نە دەگەنiڭiز، اپارىپ سالامىن عوي.
بايقال دا تiپتi الىستان ساعىندىرىپ قۇدالارى كەلگەندەي جىلماي جورتاقتاپ، ۇشىپ تۇر.
بiر دەمدە نىسانالى ماڭعا تۇمسىق تiرەپ ۇلگەردi. جول بويى ەشكiم تiس جارىپ، ءلام دەمەدi. بارلىعى كەشەلi بەرگi يت اۋرەشiلiكتەن شارشاعانداي، اركiم ءار بولەك، ءوزدiء-وزi وي يiرiمدەرiنە مالشىنعان. جاپار وسىنى ۇعىندى. كەنەت، ونىڭ كوكەيiنە قيتۇرقى بiر ساۋال كەپ كەپتەلدi. «ءدال قازiر تورتەۋمiزدiڭ ۋايىمىمىز ەكi ءتۇرلi مە ەكەن؟» دەپ بiر قويدى. «جوق، ءۇش ءتۇرلi» دەگەنگە كەلدi. سوڭىرا «تورتەۋ شىعار» دەپ تە ويلادى. مۇمكiن…
بازار جاڭاعى تۇرعان جەرلەرiنەن ونشاما الىس تا ەمەس كورiندi. «بiلمەگەن جەردiڭ وي-شۇڭقىرى كوپ» دەگەن سول، تاياق تاستام جەر ەكەنiن بولجاعاندا اسىقپاي اياڭداپ-اق جاياۋ جەتەر ەدi.
— جارايدى، تورتتە جولىعامىز.
— ماقۇل.
*** *** ***
كوك ماشينا جىلجي بەردi، بۇل ەكەۋi قالىڭ ءنوپiرگە بەت الدى. بازاردىڭ شەتiنەن ەڭ بiرiنشi كوزگە ۇرعانى جوق-جiتiكتiڭ بەينەسi بولدى. يىعىنا ەلدە جوق قۇرىمدى جامىلعان ەكiء-ۇش سۇمەڭباي نەمەلەر قىلقيىپ، اياققا ورالدى. ودان ارى تامانىراق تىشقان ساسىعان قىتايدىڭ وتەلدەرi ساۋسىلداپ تۇر. تۋرا اينا قاتەسiز الماتىداعى كورiنiس. بiر ايىرماشىلىعى، بۇل جەردەگi ورىستاردىڭ: مەملەكەتتiك تiل ورىس تiلi بولسا دا، بۇگiن عانا القاپتان ايلاپ-اپتالاپ ءجۇرiپ كارتوشكا تەرiپ قايتقانداي، يiندەرi سالبىراڭقى. باسىرقىپ، باس بiلدiرiپ تاستاعان تايداي، اياقتارىن ەپتەپ ساقتىقپەن باساتىن سياقتى. ادامدى ەرiكسiز ويلاندىراتىن ناستە.
ولاردىڭ بۇگiن ءبۇرiسەتiندەي دە ءجونi بار. تاڭ اتقاننان بەرi ەكiء-ۇش قايتارا وتكiنشi جاڭبىر سەبەزگiلەگەن. بۇلار كوكەيلەرiنە قىپىل ەنگەننەن سوڭ ونى ونشا ەرەن كورە قويماعان، تiپتi اۋەلi نوسەردiڭ بۇركiگەنiن دە بايقاماعانداي. جەرگە ويدىم-ويدىم iركiندiلەر جينالىپتى، اياقتىڭ استى ىبىلجىعان لايعا اينالعان. كۇزدiڭ شۇعىلاسى ءنارسiز ساۋلەسi كوڭiلگە تيتiمدەي دە قۋانىش سىيلاي الار ەمەس. اعاشتىڭ جاپىراعى دا، الاشتىڭ پەندەسi دە دiرiل قاعاتىنداي.
بiر كەزدە مۇرىندارىنا كۇيگەن مايدىڭ يسi شالىندى. سوندا عانا جاپار مۇندا وزدەرiنiڭ نەندەي نيەتپەن كەلە جاتقاندارىن توپشىلادى. اۋقاتتانۋ كوكەيلەرiندە بار ەدi عوي. وندا دا ەرسۇلتانعا بولا بازار iزدەگەن، ءوزiنە سالسا، ءنار تاتپاق ەمەس. «بايقۇس ءالi باسىن جازعان جوق. جۇمىستا بولسا ەندiگi مۇرتىنان كۇلiپ، بۋى بۇرقىراپ وتىرار ەدi. قايتا مۇنى سىيلاعانىنان تەنتiرەپ وسىندا كەلiپ تۇر. راحمەت ونىسىنا. ايتپەسە، جانىنا نە زور تۋىپتى؟»
ۇزىن ءدالiز ءتارiزدەندiرiپ جاساعان لاپكەلەردiڭ ورتا تۇسىندا، شاتىردىڭ استىنا قويىلعان تورت-بەس ستولدىڭ قارالدىسى بايقالدى. ەكi جاق قاپتالداعى جابايى ساۋدا ورىندارىنىڭ ايقۇش-ۇيقىش تەمiرلەرiنە جiپ كەرiپ، سوعان كارتون قاعازعا «پالاۋ، لاعمان، ىستىق شاي» دەپ ويداق-سويداق قولمەن جازىپ قويىپتى. بۇل، ەندi، جارنامانىڭ قازاق پەن قىرعىزشا ءتۇرi.
بۇلاردىڭ بولماشى iركiلگەنiن اڭداپ قالعان اسپازشى ايەل:
— بايكە، كەلiڭiزدەر، كەلiڭiزدەر! اۋقات iشiپ كەتiڭiزدەر، — دەدi مەيمiلدەگەن ىقىلاسپەن.
ەكi ەركەك ءلام دەپ تiل قاتپاستان سولاي قاراي بۇرىلا بەردi. جاڭاعى ايەل يەسiن كوپتەن كورمەگەن يتشە بۇلاردىڭ الدىن وراي ارسالاڭداپ، كوزiنە نۇر جۇگiرە قۋاندى. بiراق ونىسىنىڭ ءبارi جاساندى. بۇل بۇگiنگi ساۋداگەرلەردiڭ بويىنا ءتان مiنەز-تiن. «قۇداي-اۋ، مۇنداي تايكۇشiكتiكتi جۇرت قايدان بiردەمدە مەڭگەرە قالدى، الدە وسىعان وقىتاتىن بiر جەردە ايارلىقتىڭ استىرتىن اكادەمياسى بار ما ەكەن» دەپ جاپاردىڭ بۇرىننان قايرانى شىعاتىن.
— ءبارi بار وسىندا، بايكە. پالاۋ دەسەڭiز — پالاۋ، لاعمان دەسەڭiز — لاعمان… — ەتجەڭدiلەۋ پوشىمىنا قاراماي ۇشىپ-قونادى. قۇتتى بiر تاعامىن تەگiن بەرەتiندەي قيىلىپ قويمايدى، مۇمكiن ءوتiپ بارا جاتقان كiسiنiڭ قالتاسىندا كوك تيىنى دا جوق شىعار. بالكiم، مۇنىڭ پiسiرگەن اسىنا ونىڭ جانىنداعى پ ۇلى جەتپەيتiن شىعار. ماقساتتارى قالايدا وتىرعىزىپ iشكiزۋ سياقتى. Iشكەننەن كەيiن تاپپاسىنا قويمايدى، «اقشام جەتپەيدi دەسە» قاڭعىپ جۇرگەن ميليسيا كوپ، سونىڭ بiرەۋiنە ىم قاعا قويسا بiتتi. الگi كوك سوققىر مۇنداي «الاياقتىڭ» قولىن بۇراپ الادى دا كەتەدi، سودان ارى قاراي ول پاقىرىڭنىڭ تاعدىرى ءداپ وسى اسپاز بوپ بايەك قاققان نەمەنiڭ قولىندا. وقيعاسىنا تۇزدىقتى قوسىپ، قاعازدى جاندىرىپ-جاندىرىپ جازىپ جiبەرسە، «تۇگiم جوق» دەگەن ءپاتشاعارىڭنىڭ ءوزi «بالەنباي ەسە اقشا بەرەمiن» دەپ جالبارىنار. ايتەۋiر، وسى ەلدەن ەرەكشە ەلپiلدەۋدiڭ ارعى جاعىندا بiر زىمياندىق جاتاتىنداي كورiنەدi.
جاپاردىڭ ەسiنە بالا كۇنگi كورiنiس ورالدى.
بۇلاردىڭ ءۇيi تۋرا ويجايلاۋدىڭ شەتiندەگi جۇرتتا وتىردى. ءارi تابان اۋدارماي سول جەردi جەتi-سەگiز جىل جايلادى. جەردiڭ ءبارi جاقسى عوي جارىقتىق، بۇل قونىستىڭ بiر كەمشiلiگi — ءۇي-iشiنە وتە قولايسىز. ويتكەنi، ول جۇرت — تۋرا ايداۋ جولدىڭ ءۇستi ەدi. دامىلسىز ءۇستiرتتەگi جايلاۋعا كەڭشار مەن ۇجىمشارلاردىڭ وتار-وتار مالى ايدالىپ جاتادى. كوش تولىعىمەن ءوتiپ كەتكەنشە ەكi كوزدەرiن وزدەرi باعىپ وتىرعان قويدان ايىرماۋلارى كەرەك. ويتپەسە، ءتورت اياقتى مال، زىپ ەتiپ بوگدە وتارعا قوسىلىپ كەتۋi ىقتيمال.
ءسويتiپ، سونداي قىراعىلىقپەن بiر كوشتi iلگەرلەتiپ سالىپ ۋھ دەسە، بەت الدىنداعى قىرقادان ەكiنشi ۇباق-شۇباق سوزىلعان كوشتiڭ ايقاي-ۇيقايى ەستiلiپ، توبەلەرi كورiنەدi. بۇلار تايلى-تاياعىمەن تۇتاس قايتا مالعا شابۋىلدايدى. بۇل ويىن قىزىعىنا تويمايتىن سابيگە تۇتقىنمەن پارا-پار ەدi. ەلدiڭ بالالارى تايعا مiنiپ شاپقىلاپ، ءۇيدiء-ۇيدi ارالاپ قىدىرىپ
جۇرگەنiندە جاپارلار جiپسiز بايلانىپ، «مال قوسىلىپ كەتە مە، بiرلi-جارىمى ءبولiنiپ وزەكتە قالىپ قويعان جوق پا» دەگەن دۇدامالمەن تيتتەي جۇرەكتەرiنە الاڭ كiرiپ تۇرعانى.
كەيدە، كوش ءۇيدiڭ قاسىنداعى وزەكتەگi بۇلاقتان شىعا الماي، ۇزاق بوگەلەدi. الگi مال ايداۋشىلار سوڭدارىنان تۇرە قۋىپ كەلە جاتقان ەشكiم جوق بولعاندىقتان ارقانى كەڭگە سالاتىندارى بار. وتاردى سۋعا قۇلاتىپ، وزدەرi ۇيدەك-تۇيدەك كۇيi قالقيعان قاراشا ۇيگە تۇسەدi. سودان بايقۇس شەشەلەرi جولاۋشىلارعا شاي بەرiپ، بولسا تاماعىن ۇسىنىپ، قاشان دا قۇراق ۇشىپ كۇتiپ جاتقانى. ءسويتiپ، تاڭنىڭ اتىسىنان كەشتiڭ باتىسىنا دەيiن كەمiندە جيىرما ادام تاماق iشەتiن ەدi. ولاردى كەلدi-كەتتi دەپ جانە ەشكiم سوكپەيتiن ءارi رەنجiمەيتiن. ويتكەنi، حالقىمىزدىڭ ەجەلگi سالت-ساناسىن ساقتاپ قالعان قىردا وتىرعان جۇرت ءۇشiن كولدەنەڭ ءوتiپ بارا جاتقان قايمانا كiسiگە دە تىرجىڭقى قاباق تانىتۋ ەش اقىلعا سىيمايتىن، ول ءولiممەن تەڭ ەدi. بiر جاعىنان شەشەسi نۇرعانىم: «مەنiڭ دە بالالارىم كوشكەندە مال سوڭىندا وسىلاي تiلدەرi تاڭدايلارىنا جابىسىپ، توبەلەرiنەن كۇن ءوتiپ جۇرەدi عوي» دەيتiن، ءاسiرەسە، ولاردىڭ اراسىنداعى كiشكەنەلەرiنە جانى اشىپ. جۇرگiنشiلەر شايعا دا قاناتىن، قىمىزدى دا سiمiرەتiن. وندا ەشكiم «مىناۋ مەنiڭ تاماعىمدى iشiپ كەتتi عوي» دەپ ويلامايتىن، «ىرىسىمدى iشپەيدi» دەپ، الداعى كۇندە قۇدايدىڭ بەرەتiنiنە ەش شاك كەلتiرمەيتiن. ال بازارعا بارىپ بiر نارسەنi ساتۋ، ونىڭ iشiندە تاماق ساتۋ — بارىپ تۇرعان قاس ماسقارا-تۇعىن.
اسپازشى الدىلارىنا اكەپ ىستىق سورپانى قويعاندا بارىپ جاپاردىڭ بالا كۇنiنە قۇلاعان وي-قيالى ىدىراي باستادى. بۋى بۇرقىراپ لاعمان كەلدi، اشەيiندە ەڭ ءسۇيiكتi تاعامى ەدi، قازiر تاماعىنا بiر نارسە كەپتەلiپ، اس جۇرگiزبەي بۋنايتىنداي. ال ەرسۇلتان ىستىق سورپاعا بiردەن باس قويعان. كەشەگi تۇنگi سويقاننان كەيiن كەلەسi كۇنi ءتۇس اۋعانعا دەيiن ءنار سىزباي ءجۇرۋ بارىپ تۇرعان ەرلiك. سول قايتالانباس ەرلiكتi بۇگiن قاسىنا سەرiك بوپ ەرگەن ەرسۇلتان بۇعان كورسەتتi: جاۋاپكەرشiلiك ارتىپ شىققاننان كەيiن، ءجۇردiم-باردىم سالعىرتتىققا بوي ۇرمادى.
اسپازعا تاپسىرىستى جاپاردىڭ ءوزi بەرگەن. باسىندا جولداسىنىڭ نەنi قالايتىنىن بiلگiسi كەپ «ەرەكە، نە iشەمiز» دەگەن ەدi. «سورپا iشەلiك» دەگەن ول ودان ارىعا بارمادى. بiراق قۇرعاق سورپانىڭ توپىراققا تويىنباعان جىلانداي «شالاجانسار» بۇعان ونشا اسەر ەتە قويمايتىنىن باعانا-اق توپشىلاعان، سوسىن تۋ سىرتىنا موينىن بۇرىپ اسپازشى ايەلگە يەك قاقتى. ول بايقۇسىڭ اتىرىلىپ-اق تۇر، بiردەن بۇلارعا قاراي سالدى.
— ءيا، بايكە…
— تازا اراقتارىڭىز بار ما؟
— بiزدە ءبارi تازا، «ساموپال» جوق. — جاڭا سويىلعان مالدىڭ وكپەسiندەي بوپ جايىلعان قىتىقسىز بەتi بۇلك ەتپەيدi.
— راس پا؟
— قۇداي ۇرسىن، بايكە!
جاپار نازارىن ەرسۇلتانعا اۋداردى، ول بiردەمە ايتار ەكەن دەسە، باسىن تۇقيتىپ ەڭسەسiنiڭ ءبارiن تاباققا سالىپ جiبەرiپتi. بۇلاردىڭ اڭگiمەسiن ەستiمەيتiن سياقتى. بiراق، داستارحاننىڭ ءۇستiنە بiر شولمەك كەلسە، «كەت، ءارi» دەيتiن دە ەمەس.
— وندا بiزگە بiر تازاسىن اكەلiڭiز.
— جارايدى. — قول-اياعى جەرگە تيمەي ەتجەڭدi ايەل دەمدە دوڭگەلەنiپ بارا جاتتى.
«ءاي، قايران نارىق-اي…» دەپ ويلادى جiگiت. باياعىدا دايەكشiنi شاقىرساڭ كەلسە دە كەرگiپ باسىپ، ايتپەسە «قازiر» دەپ قويىپ، سiدiگiڭدi سارعايتىپ، دiڭكەڭدi قۇرتاتىن ەدi. بۇگiن، مiنە، ءلابباي ۇرىپ تۇرعانى. تiپتi، ساعان ءومiردەگi ەڭ قىمبات قيماس جانىنداي قيىلا قاراپ، ەري قىلميادى. وسىنشاما ايارلىقتى قاي ءبۇيiرiنە سىيعىزىپ كەلگەن؟ ايتەۋiر، تۇپكi ماقساتتارى ءمالiش دۇنيەلەرiن قىمباتقا بۇلداپ، قالتاڭداعىنى بارىنشا ءارiدەن قوپارىپ الىپ قالعىسى بار.
كوكەيiنە تاعى دا بiر قىزىق بايلام ورالدى.
جارالعاننان قالادا تۇرعان ادام الىپ مۇرجالار مەن قارا ءتۇتiننەن باسقا ەشتەمە كورمەيدi. كەيiن وسە كەلiپ، سولاردىڭ كوبi ءوزi دە الىپ مۇرجا سالعىش ينجەنەر بولىپ شىعادى. قارتايعاندا زاھار قاراتۇنەگiن شاشقان سول تاجالىنا «مەن سالدىم» دەگەن ناساتتانعان كوڭiلمەن ءسۇيسiنە قارار. وسىنىسى ءۇشiن مۇنى ەل دە توبەسiنە كوتەرەر. تiپتi، ونداي ادامنىڭ كورەتiن ءتۇسi دە يندۋستريالدى بولىپ كەلەر. ال، مىنا مايلى قاسىقشا جىلپىلداعانداردىڭ كورەتiن ءتۇسi قانداي ەكەن؟..
دەمدە شولمەك تە ستولدىڭ ورتاسىنان ورىن الدى. جاپار ەكi ستاقانعا قۇيىپ، بiرەۋiن جولداسىنا ۇسىندى.
— ەرەكە، كەل، مىناۋ تاماقتىڭ استىندا قالسىن.
— Iشپەيمiن.
— قوي ەندi، ءدال قازiر بiر ءجۇز گرامم پايداسىن تيگiزبەسە، زيانىن كەلتiرمەيدi.
— جۇرمەي تۇر، اراققا قاراعىم جوق.
— بiرiنشiسiن قىستاپ جiبەرسەڭ، ارعى جاعى جاقسى بوپ كەتپەيتiن بە ەدi.
ەرسۇلتان ۇندەمەدi، قىزىل بۇرىشقا كومiلگەن لاعمانىن شانىشقىشىنا باپپەن وراي بەردi.
— باعانادان بەرi «تەرگەۋشiمەن جولىعامىز با» دەپ بوگەلدiك، ەندi ءارiپتەستەرiڭمەن كەزدەسپەيتiن بولدىق، كەل، الىپ قويالىق.
ونىڭ قولى اقىرىن ستاقانعا قاراي جىلجىدى.
ەكەۋi قاعىستىردى دا كوپ iركiلمەي تارتىپ-تارتىپ جiبەردi. Iزiنشە جاپار تاعى بiر قايتارا قۇيىپ قويدى، ونداعىسى ەرسۇلتاندى «ادام» قالپىنا تەزiرەك اكەلگiسi كەلگەنi ەدi. بiر جاعى ءوزi دە اقىلدان الجاستىرعان مىنا ءابiلەتتەن بiر ساتكە بولسا دا قۇتىلۋدى ءجون سانادى. ءسال وتپەي-اق ەپتەپ، تابەتi دە اشىلعانداي سىڭايى بايقالدى. كەشەدەن بەرi جوعالعان اۋزىنىڭ ءدامi دە قايتا كiرگەندەي سەزiندi. ارقاسىنىڭ قۇرىس-تىرىسى دا جازىلىپ، بويى بالبىراي بايسال تارتا بەردi.
— بۇگiن ەشتەمە بiتپەگەندەي كورiنگەنiمەن، كوپ شارۋا تىندىردىق، ەرەكە. قىسىلعاندا وسىلاي يىقتان بiرەۋدiڭ دەمەگەنiنiڭ ءوزi، ءتۇسiنگەن ادامعا باقىت. بۇعان «ءتاۋبا» دەۋ كەرەك، قاشان دا «ءتاۋبامىزدى» جوعالتپايىق. كەل، سول ءۇشiن...
جاڭاعىداي ەمەس ەرسۇلتان ەش قارسىلىقسىز ستاقانىن سوعىستىردى.
— دۇرىس ايتاسىڭ، وسىندايدا بiر-بiرiمiز ءۇشiن كۇيمەگەندە قاشان شابىلامىز؟ اقىماقتىقپەن ازاپقا سالسا دا باۋىردىڭ بارى جاقسى. Iنiلەرiڭ كiشiلiكتەن ەركەلەيتiن شىعار، ال مەنiڭ اعالارىم كورەسiنi كورسەتiپ كەلە جاتىر. ءوزiڭنەن ۇلكەننiڭ اقىماق بولعانى قاسiرەت ەكەن. بiراق، دالاعا تاستاي المايسىڭ… الىپ قويالىق.
ەكەۋi قايىرا سوعىستىردى دا، بۇل جولى ءمۇدiرiسسiز سiلتەدi.
لەزدە جاپار سامايىنىڭ جiپسiگەنiن بايقادى. ەرسۇلتاننىڭ ءوڭi دە قىزىلشىرايلانىپ، بال-بۇل جانا قالىپتى. باعاناعى الا-قۇلا جۇدەۋ كەيپiنەن ارىلىپ، ادەتتەگi بايسالدىلىعىنا ەنگەن.
— قۇدايدىڭ مىنا ايەلگە قاراسقانى عوي، ايتپەسە سوناۋ تالدىقورعاننان ساپاردى الماتىعا تۋرا الدىنا ايداپ الىپ كەلە مە؟ ماڭداي تەرiمەن تاپقان ادال اقشاسى بولىپ تۇر عوي.
جاپارعا كiشiرەك دومالاق كوزدەرi ەجiرەيە قادالدى.
— سولاي شىعار… — بۇل ونى قۇلىقسىز قولدادى.
— ءتورت بiردەي بالاسى بار ەكەن، سولاردىڭ كوز جاسى عوي جiبەرمەي تۇرعان.
«بiزدiڭ كوز جاسىمىز كiمنiڭ ءۇستiنە توگiلمەدi، نەگە بiزدەردi قان جىلاتقان ادامداردى نازامىز ۇرمايدى؟ الدە، جەتi اتامىزعا جەتەتiن ءتاڭiرiنiڭ الدىندا جاساعان كۇنامiز بار ما؟»
جولداسىنىڭ كەلەسi ءۋاجiنە ەش جاۋاپ قايىرا المادى. كەرiسiنشە ونىڭ بۇل ءسوزi مۇنى ودان سايىن تۇڭعيىققا باتىرا ءتۇستi. ماقساتسىز مۇرتىن سيپاپ، يەگiن ساۋمالاپ باسىن كەكجيتكەن قالپى بiر ءسات وي قورىتتى. ەپتەپ بiلەۋلەنگەن بەتiنiڭ بۇلشىق ەتتەرi جىبىر-جىبىر ەتكەندەي بولدى. شىنىندا دا ەرسۇلتاننىڭ ايتىپ وتىرعان ءسوزiندە ۋىزداي ۇيىعان يماندىلىق بار. قۇداي الجاستىرايىن دەگەننەن كەيiن ەندi قايتەسiڭ، ايتپەسە بiر بۇرالقىنىڭ نانىن تارتىپ جەيتiن ساپار سونشاما تەكسiز ەمەس ەدi. اتتەڭ، قارا باسقاننان كەيiن نە شارا.
— كەل، مىنانى ەندi قالدىرماي الا سالايىق.
بايقاسا ءوز ۋايىمىمەن ءوزi لاۋقيلانىپ كەتiپتi. جالما-جان ەسiن جيىپ ساعاتىنا قارادى. ۋاقىت تا بiراز بوپ قاپتى، ۇشتەن اسىپ بارادى. سوسىن قولىنا ستاقانىن الىپ جولداسىمەن بiر سوعىستىردى دا تارتىپ جiبەردi. اۋزىنا سپيرتتەن بولەك حيميالىق قوسىندىلاردىڭ ءدامi بiلiندi. باعاناعى ءپاتشاعاردىڭ بۇل ءونiمدi ءوز قولىمەن iستەگەندەي سويلەگەنiنە زىعىردانى قاينادى. «بiلمەيمiن» دەپ شىنىن ايتسا قايتەدi، بiرەۋ بiردەمەسiن كەسiپ الا ما؟ اراقتى ول شىعارمايتىنى ەلدiڭ ءبارiنە ايان عوي.
— ەجە، بەرi كەلiڭiز. — وسىندا بولعالى ۇيرەنگەن سوزدەرiن ەرسۇلتان كادەسiنە جاراتىپ پايدالانىپ-اق تىرىستى.
— بايكە، نە دەيسiز؟
— بiر پاچكi تەمەكi بەرسەڭiز.
— ماقۇل.
كەتكەنi سول ەدi، الگiنiڭ ورالعانى ودان دا تەز بولدى.
— مiنەكەيiڭiز.
— ەسەپ ايىرىسالىق. — جاپار ەندi قوزعالۋ كەرەكتiگiن بايقاتتى. — تەڭگەنi الاسىزدار ما؟
— الا بەرەمiز. بiزگە تەڭگە، دوللار، رۋبل، سوم — ءبارiبiر.
ونىڭ قولىنا سۇراعان سوماسىن ۇستاتتى دا، قوشتاسىپ سىرتقا بەتتەدi.
— كەلiپ تۇرىڭىزدار.
اسپازشى سوندا دا سوڭدارىنان قالماي جالپاقتادى.
*** *** ***
ۋاعدالى تۇسقا ون بەس مينۋتتاي بۇرىن جەتتi. ايتەۋiر، ءوز تاراپتارىنان كiشكەنتاي دا كiءنارات جiبەرگiلەرi جوق. قالاي دا ءجابiرلەنۋشiنiڭ كوڭiلiن تاۋىپ، قولىنان تۇك كەلمەسە دە جىلى-جىلى سويلەسۋگە نيەت ەتكەن. بiراق، قارسى جاقتان ونداي تاپ-تۇيناقتىق بiلiنبەيدi. تاعى دا ەرتەڭگiلiكتەگiدەي كۇتتiرiپ قويدى. سارساڭدىقپەن جارتى ساعاتتاي ءوتتi. جاپار ءوز-وزiن ايتەۋiر «ولاردىڭ دا قولدارىندا تۇرعان ەشتەمە جوق، تەرگەۋشiنiڭ ىڭعايىنا جىعىلىپ، سونىڭ ءتوڭiرەگiندە اينالسوقتاپ جۇرگەن شىعار» دەگەن سياقتى بۇلدىر ءۇمiتكە يەك ارتىپ الداۋسىراتادى. جالپى، بۇل ءومiردە بiر نارسەگە سەنiم ارتپاساڭ، ارام قاتاسىڭ — ءولiپ قالاسىڭ. وسى قاعيداتتى ۇستانعاننان كەيiن تۇپكi بايلامى نەگiزسiز بولسا دا، سول سىرداقتىڭ ءوزiنە تابان تiرەپ بايىزداۋعا بەل بايلادى. بiراق، ەرسۇلتاننىڭ توقتاۋسىز بالپىلداي ايتقان اڭگiمەسi جانىنا شوق باسقانداي باتىپ بارادى.
— كۇيەۋi دە بiر قۇدايعا قاراعان ادام، ايەلiنە باسۋ ايتىپ، توقتامعا شاقىرۋدا. وزدەرi ءاندىجانداعى سوعىستان قاشىپ كەلگەن بوسقىندار. ەندi مىنا جاقتا ارانداعاندارىن قاراشى… راس، شىلقىعان كوممەرسانتتىڭ بiرەۋi بولسا، بۇيرەگiم بۇلك ەتپەس ەدi. مىنانداي جاعدايدا ايىپكەردi ەشقانداي ميليسيونەر ايامايدى. مەن ءوزiم ميليسيونەرمiن عوي، — كەۋدەسiن قولىمەن نۇقىپ، باسىن يزەپ، قۇلشىنا سويلەدi، — ولاردىڭ پسيحولوگياسىن بiلەمiن. ال، مىنا بايقۇستار تەرگەۋشiگە “كەشiرiم بەرە گور” دەپ ايتۋعا وزدەرi شابۋىلداپ ءجۇر… ازامات ەكەن.
باعاناعىداي ەمەس، جولداسىنىڭ ءقان-سولسiز ءوڭiنە قىزىل جۇگiرiپ، ءوزiن سونداي شيراق سەزiنەتiندەي. تەمەكiنiڭ ءتۇتiنiن دە باپپەن ەرنiن ءشۇيiرiپ، شيىرا ۇرلەيدi.
— ەندi قايتەمiز، ەرەكە. — جاپاردىڭ جانى قىستىعىپ كەتتi، بiراق ونىسىن لاق ەتكiزiپ كورسەتپەۋگە تىرىستى. — جازمىش سولاي، شارا بار ما؟ جازعان قۇلدا شارشاۋ جوق دەگەندەي، «مiنە، كەسەتiن بولساڭ باسىمىز» دەپ الدىنا قۇراق ۇشىپ كەلiپ تۇرمىز. بۇدان باسقا قولىمىزدان نە كەلەدi، ايتشى ءوزiڭ؟ سوتتالماق تۇگiلi اتىلىپ كەتسە دە، الدىنا مويىنسۇنبايتىن بەزبۇيرەكتەر تابىلادى عوي.
داۋسىن كوتەرگەن جوق، ويىن باياۋ، نىق جەتكiزدi. ايتكەنمەن قاباعى شىتىلىپ، جاعى سۋالا قالعان ەدi.
— قالاي دا ساپاردىكi دۇرىس ەمەس، ەڭ قۇرىماعاندا ەركەككە ۇرىنباي ما؟ سويلەسكەنگە دە، قورعاشتاعانعا دا اۋزىڭ بارىپ، باتىلىراق كiرiسەسiڭ.
— ونىكiن دۇرىس دەپ، قولپاشتاعان ەشكiم جوق، ءدال قازiر بiزدiڭ ماقسات — بiرەۋ. مىنا ايەلدiڭ اقشاسىن بەرiپ، قالايدا ساپاردى قاماۋدان الىپ شىعۋ. سودان كەيiن ونىمەن تاربيە جۇمىسىن جۇرگiزەمiز.
— ءجوق-ا، ءسوز قوزعاۋدىڭ ءوزiنە اۋىز بارمايتىنىن ايتام دا.
— ەندi قايتەمiز، ءجۇزiمiزگە كوڭ جاماپ، بەتiمiزبەن جەر باسىپ تۇرمىز. — جاپار بۇدان سوڭ شيرىعا جونەلدi. — «ايەلiنەن ۇيالعان ۇرپاقسىز قالادى» دەگەن… بەت مونشاعىمىز توگiلiپ ەشكiمگە تۋرا قاراي الماساق، مىنا ساندالىس ءجۇرiسiمiزدiڭ ءمانiسi نە؟ اعالارىنىڭ ىنجىقتىعىنان ساپار وندا كەمiندە جەتi-سەگiز جىلعا كەتە بارادى. ۇيالادى ەكەنبiز دەپ ۇيدەن شىقپاي قاراپ وتىرامىز با؟ تiرi ادام تiرشiلiگiن iستەيدi دەگەن باياعىدان كەلە جاتقان ءسوز بار ەمەس پە؟ الدە بiز ءولiكپiز بە؟ ايىپكەر بولساق تا سىرت كوزگە بار ەكەنiمiزدi بiلدiرۋiمiز كەرەك شىعار.
— قول-اياعى بالعاداي، پوشىم-بiتiمi اناۋ…
وسى كەزدە ەرسۇلتاننىڭ ءسوزiن اياقتاتپاي كوزدەرiنە ىستىق بوپ قالعان كوك «جيگۋلي» كولدەنەڭدەپ كەپ توقتادى. جاپار بiردەن سولاي قاراي بەتتەدi. بايقال دا ماشيناسىنان القىن-جۇلقىن شىعىپ، ۇمتىلىپ كەلەدi. ار جاعىنان بوزبوران ايەلiنiڭ ۇسقىنى كورiندi. باسىنا باعاناعى جيەگiندە كومكەرiلگەن ۇساق قىزىل گۇلi بار قارا ورامالىن شارتا بۋىنىپتى. ونىڭ ەكi ۇشى ءۇرiككەن تايىنشانىڭ قۇلاعىنداي جەلكەسiنەن ەدiرەيەدi.
— زورعا جولىعىستىق. — سارا سامبىرلاي ءۇن قاتتى. — جينالىستان جاڭا عانا بوسادى. كوپ كۇتiپ قالدىڭىزدار ما؟
ول ءوزiن ايىپتى ساناپ، اقتالاتىنداي. كوزدەرi دە بiر ءتۇرلi ۇيالىس تاۋىپ، تۋرا قاراي الماي جىپىق-جىپىق ەتەدi. وعان كۇيەۋi قوسىلدى.
— سiزدەردi جولدارىڭىزدان بوگەپ…
— جارايدى وقاسى جوق، شارۋانى تىندىرساڭىزدار جارادى.
— رەتتەدiك. — بايقال نىعىز سويلەدi. — كەشiرiم ەتەتiنiمiزدi ايتتىق.
— ءيا، ءيا. — وعان سارا قوسىلدى. ەندi جاپار سونىڭ اۋزىنا قارادى. بۇل كەزدە جانىنا ەرسۇلتان دا تايانعان. — تۇستەگi جازعان قاعازدى كورسەتتiك، سiزدەردiڭ «ەرتەڭ كەشكە دەيiن اقشانى قايىرامىز» دەگەن سوزدەرiڭiزدi ايتتىق، iنiڭiز ساپاردى ەرتەڭ بوساتۋىن سۇرادىم. ول كەلiستi.
— تەلەفونىن بەردi مە؟ — جاپار شىدامسىزدىق تانىتتى.
— بەردi. — كۇيەۋi شورت قايىردى. — ءۇيiنiڭ دە، جۇمىسىنىڭ دا تەلەفونىن بەردi.
— بiراق، — وعان ايەلi كۇمiلجiپ بارىپ، جالعاسا iلەستi، — بۇل شارۋا ءجونiنەن اۋداندىق پروكراتۋرا حاباردار بولىپ ۇلگەرiپتi. Iس قازiر سولاردىڭ باقىلاۋىندا ەكەن. سوندىقتان… — تiلiن جۇتىپ قويعانداي تاعى دا ءمۇدiردi. ءمۇلايiم كوزدەرiن بۇعان بiر توڭكەرiپ، لەزدە تايقىتىپ اكەتتi.
مىنا ايەلدiڭ جانە بiر بالەنi كومەيiنە تاقاپ كەلە جاتقانىن جاپار iشتەي ۇقتى. ۇقتى دا ونىڭ باتپان سالماعىنان جان-دۇنيەسi قالتىراي جونەلدi، ايتكەنمەن بۇل ءالجۋازدىعىن ەشكiمگە بiلدiرمەۋگە تىرىستى. دەگەنمەن اققۇبا ءوڭi كۇرەڭiتiپ كەتكەن ەدi.
— شارۋانى بiر جولا جايعاۋ ءۇشiن ازىن-اۋلاق قاراجات كەرەك بولىپ تۇر. ونىسىز تەرگەۋشi تۇك iستەي المايدى.
— قانشا؟ — ءۇنi قىستىعا، تاماعىنان قارلىعىپ شىقتى.
— مەنiڭ اقشام بار، ولارعا بەرەتiن اقشا بار، بارلىعى — التى مىڭ دوللار.
مىنانى ەستiگەندە جiگiت توبەسiنە تاس قۇلاعانداي ەسەڭگiرەپ، اقىلىنان ايىرىلدى. الايدا، بۇل كۇتپەگەن قۇقايى ەمەس ەدi. ويتكەنi، ءجابiرلەنۋشiنiڭ شىعىنىن ورنىنا قويعانمەن، ميليسيا قولىنا iلiككەن ءباتiردi تەكتەن-تەككە جiبەرمەسiن باياعىدان بiلەتiن. وسى قۇيتۇرقىلىقتى بiلە تۇرا، قىرعىزداردىڭ قۇقىق قورعاۋ ورنىنىڭ ارەكەتi وزدەرiنiكiنە ۇقسامايتىن شىعار دەگەن اڭعال ويعا بوي ۇرعانى بار. سويتسە الجاسىپتى، شەكپەندiلەردiڭ قوماعاي كوڭiلi قاي جەردە دە جەمساۋلىعىنا باسادى ەكەن. ەگەر شىندىعىندا دا اقشانى الىپ، بوساتاتىن بولسا، قايتا اشىعىن ايتىپ تۇرعان مىنا تەرگەۋشi — ازامات. ويتكەنi ول، قانشا ءادiلدiكتi جاقتاعانىمەن، iشكi قۇرىلىمداعى ابدەن قالىپتاسقان «سالتتى» اتتاپ قايدا بارسىن؟ تەگiننەن تەگiن بوساتا المايدى، بوساتىپ جiبەرگەننiڭ ءوزiندە ونىڭ قارا باسىنا قاتەر تونەدi. سەبەبi، «الاتىن نارسەنi ءوزi عانا قىمقىرىپ، ەشكiمدi ورتاقتاستىرمادى. Iشكi iستەر جۇيەسi جەكەمەنشiگi مە ەدi؟ بۇل قايدان شىققان ايتالتاق، كiمنiڭ شiكiءراسi؟» دەپ، ونداعى كەۋدەسiنە نان پiسكەن نەبiر ءاپايتوس «سۇڭعىلالار» الگi ءباتiردi جەرگە قازىق قىپ قاعىپ جiبەرەر. سوندىقتان ونىڭ بۇل ءۋاجi ەشقانداي ورەسكەلدiك ەمەس-تiن، ناعىز جانى اشىعان ادامنىڭ iسi. ال اقشانى قالتاعا باسىپ اپ شارۋانى تىندىرمايتىندار قانشاما؟
بارلىعى بiر ءسات ءۇنسiز تۇنجىرادى. جاپارلار مىنا قويىلعان شارتتى ەستiپ تiلدەن ايىرىلسا، انا ەكەۋi زiل باتپان ءسوزدi جەتكiزiپ، ايىپتى بوپ تۇر.
— كەشكi سەگiزدەردەن كەيiن ۇيگە حابارلاسسىن دەدi.
قايتا ايەل ءبارiنەن وجەتتiك تانىتتى. قۇردىمعا باتقان ءۇش ەركەكتi وسى بiر اۋىز ءلامiمەن-اق شىجىمىنان ۇستاپ سۋىرىپ الدى.
ەرسۇلتان ەكەۋi مىنالاردىڭ بەتiنە جاپاق-جاپاق قارادى.
— قازiر، سابىر ساقتاڭىز. — سارا جالما-جان سومكەسiن قوپارىستىرا جونەلدi.
— ءوي، جاڭا قالتاڭا سالعان سياقتى ەڭ عوي. — كۇيەۋi كۇيگەلەكتەنiپ بارادى.
— جوق، سومكەمە سالعام، — بۇگەجەكتەگەن قالپى جاۋاپ قايىردى، — مiنە، تاپتىم.
ايەل بiر جاپىراق قاعازدىڭ بۇكتەۋiن اشا باستادى.
— جازىپ الىڭىز.
جاپار سۇيكەكتەتە جونەلدi.
— ەندi ءوزiڭiزدiڭ تەلەفونىڭىزدى بەرiڭiز، — دەدi ساراعا.
— ءيا، ايتايىن…
ءسويتiپ، دەرەكتەردi ءتاپتiشتەۋ اياقتالدى.
— ال، ەندi، ەرتەڭگە دەيiن حوش-سالامات. — جاپار قويىن كiتاپشاسىن قالتاسىنا سالىپ جاتىپ، نەگiزگi شارۋاعا كوشتi. — سiزدەرگە راحمەت، كiءنامiزدi كەشiرiپ قانا قويماي، جاردەمدەرiڭiزدi دە ايامادىڭىزدار. اللا جار بولسا، اقشالارىڭىزدى ەرتەڭ كەشكi جەتiدە جەتكiزەمiن. ەندi بiز ءۇشiن ءاربiر مينۋت قىمبات، سوندىقتان ەشتەمەگە قارايلاماي تاپ قازiر ساپارجايعا بارىپ، الماتىعا ءجۇرiپ كەتكەنiمiز ءلازiم. ساۋ بولىپ تۇرىڭىزدار.
— ويباي، و نە دەگەنiڭiز، ساپارجايعا دەيiن جەتكiزiپ سالامىز عوي. — سارا شىر ەتە قالدى. ادەتتەگiدەي كۇيەۋi قوستادى.
— ماشينا بار ەمەس پە، وتىرىڭىزدار.
بۇلار ولاردىڭ كورسەتپەك قىزمەتiنە ءۇن-تۇنسiز كەلiستi.
VI
ساپارجايعا كەلگەندەرiندە ادەتتەگiدەي ادام جىرتىلىپ-ايىرىلدى. جاپارلار كاسساعا بۇرىلماي بiردەن تاكسيلەر ايالدايتىن باتىس جاق بەتتەگi الاڭقايعا تارتتى. جارىقتىقتار تiزiلiپ، سونادايدان «مەن مۇندالايدى». بۇلاردى اۋدەم جەردەن قالت جiبەرمەي باعىپ تۇرعان سويداۋىلداي-سويداۋىلداي جiگiتتەر، جاندارىنا تايانعاندا:
— قايدا باراسىڭدار؟! — دەدi قوس-قوستان داۋرىعىسا.
— الماتىعا.
— كەلiڭدەر.
الگi لەك بۇلارعا قاراي تۇتاسىمەن ءسال لىقسىپ بارىپ توقتالدى.
بۇل توپتان ارىتامانىراقتا «تاكسي، تاكسي! كiمگە تاكسي كەرەك؟! الماتى، جامبىل، شىمكەنت! كەز-كەلگەن جاققا جۇرەمiز» دەپ، بiرەۋ جiنiگە ايقايلاپ ءوز بەتiنشە ارى-بەرi سەندەلەدi. قاراپ تۇرساڭ ونىڭ مىنا كەيپi قۇتتى بiر جۇمىرتقالايىن دەپ مازاسى قاشا قىت-قىتتايتىن مەكيەندi ەلەستەتەدi. بايقاۋىنشا ونىسى مىنالاردىڭ ايقايشى-جارناماشىسى سياقتى. وسى ەلدi ءبورلiكتiرiپ داڭعازا كوتەرگەنi ءۇشiن دە تيىن-تەبەن الاتىن بولسا كەرەك. سوندىقتان دا ونىڭ كوندۋكتور دەگەن سياقتى «ايقايشى» — «كريكۋن» دەگەن جاناما اتى بار.
— قاي ماشينا؟
— اناۋ اسفالت تۇستەس «اۋدي». — سيداڭ سارى ورىس جiگiتi تiز قاتار تۇرعان كولiكتەردiڭ شەت جاعىن نۇسقادى. — قانشاۋسىڭدار؟
— ەكەۋمiز.
— اۆتوكولiككە بارا بەرiڭدەر.
— شوپىرى كiم؟
— مەن.
— جۇرمەيمiز بە؟
— ەندi ەكi ادام كەرەك.
— بiز اسىعىسپىز.
— ولاي بولسا، ماشينا — ءۇش مىڭ ەكi ءجۇز تەڭگە. تولەسەڭ، تiپتi جاقسى، جۇرە بەرەمiز.
مىنا شارتقا توتەپ بەرە الماي جاپاردىڭ iشi قىلپ ەتتi. قالتاسىندا ەكەۋiنiڭ جولىنا جەتەرلiك قانا پ ۇلى قالعان ەدi.
— باسقا، جۇرەيiن دەپ تۇرعان ماشينا جوق پا؟
ءتوڭiرەكتi بارلاپ، مويىنىن سوزا جان-جاعىنا قارادى.
— بiزدە كەزەك. جاڭا عانا ادامىن تولتىرىپ الماتىعا بiر ماشينا كەتتi. قازiر مەنiڭ كەزەگiم.
وسىدان كەيiن ەكەۋiنiڭ ساۋالى تاۋسىلعان. ءۇن-تۇنسiز الگi ماشيناعا قاراي بەتتەدi. ەڭ قۇرىماعاندا جۇمساق كرەسلوعا وتىرىپ، سالدىراپ قالعان ءون-بويىنا تىنىم بەرگiسi كەلدi.
كوپ سارىلعان جوق، تاكسيگە جۇرگiنشiلەر جىلدام تولادى ەكەن. ەڭ بiرiنشi سىرداڭداعان ورىس ايەلi جەتتi. جاس شاماسى ەلۋلەرگە تايانعان، بiراق كوڭiلi جاس سياقتى. جۇتىنىپ تۇر. اياقتى قازداڭ-قازداڭ باسادى. شاشىن سiرەستiرiپ بۇيرالاپ تاستاپتى، ەكi بەتتi سۇرمەلەپ بوياعان. قاستى كەرiپ، كiرپiكتi قايقايتىپ قويىپتى. سيرەك بiتكەن قاسىنىڭ شالعايىن قارىنداشپەن ءادiپتەپ، كەم-كەتiگiن قارا نالمەن تولتىرىپ جiبەرiپتi. شەڭبiرەك اتقان ومىراۋىن ماقتانىش كورەتiندەي تىرىستىرا فۋتبولكا كيiپتi، بۇتىندا سپورت شالبارى. ەكi مىقىنى سىرتقا تەۋiپ، ءمۇسiنi مiنسiز بiلiنەدi. بويى دا سۇڭعاق، بiتiمiنiڭ ءبارi وسى ەڭسەلiلiگiنەن ادەمi كورiنەتiندەي بايقالدى. ايتپەسە، قاپتاعان ورىستىڭ جامان ماتروشكەلەرiنiڭ بiرi عانا ءتارiزدi.
كەلگەننەن ءار نارسەنi بiر ايتىپ سويلەي كەلدi. شاماسى اناۋ-مىناۋىڭدى ەرەن كورمەيتiن ءوزiندiك بiر ساسىق پاڭدىعى بار سىڭايلى.
بۇدان كەيiن ارادا بەس مينۋت وتەر-وتپەستە بەت-اۋزىندا ينە شانشار ورىن جوق تۇتاستاي تiكەنەكتەنگەن ءتورتiنشi كليەنت جەتتi. ەكi يiنi سالبىراپ، كيiمدەرi ولپى-سولپى كورiندi. وسى ۇسقىنىنا قاراماي ول دا ءوزiنشە بiرەۋدiڭ شiكiءراسiن پiر تۇتپايتىن سىڭايلى.
ءسويتiپ، تورتەۋi جولعا بiرگە شىقتى. ءاپ دەگەنشە-اق قازاقستاننىڭ شەكاراسىنا كەلiپ قالعان-تىن. جاپار «وسىلاي سىدىرتا بەرسە، كازiر-اق بارامىز عوي» دەپ iشتەي قورىتقان. مۇنىسى ءوزiنە باسۋ ايتقانى ەدi. ونىسى اسىلىق بولعان ەكەن. قىرسىق قىلعاندا شوپىر گەورگييەۆكا پوسەلكەسiنە بۇرىلىپ، ماقاللانىڭ الدەقايداعى بiر تۇكپiرiنە دەندەپ ەنە ءتۇستi. بۇل ورەسكەلدiگi كليەنتتەرiنiڭ شىمبايىنا باتىپ بارا جاتقانىن بiلiپ، اقتالا ءۇن قاتتى.
— باعانا الماتىعا قاتىنايتىن جولداسىم اياق استىنان شىمكەنتكە اتتاندى. ءۇيiنە دە كiرە المادى. سونى ماعان جول-جونەكەي ەسكەرتە سال دەپ ەدi، ەندi، ايىپ ەتپەڭiزدەر. — قاق ماڭدايىندا تۇرعان سالوننىڭ iشiندەگi ايناعا قاراپ، بۇلاردان كەشiرiم ءوتiنگەندەي قۋىستانا جىميدى. — ارى كەتسە، ون بەس-اق مينۋت. ودان ارتىق بوگەلمەيمiز. بiرگە جۇمىس iستەپ جۇرگەننەن كەيiن… — ءسوزiنiڭ سوڭىن اياقتاي الماي تiلiن جۇتا بوگەلدi. ويتكەنi وعان ەشكiم ءيا «ماقۇل»، ءيا «جوق» دەگەن بەيiل بiلدiرە قويمادى. وسىنىڭ ءوزi ءتۇسiنگەن ادامعا تۇپكiلiكتi قارسىلىق ەدi.
ارينە، مۇنى ەستiگەندە جاپار اينەكتەي شىتىنادى. ايتەۋiر، قىرسىق اينالدىرىپ، كەدەرگi اياعىنا تۇسامىسشا ورالادى. انشەيiندەگi تiكەسiنەن ءتۇزۋ جۇرەتiن تاكسي دە بۇگiن بۇرا تارتىپ، مۇنى كەلەكە ەتەتiندەي. بiراق، اشىق قارسىلىققا شىعىپ، «ماشينانى جالداعاننان كەيiن الماتىعا دەيiنگi ەندiگi قوجايىن — بiز، ەشقايدا بۇرىلماستان ءتۇزۋ ءجۇر» دەپ، قياستىق تانىتپادى. ءوزiن تەرiسiنە سىيماي بارا جاتسا دا سابىرعا شاقىردى. «پەندە بولعاننان سوڭ، پەندەنiڭ تاۋسىلمايتىن شارۋاسى بولادى. سونداي بiر قىجالات كورگەن تiرلiكپەن بۇرىلىپ بارا جاتقان شىعار. ايتپەسە، تۋ ارقاسىنان ايازداي قادالعان التى كوزدiڭ سۇعى بەيشارانى جاي تاپتىرىپ وتىر دەيسiڭ بە» دەگەن بiر كوشەبەلi ويعا تiرەلدi. سودان كەيiن جانىن قانشا شۇبەرەككە تۇيە بەبەۋلەسە دە، كونۋگە بەت بۇردى. كونبەگەندە قايدا بارادى. ازار بولسا بوقتاسار، اقشاسىن الىپ ءتۇسiپ قالار. سودان كەيiن ەكi كەشتiڭ ورتاسىندا كiم مۇنى بارار جەرiنە دەيiن اكەتە قويسىن. الماتىعا جەتۋiن جەتەدi-اۋ، بiراق، قاي كەزدە جەتەدi؟ اڭگiمە وسىندا. تەكتەن-تەككە بiر ون بەس مينۋتقا بولا ءۇش-تورت ساعاتىنان ايىرىلىپ قالۋى ابدەن مۇمكiن. سوندىقتان، ءبارiنە توزۋگە تۋرا كەلەدi.
تiسiن تiسiنە قويىپ شىداپ باقتى. بiراق ۋادەلi ون بەس مينۋت ەمەس جارتى ساعاتتان استام ۋاقىت شوپىردىڭ شارۋاسىمەن اينالدى. ول الدەبiرەۋدiڭ ءۇيiنە كiرiپ، الدەبiر نارسەلەردi الىپ، الدەبiر شارۋالاردى قوزعاپ، الدەبiر جايتتارعا كەلiسiپ رۋلگە زورعا وتىردى. ەندi بiر بەس مينۋت بوگەلگەندە، جاپاردىڭ ءوتi جارىلۋى ابدەن مۇمكiن ەدi، بiراق، جاق اشپاۋعا بار-تۇعىن. ويتكەنi، بۇگiنگi اشۋى ەرتەڭگi شارۋاسىنا قىرسىق بوپ جامالا ما دەپ، بارلىق ازاپتى ءۇنسiز كوتەردi.
ماشينا پوسەلكەنiڭ بiر قيىر شەتiندەگi وقالاق-شوقالاق جولمەن iلبي زورعا جىلجيدى. باعاناعى وسى قارقىنمەن اپ-ساتتە جەتەرمiز دەگەن ءۇمiتi ءوزiن بوس الداۋ ەكەنiن ابدەن ۇعىندى. بويىنداعى بولار-بولماس جiگەرi تۇگi قالماي تۇگەسiلگەندەي كورiندi. كەۋدەسiن قارا تاس باسقانداي تىنىسى تارىلدى. «اۋدي» اسفالت جولمەن باۋىرىن جازىپ جۇيتكiتە جونەلگەندە دە، ول شاپشاڭدىق مۇنىڭ ۋايىم جايلاعان كوڭiلiن سەرگiتە قويمادى. تاسباقاعا مiنگەندەي تالابى شاعىلدى.
كۇن بايىپ كەلە جاتتى. بiر جاقسىسى باتار كۇننiڭ ساۋلەسi تۋ سىرتتارىنان ءتۇسiپ، كوز نۇرىمەن تالاسپايدى. سوندىقتان جانارىم قارىعادى دەپ قورىقپاي الدىعا باتىل قاراۋعا بولادى. Iلگەرiنi تولىق باقىلاي العان ادام كەز-كەلگەن تىعىرىقتان شىعىپ كەتە الاتىنىنا اركەز سەنiمدi. مiنە، سالقار دالا ارسا-ارسا ومىراۋىن جايىپ تاستاپ، ۇزىننان-ۇزاق سوزىلا كەرiلەدi. وڭ جاق قاپتالداعى جوتا-جوتا بوپ باستالعان قوڭىر تاۋدىڭ ەتەگi تۇنىپ تۇرعان بەرەكەنiڭ مەكەنi ەكەنiن انىق اڭعارتادى. ارا-كiدiك كوزگە iلiنiپ قالاتىن جىلقى، iرi-قارا، سولاردى كوزدەپ ءتۇرتiنەكتەگەن سالت اتتى باقتاشى ءبارiء-بارi جاپاردىڭ كوڭiلiنە سونداي جاقىن. بiر كەزدە ءوزi دە ات ءۇستiندە مال سوڭىندا جۇرگەن.
وسى بiر ءسانا-تۇيسiگiنە سونشاما ەتەنە بەيقام كورiنiس ءوزiنە تارتىپ ءسال سەرگiتكەندەي بولىپ ەدi، ابدەن مەڭدەگەن ۋايىمى قايتادان بولماشى سەرپiلگەن كوڭiلiن سارى اۋرۋداي سارعايتىپ جiبەردi. جەر ورتەنسە ەل كورەدi، جان ورتەنسە پەندەنiڭ نازارى شالا قويۋى قيىن دەگەن وسى. تاڭى ايىرىلا، تiلi تاڭدايىنا جابىسىپ شاپقىلاعان جول شارشاتتى. قورعاسىنداي وي ودان ءارمان جانىن جانىشتاپ تاستادى.
قاراپ وتىرسا بۇگiندە كەشەگi كۇنi پىشاق ءۇستiنەن ءبولiسەتiن بەزبۇيرەكتiكتiڭ ءتوڭiرەگiندە توپتاسقانداردىڭ الدى مينيستر بولا باستاپتى. قىسقاشا قايىرعاندا رەكەتتiك توپتاردىڭ توبەتتەرi. سوندا ءادiلدiك قايدا، «دەموكراتيالىق قوعام قۇرىپ جاتىرمىز» دەپ ۇراندايتىنىمىز نە؟ جۇرتىمىزدىڭ ەلiم دەپ ەڭiرەپ، حالقى ءۇشiن كوكiرەگiمەن جەر جىرتىپ جۇرگەن ازاماتتارى قايدا؟ مىنا بiر بوزوكپەلەر بيلiك باسىنا قالاي كەلدi؟ ارينە، اقىماققا دا بەلگiلi —اقشانىڭ كۇشiمەن. ازىن-اۋلاق قانا شىعىن شىعارىپ — تىشقاننىڭ مۇرنىن قاناتىپ، سوسىن سونىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشiن قايتادان جامباسقا بوپىر اقشانى باسادى. وسى جولدا «رەفورما» دەگەن بەتپەردەلiك ءسوزدi كولدەنەڭ تارتىپ، بويىنداعى بارشا «ونەرi» مەن «تالانتىن» جۇمسايدى.
تiپتi ولار «رەكەت» دەگەن ءسوزدiڭ ءوزiن پiر تۇتادى. ويتكەنi وسى ءتاسiل ارقىلى بiراز ناتيجەگە قول جەتكiزiپ وتىر. «ءالi دە قول جەتكiزەمiز، «رىنوكتىق ەكونوميكاداعى كەلەڭسiزدiكتەردi ەرتەڭ تۇزەيمiز» دەپ، الدارىنا ماقسات قويعان. سوندىقتان رەفورمانى جەلەۋ ەتiپ قارا باسى ءۇشiن قارايعان حالىقتى قان قاقساتىپ، تۇتاستاي ەلدi سورلاتىپ بارادى. ساسىق بايلىقتى ودان ەشكiم قىزعانبايدى دا، اتتەڭ، قاعاناعىنان قاعىنىپ شىققان بالەلەر حالقىنىڭ قۇندىلىقتارىنا قول سالۋدا. كەلiمسەكتەردiڭ سويىلىن سوعىپ، انا تiلiمiزدi ءادiرەم قالدىرۋعا بەيiل. ءارi، سول ءوزiندiك پيعىلىن iشتەي ۇستانىپ قانا قويماي، ۇلتىنا قارسى اشىقتان-اشىق قامشى سiلتەيتiندەر قانشاما. الگiلەردiڭ ءتۇسiنiگi بويىنشا قايدا ءومiر سۇرسە دە ءبارi-بiر، تەك اقشانى قولدارىنا ۋىستاپ تۇرسا بولدى. ال حالقىمىزدىڭ مۇددەسi ءۇشiن كۇرەسسە، ءتۇز ءتوسiندە تۋعاندار عانا كۇرەسە الادى.
جالپى، بيزنەسمەندەر ينفلياسيانى سۇيەدi. نەعۇرلىم اقشانىڭ قۇنى تۇسكەن سايىن، سوعۇرلىم ناساتتانادى. ويتكەنi، مۇنداي جاعدايدا وكiمەتتەن العان نەسيەسi ەلەۋلi پايىزدارعا ءوزiنەن-وزi ارزانداپ وتىرادى. سوعان قاراعاندا مەملەكەتتiڭ بەدەلi، حالىقتىڭ تۇرمىسى ولاردى ونشا ويلاندىرماسا كەرەك. مولدانىڭ تiلەۋi جامان دەمەكشi، بەدەكشiلەردiڭ دە نيەتi قاراۋ-اۋ. ال، ناننىڭ باعاسى وسكەندەگi اۋىلداعى حالىقتىڭ كوڭiل-كۇيiن كورسەڭ… قانشا بالا كيiمنiڭ جوقتىعىنان جاڭا وقۋ جىلىندا مەكتەپكە بارا الماي قالدى. بۇل — تەك قازاق حالقىنىڭ باسىنا ءۇيiرiلگەن زاۋال. بۇعان قازiر نازار اۋدارىپ وتىرعان ەشكiم جوق، تىرناقتىڭ كوبەسiنە جاڭادان تۇسكەن كۇبiرتكi سياقتى. ونى قارا تاسقا شەرتiپ-شەرتiپ جiبەرۋدiڭ ورنىنا، اڭىسىن اڭدىپ، بەيتاراپ قالعان جايىمىز بار. سوقتالى زوبالاڭنىڭ ءالi تالاي جانىڭدى سۋىرىپ، اۋىرتاتىن كەزi الدا.
جاپاردىڭ كوز الدىنا جانە بiر كورiنiس ەلەستەدi.
الماتىنىڭ iرگەسiنەن ونشا قاشىق ەمەس كەربۇلاق اۋدانىنىڭ اۋماعىن ارالاعانى بار. سوندا كورگەنi، جاپان تۇزدەگi جالعىز ءۇي مالشىنىڭ ايەلi بوسانىپتى. بايقۇستىڭ قول-اياعىن باۋىرىنا العانىنا ەكiنشi كۇن ەكەن. بەيشارا الدەكiمدەردiڭ ايەلدەرiندەي الدىن-الا ءدارۋحاناعا بارىپ، جانىن ساقتاماپتى. ءارi پەرزەنتحانادان شىققانىندا بiر قۇشاق القىزىل گۇل ۇسىنىپ، وسى باقىتتى ءساتiن ەشكiم بەينەتاسپاعا ءتۇسiرمەيدi دە. ونى ءبۇيتiپ ەش پەندە ازدەكتەتپەس، ويتكەنi، پەرزەنتحاناعا بارماق تۇگiلi كۇنiن كورiپ السا جارار. جانە دە تۋىپ جاتقان قاتىننىڭ الدى نەمەسە سوڭى وسى ما؟ قۇداي بەردi، بوساندى. ءتاڭiرiگە مۇنىڭ جانى كەرەك بولسا، ءدارiگەر تۇرماق پiرگە بارسا دا تاۋسىلاتىن ءدامi تاۋسىلار ەدi.
سوندىقتان ەشكiمدi اۋرەگە سالماي قوتانداعى قوي سياقتى ءوز شاڭىراعىندا بوسانا بەرگەن. بiراق ەتەگiنە وراپ العان شيكi وكپەسiن شاياتىن سابىن جوق. امال قانشا… جاڭا تۋعان نارەستەنi شومىلدىراتىن يiس سابىنى تۇرماق، كiر سابىنى تابىلماس شوپان بايقۇستار-اي، قاي زاماندا دا ج ۇلىنىڭ قۇرتتاعانى قۇرتتاعان… قىل اياعى قورا-قوپسىسىنىڭ دا ساۋ تامتىعى قالماعان. ەلەكتر جۇلگەسi تارتىلعان ۇستىنداردى الدەقاشان جۇمىرتقادان ءجۇن قىرقاتىندار قيىپ الىپ كەتكەن. ءسويتiپ، جاپان تۇزدەگi جالعىز ءۇي ادامزات وركەنيەتiنەن مۇلدە تىسقارى، مۇلدە ۇرەيلi.
جاپار ەكi يiنiنەن اۋىر كۇرسiندi، ايتكەنمەن ونىسىن ءوزi دە اڭعارمادى. تايقىلاۋ بiتكەن ماڭدايى تىرىسىپ، كiرپiكتەرiنە نالا كiرەۋكەسi iلiنگەن. ارقالىققا جاۋرىنىن تiرەگەن قالپى شالقالاي وتىرىپ، مۇڭ شاربىسى جايلاعان جانارىن قيمىلسىز قالدىرعان.
نان مەن بەنزيندi جەكە ادامدارعا ساتقىزۋدى توقتاتۋ كەرەكتiگiنە ابدەن كوزi جەتتi. ويتكەنi، بۇل ءونiمدەر — ۇكiمەتتiكi دە ەمەس، حالىقتiكi. كەيبiر اۋىلداردا iشەرگە اس جوق، اشارشىلىق باستالدى. بiزگە شىنايى رەپرەسسيا ەندi كەرەك سياقتى.
يiرiمدەرiنە تارتىپ توقتاۋسىز جەتەلەگەن سۇرىقسىز ساۋالدار، بەيمالiم الدەبiر نارسەنi قۋالاپ دالباسالاعان جiگiتتi بiرiنەن-بiرiنە وتكەرە بەردi.
كرەديت كوسەگەمiزدi كوگەرتە مە؟ نەسيە الۋ — تەڭگەنi تۇراقتاندىرۋدىڭ كوزi ەمەس. جازۋشى ەرنەست حەمينگۋەيدiڭ «يا زنايۋ… ا ۆى نيكتو نە زناەتە ستاريك نەسەت ۆزدور. ەتوت ستاريك تولكو ي گوديتسيا بىت نا پوسىلكاح ي حوديت پروۆودنيكوم س ينوسترانسامي. ينوسترانەس پريشەل سيۋدا ي حوچەت سدەلات تو، چتو پويدەت نا پولزۋ ينوسترانسام. ا راسپلاچيۆاتسيا پريدەتسيا نام. يا زا تو، چتو پويدەت نا پولزۋ نام ۆسەم، يا زا ناشۋ بەزوپاسنوست» دەگەنi بار ەدi. وسى —شىندىعىندا دا قۇدايعا قاراعان ءسوز. بۇل جەردەگi «ستاريگi» بiز ءۇشiن قوعام وزگەرگەنمەن بيلiكتiڭ باسىندا وتىرىپ قالعان «كونەكوزدەردiڭ» جۇقاناسى سياقتى. جۇرتقا ءوتiرiك كۇلiپ، مۇمكiندiگi باردا ساتاتىنىن ساتىپ، سوسىن بiر كۇندە ەلiنە تابانىن جالتىراتىپ تايىپ تۇرماق. سودان كەيiن ونىڭ تاتاسىن ءوزiمiز تارتامىز، ءتۇزدiڭ بالالارى.
كوڭiلiن سامبىرلاپ سويلەگەن ايەلدiڭ ءۇنi ءبولدi. ول باعانادان بەرi وسىلاي قۇلشىنا اڭگiمەنi كويiتiپ وتىرعان. سويلەسiپ، ىنتا-شىنتاسىمەن پەيiل قويعان ادامى — شوپىر. اشەيiنگi جاعداي بولسا بiرگە كەلە جاتقان وڭگەلەرiن جانىنان دا جۇرگiزبەس ەدi.
Iلگەرi ۇمسىنا ءتۇسiپ، جۇرگiزۋشiنiڭ قۇلاعىنا اۋزىن تاقاپ انەكدوتتى ءاي كەپ ساپىرادى. تاكسيگە ءسال كەشتەتiپ كەلiپ قالعانىنا دiڭكەسi قۇرىپ، جىنى قوزاتىنداي.
باعانا جاپارلار تاكسيشiمەن بiتiمدەسكەننەن كەيiن ەرسۇلتان بiردەن اياقتى كوسiپ جiبەرiپ الدىڭعى ورىنعا جايعاسقان. سودان سوڭ جىلى ورنىن بiرەۋگە بەرسiن بە. ءارi، ميليسيا ەمەس پە، كاسiبي ۇعىمى بويىنشا ول الدىدا بولۋى تيiس. ءتارتiپ سولاي.
— بiر جاڭا قازاق التى ءجۇزiنشi «مەرسەدەسپەن» كەلە جاتىپتى. — ايەل وسى ءسوزدi ايتتى دا ەلدەن بۇرىن ءوزi سىڭسىپ كۇلiپ الدى. نە ءۇشiن بۋىنىن جوعالتقانى بەيمالiم، الدە، كەلەمەجدiڭ وقيعاسى كەرەمەت پە؟ — جولدا ونى ماي توقتاتىپتى. ينسپەكتوردىڭ قاسىندا كادiمگi پينگۆينi بار ەكەن. «قايدا باراسىڭ؟» دەپ سۇراپتى جاڭا قازاقتان. «الماتىعا». «ولاي بولسا، مىنا پينگۆيندi زووباققا اپار» دەپتi جولدىڭ قۇدايى. «جارايدى، پروبلەما جوق» دەپ كەلiسiپتi قوناقجاي جۇرتتىڭ وكiلi سوزگە كەلمەستەن. — ايەل تاعى دا سىڭعىتىپ كۇلە جونەلدi. شوپىردىڭ دا ەزۋi ەكi قۇلاعىنا جەتiپتi.
— سودان.
— سودان… بۇل وقيعا تۇسكە قاراي بولسا كەرەك. تۇستەن كەيiن الگi ينسپەكتور «دوستىق» داڭعىلىنىڭ بويىندا تۇرسا، ماناعى التى ءجۇزiنشi «مەرسەدەس» مەدەۋ جاقتان اعىزىپ كەلە جاتىر دەيدi. تاني قويىپتى. سوسىن جالما-جان الا تاياعىن شوشاڭ ەتكiزەدi. سول-اق ەكەن ماشينانىڭ دوڭعالاعى جەر تiستەي توقتايدى. Iزiنشە جاڭا قازاق كابينادان شىعادى، جۇرگiنشi جاعىنان پينگۆيننiڭ توبەسi كورiنەدi. سىرت پiشiمi ديريجەرگە ۇقساس نەمە ەكi جاعىنا كەزەك بۇلتاڭداپ كەلە جاتىر دەيدi. ءماز. ەكi قولىندا ەكi بالمۇزداق. قازاق تا ءماز. مۇنى كورگەن ينسپەكتور بiردەن دۇرسە قويا بەرiپتi. «ءاي، نەعىپ مىنانى زووباققا اپارماعانسىڭ؟» دەيدi زەكiپ. سول زاماتتا جاڭا قازاق: «اپاردىم، باسەكە! زووباقتى ارالادىق، ەندi مەدەۋگە بارىپ كەلە جاتىرمىز» دەپتi.
سالوننىڭ iشiن قۇيىمىر نەمەنiڭ قۇيقىلجىعان كۇلكiسi الدى دا كەتتi. شوپىر دا كەڭكiلدەپ، جەتiسiپ قالدى. بۇعان اشەيiندە بiر اۋىز ءسوزدi قۇر جiبەرمەيتiن ەرسۇلتان ۇندەمەدi. ال، جاپار، مىنا سىقاق نامىسىن شىمشىلاسا دا تەكسiز نەمەلەردiڭ ءاجۋاسىنا تiل قاتپادى. تەك «سالداقىنىڭ اۋزىنا باسقا ۇلتتىڭ اتى تۇسپەدi مە ەكەن، ءا-ا» دەدi iشiنەن.
ىمىرت ءۇيiرiلدi. ءالi دە تابان استىن تولىق باعدارلاۋعا بولاتىندىعىنا قاراماستان، كەيبiر قارسى جولىققان ماشينالار جارىعىن قوسىپتى. الماتىنىڭ دا شامى جانا باستاعان. مiنە، بەس-ون مينۋتتان كەيiن بۇلار قالاعا دا كiرەدi. بiرەۋلەرگە ازاپتى جولدىڭ اۋىرتپاشىلىعى كەيiن قالىپ، ارقانى كەڭگە جازاتىن ۋاقىت تايانعان شىعار. ال، جاپار ءۇشiن الامانتاسىرعا تولى قيامەت سۇرگiن الدىندا تۇر. بiراق، iستi نەدەن باستارىن جوبالاي الماي دال بوپ كەلەدi. ۋادەنi بەرۋiن بەردi، ەندi ەرتەڭ كەشكi جەتiگە دەيiن التى مىڭ دوللار اقشانى قايدان الماق؟ كوكتەن ساۋا ما، جەردەن قازا ما؟ ول ءازiرشە بiر قۇدايعا عانا ايان شارۋا. ونداي نىق شەشiمدi كiمگە سەنiپ ايتقانىن ءوزi دە بiلمەيدi.
جانىعا كۇيگەلەكتەنگەننەن بە، جاسار ايلاسىنىڭ جوقتىعىنان با، ماقساتسىز ساعاتىنا قارادى. بەس مينۋتسىز سەگىز. ياعني، مۇنىڭ جيىرما ءۇش ساعات بەس مينۋت مۇرساتى بار. وسى ۋاقىت iشiندە بiر قاراكەت iستەي الماسا، وندا ەشكiمگە وكپەسi جۇرمەيدi. سارا كەشiرiم جاسايمىن دەگەن ارىزىن جىرتىپ تاستاۋى مۇمكiن، كەرiسiنشە ساپاردىڭ باسىنا باسقاداي قوسىمشا بالە-باتەردi ءۇيۋi دە ابدەن ىقتيمال. ءبارiن كۇتۋگە بولادى. Iستەر تiرلiگiڭدi وسى ارالىقتا تىندىرىپ، شارۋانى بiتiرۋiڭ كەرەك. ودان كەيiنگi ءسوز ءسوز ەمەس، ودان كەيiنگiڭنiڭ بارلىعى بوس دالباسا.
ميى شانىشقىلاي جونەلدi. سول قولىمەن ماڭدايىن ۇستادى. وسى قالپى ۇزاق ۋاقىت سۇلق وتىرىپ قالدى.
— مەنi ءۇشiنشi اقسايدان ءتۇسiرiپ كەت. — جولشىباي ايەلدiڭ ءۇنi تىڭ، الماتىعا جەتكەننەن كەيiن تiپتi قۇنجىڭ قاعادى. — ۆاسيا، ساعان راحمەت. — بۇل ماڭگiرiپ وتىرعانىندا ەكەۋi الدەقاشان تانىسىپ ۇلگەرiپتi. — سونداي جىلدام، سونداي جايلى جەتتiك، جول ازابىن تارتقان جوقپىز. قول-اياعىڭ جەڭiل ەكەن. تەلەفونىمدى بiلەسiڭ، حابارلاس...
«ءپالi، تەلەفونىنا دەيiن بەرiپ ۇلگەرiپتi»، ونى قاشان ايتقانى مۇنىڭ جادىندا جوق.
— مەن «ارمان» بازارىنا دەيiن بارامىن، — دەدi بەتi كوكاياز نەمە مiڭگiرلەپ.
قاراپ وتىرسا، ءبارi بiر باعىتتىڭ ءۇستiندە. ەڭ سوڭىنان ەرسۇلتان ەكەۋi تۇسەتiن بوپ شىقتى.
ايەل مەجەلi جەرiنە جەتiپ، بۇلارمەن حوش ايتىسىپ قالعاننان كەيiن سالون دا، تىنىس تا كەڭەيiپ سالا بەردi.
VII
ەرسۇلتاندى ءۇيiنە اپارىپ ساپ، ءوزi ون ەكi مۇشەسiن سالدىراتىپ بوساعادان زورعا اتتادى. بۇل كەز ساعات تiلi توعىزعا تايانعان مەزگiل-تۇعىن.
اياعىنداعى تۋفليiن سىپىرىپ، كۋرتكاسىن لاقتىرىپ تاستادى دا، اپتاپ ءۇستiندەگi ۇزاق ايداۋدان قاتالاپ كەپ قۇدىققا زاۋلاعان شاڭىراق ءمۇيiزدەي، ەشقايدا مويىن بۇرماستان بiردەن تەلەفونعا ۇمتىلدى. كۇيەۋiنiڭ ءوڭi ادام تانىعىسىز بۇزىلعاندىقتان با، بيبi قاپەلiمدە بiر اۋىز ءسوز قاتا المادى. «قالاي بارىپ كەلدiڭ، نە بولدى؟» دەۋگە دە باتىلى جەتپەدi. تەك سوستيعان كۇيi ەرiنiڭ كiرە بەرiستەگi تۋمبانىڭ ءۇستiنە تاستاپ كەتكەن سىرت كيiمiن الىپ، جوعارىعا iلدi. وسى كەزدە قوس بiردەي كiشكەنەلەرi دە توبەلەرi شوشايىپ زال ۇيدەن iركەس-تiركەس شىققان ەدi. اكەلەرiنiڭ ءورت ءسوندiرگەندەي ۇسقىنىن كورiپ، ەكەۋi دە بوساعادا سەلتيە ءۇرiككەن كوجەكتىڭ كەسكiنiنە ەندi. انشەيiندە جۇمىستان ۇيگە كiرگەندە تاناۋلارىنان يiسكەيتiن پاپاسى، بۇگiن بۇلارعا كوڭiل دە اۋدارمادى. ءوزiمەن-وزi جانى شىجعىرىلا تەلەفوننىڭ قۇلاعىن بۇراپ جاتىر.
وسى كوڭiلسiزدەۋ كورiنiستەن كەيiن بە، قىزىنىڭ شاشى سەلدiرەپ، الدەنارسەدەن سەكەمال العانداي ءارi سول ءدۇدامال دۇنيەگە وكپەلiدەي اۋزى بۇرتيا قالىپتى. ۇلىنىڭ كوزدەرi باقىرايىپ، بۇرىن بويى ۇيرەنبەگەن مىنا توڭ مiنەزگە جانارى جاساۋراي نازار اۋدارعان. مۇرىنىن ەلەۋسiزدەۋ ەكiء-ۇش مارتە تارتىپ قويدى. بەيمالiم بiر جامانشىلىقتى ەكەۋiنiڭ دە iشi بiلiپ، سودان كەيiن جەتiمسiرەي جاسىعانداي.
بيبi كiشكەنەلەرiن:
— ءجۇرiڭدەر، بىلاي بارىپ وتىرالىق، — دەپ، قايتا زالعا قاراي الىپ كەتتi. — شىراي، سەن ساباعىڭدى وقىپ بiتتiڭ بە؟ كەل، تاعى بiر قاراپ شىعايىقشى.
وسى ارالىقتا كۇيەۋiنiڭ «اللو» دەگەن بارلىعىڭقى ءۇنi ەستiلدi.
— سالەمەتسiز بە! ساپار بار ما ەكەن؟
قاينىسىنىڭ اتىن ەستiگەندە كەلiنشەك ەرiكسiز ەلەڭدەدi. «ساپارى نەسi، ول قاماۋدا وتىر ەمەس پە؟» دەپ ويلادى iشiنەن.
— جارايدى، وندا مەن جايىراق تاعى دا بiر حابارلاسامىن. ساۋ بولىڭىزدار…
ەپتەگەن تارسىلداعان داۋىس شىعارىپ، تەلەفون تۇتقاسىنىڭ قايتادان ەرشiگiنە قويىلعانى بiلiندi. وسى كەزدە كەلiنشەك ورنىنان تۇرەگەلiپ ەرiنە قاراي ءجۇردi. جاپاردىڭ ءوڭi جۇدەۋ كورiندi، ەكi يiنi سالبىراپ سالى سۋعا كەتكەنiن اڭعارتادى. نە بىلاي، نە ولاي وتپەي، iرگەگە سۇيەلگەن تۇلىپتاي تەلەفوننىڭ قاسىندا ءسولبiرەيەدi.
— ءجۇر، قولىڭدى جۋىپ تاماعىڭدى iش، داستارحان ءازiر.
كۇيەۋiنiڭ بەتiنە قاراپ وسىنى ايتتى دا، ءوزi بوگەلمەستەن اس ۇيگە بەتتەدi.
تاماققا زاۋقى سوقپادى. تەك ءۇش-تورت شىنى ءسۇت قاتقان قويۋ شاي iشتi، وندا دا مەيiرi قانىپ iشپەدi. پىشاقتىڭ ءجۇزiندە وتىرعانداي جۇرەگi قىلپىلدادى دا تۇردى. الگi تەلەفون سوققاننان كەيiن جانە بiر ساعاتقا جۋىق مەزگiل وتكەننەن سوڭ، قايتادان بiشكەكتi تەرە باستادى. ءساتiن سالعاندا وسى جولى تەرگەۋشi ءۇيiنەن تابىلدى.
— سالەمەتسiز بە، ساكە! مەن، ساپاردىڭ اعاسى جاپارمىن. الماتىدان ارنايى ءوزiڭiزدi iزدەپ بارىپ، سiزبەن جولىعىسا الماي كەتتiم. — باياندايىن دەگەن ويى تۇزداي ۋاتىلىپ، ءسوزi كiبiرتiكتەي شىقتى. — بiراق، سiز تاراپىنان ايتىلعان جىلى ءسوزدi كوڭiلiمە مەدەۋ تۇتتىم. راحمەت، مەنi كورمەي جاتىپ جاردەم قولىڭىزدى سوزعانىڭىزعا. ءبارiن سارا ارقىلى بiلدiم، ول كiسi دە بiر ۇلكەن جۇرەكتi ادام ەكەن. ءيا، ايىپتىمىز. بiز جاقتان كەلەڭسiزدەۋ كەمشiلiك كەتتi. ارينە، ايىبىمىزدى جۋامىز. ەرتەڭ كەشكە ساعات جەتiلەردە، قۇداي بۇيىرتسا، بۇكiل يماندىلىق-ماتەريالدىق شىعىندى الىپ، وزدەرiڭiزگە بارامىن. تەك iستi توقتاتىپ، باۋىرىمدى شىعارىپ بەرiڭiز. سiزدiڭ ايتقانىڭىزعا تولىعىمەن كەلiستiم. ال، ونى بوساتۋعا نەگiز بولۋى ءۇشiن قانداي قاعازدار كەرەك؟
بiر ءسات جاپار تۇتقانى قۇلاعىنا ۇستاعان قالپى مەلشيە تىنىم تاپتى. ارا-كiدiك «ءيا»، «ماقۇل» دەگەن تاقiلەتتەس جەكە سوزدەردi شولاق قايىرادى. بiر كەزدەردە بارىپ ار جاقتاعى اداممەن جىلى قوشتاستى. سودان كەيiن iزiنشە قايتادان تەلەفوننىڭ قۇلاعىن اينالدىرا باستادى. كوپ ۇزاماي «قايىرلى كەش، بايقال» دەگەن داۋسى شىقتى.
— ءيا، جەتتiم… راحمەت… امان…
وسىنداي ءۇزiك-ۇزiك سوزدەردەن كەيiن سارانى سۇرادى. شاماسى، الگiنiڭ ايەلi ءدال قاسىندا تۇرسا كەرەك، جاپار ونشا كوپ بوگەلiسسiز ءسوزiن جالعاستىردى.
— تەرگەۋشiمەن سويلەستiم، سiزدiڭ ايتقانىڭىزدىڭ ءبارiن بۇلجىتپاي قايتالادى. ايتەۋiر «بوساتىپ بەرەمiن» دەپ تۇر، وسى جاقسى ءسوزiن جارىم ىرىسقا جوريمىن.
ءجابiرلەنۋشi جاقپەن كوپ قازبالاپ سويلەسپەدi، بار تاپتاپ ايتقانى ەرتەڭ كەشكە قالايدا بiشكەككە جەتەتiنi تۋرالى بولدى. سودان كەيiن بولار-بولماس سايابىر تاپتى. وندا دا تەڭسەلە باسىپ بارىپ زالداعى كرەسلوعا شالقاسىنان ءتۇسiپ وتىردى. باسىن كەكجيتiپ ارقالىققا جەلكەسiن تiرەدi. ونە-بويىنىڭ دەل-سال سالدىراپ، تابانىنىڭ ۋداي اشىعانىن ەندi بiلدi. بiر ءسات بۇل دۇنيەنiڭ كۇيبەڭiن ەسiنەن شىعارعىسى كەلدi. بiراق استە دە ولاي جاساي المادى. ءبارiن ۇمىتپاق بوپ ءوزiءن-وزi قانشا زورلاعانمەن، بiر بالە ماي iشكەندەي جۇرەگiنiڭ باسىندا كiلكiپ تۇرىپ الدى. ابدەن تاۋسىلدى، كۇيزەلدi. كۇيزەلۋ قايلانىڭ سارقىلعانىندا كەۋلەيتiن «سەزiم» ەكەنiن مىقتاپ ۇعىندى. ەندەشە ول جۇلىمىر نەمە جاپاردى الدەقاشان جەپ بiتiرگەن ەدi. بالكiم سوندىقتان بولار وسىلاي قۇتى قاشقان قالپى وي قۋىپ، ەلەس قۋىپ ءوز-وزiنەن سويلەي باستادى. ەرiندەرi جىبىر-جىبىر ەتiپ، ار جاعىنداعى ۇعىنىقسىز ءۇن كۇبiرگە ۇلاسادى. كوزiن كiلگiرتە جۇمىپ، الدەبiر جالعان دۇنيەنiڭ بوزامىعىنا سiڭiپ بارا جاتىر ەدi.
— ماشينانى اۆتوتۇراققا قويىپ پا ەدiڭ، ۇيىقتاپ باراسىڭ عوي، — دەگەن ايەلiنiڭ ءۇنiنەن سەلك ەتiپ قايتا بەرi ورالدى. بiردەن كوزiن اشىپ، باسىن كوتەردi. قارسى الدىندا بيبi بۇعان ءسۇزiلە قادالىپ، نازارىن بايلاپتى. بۇل نەگە ەكەنi بەلگiسiز، بiردەن ءجۇزiن تايدىرىپ اكەتiپ، بەتiن سول الاقانىمەن ۋماجداي سيپالادى.
— ماشينانى كەپiلدiككە بiشكەككە تاستادىق.
باسقاداي ەشتەمە ايتۋعا شاماسى جەتپەدi، زاۋقى دا سوقپادى.
— جات وندا، ناۋقاستانىپ قالعان جوقسىڭ با، ءوڭiڭ قاشىپ تۇر عوي.
بۇل بيبiنiڭ ساۋالىنا جاۋاپ قايىرماي، قارسى سۇراق تاستادى.
— بالالار قايدا، ۇيىقتاپ قالدى ما؟
— ءيا، ءتۇننiڭ جارىمى بولمادى ما؟
وسى كەزدە اقشانى قايدان الۋى كەرەكتiگi ءجونiندەگi وي ەندi عانا ميىنا ساق ەتiپ جابىستى. ءجانتاسiلiم ەتكەندە جەبەيتiن بiرەۋ بار. بiراق ونى تۋىستارى جان-جاقتان تالاپ، ابدەن قاجىتىپ بiتتi. سونىڭ ءبارiن بەس ساۋساقتاي بiلە تۇرا، مازالاماسقا لاجى جوق.
ول جانى اشىپ، قول ۇشىن سوزاتىن ەت باۋىر جاقىنى — سۇلەيمەن. اكەنiڭ تاربيەسiن كورگەن، ءوزi دە جاراتىلىسىنان اڭعارلى. ودان باسقا ەشكiمگە ءۇمiت ارتا المايدى. ارينە، ۇيات. ۇيات بولسا دا…
ورنىنان سامارقاۋ كوتەرiلدi. دەنەسiن اۋىر قوزعاپ تەلەفونعا جەتتi. قۇداي قولداعاندا ۇيالى تەلەفونىن ءوشiرمەپتi، كوپ كۇتتiرمەي ار جاعىنان ءۇنi ەستiلدi.
— اسسالاۋماعالەيكۇم! قالدارىڭ قالاي؟
— قال ناشار، — دەدi بۇل.
— ايىپتاۋشى جاقپەن سويلەستiڭ بە؟
— سويلەستiم، التى مىڭ دوللار سۇراپ وتىر. ەرتەڭ كەشكi جەتiگە دەيiن ۋاقىت بەردi، وعان ۇلگەرمەسەك، بiتتi.
ەكەۋi دە تiلسiز قۇمىقتى. اراداعى بولار-بولماس ءۇنسiزدiك جاپارعا تىم ۇزاققا سوزىلعانداي كورiندi.
— وندا، — اڭگiمەگە بiرiنشi سۇلەيمەن كوشتi، — تاڭەرتەڭ ەرتە وفيستە جولىعالىق، سول جەردە بۇل ماسەلەنi شەشەمiز.
— جارايدى.
— جاقسى.
*** *** ***
سۇلەيمەننiڭ وسى بiر اۋىز ءلامi بويىنا سونشالىق مول كۇش بەرگەندەي ءدۇر سiلكiنiپ، سەرپiلiپ سالا بەردi. جاڭاعىداي ەمەس ءوزiن قۋناقى سەزiندi. سوسىن «قوي، دەمالايىن، ەرتەڭ مۇنان دا الەۋەت جۇمىس كۇتiپ تۇر» دەپ iشتەي توپشىلاپ، جاتىن بولمەسiنە بەتتەدi. ايەلi بۇل جاتىپ قالعاننان كەيiن دە جىبىرلاپ، ءتۇرتiنشەكتەنiپ الدەبiر ءۇيiشiلiك تiرلiكتەرمەن الدانىپ ءجۇردi.
الگiندە جاستىققا باسى تيiسiمەن كوزi iلiنiپ كەتەتiندەي كورiنiپ ەدi، كەرiسiنشە، سوڭىنان قۇلعاناداي قالماي يەكتەگەن وي تاعى دا جاباعىنى ورتاعا الىپ تالقىعا سالعان يتقۇستاي تۇس-تۇستان قاۋمالادى. سودان كەيiن-اق زiلماۋىر تارتىپ ايقاسا باستاعان كiرپiكتەرi سالماعىنان اجىراپ، كوزiن جۇمسا دا قايىرا iلiنبەدi. ەشتەمە ويلاماۋعا تىرىسىپ باققانىمەن، سالدەن كەيiن تاعى دا بiر جەل قۋعان ەبەلەكتەي الدەبiر بايانسىز الدامشى دۇنيەنiڭ سوڭىنان دەدەكتەپ بارا جاتادى. ابدەن ەبiل-دەبiلi شىعىپ، سۇرمەلi تiرلiكتiڭ تۇيتكiلiنە جاۋاپ تابا الماي تيتىقتاپ قينالا بۋلىققانىندا بارىپ، جالعان دۇنيەگە بەكەر ارامتەر بوعانى ەسiنە ورالدى. «ءتۇي، جاڭا عانا ەشتەمە ويلاماۋعا بەكiپ ەدiم عوي» دەپ، كەلەسi جامباسىنا اۋناپ ءتۇستi. بiراق، كوزiن قىستاپ جۇمعانىمەن كوڭiلi تاعى دا مىنا كەڭiستiكتi قيانداپ شىعا بەردi. ونى ءوزi دە بايقامادى.
نەگە تاعدىر وسىنشاما ازاپقا سالعانىن بiلمەيدi. سوڭىنا iلەسكەن iنiلەرiنiڭ سونشاما اقىماقتىقتارىنا iشi قازانداي قاينايدى. ەلگە قاراساڭ، ءبارi ۇلكەنiنiڭ ايتقانىن تىڭداپ، بiربەتكەي تiرلiك كەشۋدە. نە دە بولسا جاقسىلىققا، iلگەرiگە ۇمتىلۋدا. ايرانداي ۇيىپ، بەرەكە-بiرلiكتەرi جاراسا قالعان. ولاردىڭ ەڭ بiرiنشi ويلايتىندارى — اتا-انالارىنا جامانشىلىقتارىن كورسەتپەۋ، شامالارى جەتسە تەك قىزىققا كەنەلتۋ، راحاتقا بولەۋ. ال، مۇنىڭ باۋىرلارى نەگە سونشا ءتۇيسiكسiز، دارتەسi قىسقا جاراتىلعانىنا قايران. قاراپ وتىرسا ءبارi بiر قاپ، بiر ساپتان شىققان. «الدىڭعى دوڭعالاق قالاي جۇرسە، سوڭعى دوڭعالاق سولاي جۇرەدi» دەپ ايتىپ قازاقتىڭ شاتاسقان جەرi وسى ەكەن. سوڭعى دوڭعالاق بiر iزدiلiكتەن شىعىپ كەتۋi مۇمكiن، كەرi كەتۋi دە ىقتيمال. بiراق، قازاق جوعارىداعى ءۋاجiمەن بولار-بولماس الجاسسا دا، سوڭىرا ول كiءناراتىن تۇتاستاي تۇزەپ جiبەرگەن. ارينە، ءومiردەن العان ساباق ارقىلى: «بiر بيەدەن الا دا تۋادى، قۇلا دا تۋادى» دەپتi. راس، وسى قۇدايى سوزگە كەلگەندە جاپار جەڭiلiس تابادى. جەڭiلiس تابادى دا، iنiلەرiنiڭ كiءناراتتارىنا كەشiرiممەن قارايدى. جاراتقاننىڭ ۇيعارىمىمەن و باستان الاپەس بوپ تۋسا مۇنىڭ جاساي قوياتىن نە قايلاسى بار؟ وكiنەدi، بارماعىن شاينايدى. بارماعىن شايناعانمەن نە پايدا — ادام باۋىردى ساتىپ المايدى، جامان ەكەن دەپ بiرەۋ جاقسى باۋىرىن بەرمەيدi. يت بولسا دا سولاردىڭ تۇسكەن شالشىعىنا ءتۇسiپ، سولاردىڭ كۇيگەن وتىنا كۇيەدi. اتتەڭ، امال نە، تiرلiكتەن ءتۇيiردەي دە جاقسىلىق كورسەتە الماي كەلە جاتقان شەشەلەرiنە، مiنە، تاعى دا بiر «سىي» تارتپاق. تەك، ءبارi جابىلىپ ءازiز اناسىن تiرiدەي ءولتiرۋگە اينالعاندارىنا iشi قارا قازانداي قاينايدى. Iشقۇسا بولسا — وسى ۋايىمنان iشقۇسا. Iشكەنi الدىندا، iشپەگەنi ارتىندا بوپ ەڭ قىزىق كورەتiن جاسىنا جەتكەندە، ۇلدارىنىڭ ارقاسىندا بiرىڭعاي زاۋال تارتىپ كەلەدi. قاشانعى تارتا بەرمەك…
تاعى دا ءوزiنiڭ كوزi باقىرايىپ وياۋ جاتقانىن اڭعاردى. ۋاقىتتىڭ بiرازىن تەككە ىسىراپ جاساعانىنا، ەرتەڭگiلiك مىلجا-مىلجاسى شىعىپ، باسى زەڭيتiنiنە iشi ۋداي اشىدى. ەرiكسiز كۇرسiنiپ، كەلەسi ءبۇيiرiنە قاراي دوڭبەكشiدi. سوندا بارىپ بايقادى، بيبi دە ورنىنا جايعاسىپتى. ول قاشان كەلiپ كورپەگە تۇمشالانا قىمتانعانىن تiپتi بiلمەپتi دە.
باسىن جاستىققا قويىپ، دۇن-دۇنيەنi ۇمىتۋعا تىرىستى. ءوزiنە-وزi وسىلاي ۋادە بەرگەنiمەن زاماتىندا سايتان ويدىڭ سوڭىنان جادىلانىپ، سۋ بەتiندەگi قالتقىداي قالقي اعىپ كەتiپ بارا جاتقانىن بايقادى. ونىڭ سوڭىنان بiرجولا ەلiتiپ، تەرەڭiنە باتپاي تەجەلگەنiنە قۋاندى. بۇل دا بولسا تاباندىلىقتىڭ بەتi. «ەندi بۇدان بىلاي سان قابات يiرiممەن اققان ءابiلەتتiڭ تولقىنىنا ۇرىنباس ءۇشiن نە جاساعان راۋا؟» دەپ ويلادى. «تاپتىم. سانايىن، ءسويتiپ جاتىپ كوزiمنiڭ iلiنگەنiن بايقاماسپىن» دەگەن تۇجىرىمعا توقتالدى. وسىلاي iستەسە ۇيقىسى قاشقان ادام ۇيىقتايدى دەگەندi بiر جەردەن وقىعانى بار. جانارىن جۇمىپ، iشتەي ساناي جونەلدi: بiر، ەكi، ءۇش… الپىس جەتi… ءجۇز جيىرما ءتورت…
…بۇلار نەگە تىم ازعىنداپ كەتكەن؟ ايەم قۇدايدان جاتپاي-تۇرماي ۇل سۇراعاندا اياعى وسىلاي بولسىن دەپ سۇرادى ما؟ جوق، ارينە. الا جiپتi اتتامايتىن ادال، جiگەرiن شارىققا قايراعانداي نامىسشىل، تiرلiكتiڭ كولدەنەڭ شىرشۋىنا مويىمايتىن قاجىرلى پەرزەنت سۇيسەم دەپ ارماندامادى ما؟ نەگە ەندi اكەنiڭ وسى تiلەگi قابىل بولمايدى؟ ۇلدارى شەتiنەن جاسىق، قولدارىنان بiر iس تىندىرۋ كەلمەيدi. بۇل ازداي ءبارi ءتۇيسiكسiز. ال، اكەلەرi شە؟ ەتiنەن ەت كەسiپ السا دا قىڭق دەمەيتiن ناعىز ەرەن ەدi. ءومiردiڭ نەبiر قۇيتۇرقىسىن كورگەن، سونىڭ ءبارiنە قاسقايا قاراپ تۇرىپ توتەپ بەرگەن. توتەپ بەرiپ قانا قويماي، تاس-تالقان ەتiپ جەڭiپ شىققان. ءارi سونىڭ ءبارi ساناسىنا ماڭگiلiك تەرەڭ iزiن سالىپ كەتسە دە، سول بiر زاۋال شاقتاردى ەشكiمگە بiلدiرتپەدi. ءومiردەن وپىق جەپ، تۇتاستاي عۇمىرىندا قاسiرەت ارقالاپ كەتتi. سول قاسiرەتiنiڭ iشiندە جاسىنداي جارقىلداعان اقيىق ارماندارى بولمادى ما… سول ارماندارىنا ۇلدارى ارقىلى جەتكiسi كەلدi، ءوزi شىقپاعان بيiكتەرگە ۇرپاعىنىڭ كوتەرiلگەنiن قالادى. ال، بiز شە؟ اكە اماناتىن ارقالاۋعا ەشقايسىمىز جارامادىق: كوكجاسىقپىز، بوسبەلبەۋمiز. مۇنىڭ ءبارi قۇرىسىنشى، سۇيەككە تاڭبا بوپ تۇسەتiنi — جول تورىعان قاراقشىمىز. ويىمىز دا، نيەتiمiز دە قاراۋ. «قاراۋسىڭ… قاراۋسىڭ… قاراۋسىڭ… قاراۋسىڭ…»
الدەكiم قۇلاعىنىڭ ءتۇبiنەن وسى ءسوزدi دامىلسىز ايتىپ، ءۇستiنە ءتونiپ تۇرعانداي كورiندi. كەنەت باسىن جۇلىپ اپ، ءتوڭiرەككە قۇلاعىن ءتۇردi. سوندا بايقادى، ۇيقى مەن وياۋدىڭ ورتاسىندا جاتىر ەكەن. جاڭاعى دىبىس تiپتi ايقىندالا تۇسكەندەي كورiندi. ەندi انىق باعدارلادى، تەلەفون دامىلسىز شىرىلداۋدا. ورنىنان اپىل-عۇپىل تۇرەگەلiپ، اپپارات تۇرعان كiرە بەرiسكە قاراي جۇگiردi. وسى كەزدە بيبi دە كەۋدەسiن كوتەرiپ مۇنىڭ سوڭىنان قاراپ قالدى.
— اللو!
— جاپار!..
جiگiت شەشەسiنiڭ داۋىسىن بiردەن تانىدى. ءۇنiندە كۇيزەلiستiڭ iزi بار. جان دۇنيەسi اقپانداعى ايازداي قاقاپ سالا بەردi.
— تاتە، حالدەرiڭ قالاي؟
— حالi بار بولسىن. — دەمiن تەرەڭنەن الىپ بارىپ توقتادى. — قۇرىپ قالدىق قوي، قۇرىپ… انا، ساپاردىڭ جايىن ەستiگەن شىعارسىڭ. — نۇرعانىمنىڭ كوكiرەگi قارس ايىرىلا كۇرسiندi.
— ەستiدiم. بارىپ قايتتىم. — لەكiپ كەپ قاعان اشۋىن بارىنشا بۇركەمەلەپ باقتى.
— سونىڭ جاماناتتى حابارى قۇلاعىما تيiسiمەن جانىم قىستىعىپ، بايىز تاپپادىم. تاناگۇلدiڭ ءۇيiنە تارتتىم، قازiر سەنiمەن قاپالعا كەلiپ سويلەسiپ تۇرمىن. اۋىل تىندى عوي، تىندى. باسىڭ اۋىرىپ، بالتىرىڭ سىزداسا حابارلاسا قوياتىن تەلەفون دا جوق. — ەكپiندەتە سويلەپ، سوڭىن القىنىپ بارىپ بiتiردi. — نە دەيدi، نە بiتiردiڭ، نەنi ءبۇلدiرiپتi؟
— يتتiگiنەن تاۋىپ وتىر.
— يتتiگiنەن ۇرىنسا دا، ەندi بiر قايلاسىن جاسامايسىڭ با؟! — ءۇنiنە زiل iلەسiپ، زەكiرە سويلەدi. — ءوزiم بارا قوياتىن، تiپتi، بوتەن ەل ەكەن.
شەشەسiنiڭ سوڭعى ءسوزiنە نە كۇلەرiن، نە جىلارىن بiلمەدi.
— جاساپ جاتىرمىن، تاتە. بiراق، ول قانشالىقتى ناتيجەلi بولاتىنىن بiلمەيمiن. شارۋانى جايعاۋ ءۇشiن اقشا كەرەك، مەندە ونداي قاراجات جوق.
— قانشا سۇراپ وتىر؟
— التى مىڭ دوللار.
— ول بiزدiڭ اقشامەن قانشا؟
— شاشىڭ جەتپەيدi.
— ەندi قاي بەتiمدi ايتتىم… بiر امالىن تاۋىپ، شىعار.
— ءيا، مەن سول قىرعىزستاننىڭ سوتىمىن. — جاپاردىڭ شامى قوزدى. — قولىمنان كەلگەننiڭ ءبارiن جاساپ جاتىرمىن، ەندi قايت دەيسiڭ؟ ارمەن قاراي كەلمەس قاپاسقا جiبەرمەسiن دەپ، ماشينامدى كەپiلدiككە بەرiپ، ەرتەڭ كەشكە دەيiن مۇرسات الىپ ورالدىم. جەردەن قازسام دا سول اقشاسىن اپارىپ بەرۋiم كەرەك.
— ولاي بولسا، — شەشەسiنiڭ ءۇنi اياق استىنان بەكiنiپ، قاتقىل شىقتى، — ەرتەڭ بارىپ، ماشيناڭدى ال دا قايت، ەشتەمە جاساما! ساپاردى شىعارامىن دەپ بiردەمە iستەسەڭ، ارەكەتتەنسەڭ قۇداي بار عوي، جولىڭ ەشقاشان بولماسىن، جاراي ما؟! — تەپسiنiپ، قاھارىنا مiندi. — جولىڭ بولماعىر…
— جارايدى، جارايدى.
ءوز شەشەسiنiڭ مiنەزiن بەس ساۋساعىنداي بiلە تۇرا، بولماشى ۇستامدىلىققا شاماسى جەتپەي شىرت ەتە قالعانىنا وكiندi. سويتكەنiنشە نۇرعانىم تۇتقانى تاستاي سالدى. وزەگi ورتەنگەن جiگiت مەمبرانانىڭ ءۇزiك-ۇزiك دىبىس بەرiپ، بەبەۋلەگەنiن قۇلاعىنا بiراز ۇستاپ تىڭداپ تۇردى دا، تۇتقانى ەرشiگiنە قويدى.
ساعات بۇل كەزدە ەكiدەن اسقان-تىن. ەرi موينىنا كەتiپ، توسەگiنە بەتتەدi.
اقىرى ۇيقىسى ۇيقى بولمادى، تاڭ اتقانشا دوڭبەكشۋمەن شىقتى. سوڭعى ەكi كۇنگi جول ازابى دا تىراپاي اسىرىپ الىپ ۇرمادى. ءتۇسiنگەنi، قاجىعاننان ۋايىمنىڭ ۋىتى كۇشتi ەكەن، ۇيىقتاتپادى. سودان كەيiن التىدان كەتە تۇرىپ الدى، جولعا ءازiرلەندi. بۇگiنگi ەڭ العاش باستاعان iسi، قالتاسىنداعى قالعان پۇلىن سانادى، بار بولعانى ءۇش ءجۇز تەڭگەنiڭ و جاق، بۇ جاعى. ۇيگە نان الاتىن عانا اقشا قالدىردى. سوسىن ەرتەمەن قاراڭعىلىقتى جامىلىپ، قالعىعان كوشەگە بەتتەدi.
VIII
ات باسىن تiرەر جەرi تولە بي مەن اۋەزوۆ كوشەلەرiنiڭ قيىلىسى ەدi. وعان جاڭا ساپارجاي ارقىلى بارماسا، باسقاداي رەتi جوق.
تروللەيبۋسقا مiءنىپ، مەجەلi تۇسقا دا كەلiپ جەتتi.
تىم ەرتە بولعاندىقتان با، انشەيiندە ادام ىعى-جىعى قاپتايتىن ساپارجايدىڭ ءتوڭiرەگi دە تازدىڭ شاشىنداي سەلدiر. ءار-ار تۇستان شاشىراعان شانجاۋ-شانجاۋ كiسiلەردiڭ توبەسi كورiنەدi. تروتۋاردىڭ بويىمەن باستارى قالتاڭداي ءۇش-تورت اللانىڭ پەندەسi ءتاڭiرiنiڭ ايداۋىمەن دەدەكتەپ بارا جاتتى. سولاردىڭ سوڭعى جاعىن الا جاپار دا iلبي iلەسكەن.
كۇزدiڭ دىمدى كۇنi سۇلكيگەن قاباعىن اشپاي تۇنەرiپ تۇر. داۋرەنi تاۋسىلعان سارى جاپىراقتار اياقتىڭ استىندا شاشىلا ساپىرىلىسادى. تۇندە جاۋىن جاۋعان با، الدە شىقتىڭ ءنالiنەن جەر سونشالىق ىلعالدانعان با، كەيبiر جاپىراقتار اسفالتقا جابىسىپ قالعان. كەنەت جاپاردىڭ نازارى جول جيەگiندەگi اعاشتىڭ ءتۇبiندە ەلەۋسiز وتىرعان ەر ادامعا اۋدى. الدىنا ابدەن لاستانعان الدەبiر جۇرىن شۇبەرەكتi جايىپ تاستاپ، قىرىق بiر ءشوپتiڭ باسى — قۇمالاعىن ءۇش جiككە ءبولiپ قويىپتى. ادەتتە بۇل كەپكە قارتامىس جاندار ەنەتiن ەدi، ال مىناۋ — تەپسە تەمiر ۇزەتiن وتىزداردىڭ جۋان ورتاسىنداعى جiگiت. سۇيەك بiتiمi دە iرi كورiندi. بiراق، كوز الدى كوگiلدiرلەنiپ، جاعى سۋالىپ جۇدەۋ كەسكiندە بۇعان تەلمiرە قارادى. باستاپقىدا «كۇن كورiس نەمەسە تۇندەگi iشكەن اراعىنان باسى اۋىرعانىن جازۋ ءۇشiن وتىرعان بiرەۋ عوي» دەپ توپشىلاعان. ءسويتتi دە مۇنداي تاڭسىق ەمەس كورiنiسكە دەن قويماي وتە بەرگەن، تەك ونىڭ جاستىعى مەن تاڭ اتپاي جول كۇتكەندiگi كوكەيiنە وي سالدى. وقىس، «قۇداي ادەيi وسىنى ماعان ۇشقاستىرىپ تۇرعان شىعار، پال اشتىرايىنشى» دەگەن پيعىل ساناسىندا قىلاڭىتتى. سول-اق ەكەن كiلت بوگەلiپ، كەرi بۇرىلدى. ەرiنبەي، الگiنiڭ قاسىنا تايانىپ كەلدi. ول جاساۋراعان جاسىق جانارىمەن بۇعان ۇركە قارادى.
— قۇمالاق اشاسىڭ با؟
— اشامىن.
— بiر تارتقانىڭا قانشا الاسىڭ؟
— ءوزiڭiز بiلەسiز قانشا ۇسىنساڭىز دا… قۇداي بەرەكەسiن بەرسiن. — مىج-مىجى شىققان شۇبەرەگiنiڭ شەتiن دومبىققان قولدارىمەن جايمالاپ، قىرتىسىن جاتقىزعان بولدى. بiراق ونىسى مۇنىڭ بۇل ونبەس iسiنە كونەتiن ەمەس.
جاپار ەندi بايقادى. جايماسىنىڭ استىندا كارتون بار ەكەن، شۇبەرەگiنiڭ ءتورت بۇرىشىن تاسپەن باستىرىپ قويىپتى.
جiگiتتiڭ كوڭiلiن ەكiۇداي سەزiم بيلەدi. «پال اشتىرىپ، جولىمدى بايقاپ كورسەم بە ەكەن» دەگەن نيەت بوي كوتەردi. «ءوز الدىڭدى ءوزiڭ كەستiرiپ قايتەسiڭ؟» ونىسىنا ەكiنشi بiر iشكi ءۇن باسۋ ايتتى. اقىرى، ساناسىنا ورنىعىپ قالعان بiرiنشi پيعىل جەڭدi. ءسال ويلانىپ بارىپ:
— بiر مارتە قۇمالاعىڭدى تارتىپ جiبەرشi، — دەدi بەيمالiم جانعا تiكەسiنەن-تiك تۇرعان قالپى توبەسiنەن ءتونiپ. وسى ءسوز اۋزىنان شىققانى مۇڭ ەكەن پiدiءرانا پەندە اللاعا مiءناجات ەتە جونەلدi.
— ءيا، ون سەگiز مىڭ عالامدى جاراتۋشى ءتاڭiرiم، قارا اققا الماسىپ كەلە جاتقان تۇستاعى ايتار ءسوزiمە دۋا بەرە گور.
مىناۋ يەسiنەن اداسىپ، قاڭعىباستىققا ۇشىراعان يتتەي ۇسقىنسىز مiسكiننiڭ العاشقى ءسوزi ونە-بويىن دۋ ەتكiزدi. شىنتۋايتىندا دا قۇتى قاشقان ءمۇساپiردiڭ بiرi بولسا دا، ءتۇبi تەگiن ەمەستەي كورiندi.
— قايات نۇرىڭنان پەندەڭدi قاعاجۋ ەتپە،
كوپiرمە ءسوزدi كويiتەر اق ازۋ ەتپە.
پەيiشتەن شىققان قويىمنىڭ قۇمالاعى ەدiڭ،
اشىلماي كەلگەن ءالi كۇن عاجابى كوپكە.
پەرiشتە تiلمەن سويلەشi، تiنiمدi جارىپ،
ەتە گور مەنiڭ پەيiشتەي ءتۇنiمدi جارىق.
جاقسىلىق قانا شىققايسىڭ كومەيدەن كۇمبiر،
العايسىڭ كەلiپ شاتاسسام تiلiمدi قارىپ.
بiسسiمiللاراحىماللاھي، ءيا راببىم، جار بولا گور!
كوككە كوتەرگەن كۇرەكتەي الاقانىمەن بەتiن سيپادى دا، ءدۇردiك ەرiندەرi جىبىرلاپ، الدەنارسەنi كۇبiرلەگەن قالپى iسiنە كiرiستi. ءتوڭiرەگiندەگi مىنا تiرشiلiكتi بiرجولا ۇمىتقانداي. قاباعى كەرiلiپ، كەيدە ءتۇيiلiپ ءوڭiنiڭ ءوزi مىڭ قۇبىلىپ سالا بەردi.
جاڭا ونشا پەيiل قويماي تۇرعان جاپار جۇرەلەپ، قۇمالاقشىنىڭ اۋزىنا كiرiپ كەتە جازداپ وتىرعانىن بiر-اق اڭدادى. ول كەرiسiنشە مۇنىڭ بار-جوعىن مۇلدە قاپەردەن شىعارعانداي، ءارi-بەرiدەن كەيiن قۇرعاق سوزدەن قايىر ىزدەگەن پەندەنىڭ بارى نە، جوعى نە ءبارiبiر سياقتى كورiندi. ءوز بەتiنشە لاعىپ، توقتاۋسىز كۇبiرلەيدi. سالدەن كەيiن جاپار ءتوڭiرەگiندەگi ءوتiپ جاتقان جۇرتتان قىسىلا باستادى. ال، مىنا بەيماعلۇم جان قۇلان تۇزدە جاپادان-جالعىز قالعانداي، وسى جالعىزدىقتان جەتەك ۇرعانداي شالىقتاپ وتىر. ەندi بايقاسا باسىن شۇلعىپ، دەنەسiمەن iلگەرiندi-كەيiندi يزەڭدەي باستاپتى. كوزi جۇمىلىپ، ءتاتتi بiر سارىننىڭ بۋىنا ەلتiگەندەي مۇلگيدi.
— اسىعىس جولعا جينالىپ باراسىڭ.
بiردەن مۇنىڭ ماقسات قويعان iسiنەن باستاعانىنا جiگiت تiكسiنە سەلك ەتتi. سوندا دا ساپارجايدىڭ ماڭىندا جولىعىسقاننان كەيiن ادەيi «جولعا جينالىپ باراسىڭ» دەپ تۇسپالمەن ايتقانى شىعار دەگەن پيعىلمەن بۇل ناقتىلىقتى ونشا ەرەن كورمەدi.
— جولعا شىققانعا دەيiن الدىڭدا الاقۇيىن ساپىرىلىسقان شاپقىلاس تۇر. بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن، بiلمەيتiن ادامدارمەن قىم-قۋىت جولىعىساسىڭ. سونىڭ ءبارiندە ولارمەن ارالارىڭدا ءباتۋاعا كەلۋ، بiتiمدەسۋ تiرلiكتەرi بولاتىن سىڭايلى.
ءجۇرiسiنەن جاڭىلعان جورعاداي وسىنى ايتتى دا كىلگiرiپ، باسىن كەيكيتكەن قالپى سiلەيiپ قالدى. الدەن ۋاقىتتا بەتالدى كۇبiر-كۇبiر ەتە باستادى. سوعان قاراعاندا مۇنى بىلاي قويىپ، ءوزi الدەكiممەن تiلدەسiپ كەتكەن. «ءيا، ءيا» دەپ باسىن يزەپ، تاعى دا تەڭسەلiسكە كوشتi. ال جiگiتتiڭ بار ىندىنى پالشىعا قۇلاپ، ءتوڭiرەگiندەگi تiرلiكتi ول دا ۇمىتتى. جاڭاعى ارى-بەرi وتكەن ادامداردان شiمiرiككەنi ءۇشتi-كۇيلi جوعالدى. ەكi كوزi بەيماعۇلىم پەندەنiڭ كەسكiنiندە.
— ارينە، جۇرەگiڭە قاتتى باتاتىن كەسەل بار، جانىڭ وسى تۇرعاندا سودان قىستىعىپ تۇر. بiراق ول كەسەلدiڭ نەندەي دەرت ەكەنiن بiلمەدiم. ايتەۋiر، بۇگiن كەشكە كوڭiلiڭە العان شارۋاڭ بiتەدi. بiر كۇننiڭ iشiندە بiر اي، قالا بەردi بiر جىلدا بiتپەيتiن iس تىندىراسىڭ. ايبىنىڭ ۇستەم، دەسiڭ پەرەن. دەگەنمەن، جولعا ءوزiڭ مەجەلەگەن مەزەتتەن الدەقايدا كەشiگiپ شىعاسىڭ. سوعان قاراماستان بارعان جاعىڭدا دا iسiڭ وڭعارىلادى.
جاپاردىڭ توبەسiنەن بiرەۋ مۇزداي سۋ قۇيىپ جiبەرگەندەي تۇلا-بويى تۇتاسىمەن ءتۇرشiگە تiتiرەندi. ارقاسىندا مىڭداعان قۇمىرسقا جىبىرلاپ جۇرگەندەي شىمىر-شىمىر ەتەدi. بۇل نەنiڭ قۇدiرەتiنەن ەكەنiن ءوزi دە اڭعارا المادى. بiر ءسات ءار قيمىلىن قالت جiبەرمەي اڭىسىن اڭدىعان قۇمالاقشىنى دا قاپەرiنەن شىعارىپ العانداي، مىنا تىلسىم دۇنيەدە جاپادان-جالعىز قالىپ قويىپتى. سەلت ەتiپ ەسiن جيىپ، الگi پاقىرعا تەسiلە قارادى. ءدال الدىندا كوزiنiڭ استى كوگiلدiرلەنە دومبىققان، iشكiلiكتەن ميى سىنىپ، باسى اۋىرىپ، قۇتى قاشقان بiر جۇرىن وتىردى. جاڭاعى قۇدiرەتتi كەسكiن-كەلبەتiنەن زاماتىندا ايىرىلعان. تiپتi، مۇنىڭ ەسiن الىپ، باسىن اينالدىرعان ءسوزدi ايتقان مۇلدە بۇل ەمەس سياقتى. ونى ءتاڭiرi قولما-قول وسىناۋ پاقىرعا الماستىرا قويعانداي.
جاپار ەندi عانا اينالاسىنا كوز سالدى. ادام قاراسى اپ-ساتتە قويۋلانىپ، كوشەدەگi كولiكتەر دە سۋداعى ناقان بالىقتارداي لەك-لەگiمەن شوعىرلانا جۇيتكيدi. بىلايعى تۇرىسىنىڭ ەرسi ەكەنiن بiلiپ، جالما-جان جان قالتاسىنان ءجۇز تەڭگەلiكتi سۋىرىپ اپ، قۇمالاقشىنىڭ قولىنا ۇستاتا سالدى.
— راحمەت، ايتقانىڭ كەلسiن!
— ءاۋمين.
جiگiت اياعىن جۇدەمدەتە باسىپ، ۇزاي بەردi.
*** *** ***
وفيسكە كەلگەنiندە تاس بەكiتۋلi قارا ەسiككە ماڭدايى تiرەلدi. سول كەزدە عانا ۋاقىتتىڭ قاي مەزەت ەكەنiن شامالاماق بوپ، ساعاتىنا قارادى، سەگiزدەن ەندi كەتiپ بارادى. وسى زاماتتا ەسiكتiڭ iشكi جاعىنان بiر دىبىس بiلiندi. كiشكەنتاي جەلدەتكiشكە ۇقساس تەمiر سىدىرماسى اشىلدى دا، ونىڭ ارعى جاعىنان ەجiرەيگەن كوز كورiندi. Iزiنشە:
— سiزگە كiم كەرەك؟ — دەدi وكتەم ءۇن.
— ءالi كەڭسەنiڭ يەلەرi كەلگەن جوق پا؟ — تىم ەرتە ەكەنiن بiلسە دە، ۇيالعان تەك تۇرماستىڭ كەبiمەن جورتا ساۋال تاستادى.
— توعىزداردا بولادى.
وسىنى ايتتى دا اعاشتىڭ دiڭiندەگi iنiنە زىپ بەرiپ كiرiپ كەتەتiن تيiندەي، جىلجىمالى توسقاۋىلدى تەز جابا قويدى. تاعى دا وفيس اۋزى-مۇرنى بiتەۋ وتاۋعا اينالدى. سوندا بارىپ كەڭسەدە قاراۋىلدان باسقا جان-پەندە جوق ەكەنiن ءتۇيسiندi. لاجسىز بوساعاعا تەلمiرمەي، ارىتامانىراق جىلجىدى.
اۋەزوۆ پەن تولە بيدiڭ قيىلىسى بiردەمدە ىزى-قيۋ شۋ مەن ارى-بەرi وتكەن جۇرگiنشiگە لىقا تولىپتى. بۇيىعى قالا ساپىرىلىسقان قىزۋ تiرلiكتiڭ ورتاسىنا اينالعان. تۇس-تۇستان دەدەكتەگەن جۇرت، جان-جاقتان انتالاعان ماشينا بiردەن كوزگە ۇرادى. ايتەۋiر، بارشا قاۋىم اسىعىس. بارلىعى ءبۇيتiپ جاپا-تارماعاي ۇمتىلىپ، دiتتەگەن جەرگە بۇگiن بارماسا، كۇللi دۇنيەدەن قۇر قالاتىن سىڭايلى.
جاپار جان قالتاسىنان تەمەكiسiن شىعاردى. تۇتاتتى دا قويۋ ءتۇتiندi بiر-ەكi قۇنىعا جۇتىپ جiبەردi. سوسىن سەندەلiپ iلگەرi ءجۇردi. قارسى ماڭدايىنان جايلاپ ەسكەن كۇزدiڭ سىزدى جەلi ءوڭiرi مەن ەتەگiن دەلەڭدەتiپ ءوتتi. ەرقاشتى جىلقىداي قاباعىن شىتىندى. تەڭسەلە باسىپ، اۋدەم جەر ۇزاپ بارىپ قايتادان كەرi بۇرىلدى. وسى قالپىمەن كەڭسەگە كەلiپ تiرەلدi. ساعاتىنا قارادى، ءالi ەرتە. تاعى دا تەرiس اينالدى. مەجەلi تۇسقا بارعاندا قايتادان كەرi قازىعىنا قايتاتىن ارقانداۋلى اتتاي، تروتۋاردىڭ قوس جيەگiندەگi شوق تالدىڭ قاتارى سيرەي باستاعاندا سوڭىنا بۇرىلدى. وسى قالپىمەن وسى ارالىقتى كەمiندە بەس-التى رەت ءجۇرiپ، بەس-التى تال تەمەكi تارتقان شىعار. تۋرا توعىزدا تابانىن كەڭسەنiڭ تابالدىرىعىنا تيگiزدi. ءالi ەشكiم كەلمەگەن ەكەن، ايتكەنمەن ەسiك اشىلىپتى. قاراۋىل iشكە كiرiپ وتىرۋعا مۇرسات بەردi. سودان بەس-التى مينۋت وتكەندە بارىپ العاشقى قىزمەتشiنiڭ توبەسi كورiندi. بۇل — قاشان دا ارسالاڭداپ جۇرەتiن ەتجەڭدi بiتiمدi ءالمۇرات ەدi. ول كورگەن بەتتە:
— جاكە، قال قالاي؟ — دەپ، قولىن ۇسىنا ىرجيا بەردi.
ونىڭ بۇلاي iش تارتاتىنى جاپار مەن ەكەۋiنiڭ ايەلدەرi بiر وبلىستان، ەكەۋi بiر-بiرiنە «باجالارمىز» دەپ ءازiلدەسە، iلتيپات تانىتاتىن. ءالمۇراتتىڭ كەلiنشەگi دە مۇنى كورسە «جەزدە» دەپ قوياتىن.
— قالاي، باجەكە، ءۇي-iشi تەگiس امان با، بالدىزدىڭ قالi جاقسى ما؟
جاپار وسى ءسوزدi ايتىپ بولعانىنشا ءالمۇراتتىڭ كەڭ قۇشاعىنا كومiلiپ قالدى. نەشە كۇنگi جاپا شەككەن جۇرەگi بiر ءتۇرلi ەلجiرەپ كەتتi. مىنانداي العاۋسىز كوڭiلمەن الپەشتەگەن iلتيپاتتى كوپتەن بەرi كورمەگەن ەدi.
ءوستiپ دەل-سال بولىپ تۇرعانىندا ءالمۇرات:
— باجەكە، ساسپا، iنiشەكتi شىعارىپ الامىز، — دەدi بۇل جايىنان تولىق حاباردار ەكەنiن اڭعارتىپ. — كەرەك سوماسى التى مىڭ دەدi مە؟ — وسى جاعىن ناقتىلاي تۇسۋگە ۇمتىلىپ، ۇيەلمەنiمەن ءۇڭiلە قارادى.
— ءيا، التى مىڭ. — جاپار ابدىراي تiل قاتتى.
— كەشكە دەيiن جاسايمىز. — تiپتi ءسوزi نىعىز، ءوز-وزiنە سەنiمدi.
— سەن ونى قايدان ەستiدiڭ؟
— تۇندە سۇلەيمەنمەن سويلەسكەنiڭدە، بiز قاسىندا بولعانبىز، سول كەزدە بۇل شارۋانى تىندىرۋدىڭ جارتىلاي جوباسىن سىزىپ قويىپ ەدiك. ءجۇر، iشكە كiرiپ اڭگiمەلەسەلiك.
بۇلار اباجاداي كiرەبەرiستەن تۇپكەرi جىلجىدى. سول جاقتا ەكiنشi قاباتقا كوتەرiلەتiن باسپالداق بار ەكەن. الگiمەن جوعارى ورلەپ، ۇزىننان سوزىلعان ءدالiزگە تاپ كەلدi. سونى بويلاپ جۇرگەندە ەكiنشi ەسiك وسىلاردىڭ وتىراتىن ورنى بوپ شىقتى. كەڭسەنiڭ قايدا ەكەنiن سىرتتاي بiلگەنiمەن بۇرىن-سوڭدى جاپار مۇندا باس سۇقپاعان ەدi.
ءالمۇرات ىڭىلداي اندەتiپ، الدىدا ءوزi ءجۇردi.
جاپار بۇل جiگiتتiڭ وسى توق كوڭiلiنە ءارقاشان ىرزاشىلىقپەن ءسۇيسiنەتiن. «ەشقانداي پروبلەماسى جوق پا ەكەن» دەپ تە ويلايتىن. بۇگiن دە جولداسىنىڭ سول ادەتiنەن جاڭىلماعانىنا iشتەي قۋانىشتى.
ول ەسiكتi اشىپ جاتىپ:
— سول زاماتىندا شەفتان تاپسىرما الدىق، — دەپ، تىڭنان بiر اڭگiمە باستادى. — ون توننا قانت قازiر بازارعا شىعارىلادى. باسەكەلەستەردiڭ قاتارى سەيiلەتiن تۇس قىسقا قاراي ساتامىز با دەپ قورىتقامىز. وعان قاجەتتiلiك تۋعاننان كەيiن تەككە ۇستاپ قاراپ وتىرامىز با؟..
ستولدىڭ باسىنا جايعاسىپ جاتىپ، «دۇرىس ەمەس پە» دەگەندەي بۇعان ساليحالى كوزبەن قارادى. جاپار تيىش جۇرمەي، الدەكiمدەردiڭ iسiنە كەدەرگi جاساعانىنا جامان قۋىستاندى. سوندىقتان بولار ءلام دەپ اۋىز اشۋعا ءسوز تاپپادى. نە ماقۇلدارىن، نە جوق دەرiن بiلمەدi. وسىنداي تىعىرىققا تiرەلگەنiندە ءالمۇراتتىڭ ءوزi ونى تۇيىقتان الىپ شىقتى.
— بۇعان قوسىمشا ەكi ماشينانى ساتىڭدار دەپ تاپسىردى.
بۇل تiپتi جاپاردىڭ كۇتپەگەن ءۋاجi ەدi، كوزi باعجاڭ ەتiپ شاراسىنان اتقىپ كەتە جازداپ:
— نە ءۇشiن؟ — دەپ قالدى. تاماعى دا قارلىعىڭقىراپ، ءۇنi قىرىلداي ەستiلدi. جاڭاعى ىڭعايسىزدانعانى بەكەر ەكەن، مىناۋ ودان دا سوراقى كورiندi.
— ون توننا قانت بiر كۇندە وتە قويمايدى عوي. قازiر بازار تولعان — قانت. — ءالمۇرات مۇلدە سابىرلى، ءوڭiنەن تيتتەي دە قىنجىلۋدىڭ تابى بiلiنبەيدi. «ەسەمiز الدەبiرەۋلەرگە كەتiپ جاتىر عوي» دەگەن پەندەشiلiك قىنجىلۋدىڭ ۇشقىنى دا جوق، قۇددى ءبارi وسىلاي بولۋى كەرەك ءتارiزدi. — سوندىقتان قولىمىزعا ناقتى اقشا ءتۇسiرەتiن جولداردى قاراستىردىق. مiنە، قازiر، توعىزدان اسىپ بارادى، — توق بiلەگiندەگi ساعاتىنا بiر ءۇڭiلiپ قويدى، — بiزگە مۇرسات كەشكi جەتiگە دەيiن عانا بەرiلدi عوي. سولاي ەمەس پە؟
— سولاي…
— ەندەشە، ارى كەتكەندە بەسكە شەيiن عانا ۋاقىتىمىز بار دەپ ەسەپتە. سوندا بار بولعانى ون، ون بiر، ون ەكi… — ساۋساقتارىن بۇگiپ ساناي باستادى، — سەگiز ساعاتقا تولار-تولماس. وسى ارالىقتا التى مىڭدى جيناي قويۋ دەگەن وڭاي شارۋا ەمەس، بiراق جينايمىز.
جاپار بۇل شارۋانى بiر كiسiنiڭ تىندىراتىن iسi ەمەس ەكەنiن ءاۋ باستا-اق ءتۇسiنگەن. دەگەنمەن، سونشاما ادامعا سالماق سالاتىنىن بiلمەپتi.
— ول قانداي ماشينالار؟ — ەلەۋسiز ساۋال تاستادى.
— جامان ماشينالار ەمەس، جىلدام ءوتۋi تيiس. — باجاسى اۆتوكولiكتەردiڭ جاقسى ەكەندiگiنە، سوندىقتان كەز-كەلگەن كورگەن كوزدiڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىراتىنىنا بiر ءتۇرلi قۋاناتىنداي، ناساتتى. — ءارi الدەنەشە ارزان باعاعا بەرەمiز.
جاپاردىڭ جۇرەگi تاعى دا ماي iشكەندەي لىق ەتە كiلكiدi. بiرەۋلەردiڭ سورىن قايناتقانىنا iشتەي ءوزiن كۇستانالادى. ءالمۇراتتىڭ ءالi ءوڭi وزگەرگەن جوق، سول قالپى ەكپiندەتە ءتۇستi.
— ەكەۋi دە وسال ماركالار ەمەس، بiرەۋi — 230-ىنشى اق «مەرسەدەس»، ەكiنشiسi — كۇمiس تۇستەس 929-شى «مازدا». كلاستارى جوعارى، سۋپەر سالون، ءبارi اۆتومات…
ونىڭ ءسوزiنiڭ سوڭىن ەستۋگە شاماسى جەتپەدi. ميىنا بiرەۋ بiز سۇعىپ اعانداي باسى زىڭىلدادى. سونشاما قىمباتتىڭ دۇنيەسiن بوسقا بەرگەندەي ارزانعا ۇلەستiرۋ وبال-اق. وسىنداي ارەكەتكە بارۋعا بۇلاردى يتەرمەلەپ تۇرعان ناق ءوزi ەكەنiن بiلiپ، جەرگە توبەسiمەن كiرiپ كەتە جازدادى. اتتەڭ، تەك تەسiك تابىلمادى، تەسiك تابىلعاندا الدەقاشان جەتi قابات جەردiڭ استىندا جاتار ەدi. بۇدان الدەقايدا سول جەڭiلiرەك...
وسى كەزدە تەلەفون بايبالام سالا شىرىلدادى. وسىناۋ توسىن شىققان ءۇن مۇنى ۇيقىسىنان وياتقانداي بولدى.
— دا-ا. — ءالمۇرات ماڭعازدانا داۋسىن سوزدى. — سالەم… — الدەكiممەن قىسقاشا امانداستى. سوسىن ارعى بەتتەگi كiسiنiڭ ءۋاجiن تىڭداي توسىلدى. ول الدەبiر جايتتاردان بۇعان ماعلۇم بەرەتiندەي. بۇل «ءيا… دۇرىس… ءسويتiڭدەر…» دەگەن سياقتى سوزدەردi شولاق قايىرىپ وتىردى. بiر كەزدە بارىپ قانا:
— جەتپەگەنiن مىنا قويمادان الىڭدار تەزدەتiپ، سودان كەيiن ءبارiن كوتەرمە باعامەن جiبەرiڭدەر. ۇقتىڭدار عوي… — ءسال iركiلدi. — وندا قۋزاڭدار.
قىسقاشا وسىنداي پارمەن بەردi دە تۇتقانى كەرتiگiنە قويا بەردi.
— جiگiتتەر عوي، انا قويماداعى قانت شامالى قالعان، سونى بازارعا اپارىپ تاستاپتى، قازiر وسىندا كەلەدi. الاڭداما، كەشكە دەيiن ول سومانى شىعارامىز.
مۇنىڭ ۇنجىرعاسى سالبىراعانىن «اقشا تابىلماي قالا ما؟» دەپ ۋايىمدادى دەپ ءتۇسiنسە كەرەك، وسىنداي باسالقى ءسوز ايتتى.
— جوق، ەندi الاڭدامايمىن، بiراق وسىنشا دۇنيەنi مەن ءۇشiن دالاعا تاستاعانداي كورiپ وتىرمىن.
— وعان ەش قىسىلما. دوكەي تاپسىرما بەردi، بiز ورىنداۋىمىز كەرەك.
— بiلەم عوي، سوندا دا ەڭبەكپەن تاپقان ناستەنi بوسقا ءراسۋا ەتiپ...
— وي، دۇنيە بۇگiن — بار، ەرتەڭ — جوق. ال، باۋىردىڭ ءجونi باسقا. باسىمىزعا بۇلت ءۇيiرiلگەندە ودان قاۋىمداسقان تۇردە قۇتىلۋ — اۋەلدەن قالىپتاسقان تiرلiگiمiز. ەش قىسىلما، وسىندا جiگiتتەردiڭ شارۋاسىن شەشۋ ءۇشiن قانشاما ماشينا جiبەردiك. جيناعان دۇنيەمiز ءوزiمiزگە قىزمەت ەتپەسە، ونىڭ قاجەتi قانشا؟
— ءتۇسiنەمiن عوي ءبارiن، سول دۇنيەنi جيناۋعا مەنiڭ تيتتەي دە قاتىسىم بولعان جوق قوي.
— باجەكە، سەن دە بالانىڭ ءسوزiن ايتادى ەكەنسiڭ، سۇلەيمەن باۋىرىڭ ءجۇر ەمەس پە؟
جاپار وسى كەزدە سوزدەن توسىلدى.
— قازiر تەمiر كەلەدi، ول ماشينانى الۋشىلارمەن سويلەسۋگە مiندەتتەنگەن. سودان كەيiن بiز دە مۇندا وتىرماي iسكە كiرiسiپ، كليەنتتەرگە كولiكتەردi كورسەتۋ ءۇشiن قالاعا شىعامىز.
مىنا ايتىلعان جايتتىڭ ءبارi جاقسى، ايتسە دە وسى دۇنيەنi قۇراۋ ءۇشiن ماڭداي تەرiن توككەن جiگiتتەردiڭ سورىن بۇل سوپاق استاي قايناتىپ جاتقانداي سەزiندi. ءارi، سۇلەيمەننiڭ ءتوڭiرەگiندە جۇرگەن ازاماتتاردىڭ ءبارiن جاقسى تانيتىن ەدi. ولار كورگەن جەردە جاندارى قالماي قۇراق ۇشادى. جاڭاعى ەسiمi اتالعان تەمiر دە — سونداي جiگiتتiڭ بiرەۋi.
جان قالتاسىنان تەمەكiسiن الدى. تۇتاتقان كۇيi بiر بۇرق ەتكiزدi دە، ورنىنان تۇرەگەلدi. كابينەتتiڭ iشiندە iلگەرiندi-كەيiندi ءجۇردi. سوندا بايقادى، ءتور جاقتا تاعى بiر ەسiك بار ەكەن.
— مىندا كiم وتىرادى؟
— دوكەي.
جاپار بارىپ تۇتقاسىن تارتىپ كوردi. ەسiك ايقارا اشىلدى. جۇتىنعان ادەمi كابينەت. قايتادان جابا سالدى.
— سۇلەيمەن ساعات ون بiرلەردە توبە كورسەتەدi، وعان دەيiن شارۋانى بiر ىڭعايلاستىرىپ قويۋىمىز كەرەك.
*** *** ***
جاپار جالعىز ەمەس ەكەنiن ۇعىندى. سودان با تەرەڭ كۇرسiندi، ونىسىن ءوزi دە بايقامادى. بiر ءتۇرلi كەڭسiرiگi اشىپ، اداسقان لوقسىق تاماعىنا تىعىلدى. ونى اڭعارتپاۋعا تىرىسىپ جايلاپ باسىپ تەرەزەگە باردى دا، سىرتقا قادالىپ تۇرىپ الدى. نەمەرە iنiسiنiڭ ازاماتتىعىنا iشi ەلجiرەپ، جانى ءسۇيسiندi. ەگەر ول كوپشiل بولماسا، مىنالاردىڭ ءبارi ماڭايىنا شوعىرلانار ما ەدi. ارينە، جوق. جانە قاشان دا سۇلەيمەن تۋىستارعا قول ۇشىن بەرiپ، جاردەمدەسiپ جۇرگەنi. جالعىز ءوزi ونشاقتى وتباسىن اسىراپ وتىر دەسە ارتىق ايتقاندىق ەمەس. وسىنىڭ ءبارiنە ىقىلاس، پەيiل تابا بiلەتiن مۇنداي iشتi جiگiتتەر ءومiردە سيرەك. سول سيرەكتiڭ بiرi ءوز تۋىسى بولعانىنا جاپار مارقايىپ قالدى. كەشەگi ۇنجىرعاسى تۇسكەن كەيپiنەن الدەقايدا قۋناقى كورiندi.
وسى كەزدە ەسiك اشىلدى. جاپار كەرi بۇرىلدى. تەمiر تابالدىرىقتان اتتاپ، iشكە كiرiپ كەلەدi ەكەن.
— سالەم، باۋىر! ءۇي-iشi تەگiس امان با؟ — كiشiلiك تانىتىپ، قۇشاعىن ايقارا اشتى. جاپار دا ونى كەۋدەسiنە باستى.
— امان، امان. وزدەرiڭ قالايسىڭدار؟
— جاقسى.
سودان كەيiن بارىپ ول ءالمۇراتقا كوڭiل اۋداردى. ونىمەن دە ءتوس ءتۇيiستiردi.
— تۇندە قانشاعا دەيiن بولدىڭدار؟ — دەدi ءالمۇرات وعان.
— سەندەر كەتكەننەن كەيiن كوپ ۇزاماي بiز دە قايتتىق، ونشا قىزىقتى ەشتەمە بايقالمادى.
— قازiر قايدان كەلەسiڭ؟
— انالارمەن سويلەسiپ… ولار قازiر اۆتوتۇراققا بارادى. «سوندا جولىعىسامىز» دەپ ايتتىم.
— كەتتiك وندا، جۇرەلiك.
ءالمۇرات بiردەن شارۋاعا كiرiستi.
— كەتتiك.
سول-اق ەكەن ۇشەۋi اپىر-توپىر سىرتقا بەتتەدi. دالاعا شىعا بەرiس تۇستا جاپار جانە بiر توپ تانىس جiگiتتەردi ۇشىراستىردى. ءبارi ءابiگەر كەيiپتە سياقتى. ولاردىڭ سىقپىتىنان وسى جەردەگi قويماعا، قانت الۋعا كەلگەنiن توپشىلادى. ءالمۇرات:
— «ەڭ از كوتەرمە باعامەن ساتىلاتىن قانتتىڭ كولەمi ون قاپ» دەپ قاسارىسپاي، بiر قاپ بولسا دا بەرە بەرiڭدەر، — دەپ شەگەلەي تاپسىردى. — تەزدەتiڭدەر، جانە ساعات سايىن حابارلاسىپ، شارۋانىڭ بەتالىسىنان ماعلۇم ەتiپ وتىرىڭدار.
— جارايدى.
— بiز شامالىدان سوڭ قايتا وسىندا بولامىز.
— ماقۇل.
ۇشەۋi لاعىل قىزىل 100-iنشi «اۋديگە» مiنiپ، «اقسايدى» بەتكە ۇستاپ تارتتى. الگi ساتىلاتىن «مازدا» سول جاقتاعى اۆتوتۇراقتاردىڭ بiرiندە-تiن.
ءا دەگەنشە-اق، ۇشىرتىپ جاڭا ساپارجايدىڭ تۇسىنا iلiكتi. ءالمۇرات ەتجەڭدiلiگiنە قاراماستان ماشينانى اۋەلدەن شيراق جۇرگiزەتiن. كازiر دە يiنتiرەسكەن كولiكتەردiڭ اراسىنا سىناشا قاعىلادى. كەيبiر تۇستاردا باعدارشامنىڭ قىزىل كوزiنە دە توقتاماي، زۋ ەتە قالادى. وندا دا ءتوڭiرەگiن جiتi شولىپ، ەشقانداي كەدەرگiنiڭ جوقتىعىن اپ-ساتتە باعامداي الاتىندىعىنان. قىسقاسى، ءوزiنە سونداي سەنiمدi، ايتپەسە الدەقاشان كولدەنەڭ كەسiرگە اراندار ەدi.
— Iنiشەكتەر ەركەلiك جاساپ قويىپ پا؟
تەمiر سوڭىنا موينىن بۇرىپ، ارت جاقتا وتىرعان بۇعان ءازiلدەي ساۋال تاستادى دا ەپتەپ جىميدى.
ادەتتە بۇل — كەز-كەلگەن نارسەگە سالقىنقاندىلىقپەن قارايتىن جiگiت. قويان-قولتىق ارالاسپاعاننان كەيiن جاپار ءوزi iشتەي سولاي توپشىلايدى.
— ەركەلەگەندە قاتتى ەركەلەپ…
— ءاي، ەشتەڭە ەتپەيدi، اعاسى بولعاننان كەيiن ءبارiنiڭ ەركەلەگiسi كەلەدi دە…
— مىنا جەردە مە ەدi؟
بۇلاردىڭ ەندi باستالعان اڭگiمەسiن ءالمۇراتتىڭ ساۋالى بۇزدى.
— ءيا، وسىندا. بiراق، وكپە تۇسىنان توتە كiرەتiن جول جوق، سوندىقتان «ەلەكترونيكا» زاۋىتىنا دەيiن جاقىنداپ بارىپ كەرi بۇرىلاسىڭ.
تولە بي كوشەسiمەن ترامۆاي جۇرەتiن جەلi تارتىلعاندىقتان كەز-كەلگەن جەرiنەن بۇرىلىپ كەتۋگە قولايسىز ەدi — بiر جاقتى. سوندىقتان ارنايى جەردەن وتپەسە، رەلسكە بارىپ اسىلىپ قالادى. ايتپەسە، قوزعالىس ەرەجەسiن ساقتاۋعا ءدال قازiر بۇلاردا قۇلىق جوق. تەمiردiڭ «ەلەكترونيكا» زاۋىتىنا دەيiن بارامىز» دەگەنi سوندىقتان-تۇعىن.
كوپ ۇزاماي ماشينا كiلت بۇرىلىپ، كەلەسi قاپتالداعى جارىسا سوزىلعان جولمەن كەرi سالدى. ونىمەن دە باۋىرىن جازىپ كوسiلمەي اۋدەم جەر بارىسىمەن تiزگiندi وڭعا تارتتى. قاتارلاسا جاتقان ەكi قاقپاعا جەتەلەگەن كiشكەنە تاق-تاقتىڭ وڭ جاقتاعىسىنا ءتۇستi. بۇل — اۆتوتۇراققا اپارادى ەكەن دە، كەلەسiسi تەحنيكالىق ستانساسىنا تiرەيدi ەكەن.
داربازادان ءوتiسiمەن تاعى دا وڭعا تارتتى.
كiرە بەرiس اۋزى سونشالىق تار بوپ كورiنگەنiمەن، iشiنە ەنگەندە قولتىعى كەڭ جاتقان ۇلكەن مەكەمەگە تاپ كەلدi. ۇزىننان-ۇزاق سوزىلعان قاتار-قاتار لاپاستار جاسالىپتى، انا باسى مەن مىنا باسىنا ۆينتوۆكانىڭ وعى عانا جەتسە جەتەر. ءارi ونى-مۇنى قوياتىن لاۆكەلەرi جوق دەمەسەڭ، بۇلار ادەتتەگi ساۋدا بازارلارىنىڭ شاتىرلى جۇلگەلەرiنە ۇقسايدى. كۇننiڭ كوزiنەن، قار مەن جاۋىننان قورعايتىن وسى جابىقتىڭ استىندا سۇعىنىپ-سۇعىنىپ نەبiر كولiكتەر قاڭتارىلعان. اراسىندا بوكسەلەرi سالبىراعان، قاناتتارى قيقايعان ءجامان-جاۋتiگi دە بار، ولار كوبiنە رەسەيدiڭ شىعارعان ءونiمدەرi. الگiلەردiڭ ورتاسىندا ازۋىن ايعا بiلەگەن ءسۇلiكتەي شانشىلعان كەرەمەتتەرi دە تۇر. تۇستەرi دە ءار الۋان. سىرتقى پiشiنiنiڭ ءوزi بiر اسقان پاڭدىقتى اڭعارتادى.
تەرەڭگە دەندەمەي بiر-ەكi قاتاردان وتكەن سوڭ ءالمۇرات تەجەگiشتi باستى. ۇشەۋi سەرەيiپ-سەرەيiپ كولiكتەن تۇسكەندە جان-جاقتان ارپىلداي انتالاعان بiر قورا يت جەپ جiبەرە جازدادى.
— كەت-ەي!
— جات!
— جوعال! — دەپ جاپا-تارماعاي زiلدەنە جەكiدi. بiراق وعان ىعاتىن ءشاۋiلدەكتەر جوق، شامالارى جەتسە بالاقتان iلiپ قالماق. تiسiن تiستەرiنە قويىپ، جەر باۋىرلاپ كەپ شابالانادى. اراسىندا اربيىپ دۇرەگەي وۆچاركالار دا ءجۇر.
وسى كەزدە ەندi بiر قاتاردان كەيiن تۇرعان الگiندەي ۇزىننان-ۇزاق سوزىلعان كۇنقاعاردىڭ قاسىنداعى دۇڭگiرشەكتەن شىققان ەكi كiسiنiڭ ىپىنى كورiندi. ولار مىنا قوجالىقتىڭ باقتاشىلارى ەكەنi ايتپاي-اق بiلiندi. «قوجايىندارمىز» دەگەندەي قيمىلدارى سامارقاۋ. الگi جىرتىلىپ ايىرىلعان ارسىزدارىنا دا سالعىرتتاۋ زەكiدi. سول-اق ەكەن جاۋشا اتويلاعان وڭكەي ىنساپسىزدار تايىنىپ، قۇمىعا ارپىلداپ بارىپ، بiرتە-بiرتە تىيىلدى. سودان كەيiن عانا «كەرمەدەگi» تەمiر تۇلپارلاردى قاراۋىلداۋشىلارمەن تiلدەسۋ مۇمكiن بولدى.
— ۆاسيا، قال قالاي؟ — دەدi تەمiر.
— ەل قاتارلى.
جاعاسى مىج-مىج، ءوڭiرi القام-سالقام كەرجاق قولىن ۇسىندى. جانىنداعى كۇيەلەش-كۇيەلەشi دە كۇرەكتەي الاقانىن سوزا بەردi.
— بiزدi iزدەپ ەشكiم كەلگەن جوق پا؟
— ءازiرشە ەشكiم. — ۇسقىنىنا قاراماي جەر الەمدi ۇستاپ تۇرعانداي ەكi قولىن قالتاسىنا سالىپ شiرەنگەن ۆاسيا باسىن شايقادى.
— ماشيناعا ەشكiم تيiسكەن جوق پا؟
— كiم تيiسسiن؟ جاڭاعىلاردى كوردiڭ عوي، تۇندە ودان دا كوبەيەدi. بiرەۋ-مiرەۋ جولاسا، جارىپ جەيدi. — ءوزiنiڭ سونشالىق الەۋەتتiلiگiنە ناساتتانعانداي، ساپ-سارى ىستانعان تiستەرiن كورسەتە ىرق-ىرق كۇلدi.
— جارايسىڭ، كۇزەت سولاي بولۋى كەرەك. — تەمiر وعان دەم بەرگەن قالپى «مازداعا» قاراي بەتتەدi. ءالمۇرات پەن جاپار دا ونىڭ وكشەسiنەن iلەستi. «مازدا» بەرگi شەتتە ەكiء-ۇش ماشينادان كەيiن عانا قاڭتارىلىپتى.
جاپار ونى سىرتىنان كورگەننەن-اق سۇلۋلىعىنا ءسۇيسiندi. پiشiنi ەرەكشە — ەندi دە ۇزىن. كوگiلدiر كۇمiس تاقىلەتتەس ەكەن، قاس ءجۇيرiكتەي تۇقيىپ تۇر. سونداي كەلiستiلiگiمەن سونادايدان «مەن مۇندالاپ» كورەر كوزگە تاپ سالادى. «مىنانداي «تۇلپارعا» مiنiپ ءجۇرۋدiڭ ءوزi كەرەمەت قوي» دەپ ويلادى iشiنەن. ال، سالونى مۇلدە عاجاپ — ناعىز قاراكوك بەكزاتىلىققا لايىقتىلىعىن تانىتادى.
«مازدانىڭ» ەسiگiن اشىپ، بۇلار ارى-بەرi اينالدىرىپ قاراپ جۇرگەندە قىزىل «اۋديدىڭ» جانىنا تاعى بiر كولiك جاپسارلاسا توقتادى. سول-اق ەكەن يتتەر قاۋعا تيگەن ورتتەي دۇرك كوتەرiلە شابالانا جونەلدi. ۇشەۋi دە دىبىس شىققان جاققا كوڭiل اۋداردى.
— كەلدi عوي.
تەمiر باياۋ عانا تiل قاتتى. ءسويتتi دە ونىسىز دا ايناداي جالتىراعان اينەكتەرiن سۇرتە باستادى.
جاڭاعى ماشينادان تۇسكەن ەكەۋ بۇلاردىڭ قاسىنا تاياندى. سىرىقتاي-سىرىقتاي ورىستىڭ ەكi جiگiتi. بiرەۋiنiڭ قاپ-قارا مۇرتى بار. جىلى امانداستى. سودان بiردەن «تاۋارعا» ىقىلاستارى اۋدى. شىر اينالىپ ەڭ بiرiنشi سىرتقى نوبايىن باعدارلادى. سوسىن كاپوتتى اشتى، ەكەۋi ەكi جاقتاپ iشكi قۇرىلىسىنا شۇقشيدى. ارى شۇقىڭدادى، بەرi شۇقىڭدادى، ايتەۋiر، ۇزاق اينالدىردى. ارا-اراسىندا وزدەرi ءاجiك-كۇجiك سۇقباتتاسىپ، تەمiرگە دە بiرلi-جارىم ساۋالدار تاستادى. اقىرىندا، قوياتىن ەشقانداي كiءنارات تاپپاي قاي جىلعى ەكەنiن قايىرا سۇرادى.
— جiگiتتەر، كورiپ تۇرسىڭدار، سوڭعى مودەلدەردiڭ بiرi — شىققانىنا نە بارى بەس جىل. — تەمiر شىتىنا قاباعىن كiرجيتتi.
— بەس جىل مەرزiم دەگەن، بۇلار ءۇشiن تۇك ەمەس. — ءالمۇرات گۇر ەتتi. اشەيiندە ءازiلكەش جايدارى جiگiت، مۇندايدا مۇز قۇرسانا قالادى. مۇنى جاپار بiرنەشە جەردە بايقاعان.
— ءيا، ءيا…
ەكەۋi قارسى ءۋاج ايتپاي جارىسا باستارىن يزەدi.
— قۇجاتتارى دۇرىس پا؟.. قۋعىن-سۇرگiننەن امان عوي… — قارا مۇرتتىسى قادالا قارادى.
— وعان قام جەمەڭiز، مiنە قۇجاتتارى! — ءالمۇراتتىڭ كوزدەرi قۇتىرعان بۇقانىڭ كوزدەرiندەي قانتالاي تالاۋرادى. شالت قيمىلداپ ءتوس قالتاسىنان بۋماجنيگiن سۋىرىپ اپ، iشiنەن قاتتالعان قاعازداردى الىپ شىقتى. — مىناۋ، ماشينانىڭ تەحنيكالىق قۇجاتى، ەرiنبەي-جالىقپاي ونداعى كورسەتiلگەن سيفرلاردى ماتوردىڭ ءنومiرiمەن سالعاستىرىڭدار. ال، مىناۋ، مەنiڭ اتىما جازىلعان سەنiم حات، ساتۋعا تولىق قۇقىم بار. مiنە — ءتولقۇجاتىم، مۇنى دا سەنiم حاتپەن سالىستىرۋلارىڭا ابدەن بولادى. — وسىلاي ءتاپتiشتەپ، ءارقايسىنا جەكە-جەكە توقتالدى. — وسى ماشيناعا قاتىستى ەندiگi ماڭىزدى قاعاز، ماي مەكەمەسiنەن الىنعان «iزدەۋ سالۋدا جوق» دەگەن انىقتاما. ءبارiمەن مۇقيات تانىسۋلارىڭا تولىق مۇمكiنشiلiكتەرiڭ بار. بiراق، جاڭاعى سوزدەرiڭ ارتىق، الدە بiز الدەكiمدەرگە ۇقساپ تۇرمىز با؟
مۇنداي قۇنتاقتىلىقتى كۇتپەگەن ەكەۋi قاپەلiمدە ابدىراي ايىپتارىن جۋىپ-شايۋعا تىرىستى.
— جو-جوق… دەگەنمەن، ناقتىلىق جاقسى عوي.
— ءدۇدامال ساۋالدىڭ باسىن اشىپ العاندارىڭ دا دۇرىس. — تەمiر ولاردى ىڭعايسىزدىقتان قۇتقارىپ جiبەردi.
— ناقتى قانشاعا بەرەسiڭدەر؟
— ءۇش مىڭ.
— ەكi مىڭىن قازiر، بiر مىڭىن كەيiن بەرۋلەرiڭە دە بولادى، — دەپ تۇزەدi تەمiر. — وتە ارزان… شۇعىل تۇردە اقشا كەرەك، سول ءۇشiن عانا ساتىپ جاتىرمىز، ايتپەسە…
— مەن سiزبەن تولىق كەلiسەمiن، مىنانداي ماشينا قاي جەردە دە قىمبات. — مۇرتتىسى سويلەگەن قالپى تاعى دا ەڭكەيiپ، ماشينانىڭ ارت جاعىنان استىنا ءۇڭiلدi. شاماسى، كەنجiردiڭ تەسiلگەن-تەسiلمەگەنiن بايقايىن دەگەن بولار.
— وتالدىرىپ كورەلiك.
— البەتتە.
تەمiر ماشيناعا بەتتەدi. قارا مۇرتتى جۇرگiنشi جاعىنان تايانىپ iشiنە وتىردى، پريبورلاردى بايقاماق. Iزiنشە ماتور گۇر ەتە ءتۇستi.
«مازدا» اۋەلدە اۆتوماتتى پودسوستىڭ ىقپالىمەن ءسال كۇشەنە گۇرiلدەگەنiمەن، كەيiن قىزىپ العاننان سوڭ ءۇنسiز اعاتىن تەرەڭ سۋداي «مىلقاۋعا» اينالدى.
— ەشقانداي اڭگiمە جوق ەكەن، — دەدi باعانادان بەرi اۋزىنا سۋ ۇرتتاعانداي مەلشيگەن ەكiنشi ورىس.
— بiز تۇستەن كەيiن ەكi مىڭدى الىپ ورالامىز، — دەدi مۇرتتىسى. ونىڭ تىقاقتاۋىنا قاراعاندا، نەگiزگi الماق وسى ءتارiزدi.
بۇل كەزدە تەمiر ەكەۋi دە سالوننان سىرتقا شىعىپ، ماشينانىڭ قاسىندا تۇرعان ەدi.
— جاقسى، تەزدەتiڭدەر. الماتى ۇلكەن قالا، بۇگiننەن قالساڭدار كەشiگۋلەرiڭ مۇمكiن. ماعان قاي كليەنت اقشاسىن بۇرىن ۇسىنسا، مەن كiلتتi سونىڭ قولىنا ۇستاتامىن.
تەمiردiڭ مۇنىسى كوپە-كورنەۋ ءوتiرiك ەدi. ءيا، راس، الماتى ۇلكەن قالا، بiراق بۇلار ەشقانداي جەرگە حابارلاندىرۋ بەرمەگەن. ماشينا ساتۋ تۋرالى بايلامدى كەشە جاپار تەلەفون شالعاننان كەيiن سۇلەيمەن جاساعان. ايتپەسە بۇل جiگiتتەر ءۇستiنەن تيىن-تەبەن ءتۇسiرiپ جۇرگەن اۆتوموبيل ساۋداگەرلەرi ەمەس.
— وعان داۋ جوق، بiراق، بiز ولاردىڭ ءبارiنiڭ الدىن وراۋعا تىرىسامىز. — مۇرتتىسى جىميىپ كۇلدi.
— ونى سەندەردiڭ جىلدامدىقتارىڭ كورسەتەدi. — تەمiر «مازدانى» ءوشiرiپ، پۋلتپەن ەسiگiن قۇلىپتادى. — مەنiمەن قالاي حابارلاسۋدى بiلەسiڭدەر، پەيدجەرگە حابار جiبەرە سالارسىڭدار. ءبارi دۇرىس بولسا — ماشينا سەندەردiكi، وسى جەردەن ايداپ الىپ كەتەسiڭدەر.
— كەلiستiك وندا، بايلانىسقا ءوزiمiز شىعامىز.
الگi ەكەۋi قۇراق ۇشىپ، بايەك قاقتى.
سودان كەيiن ناقتى بiتiم جاسالعانداي قول الىپ قوشتاستى. ءسويتتi دە بۇل توپ ەكi ماشيناعا ءبولiنiپ مiنiپ، دەمدە iزiم-عايىمعا اينالدى.
Iح
ۇشەۋi سالىپ-ۇرىپ وفيسكە قايتىپ ورالعاندارىندا ۋاقىتتىڭ ءوزi بiراز مەجەگە تايانعان-تۇعىن. باعاناعى قاپ كوتەرiپ جۇرگەن جiگiتتەر ءۇشتi-كۇيلi. ەكiنشi قاباتتاعى كابينەتتiڭ ەسiگi دە تاس بەكiتۋلi. بۇلار كەتكەننەن بەرi جان بالاسى كەڭسەگە اتتاپ باسپاعانعا ۇقسايدى.
جاپار ساعاتىنا قارادى، ون بiرگە بەس مينۋت بار. «قازiر سۇلەيمەن دە كەپ قالار» دەپ توپشىلادى. جاڭا الگiلەرمەن ساۋدالاسىپ جۇرگەندە جۇرەگiنە تۇسكەن سالماق بولماشى ىدىراپ، ءوزiن سەرگەك سەزiنگەن. ەندi مىنا ءتورت قابىرعاعا تىعىلعاننان كەيiن بە، ەسكi دەرتi قوزىپ، قايتادان كەۋدەسiن كەرنەي باستادى. باستاپقىدا ءبارi ىڭعايىنا كەلە كەتەردەي كورiنiپ ەدi، جاڭاعىلاردiكi دە ءجاي بۇلاردى الداۋسىراتىپ جۇرگەنگە ۇقسادى.
— جاكە، سۋسىن iشiڭiز.
تەمiر بۇعان شىنىعا قۇيىلعان «كولا» ۇسىنىپ جاتىر ەكەن. سول كەزدە بارىپ ءوزiنiڭ كەنەزەسi كەبە شولدەپ وتىرعانىن اڭعاردى. بۇعان دەيiن قالاي بايقاماعانىنا قايران. تەمەكiنi تارتا-تارتا تiلi مەن تاڭدايى دا ابدەن قۋىرىلعانعا ۇقسايدى.
ءالمۇرات الدەكiممەن قاعاناعى قارق، ساعاناعى سارق قالپى تەلەفونمەن اڭگiمەنi كويiتۋدە. ەكi يىعى سەلكiلدەي كۇلiپ، الدەنارسەگە ءوزiنشە ءماز. ءداۋ دە بولسا تiلگە تارتىپ، ىنتىعا ءشۇيiركەلەسكەنi تومەنەتەكتi سياقتى، ءسوزi مايدا — مايلى قاسىقشا جىلپىلدايدى. ءۇنi دە سىبىزعىنىڭ دىبىسىنداي سىزىلا قالىپتى. اشەيiندە جاپار ونىڭ وسى كۇلكi شاقىرار كەيپiن ءاجۋالار ەدi، ءدال بۇگiن وعان زاۋقى جوق. مىنا پوشىمىنا سالقىن عانا ەزۋiن تارتتى. Iشiنە سىيماي كومەيiن كەرگەن ماردىمدى ءۋاج تiلiنە ورالمادى.
سۋسىندى بiر-اق ەكپiنمەن سiمiرiپ ساپ، ىدىسىن قايتادان تەمiرگە ۇسىندى. ول قايىرا ىلقىلداتا تولتىردى. جاپار «كولانى» اۋزىنا اپارا بەرگەندە ءتۇبiنەن قايناپ شىعىپ، اۋەگە سەكiرگەن كiشكەنە ءبۇرتiكتەرi ەزۋiنە قوندى. ەندi جاڭاعىداي قۇنىعا باس قويماي، شىنىنىڭ ەرنەۋiنە سامارقاۋ ەرنiن تيگiزدi. بiر ۇرتتاپ، ورىندىقتىڭ ارقالىعىنا شالقايدى.
ەسiنە تۇندەگi شەشەسiنiڭ ءسوزi ورالدى.
نەگە مۇنى سونشا كۇستانالاعانىن ءالi ءتۇسiنبەي دال. وسى ۋاقىتقا دەيiن جەكە قارا باسى ءۇي-iشiنە زاردابىن تيگiزiپ، ۋايىمعا سالىپ، تاتاسىن تارتقىزعان ەمەس. قانداي قيىنشىلىق بولسا دا، نەندەي كەسiرلەرگە ۇشىراسسا دا، ءبارiن جالعىز ءجۇرiپ جەڭۋگە تىرىستى. جەڭدi دە. بiر ابۇيىرى، جامانشىلىعىن اناسىنىڭ قۇلاعىنا تيگiزگەن جوق. جامانشىلىق دەيتiن دە الىپ بارا جاتقان ەشتەمە ەمەس، سوندا دا تiرلiكتiڭ كاكiر-شۇكiرiن ەستiسە مازاڭداۋ انا جۇرەگi بiر ورنىندا بايىز تاۋىپ تۇرا الماس ەدi. سارى ۋايىمعا سالىناتىنى ەكiباستان. ءومiردەگi قيىن ناستە — ۋايىمنىڭ ءمۇجiگەنi، وسى كەسەلدەن ءوزi شەشەسiن قورعاشتاۋىن قورعاشتاپ-اق باقتى. بiراق، قولىنان كەلمەي جاتىر، iنiلەرi بiرiنەن كەيiن بiرi مۇنىڭ كوكەيiنە تۇيگەن ارداقتى ارمانىنا قارسى بالتا سiلتەيدi. وسىنداي الپەش كوڭiلمەن جۇرگەندە اناسىنان «جولىڭ بولماسىن» دەگەن ءسوزدi ەستۋگە لايىق پا ەدi؟ نەگە ايتتى ەكەن شەشەسi؟ بiر كەزدە «ارەڭ كورگەن جاپارىم» دەۋشi ەدi، «بۇكiل قىزدار وسى قارعامنىڭ جولىندا قۇربانسىڭدار» دەۋشi ەدi… جانى مۇرنىنىڭ ۇشىنا كەلiپ قىستىققان شىعار. ءاي، وسىلار-اق تاۋسىپ بiتتi، ونىسىز دا ارسا-ارساسى شىققان شەشەلەرiن اجالىنان ءۇش كۇن بۇرىن ءولتiرەتiن بولدى. وڭكەي ماقاۋپەستەر نەگە وسىنى ويلامايدى ەكەن؟..
اۋىر كۇرسiندi. سول كەزدە عانا ءوزiنiڭ مىنا جولداستارىنان جىرىلىپ، باسقا الەمنiڭ ارالىنا جاپادان-جالعىز تەنتiرەپ كەتكەنiن بiلدi. ساعاتىنا قارادى — ون بiر جارىمعا تايانىپتى. جان قالتاسىنان تەمەكiسiن الدى.
— سۇلەيمەن كەلمەدi عوي، — دەدi ءالمۇرات.
— كەيدە تاڭعا دەيiن شارۋالارمەن ءجۇرiپ قالاتىنى بار ەدi، ۇيىقتاپ جاتقان بولار.
— وندا انالارعا «مەرسەدەستi» كورسەتەلiك، زۆوندا.
— تۇسكە دەيiن شەفتi كەلمەيدi دەپ ويلايسىڭ با؟ — تەمiر وعان قارسى ساۋال تاستادى.
— كەلسە، كۇتەر. ۋاقىتتى تەككە ءولتiرمەي بارىپ قايتالىق، ەگەر ولار دايىن بولسا. كiم بiلەدi، تۇستەن كەيiن شۇعىل شەشەتiن تاعى دا بiر شارۋالار شىعاتىن شىعار.
تەمiر تەلەفوننىڭ قۇلاعىن الىپ، نوقاتتاردى تەرە باستادى. Iزiنشە الدەكiممەن سويلەسە جونەلدi.
— تيمكا، ادامدارىڭ قايدا؟ تۇندەگi ايتقان بiرiنشi الماتى جاققا جiبەر. — داۋىسى ءۇزiلiپ قالدى، دەگەنمەن كوپ iركiلمەدi. — ءيا، ءيا. ماشينا سوندا. بiز، مiنە، سول جاققا كەتiپ بارامىز، جيىرما مينۋتتىڭ شاماسىندا بولامىز. جاقسى.
تاعى دا ۇشەۋi اپىل-عۇپىل اتقا قوندى.
قاي كەزدە دە قالانىڭ كوشەسi ماشينادان بiر ارىلمايدى. كۇندiز تiپتi قۇتىرا قاعىنادى: جىرتىلىپ-ايرىلىپ، بiر-بiرiنە قىر كورسەتiپ، جولدى كەسە ويقاستايدى. ەگەر وعان توتەپ بەرە الماساڭ، كوپە-كورنەۋ كولدەنەڭ كوك اتتىلاردان قاعاجۋ كورiپ قالاسىڭ، الدىڭدى وراپ، قولتىعىڭدى جازدىرمايدى. ەسەك مiنگەندەي يتiنiپ، باراتىن جەرiڭە ءتوزiمiڭدi سارقىپ جەتەسiڭ. ول ازداي، كەيدە، الا تاياق ۇستاعان اكiرەڭبايلار جولدى جاۋىپ، سiدiگiڭ سارعايعانشا جiپسiز بايلاپ جiبەرمەيدi. الدەن ۋاقىتتا ىلىققان يتشە شۇبىرعان الەم-جالەم بiر لەك قيقۋلاتا ءوتiپ بارا جاتادى. شەتەلدەن كەلگەن دەلەگاسيا — مەملەكەتتiك دەڭگەيدەگi جوعارى لاۋازىمدى مەيماندار. سوندىقتان جول بەرiپ، شارۋامىزدان قالىپ قاراپ تۇرۋىمىز تيiس. ويتكەنi ولار بالامىزدىڭ بالاسىنا كەتەر كوپ-كوپ ينۆەستيسيا اكەلە جاتىر.
وسىنداي كەدەرگiلەر ۇشىراسپاسا، ماشيناعا بiرiنشi الماتى دەگەن ءسوز بە، ءتايiرi… جاڭاعى تەمiر ايتقان جيىرما مينۋتتا دiتتەگەن جەردەن تابىلۋى ابدەن مۇمكiن.
قۇداي ساقتاعاندا ونداي توسقاۋىلعا ۇشىراسقان جوق. دەگەنمەن دە تامىرداعى ۇيىعان قانداي كولiكتەردiڭ لەگi يiن تiرەسكەننەن اعىزىپ كەتە الماي كiبiرتiكتەپ، ءدامiءل-دامiل تiزگiن تارتۋعا تۋرا كەلدi. قۇددى بiر اتتى اۋىزدىققا سۇيەپ شاپقانداي، ەشكiمنiڭ قولتىعىن سوگە كوسiلۋگە مۇرشاسى جەتپەدi.
جاپار سارى ۋايىمعا سالىنىپ، تاعى دا سايتان كوبەلەكتەي قالبالاق قاقتى. كەنەت بۇ دۇنيەگە قايتا ورالىپ، ءتوڭiرەگiن باعدارلاعاندا قاي تۇستا كەلە جاتقاندارىن اڭعارا الماي، قايرانى تاۋسىلدى. ايتەۋiر ماشينا قىسقا-قىسقا كوشەلەرمەن ءدامiءل-دامiل وڭعا-سولعا بۇرىلىپ، قايداعى بiر ۇيلەردiڭ اراسىنا دەندەي سiڭiپ بارادى. بiرiنشi الماتى ەكەنiن بiلەدi، ال ناقتىسىن توپشىلاۋ قيىنعا سوقتى. «ە-ە، مەنiڭ ەسiم شىعىپ قالعان ەكەن عوي…» دەدi iشتەي ءوزiنiڭ ەپتەپ الجاسا باستاعانىن مويىنداپ. بiراق، سىرتقا تىرس ەتiپ تiس جارمادى.
بiر ۇيلەردiڭ قاسىنا توقتادى. الگi ۇيلەردiڭ ماڭى بiتەۋ گاراجدار. سول گاراجدىڭ الدىندا بۇلاردى تاعى دا بiر مىجىرايعان ەكi ورىس قارسى الدى. بiرەۋi بiردەن ءمان-جايدى بايانداي جونەلدi.
— سiزدەردiڭ كەلە جاتقاندارىڭىزدى ايتتىق، قازiر حوزيايكا كiلتتi اكەلەدi.
«حوزيايكا» دەگەنi ول نەندەي ايەل، مۇنداعى تۇرعان شىنتۋايتىندا كiمنiڭ ماشيناسى — جاپارعا بەيماعلۇم. بار بiلەتiنi، ۇرلىق نەمەسە قىلمىستىق جولمەن كەلمەگەنi، وعان سەنiمدi. تاپسا بۇل جiگiتتەر، ادال ەڭبەكتەرiمەن، قايسارلىقتارىمەن، ءادiلدiكتەرiمەن تابادى. جۇرتشىلىقتىڭ iشiندەگi ءتۇيiنi شەشiلمەي جۇرگەن ماسەلەلەردi دابىرا قىلماي تiگiسiن جاتقىزاتىن وسىلار. بiر جاقتىڭ شاعىمدانۋىمەن، كەلەسi ايىپتى دەگەن ازاماتتارمەن جولىعىسىپ، ءمان-جايدى سولاردىڭ اۋزىنان ەستiپ، ەكi جاقتىڭ اڭگiمەسiن ەكشەپ بارىپ، تۇبەگەيلi شەشiم جاسايدى. ۇيعارىم قارا قىلدى قاق جارعان تۋرا بولسا، ءادiل بيلiككە كiم قۇلدىق ۇرماسىن، اراز اعايىندار كiءناسiن ءتۇسiنiپ، بiر-بiرiمەن بiتiمدەسەدi. وسى ءوزارا تاتۋلىقتى ورناتقانى ءۇشiن، جiگiتتەردiڭ ايتقان بيلiكتەرiنە ريزالىقپەن سىي-سىياپاتتارىن بەرiپ جاتادى. مىنا ماشينالار دا سونداي ۋشىققان اراقاتىناستى ەش جانجالسىز لەكەرلەگەندەرiنە تيەسiلi كادەلەرi شىعار.
دۋالدىڭ اۋزىنا iركiلگەن جاپار وسىلاي وي ءتۇيدi. بۇل كەزدە بۇلاردى قارسى العان ەكەۋiمەن تەمiرلەر جۇرە سويلەسiپ، ارىتامانىراق بارىپ بوگەلگەن. الگi چاپايەۆتىڭ ساربازدارى ءزالiتتەس ەكi ورىستان الدەنارسەلەردi ءتاپتiشتەي سۇراۋدا.
سارعايىپ كوپ كۇتكەن جوق، سەمiرۋگە بەت الىپ كەلە جاتقان ورىستىڭ اق سارى كەلiنشەگi جەتتi. ءوزiنشە ءماز، ەكi ەزۋi ەكi قۇلاعىندا.
— پريۆەت، تيمۋر! — دەدi سونادايدان سىڭعىر قاعىپ.
— گدە تى گۋلياەش، سكولكو موجنو جدات؟ مى توروپيمسيا. — تەمiر اياق استىنان ءازiلگە بۇرا بۇلدانىپ، ايەلدi شىقپىرتا جونەلدi. — راز كوماندا پوستۋپيلا، تى دولجنا ناحوديتسيا زدەس.
— دا بروس تى، تيمۋر، ۋ مەنيا سەميا، دەتي. ەلە وتورۆالاس.
— شۋچۋ، شۋچۋ. — تەمiر كۇلiپ، ايەلدiڭ ارقاسىنان قاقتى.
— تۆويا شۋتكا گرۋبايا، — ايەل باسىن شايقاعان قالپى، پلاششىنىڭ جان قالتاسىنان بiر بۋما كiلتتi سۋىرىپ الدى. كوپ ۇزاماي ءۇش-تورت گاراجدان كەيiنگi تەمiر ەسiكتiڭ اۋزىنداعى قۇلىپقا جارماسا بەردi.
ەسiك شالقاسىنان اشىلدى. سول-اق ەكەن كوزگە اق بوز جورعاداي ءسۇزiلگەن مiنسiز ءاپپاق «مەرسەدەس» وتشا باسىلدى. كۇڭگiرت گاراجدىڭ iشiن ساۋلەلەندiرiپ تۇرعانداي كورiندi.
— وسىنى ساتامىز با؟
— ءيا. — ءالمۇرات باياۋ باسىن يزەدi. — الا قويسا ەندi…
— قاي جىلعى؟
— 90.
— سۋداي جاڭا عوي.
— انالارعا دۇرىس ءتۇسiندiرiپ پە ەدiڭ؟ — ءالمۇرات جاپاردىڭ ساۋالىن جاۋاپسىز قالدىرىپ، داربازانىڭ تۇسىنداعى تەمiرگە داۋىستادى.
— دۇرىس ءتۇسiندiرگەم.
— جوق قوي. بiزبەن قاتار شىقسا، وسى ۋاقىتتا كەلۋلەرi كەرەك ەدi.
— كiم بiلسiن، تاپپاي جۇرگەن شىعار. مەن ادەيi مىنا جەردەن كوشە جاقتى قاراۋىلداپ تۇرمىن.
— جارايدى وندا، ماشينانى وتالدىرىپ سىرتقا شىعارىپ قويايىن.
— ءسويت.
ءالمۇرات «مەرسەدەستi» كiشكەنە قىزدىرىپ، كەڭ جەرگە اكەپ قويعانشا تەمiر دە، قاسىندا الۋشىلار بار، وسىلاي قاراي بەتتەپ كەلە جاتتى.
*** *** ***
جالپى، بiر نارسەنi وتكiزiپ جiبەرۋ سونشالىق قيىن با، الدە بۇگiن جاپاردىڭ جولىنا جۋا بiتiپ تۇر ما، مىنالار دا ماشينانى كورiپ كوزدەرi قىزىققانىمەن قالتالارىنان سۋىرىپ قولما-قول اقشا ۇستاتا قويمادى. بiر جاعى ءشۇ-ۋ دەگەننەن ەشكiم جانىنا پۇلىن سالىپ شىقپايدى دا عوي، بiرiنشi كورەدi، سودان ون ويلانىپ، ءجۇز تولعانادى. كەز-كەلگەن ادامنىڭ باسىنداعى جايت. بiراق، ونى جاپاردىڭ جايى كوتەرە مە، ىرعالىپ-جىرعالىپ جۇرۋگە ەش مۇرشاسى جوق. مiنە، قازiر ساعات بiرگە تاياندى. مۇنىڭ ەندi التى ساعاتتان اسار-اسپاس قانا ۋاقىتى بار. ونىڭ ءۇش ساعاتى الماتى مەن بiشكەكتiڭ ورتاسىنداعى جولعا شىعىندالادى. سوندا ءۇش-اق ساعات ۋاقىتى قالىپتى. سودان كەيiن ارعى تiرلiگi ەش كادەسiز، جاۋ كەتكەننەن سوڭ قىلىشىڭدى بوققا شاپتىڭ كەرi. سارا مۇنى ودان ارى كۇتە المايدى، iنiسiنiڭ باسىن بiر-اق اۋىز ءسوزiمەن مۇردەمگە جiبەرمەك.
نە بiر جاۋابىن تاپپاس ساۋالدار ميىنا سان مىڭداعان كودەدەي قادالدى. ءاسiرەسە، ۋاقىتىنىڭ ءوتiپ بارا جاتقانىن سەزiنگەندە، كوكiرەگi قارس ايىرىلا جەتi ناسىرى جەرگە كiرەدi. كەۋدەسiنەن جانى شيق ەتiپ شىعىپ كەتپەگەندiكتەن عانا امالسىز وتىر.
شاراسىزدان قولى تەمەكiگە جۇگiردi. تەرەزەنi ساڭىلاۋلاي اشىپ، سيگارەتiن تۇتاتتى. جان-جاعىنىڭ ءبارi سول باياعى ءباز قالپىندا. ارى-بەرi اعىلعان ماشينالار، جولدى بويلاي iلبiگەن بەيقام ادامدار… ءبارiء-بارi مۇنىڭ iشقۇستا قايعىسىنان بەيتاراپ. جاندارى ەشقاشان ەشتەمەدەن قىستىعىپ كورمەگەندەي، ءارi قىستىقپايتىن دا سياقتى.
ۋايىمنىڭ ۋىتىنا بولەنiپ، بiر ءسات iشi ۋىلجىدى. سۇلەيمەننiڭ قامقور قولىن سوزعانىنا جۇرەگi ەلجiرەدi. ابزال ازاماتتىعى — مىڭنىڭ بiرiنەن عانا تابىلاتىن ۇلكەن قاسيەت. ايتپەسە، اعايىننىڭ بiر اۋىز ءسوزiنە بولا وسىنشا دۇنيەنi بiر كۇندە ساتۋعا بۇيىرۋ — ەكiنiڭ بiرiنiڭ iستەيتiن شارۋاسى ەمەس. مۇنىڭ ۇققانى، وعان دۇنيەدەن بۇرىن — كiسiنiڭ كوڭiلi قىمبات. ءارi-بەرiدەن كەيiن وسى جiگiتتەردiڭ ءبارi سونىڭ ءتوڭiرەگiنەن شىقپاي جۇرگەندiگiنiڭ ءوزi ونىڭ بويىندا پاراسات ءتاڭiرiسiنiڭ بارلىعىنان. ايتپەسە، بۇل كۇندە كiمدi-كiم جارىلقاعانداي. جالعىز عانا iشiنە قونبايتىنى، وسى تىندىرىپ جۇرگەن iسiن زاڭداستىرىپ، ءالi كۇنگە شاعىن كاسiپورىن قۇرماي-اق كەلەدi. بiر رەتi تۇسكەندە:
— سۇلەيمەن، بiر فيرما اشىپ قويساڭشى، — دەگەن.
— بار عوي فيرمالار. فيرما اشۋ تۇككە تۇرعىسىز. وسىنداعى بiر جiگiتتەر كۇنiنە ونشاقتى فيرما اشىپ، ونشاقتى فيرمانى جاۋىپ جاتادى.
— نەگە؟ — بۇل اۋزى اڭقيا قارادى. سۇلەيمەن قۇر ەزۋ عانا تارتتى.
— كەيبiر فيرمالار بiر ايعا عانا كەرەك بولادى…
جاپار ودان ارى تاقىمداپ سۇرامادى، ويتكەنi سۇلەيمەن تۋمىسىنان كوپ اشىلا قويمايتىن ادام، سوزگە تىم ساراڭ. قايتا مىنا اڭگiمەسiنiڭ ءبارi — مۇنى ەڭ جاقىن تۋىس ساناپ شەشiلگەندەگiسi. ونىڭ وسى جۇمباقتىعىن جاپار دا سول كۇيi قالعانىن قالايدى. نەگە ەكەنiن جانە ءوزi دە بiلمەيدi. بiر ءتۇيسiنەتiنi، نەعۇرلىم از سويلەگەن ادام، سوعۇرلىم بيiكتەي بەرەدi. بۇگiنگi اتجالماندار قوعامىندا وسىنداي سۋ شايىپ كەتپەس سالماقتى بولعان دا قاجەت سياقتى. سوندىقتان ونى سويلەتiپ، سىرىن الا بەرگiسi كەلمەيدi. بiراق iشتەي باۋىرىنىڭ فيرما اشىپ، كوزگە تۇسەتiن، كوكەيگە قوناتىن iسپەن اينالىسپاعانىن ۇناتا قويمايدى. دەگەنمەن، مىنا وتىرعان وفيسiنiڭ ءوزi ونى زاڭدى تۇلعاداي سەزiندiردi. كۇندە قاسىندا جۇرگەن جوقپىن، مەن بiلمەيتiن كاسiبi دە بار شىعار دەپ قورىتتى.
كەڭسەنiڭ ەسiگiن تاعى دا ۇشەۋi اشىپ كiردi. بۇلار كەتكەلi مۇندا ەشكiم اتتاپ باسپاعان ءتارiزدi.
— ساعات بiردەن اسىپتى عوي، سۇلەيمەنگە تەلەفون سوعايىن. — ءالمۇرات بۇلاردان كەڭەس سۇراعانداي ءۇن قاتتى دا، تەلەفوننىڭ قۇلاعىنا مiندi. كوپ اۋرەگە سالعان جوق، الدەكiم تۇتقانى الدى.
— قال قالاي، سۇلەيمەن بار ما؟
— ول جوق. — ارعى جاقتاعى داۋىس تۇتقانىڭ ءوزiنەن بۇلارعا انىق ەستiلدi.
— قايدا؟
— بiلمەيمiن، باعانا شىعىپ كەتكەن.
— جارايدى وندا.
ءالمۇرات تۇتقانى ۇياسىنا قويدى.
— كەپ قالار. — ەكi جولداسىنا ءدۇدامال كەپتە قارادى. — كۇتەلiك.
ەشكiم وعان ءلام دەمەدi. تەمiر ستولدىڭ ءۇستiندەگi گرافيننەن سۋ قۇيىپ iشتi. ال جاپارعا ءبارiبiر ەدi، سول دال-دالى شىققان قالپى سەڭiرەيiپ وتىرا بەردi. باعانادان بەرگi مازالاعان جاۋابى جوق ساۋالدار مۇنىڭ iشiن ۇڭگiپ، قۇر كەۋەككە اينالدىرىپ تاستاعانداي، سۇلدەرi عانا.
— بiر جەردەن تاماق iشەلiك. — تەمiردiڭ قارنى اشسا كەرەك، ۇسىنىس جاسادى.
— ءۇي، قازiر دوكەي كەپ قالادى، ونىمەن جولىعىسىپ، ءمان-جايدى ايتىپ، ءتۇستiككە سودان كەيiن بارايىق.
جاپارعا ءالمۇراتتىڭ بايلامى ۇنادى. ءوزiنە سالسا، ەشقايدا بارعىسى كەلiپ تۇرعان جوق، ەكi ءبۇيiرi توق سياقتى، اسقا تابەتi شاپپايدى.
— سوتكاسىنا زۆوندايىق.
— باعانادان بەرi زۆونداپ وتىرمىن، ءوشiرiپ تاستاعان.
بۇدان كەيiن ۇشەۋi دە بiر اۋىق ءۇنسiز تومسارىستى. جاپار جان قالتاسىنان تەمەكiسiن قىلتيتتى. سيگارەتiن تۇتاتا بەرiپ ءالمۇراتتىڭ دۇنيە ورتەنiپ كەتسە دە تەمەكi تارتپايتىنىنا تاڭىرقادى. جالپى، بۇل بiلەتiن بەدەلدi دە بەلدi جiگiتتەردiڭ كوبi «ءتۇتiنگە» ءۇيiر ەمەس، اراقتى اۋىزدارىنا تاتىپ المايدى. ولاردىڭ بويىنداعى جامان ادەتكە دەگەن كiرپيازدىق قايدان دارىعانى دا بەيماعلۇم. جانە دە كوبiنە جۇرەتiن جەرلەرi — كەشكi كلۋبتار، مەيرامحانالار… تاعىسىن-تاعى كوپشiلiك ورىندارى. سولاردىڭ جۋان ورتاسىندا تىنىستاعانىمەن جۇققىش نارسەلەردi بويلارىنا جۋىتپاعاندارىنا تاڭ. بالكiم، جامان ادەتتەن وزدەرiن اۋلاق ۇستاۋى، قاجەتتiك تۋىنداسا كەز-كەلگەن ۋاقىتتا بiتiمگەرشiلiك ورناتار اڭگiمەگە بارا بەرەتiندiگiنەن شىعار. ال، ونداي جاعدايدا اۋزىنان اراق ساسىپ تۇرسا ءسوزiنiڭ نە ءاتۇيiرi قالادى؟ سوندىقتان، وزدەرiنە مۇنداي «ءلاززاتتان» تۇشىنۋعا ءۇزiلدi-كەسiلدi تىيىم سالار. وسى قاعيدا بۇلاردىڭ تiرلiگiندەگi بiرiنشi شارت بولسا كەرەك.
بەيساۋات دىبىستان ۇشەۋiنiڭ دە قۇلاقتارى ەلەڭدەستi. سويتكەنiنشە سۇلەيمەننiڭ ءوزi دە كiرiپ كەلە جاتتى. سوڭىنا iلەسكەن تاعى دا ەكi جiگiت بار.
— تاڭ اتقاننان بەرi قولدارىڭا تۇسكەن اقشا وسى ما؟ — Iشتەگi ۇشەۋiمەن امانداسىپ جاتىپ، iزiندەگi الگiلەرگە كەيiستi كەپتە ساۋال تاستادى.
— بۇگiن نە قىرسىق اتقانىن بiلمەيمiن، ساۋدا جۇرمەدi. — اناۋ بۇگەجەكتەي جاۋاپ بەردi.
سۇلەيمەن كابينەتiنە بەتتەگەن كۇيi «ءجۇرiڭدەر» دەپ بارلىعىن ءوزiنە شاقىردى. جاپاردان باسقالارى iشكە ەندi.
— وتىرىڭدار.
ورىندىقتاردىڭ تارسىلى بiلiندi.
— سوندا بازاردا قانت كۇندەگiدەن كوپ پە؟ — سۇلەيمەن باياۋ دا سابىرلى سويلەدi. ول ادەتتە داۋىسىن كوتەرمەيتiن، سول داعدىسىنان جاڭىلعان جوق.
— كوپ. ماشينا-ماشينا بوپ سىرتتا يiنتiرەسەدi.
— وندا ءتۇسiرiڭدەر باعاسىن. جاي حالىققا ءوزiندiك قۇنىمەن، تiپتi ودان دا تومەن ساتىڭدار. بiزدiڭ بiر-ەكi-اق ساعات ۋاقىتىمىز قالدى.
— ويتسەك، جانىمىزداعى وڭگە ساۋداگەرلەر رەنجيدi.
— رەنجiمەيدi. رەنجiسە، بۇگiن ۇيلەرiنە قايتا تۇرسىن. ال سەندەر قارا حالىقتىڭ العىسىنا بولەنەسiڭدەر. ءتۇسiندiڭدەر عوي.
بiر ءسات ءبارi تىم-تىرىس قالدى.
— ساعات بەستە سەندەردi وسىندا كۇتەمiن.
— ماقۇل.
— جۇرە بەرiڭدەر.
ەكەۋi ءسولبiرەيiپ شىعىپ كەلە جاتتى. جاپار ءوزiن مىنالاردىڭ الدىندا كۇناھارداي سەزiندi، ولاردىڭ ءجۇزiنە تۋرا قاراي الماي قيپىجىقتاي بەردi. ءبارi تانىس جiگiتتەر، اركiمنiڭ بالا-شاعاسى بار. ورتاق دۇنيە بولسا دا، قولدارىنداعى بارىن ارزانعا بەرۋ وبال-اق.
وسىنداي ويدى ساناسىندا توپشىلاعان جiگiتتiڭ بەتi دۋىلدادى.
ار جاقتان تەمiردiڭ سويلەگەنi ەستiلدi.
— «مازداعا» ەكi مىڭدى تۇستەن كەيiن اكەلمەك. «مەرسەدەستiڭ» اقشاسىن ەرتەڭ بەرەمiز دەدi. ۋاقىت تىعىز، ايتپەسە… — تەمiر دە دiڭكەسiنiڭ قۇرىپ وتىرعانىن اڭعارتتى.
— تاماق iشتiڭ بە؟ — ءالمۇرات اڭگiمەنi باسقاعا اۋداردى.
— جوق.
— ۇيدەن قاشان شىقتىڭ؟
— ون بiردەن كەتە، بiردەن انالارعا بازارعا باردىم…
— وندا تۇستەنiپ الايىق، — تەمiر ءۇن قاتتى، — بiز دە ءنار سىزعان جوقپىز.
— ءجۇرiڭدەر.
ۇشەۋiنiڭ دۇرك كوتەرiلگەنi بiلiندi.
جاقىن ماڭداعى كافەنiڭ بiرiنە توقتادى. داستارحانعا جايعاسىپ اس ءمازiرiن قاراي بەرگەندەرiندە تەمiردiڭ پەيدجەرi شيقىلداي جونەلدi. جاپاردىڭ جۇرەگi بiرگە ءلۇپiلدەدi. تەمiر قالتاسىنان الگiسiن الىپ، قاراپ:
— سولار، — دەدi.
جاقسى ءسوز بارلىعىنىڭ كوڭiلiن ايالاپ ءوتتi.
— نە دەيدi؟
— «حابارلاس» دەپتi، تەلەفوندارىنىڭ ءنومiرi بار.
— ءنومiرi قانداي، ايتشى. — سۇلەيمەن جانىنان «ۇيالىسىن» شىعاردى. تەمiر سانداردى تiزبەكتەي جونەلدi.
— اللو، قازiر سiزبەن تەمiر سويلەسەدi.
تۇتقانى تەمiر الدى.
— دا. — باسقا ءسوز ايتپاي قۇلاعىن توستى.
— بiز جارتى ساعاتتان كەيiن سوندا بولامىز، كەلە بەرiڭدەر.
تەلەفوندى قايتادان سۇلەيمەنگە ۇسىنىپ:
— ەكi مىڭ بار، — دەدi.
جاپاردىڭ وزەگiنە بiر ساڭىلاۋ تۇسكەندەي، وشكەن ءۇمiتi تۇتانعانداي بولدى. تۇلا بويى بiر ىسىپ، بiر سۋىندى. Iشكەن اسى دا بويىنا تارامادى، وڭەشiنە كەپتەلدi.
*** *** ***
تاماق iشiسiمەن ءالمۇرات پەن تەمiر اۆتوتۇراققا جونەدi دە، بۇلار سۇلەيمەن ەكەۋi وفيستە قالدى. وڭاشادان وڭاشا وتىرىپ، وكپەلەسكەن ادامداي تiل قاتىسىپ سويلەسپەدi. سۇلەيمەننiڭ تابيعاتىن بەس ساۋساعىنداي بiلەدi، سوزگە جوق. ال ءوزi بولسا نە دەپ اڭگiمە باستاماق، وعان كۇيiتi كەلiپ وتىر ما؟ ءدال وسى قازiر قوينىنان ءبوزi، اۋزىنان ءسوزi تۇسكەن. ينە جۇتقان يتتەي بiر بالە تۋرا بارىپ جۇرەگiنiڭ باسىنا قادالدى دا، مۇنى كۇيكەنتايداي كiلميتiپ قويعان. ەشتەمەگە زاۋقى سوقپايدى. ۋايىمداي، ۋايىمداي ەت جۇرەگi ەزiلدi. وي مەن شەر دەگەن بالە مەڭدەي بەرسە، كوكiرەگi مەن تiلi سايراپ تۇرعان ادامنىڭ ءوزiن مەڭiرەۋگە اينالدىراتىن بولسا كەرەك.
ەسiنە اكەسiنiڭ iنiسi ىدىرىس اعاسى ورالدى. ءومiرi كۇلگەن ادام ەمەس. سىرتقى سىقپىتىنا قاراپ مىلقاۋ ما دەرسiڭ. نە بiر توسىن كورiنiستەر دە ونىڭ تiلiن شىعارا المايدى. دۇنيە استاڭ-كەستەڭ توڭكەرiلiپ، قىزىل الاۋعا ورانىپ ورتەنسە دە مiز باقپايدى. مالشىنىڭ ءۇيiنە سيرەك كەلەتiن ماشينا ەسiگiنiڭ الدىنا توقتاپ جاتسا دا سەلت ەتپەيدi. ودان تۇسكەن ادامدار «اسسالاۋماعالەيكۇم» دەسە، «ۋاعالەكۋم» دەپ سەلقوس قانا جاۋاپ قايىرادى. بار بولعان-بiتكەنi وسى.
جاپاردىڭ ءالi ەسiندە، ىدىرىس اعاسى بۇدان جاستاۋ كەزiندە مۇلدە باسقاشا-تۇعىن. باسىنا جاستىقتى نەمەسە تۇلىپتى تاستاپ شالقاسىنان ءتۇسiپ، كەۋدەسiنە دومبىرانى كولدەنەڭ قويىپ كۇمبiرلەتiپ تارتاتىن. ادەمi مايدا قوڭىر داۋىسىمەن اۋەلەتiپ ءان سالاتىن. بەت-اۋىزدارى قوجالاق-قوجالاق بۇلار شاۋىپ جەتiپ بارسا، ءازiلدەپ بiردەمە ايتاتىن ەدi، ەركەلەتەتiن ەدi. ال، ۇلكەن كiسiلەردiڭ بايانداۋى بويىنشا اعاسى بوزبالا، جiگiت كەزiندە اڭگiمەشiل، ساۋىقشىل بولىپتى. جاراتىلىسىنان كەلiستi كەسكiنi دە كوپتiڭ iشiنەن بiردەن وقشاۋلاپ، ءيمانجۇزدiلiگiمەن ءوزiنە ءۇيiرiپ تۇرسا كەرەك. كۇي تارتىپ، ءان سالعاندا كورگەن كوز ءسۇيiنiپ، ەستiگەن قۇلاقتىڭ قۇرىشى قانىپتى. سوندىقتان بويجەتكەن قىزى بار قاتىندار ىدىرىستى iشتەي قالاپ، سىرتتاي تون پiشiپ جۇرەدi ەكەن.
سويتكەن اعاسى اقىرىندا تiلi بار مىلقاۋعا اينالدى. دومبىرانى عۇمىرىنىڭ سوڭعى جيىرما شاقتى جىلىندا قولىنا دا ۇستاماي كەتتi. قاس قىلعانداي وكiمەتتiڭ بiر وتار قويدى باعۋعا جانىنا قوسقان كومەكشiسi شىنتۋايتىندا مىلقاۋ بولىپ جولىقتى. الايدا مىلقاۋ تiلi بار بۇعان قاراعاندا الدەقايدا باج-بۇج ەتكەن داۋىسىن جيi شىعاراتىن. سويتسە، وي مەن ۋايىم بويداعى باردىڭ ءبارiن اقىرىندا قۇرتىپ تىنادى ەكەن. سوندا ول كiسiنiڭ كوكiرەگiندە نەندەي كەسەلدiڭ بەرiشتەي بايلانعانىن جاپار وسى كۇنگە دەيiن بiلمەي دال. مۇمكiن، ۇشقىر قيالى مەن ارمانى بولا تۇرا عۇمىر-باقي قوي باقتىرعان ءومiرiنە نازالى شىعار. ەلۋدەن ءسال اسىپ بارىپ ماڭگiلiك كوز جۇمعانى دا، سول نازانىڭ ونىڭ ءتۇبiنە جەتكەندiگi، بالكiم. قۇرعىرىڭ تۇقىم قۋالايتىن قۇلعانا ما، ەندi جاپاردى تاۋىپ وتىرعانداي…
باسى زەڭiدi، بەيماعلۇم بالە قولقاسىن تۇتاپ، ەرiكسiز تەرەڭ كۇرسiندi.
بiر زاماتتاردا اياقتىڭ دىبىسى بiلiندi. بۇل سالبىراعان باسىن كوتەرiپ ەسiككە قاداعانشا الگi ەكەۋiنiڭ توبەسi كورiندi. مۇرتتارىنان كۇلەدi، سوعان قاراعاندا قولدارىنا قارعا ساڭعىعان ءتارiزدi.
— مiنە، الىپ كەلدiك. — جاڭعالاقتاۋ ءالمۇرات ءسوزدi ەلپiلدەي باستادى. — بiر مىڭىن كەلەسi جۇمادا بەرەدi.
قولىنداعى مۇقيات ورالعان اق قاعازدى سۇلەيمەننiڭ الدىنا تاستادى. سۇلەيمەن وعان نازار دا اۋدارعان جوق.
— قازiر بازارعا بارىپ قانشا جينالدى، سونىڭ ءبارiن وسىندا جەتكiزiڭدەر، — دەدi پارمەندi كۇيدە. الگi ەكەۋi كەلگەن iزiمەن تiزە بۇكپەستەن كەرi قايتتى.
تاعى دا ەكەۋدەن-ەكەۋ شوشايىپ قالا بەردi. تاعى دا قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىشتىق ورنادى. ءسويتiپ ءۇن-تۇنسiز قانشا وتىرعانى بەلگiسiز بiر ۋاقتا سۇلەيمەن ساعاتىنا قاراپ اپ:
— بەستەردiڭ شاماسىندا انا جاققا تەلەفون سوق، — دەدi باياۋ بiشكەكتi مەڭزەپ.
«ولارمەن نە دەپ سويلەسەمiن؟» دەگەن سۇراۋلى كەپتە iنiسiنiڭ بەتiنە تاڭدانا اڭتاردى. ول دا بۇعان كوزiنiڭ قيىعىمەن نازارىن اۋداردى.
— «شىعا الماي جاتىرمىن. سومانىڭ جارتىسىن تاپتىم، قالاي دا تاڭ اتقانعا دەيiن جەتەمiن. كەش بولىپ كەتتi دەمەسەڭدەر، اقشانى ءتۇننiڭ iشiندە اپارىپ بەرەمiن» دە.
مىنا ءسوز كوكەيiنە قوندى. ولاردىڭ دا «الدە قايتتى» دەپ دiڭكەلەرi قۇريتىنى ەكiباستان. ەشتەمە بiتiرمەسە دە حابارىن بەرiپ تۇرعانى ءجون ەكەن. ەرتەڭ ءجۇز كورiسiپ سويلەسكەندە دە — بەتi اشىق.
— اقىل ەكەن.
ساعاتىنا قارادى، تورتتەن كەتiپ بارادى. ۋاعدا بويىنشا جiگiتتەر قازiر كەلiپ قالۋى كەرەك. «ال، قۇر قول كەلسە قايتەمiن؟» دەدi ءۇنسiز ۇگiلiپ. «جوق، تاڭ اتقاننان كەشكە دەيiن بازارداعى ساۋدا iسiندە ولاي بولۋى مۇمكiن ەمەس. جىلۋ جيناپ جۇرگەن جوق، ناقتى تاۋارمەن... ءارi، قانتتى ارزانعا بەرۋگە كەلiستi. ارزانعا بەرگەننiڭ ءوزiندە بۇلارعا قاجەتتi سومانىڭ كولەمi قالايدا ۋىستارىنا ءتۇسۋi تيiس. ءبارi الدىن-الا ەسەپتەلگەن، ساۋساقتارىن تاناۋلارىنا تىعىپ قايتپاس».
سوڭعى پايىمى جiگەرلەندiرiپ جiبەردi، كوكەيiندە الدەقاشان جوعالعان سەنiمدi تiرiلتتi. سۇلەيمەننiڭ ارالاسقان شارۋاسى اياقسىز قالمايتىنىن بiلەتiن، بۇل دا بiر ىڭعايىنا قاراي بەتتەيتiنiنە ءوزiءن-وزi ناندىردى. اتجالمانداي بوي كوتەرگەن كۇمانi ىدىرادى.
تاعى دا تەمەكi تارتتى. تاعى دا ارى-بەرi سەندەلدi. انشەيiندە سازارا تاپجىلمايتىن ۋاقىت بايىز تاپپاي سىرداقتاپ بارادى. كەلەدi دەگەن جiگiتتەر كەشiگە بەردi. مiنە، ساعاتتىڭ تiلi بەستەن دە اۋىتقىدى.
سۇلەيمەن تەلەفوننىڭ ءنومiرiن تەرە باستادى.
— سالەمەتسiز بە، — دەگەن ءۇنi دە شىقتى. — مىنا ابونامەنتكە «حابارلاسسىن» دەگەن سالەمدەمەمدi جولداڭىزشى. راحمەت.
تۇتقانى قايتا ۇياشىعىنا قويدى.
— بەستەن كەتتi عوي، بiشكەكپەن سويلەسەيiن بە؟ — تاعى دا اقىلعا سالا iنiسiنiڭ بەتiنە قارادى.
— سويلەس.
— بۇگiن شىعا الماي قالمايمىن با؟
— ءابiرجiمە، قۇداي بۇيىرتسا قالاي دا اتتاناسىڭ.
جاپار ۇندەمەدi. ۇندەمەگەن قالپى الدىعا ۇمسىنىپ بارىپ كەشەدەن بەرi جادىندا جاتتالىپ، كوكەيiندە تاتاۋسىز سايراعان بايقالدىڭ ءۇيiنiڭ ءنومiرiن تiزبەكتەدi.
بۇدان كەيiن دە بiراز ۋاقىت ءوتتi. بولمەنiڭ iشiن كۇڭگiرتتiك جايلاعاننان كەيiن شام جاقتى. «تولە بيدiڭ» بويىنداعى تىنباي اعىپ جاتاتىن كولiكتەردiڭ قاتارى ەسەلەنە تۇسكەندەي. بۇل سيىق ەل جۇمىستان قايتىپ، ادام اياعى ارتاتىن كەش مەزگiلiن ايگiلەدi. قوڭىر كۇزدiڭ ەرتە ءۇيiرiلەتiن ىمىرتى قول سوزىم جەردە عانا قالعان. ال، الگi كەلمەك ازاماتتاردان ءالi حابار جوق، نە تەلەفون دا شالمادى.
جاپار تاعى دا شىدامسىزدانىپ تەمەكi تارتتى، تاعى دا ەرسiلi-قارسىلى جۇرە باستادى. وسى كەزدە اڭدار باعىنداعى حايۋاناتتاردىڭ الاقانداي عانا توردىڭ iشiندە ارى-بەرi مازاسىز شاباتىنىن ءتۇسiندi. بايقۇستاردىڭ iشi قامىرىقتان تۇتەپ، اقىلىنان الجاسىپ، بويىن كەرنەگەن دەرتتەن دەدەك قاعادى ەكەن عوي. ولار سول كەزدە جان-جاعىنداعى تiرشiلiك اتاۋلىنى كورمەيتiن، ەشتەمەنi بiلمەيتiن بولسا كەرەك. ءتۇزدiڭ ءتوسiن اڭساي-اڭساي ۋايىمنان لاۋقيعا اينالىپ، بەزەكتەگەن كەزi پاقىرلاردىڭ. ءدال سولار سەكiلدi ءوزiنiڭ دە بiر عانا iنiسiنiڭ جايىنان باسقا ەشتەمەنi بولجاي المايتىنىن بايىپتادى. سونىڭ دەرتiنەن قان سيiپ تۇرعانىن اڭعاردى. ال سۇلەيمەننiڭ دۇنيە توڭكەرiلiپ كەتسە دە بىلق ەتپەيتiنiنە ءسۇيسiندi. بۇل تەك باتىرعا عانا بiتەتiن مiنەز. وسى سالماقتىلىق ءتۇسiنگەن ادامعا كوپ جايتتى اڭعارتادى.
بiر كەزدە بارىپ ەسiك شالقاسىنان اشىلىپ، بەس-التى جiگiت ساۋ ەتiپ كiردi. ولاردىڭ اراسىنان ءالمۇرات پەن تەمiردiڭ توبەسiن كورiپ، جاپاردىڭ جانارىندا جىلت ەتكەن نۇردىڭ ۇشقىنى قىلاڭىتتى. ورتالارىندا ەرتەڭگiلiك وسى وفيستiڭ ءتوڭiرەگiنەن بايقاپ قالعان، ءتۇس الەتiندە سۇلەيمەن ەرتiپ اكەگەن جانە كەشەلi-بۇگiندi كەزدەستiرمەگەن ازاماتتارى بار. ءبارi مۇنىمەن جاپا-تارماعاي امانداستى.
— مiنە، ءۇش جارىم مىڭ، — ءسوزدi ءالمۇرات باستادى، — قۇداي اتقاندا بۇگiن ساۋدا جۇرمەي-اق قويعانى. ساعات تورتتەردەن اسا ءۇش مىڭعا جەتەرلiك تەڭگە جيناقتالعاندا-اق ول جاقتان شىعىپ كەتكەنبiز. سەندەردiڭ حابارلارىڭ پەيدجەرگە تۇسكەندە ۆاليۋتا ايىرباستايتىن پۋنكت iزدەپ، شابۋىلداۋدا ەدiك. قىرسىق قىلعاندا ەش جەردە دوللار جوق. بiر جەردەن ەكi جۇزدەن، بiر جەردەن ءۇش جۇزدەن جيىپ، ساندالىپ ءجۇردiك.
كەشiككەن جايلارىن وسىلاي قىسقا عانا ماعلۇم ەتتi. قالعاندارى جاق اشپادى.
— دۇرىس، باسقا اقشانىڭ رەتi بولمادى دەيسiڭ بە؟ — سۇلەيمەن تومسارا تiل قاتتى. سالدەن سوڭ، — ەندi مىڭ دوللار كەرەك، — دەدi جiگiتتەرگە بارلاي نازار تاستاپ.
— بiز كەتكەننەن كەيiن بازارداعى جiگiتتەر قانشا شىعارعانىن بiلمەيمiن، كەيدە قول كەشكە قاراي جۇرەتiن ەدi. — ءالمۇرات كۇڭكiلدەي كۇمiلجiدi.
— ولار مۇندا كەلمەيدi عوي.
— «كەلiڭدەر» دەپ ەسكەرتكەن جوقپىز.
— كورiڭدەرشi، كورشi فيرمانىڭ بۋحگالتەرi بار ما؟ — سۇلەيمەن تومەن جاقتاعى جiگiتتiڭ بiرiنە يەك قاقتى.
ول شىقتى دا، دەمدە قايتىپ ورالدى.
— بار.
سۇلەيمەن ورنىنان كوتەرiلiپ، ءدالiزگە قاراي بەت الدى. كوپ اينالماي قولىنا كوك قاعازدار ۇستاعان قالپى قايتىپ كiردi.
— مiنە، ەندi، ءبارi ءازiر. — ءجۇزiنە ەپتەپ جىلۋ جۇگiرگەنى بايقالدى. — التى مىڭدى بەرەسiڭدەر، بەس ءجۇز — جولدارىڭا. — اعاسىنىڭ بەتiنە قاراپ قويدى. جاپاردىڭ قۋانىشتان جۇرەگi اتقالاقتاي جونەلدi. — الداعى شارۋا اللاعا عانا ايان، تاعى بiر نارسەگە تيىن-تەبەن كەرەك بولسا، جات جەردە كiمنەن سۇرايسىڭدار؟
جاپاردىڭ ودان سايىن ەمەتايى ەزiلدi. مارقۇم اجەسi زەرتوننىڭ جيi قايتالايتىن «تامام ايىل جينالىپ — قۇيىسقانعا جەتپەيدi، تامام اۋىل جينالىپ — تۋىسقانعا جەتپەيدi» دەگەن ماقالى ەسiنە ورالدى. جارىقتىق، ءومiردi كورiپ، ارعى-بەرگiنi ەكشەگەننەن كەيiن ايتقان ەكەن عوي. ايتپەسە، سۇلەيمەن بولماسا مۇنداي جاقسىلىقتى كiمنەن كورمەك. ءيا، ءيا، قول iشiنە يكەم…
كوز اڭعارىنا لىقسىپ كەپ جاس تىعىلعانداي سەزiندi. دەمدە تۇتاعان كوكiرەگi اشىلىپ، ساپ اۋانىڭ كەڭدiگiنەن جاس سابيدەي قاقالا تۇنشىققانداي ءتۇيiلگەنiن اڭعاردى.
— قازiر بiشكەككە تاكسيلەتiپ تارتىڭدار. تەمiر، سەن بiرگە بار. —سۇلەيمەن وتكiر كوزدەرiن جولداسىنا قاداي، بولماشى iركiلدi. — تانىمايتىن جەر، ءتۇن iشi، قالتاسىندا اقشا…
ول بiردەن:
— ماقۇل، — دەپ كەلiستi.
— جاپار، ءما، مۇقياتتاپ سالىپ ال. — Iنiسi اعاسىنا بiر بۋما اقشانى ۇستاتا بەردi. مىنانداي قامقور ءسوزدi بۇرىن-سوڭدى ەستiمەگەندەي جاپار قاتتى تولقىدى. ۇيالىستان تولقىدى. شىنتۋايتىندا اعا iنiگە قامقورلىق تانىتۋى تيiس ەدi، ونداي ۇلكەندiك مۇنىڭ قولىنان كەلمەدi. ءوزiن قور سەزiندi. سويتە تۇرا «تەمiردi مازالاماي-اق قوي» دەپ ايتۋعا مۇرشاسى جەتپەدi. Iشتەي ونىڭ iلەسiپ باراتىنىنا قۋاندى، سۇلەيمەننiڭ اڭعارلىلىعىنا ءسۇيسiندi.
— مىنا جەردەن كەشكiلiك اس iشەلiك، — تاعى دا سۇلەيمەن ۇيعارىم جاسادى، — سودان كەيiن بiردەن اتقا قوناسىڭدار.
وسىدان سوڭ-اق وتىرعان جۇرت ءتۇپ كوتەرiلiپ، سىرتقا لاپ قويدى.
…ساپارجايعا كەلiسiمەن بايقالمەن، سارامەن سويلەستi. جولعا شىعىپ بارا جاتقانىن، قولىندا اقشاسى بارىن ءمالiمدەدi. وسى تۋراسىندا ءدال قازiر تەرگەۋشiگە دە حابارلاۋلارىن ءوتiندi.
بۇل كەزدە ساعات تiلi جەتiدەن الدەقاشان اۋىتقىعان-تىن.
ەڭ سوڭىنان بيبiگە قىسقاشا ءمان-جايدى ۇعىندىردى. ول مۇنى تاڭ قالدىرىپ، توسىن جاڭالىق ايتتى.
— ساپار تەلەفون سوقتى.
— قايدان… قالاي؟!. — جانى ىشقىنا سۇرادى.
— «تەرگەۋشiنiڭ كابينەتiنەن سويلەسiپ تۇرمىن» دەيدi.
— نە دەدi؟
— «جازىعىم جوق. قايدان بولسا دا اقشا تاۋىپ اكەپ، مەنi قالايدا قۇتقارسىن. تالدىقورعانداعى ءۇيiمدi ساتىپ، قۇداي امان قويسا بارىسىمەن قايتارامىن. قازiر قولىمدا كiسەن، مىنا جاقتا بول-بولدىڭ استىنا الىپ جاتىر…» دەدi. بار ايتقانى وسى.
— جارايدى وندا، ەشتەمەگە الاڭداماڭدار، ءدام تارتسا ەرتەڭ قايتىپ ورالامىز. قاسىمدا تەمiر بار. بالالاردىڭ بەتiنەن ءسۇي.
— ماقۇل. تاعى دا… — بيبi جانە بiر تىڭ اڭگiمە باستاعىسى كەلگەندەي اسىعا سويلەگەن قالىپ تانىتتى. — ساپاردان بۇرىن بiر جiگiت زۆوندادى. «بولار-بولماس شارۋاعا وتىر. تەزدەتiپ شىعارىپ اكەتiڭدەر. مەن جاڭا عانا سول جاقتان بوسادىم. «باۋىرىمنىڭ ءۇيiنە حابارلاس» دەپ اماناتتاپ ەدi» دەدi.
— باسقا ەشتەمە ايتپادى ما؟
— جوق.
— جاقسى، ساۋ بولىڭدار.
— جولىڭ بولسىن…
بۇل اسىعىس تۇتقانى ورنىنا iلە ساپ، تاكسيلەر تۇراتىن الاڭقايعا زاۋلادى. سول جەردە تەمiر جۇرگiزۋشiلەرمەن كەلiسە بەرۋگە قالعان.
ح
ەل ورىنعا وتىرعاندا بۇلار بiشكەكتi بەتكە الدى.
ساعات ون بiرلەردەن كەتە «تۇڭعىش» ىقشام اۋدانىنداعى 72-iنشi ءۇيدiڭ ەسiگiنiڭ الدىنا توقتادى. 178-iنشi پاتەر سەگiزiنشi قاباتتا-تۇعىن، بۇل كەزدە ليفتi iستەمەيدi، جاياۋ كوتەرiلۋگە تۋرا كەلدi.
قوڭىراۋدى باسقانى سول ەدi، ار جاعىنان اپىل-تاپىل جۇگiرگەن اياق دىبىرى بiلiندi.
— كiم بۇل؟ — بايقالدىڭ داۋىسىن جازباي تانىدى.
— مەن عوي، جاپار.
ءۇي يەسi ەسiكتi اشتى. اشىلعان ەسiكپەن قاتار كەلۋشiلەردiڭ مۇرنىن تىمىرسىق يiس شارپىپ، جۇزدەرiنە جانعان ءورتتiڭ جالىنىنداي لەپ تيدi. ويتكەنi، اياداي عانا باسپانادا بiر قورا ادام ۇيمە-جۇيمە ەدi. جاپار ءسال شiمiرiگiپ، جيرەنگەنiن بiلدiرتپەۋگە تىرىسىپ تابالدىرىقتان اتتادى. تەمiر دە iشكە ەندi.
— اسسالاۋماعالەيكۇم.
— اليكۋمماسسالام. امان-ەسەن كەلiپ قالدىڭىزدار ما؟ — بايقال ەسكi قۇداسىن كورگەندەي، الدىعا ءتۇسiپ جورتاقتاپ بارادى. — الگiندە تەلەفون سوققاندا اتقا قونساڭىزدار، وتە جىلدام جەتكەنسiزدەر.
— كەشiككەنiمiزدi سiزدەر باسقاشا ءتۇسiنiپ قالا ما دەپ، جانىم شىر-پىر قاعا اپشىسى قۋىرىلدى. ايىپ ەتپەڭiزدەر.
— ەش وقاسى جوق، ول بiر بەس-ون سوم ەمەس، بiرەۋدەن الا قوياتىن، ءبارiن ءتۇسiنەمiز.
وسى كەزدە شاشى دۋدىراعان سارا زالدان توبە كورسەتتi. اشىلعان ەسiكتiڭ قيعاشتاي قيىعىنان جەردە سۇلاپ جاتقان كiسiلەردiڭ نوبايى بايقالدى، سورايعان، تىريعان سيراقتار نازارعا شالىندى.
— امانسىزدار ما؟
— امان، امان. — جاپار باسىن يزەدi.
— بايقال، مەيماندى نەگە بوساعاعا تۇرعىزىپ قويعانسىڭ، اس ۇيگە وتپەدiڭدەر مە؟
— جوق، راحمەت! بالالار ۇيىقتاپ جاتىر، مەن جەتi تۇندە مازاسىن المايىن. تەك سiزدەرگە قايتىپ ورالعانىمدى بiلدiرەيiن دەپ ادەيi بۇرىلدىم. ەرتەڭ قاي جەردە، ساعات قانشادا جولىعامىز — سونى ايتىڭىزدار؟
ەرلi-بايلى ەكەۋi بiر-بiرiنە قارادى.
— ايت-ەي، قايدا جولىعامىز؟ — بايقال ساڭىراۋ ۇيرەكتەي بارق ەتتi. بۇتىنداعى تريكوسىنىڭ تiزەسi جاڭا كۇشiكتەگەن قانشىق يتتiڭ سالبىراعان باۋىرىنداي العا شىعىپ كەتiپتi.
ايەل ويلانىپ بارىپ:
— وندا ەرتەڭگiلiك سەگiز جارىمدا، تۋرا كەشە تاڭەرتەڭ العاش ۇشقاسقان جەردە كەزدەسەلiك.
— ماقۇل. اقشانى قازiر الاسىزدار ما، ەرتەڭ سول كەزدەسكەن ۋاقىتتا بەرەيiن بە؟
— قازiر! — سارانىڭ ءۇنi توسكە تيگەن بالعاداي قۇلاقتى شىڭ ەتكiزدi.
جاپار قوينىنان قاعازعا ورالعان پۇلىن اپ، ەكi مىڭ التى ءجۇز دوللاردى ساناپ الاقانىنا سالدى.
— ەندi ماعان وسى اقشانى العانىڭىزدى راستاپ، مەنiڭ iنiم ساپارعا بۇدان بىلاي ەش كiءنا تاقپايتىنىڭىز تۋرالى قولحات بەرiڭiز.
— جارايدى، جارايدى.
— سودان كەيiن كەشەگi تەرگەۋ ورنىنا جازعان قاعازدى دا بەرiڭiز.
— البەتتە.
ءسويتiپ، مۇنداعى شارۋانى بiر تياناقتاپ تاستاپ، «ۋھ» دەپ جەڭiلدەپ قالدى. وزدەرiن كۇتiپ تۇرعان كولiككە ەكپiندەتە كەپ مiندi.
— باۋىرىم، بiزدi دۇرىس قوناقۇيگە جەتكiز.
شوپىر سوزگە كەلگەن جوق. قۇيعىتىپ وتىرىپ «ىستىقكول» مەيمانحاناسىنا بiر-اق اپاردى.
جول-جونەكەي جۇرگiزۋشiنiڭ ايتۋى بويىنشا «ىستىقكول» بiشكەكتەگi ەڭ مىقتى وتەلدەردiڭ بiرi ەكەن. مۇنى ەستiگەننەن كەيiن «ورىن تابىلماي قالا ما» دەپ قاۋiپتەنگەن، سويتسە بوس ءنومiرلەر جەتكiلiكتi. اكiمشiلiكتەگi كەلiنشەك ەكەۋiنiڭ اتىنا بiردەمدە قاعاز تولتىرىپ ۇلگiردi. تاكسيشiمەن سول جەردە ەسەپ ايىرىسىپ، قايىر-قوش ايتتى.
ءنومiرگە جايعاسقاننان كەيiن اياق-قولى سالدىراپ ابدەن سiلiكپەسi شىعىپ، تيتىقتاعانىن اڭعاردى. مۇشە-مۇشەسi يكەمگە كونبەي بولەك-بولەك ءجۇر. تەمiر دە كەشەلi بەرi جاي جاتىپ، ەرتە تۇرىپ، كۇنi بويى شاپقىلاپ، ءسۇرلiگiپ قالىپتى. بiردەن شەشiندi دە دۋشقا كiردi. ودان كەيiن جاپار دا شايىندى. بۇل شومىلعانشا تەمiر بۋفەتكە داستارحان جاساتىپ قويىپتى. سوعان بارىپ تاڭداي جiبiتتi.
قانشا دiڭكەسi قۇرىسا دا، جاستىققا باسى تيiسiمەن ۇيقى جەڭدەمەدi. كەرiسiنشە ادام قاتتى شارشاعاندا كوزiن iلiندiرە الماي اۋرەلەنەتiن سىقىلدى. ونىڭ ءۇستiنە ءبارiبiر وي مازالادى: «ەرتەڭ مىنالار اقشانى الۋىن الىپ اپ، iستi تىندىرماسا قايتەمiن» دەگەن ساۋال قۇلاعىنىڭ ءتۇبiندە سارى ماساشا ىزىڭدادى.
ءسويتiپ جاتقاندا قۇلىپ سىلدىرلادى. Iزiنشە ەسiك اشىلىپ، تەمiردiڭ توبەسi كورiندi.
ول الگiندە «مەن ارى-بەرi جۇرە تۇرامىن» دەپ، سىرتقا كەتكەن. بويداق ەمەس پە، تىنىم تاپپاي بiراز جەردi شارلاپ كەلسە كەرەك.
— بiزدiڭ قوناقۇيلەرگە جەتپەيدi، — دەدi مۇنىڭ وياۋ ەكەنiن بiلiپ.
— نەسi؟
— بارلىق جاعىنان. ەڭ بiرiنشi — ارحيتەكتۋراسى، مەيرامحاناسى دا ناشار. بiر قالىسپايتىنى — جەزوكشەلەر كوپ، جانە بiر وڭتايلىسى — ارزان.
— قوي قۇرسىن.
— شالدىققانىمىزدى باسپايمىز با؟
— اۋلاق، ودان سايىن بiر بالەگە شاتىلارمىز.
تەمiر ىقىلىق اتا كۇلدi.
— جات، دەمال.
ول تەلەديداردى قوستى. شىنىندا دا اينا قاتەسiز الماتىداعى ارنالار، ادام اتاۋلىنى ازعىندىققا تاربيەلەيتiن بەيادەپ بەينەلەر.
— جارايدى، جاتايىق. — تەمiر ءوزiءن-وزi باسالقىعا شاقىردى. جاپار ۇندەمەدi.
*** *** ***
ءتۇنiمەن ەلەگiزiپ، دەگبiرi قاشتى، ماندىتىپ ۇيىقتامادى. تاڭەرتەڭ ەرتە تۇرىپ الدى. تەمiردiڭ دە ۇيقىسى سەرگەك ەكەن، كەيبiرەۋلەر ءتارiزدi توسەكتە يلەنiپ جاتپاي، كوزiن اشقان بەتتە اتىپ تۇرەگەلدi. الدە ءوزiنە جۇكتەلگەن جاۋاپكەرشiلiكتi سەزiنگەندiكتەن بە، الدە داعدىسى سولاي ما، ونى ۇنەمi قاسىندا جۇرمەگەندiكتەن جاپار بiلمەدi. بiراق، قامشى سالدىرماي جاعدايدىڭ ءبارiن رەتتەپ وڭتايلاندىرعانىنا كەشەدەن بەرi iشi جىلىپ كەلەدi.
بiر-بiر شىنى شاي iشتi دە، تىسقا بەتتەدi.
دالا سونداي ىزعارلى. كۇزدiڭ قارا سۋىعى تابالدىرىقتان سىرتقا اتتاسىمەن قۇرساۋلاي قارمادى. بۇلار ءوڭiرلەرiن قىمتانعانىمەن وڭمەندەرiنەن ءوتiپ بارادى.
تۇندە بايقاماپتى، قوناقۇيدەن شىعا سالعاندا وڭ جاق قاپتالدا ۇشكiلدەۋ بiتكەن ناردىڭ وركەشiنە ۇقساس قوڭىر شىڭ تۇر. ايتكەنمەن باسىندا بiر شوكiم قار جوق. ونىڭ ەكi قاپتالىنداعى سiلەمدەرi تايپاقتاۋ، سوڭى بۇيراتتانىپ بارىپ بiتەدi. ارى قاراي جازىققا ۇلاسىپ كەتەتiن بولسا كەرەك. باۋىرى اعاش اتاۋلىدان جالاڭاش، نە بۇرالا بiتكەن وزەكشە دە جوق — ءالi تاعدىردىڭ تەپكiسiن كورمەگەن ءاجiمسiز ماڭدايعا ۇقسايدى. كۇنگەي بولعاننان كەيiن دە تاتىراڭ ءزالiتتەس. قوناق ءۇي قالانىڭ شەتiنە ورنالاسىپتى، بۇدان جوعارى قاراي قالقايعان بiردە-بiر قابىرعا كورiنبەيدi.
«ىستىقكولدiڭ» الدىنان كولدەنەڭدەي وتكەن ءتۇپ-تۇزۋ اسفالت جول، سول بيiككە قاراي ۇزىننان-ۇزاق شانشىلا سوزىلعان. شاماسى اناۋ قالىڭ باكەنە بۇيراتتاردىڭ اراسىندا دوكەيلەردiڭ ساياجايلارى iرگە تەپسە كەرەك. ويتكەنi مiنسiز توسەلگەن تاس جول تاتاۋسىز سايرايدى، مۇنداي جاقسىلىق وكiمەت ادامدارىنا عانا جاسالۋى ىقتيمال. ءارi، وسى توپشىلاۋدى ناقتىلاي تۇسكەندەي بەيساۋات قىبىر ەتكەن ماشينا دا جوق. الا تاياقتى جiنiككەن نەمەلەر قاراپايىم جۇرتقا، بەلگiلi بiر مەزەتتەردە بۇل باعىتپەن جۇرۋگە تيىم سالاتىن بولۋى تيiس.
ەكەۋi جولدىڭ جيەگiندە جيدە قاقتى. سوناۋ بيiكتiڭ تەرiسكەيiنەن سوققان جەل سىڭار وركەش شىڭنىڭ تۇسىنان ەكiگە جارىلىپ ءوتiپ، بەر جاعىندا قايتادان ءتۇيiسiپ، وسى قارا جولدىڭ ءۇستiمەن ءتۇپ-تۇزۋ شاھارعا قاراي ەش كەدەرگiسiز ەلiرە جوڭكiلەتiندەي. ەسiرiك نەمە قويىن-قونىشتى كەۋلەپ، سۇيەكتi سىرقىراتىپ بارادى. قاس قىلعانداي قالاعا قاراي دوڭگەلەگەن بiر كولiك جوق. ەكەۋiنiڭ جاق جۇندەرi ءۇرپيiپ، كوكپەڭبەك بوپ ابدەن جاۋرادى.
— قاپ، جاڭا تاكسي شاقىرتپاعانىمىز-اي، — دەپ وكiندi جاپار.
سارعايىپ، باعانادان تۇرعاندارىنان بەرi ەكi-اق ماشينا تومەن قۇلديلادى. ولاردىڭ ءوزi المادى.
— بارىپ تاكسي شاقىرتساق پا؟..
— كەرەگi جوق. بiر شىعىپ كەتتiك، قايتىپ ورالماي-اق قويالىق. — تەمiردiڭ بۇل بايسالدىلىعى ۇنادى.
ەكەۋi ورىندارىندا سەكiرiپ-سەكiرiپ قويدى. تەمiر قولدارىن ەربەڭدەتiپ، جاتتىعۋ ءتاسiلدەرiن جاسادى.
— انە، بiزدiڭ ماشينا كەلەدi. — جولداسى ىقىلىق اتا كۇلدi. ويتكەنi، بiر جاق قاناتى سىنعان كارi قازداي وڭ جاعىنا جانتايىپ العان ەسكi «موسكۆيچتiڭ» توبەسi كورiنگەن ەدi.
— الا قويسا ول.
— الادى.
قول كوتەردi. الگi بايقۇس بۇلار جاق قاپتالىنداعى كiشكەنە قىزعىلتىم شامىن جىپىلىقتاتا بەردi.
قالانىڭ ورتاسى تاۋدىڭ بوكتەرiنە قاراعاندا ىق ەكەن. ابۇيىرى، ۋادەلi تۇسقا كەسiمدi ۋاقىتتا ءدال iلiكتi. بۇلار كەلگەننەن كەيiن كiشكەنەدەن سوڭ بايقال دا ۇرىپ-سوعىپ كوك تۇلپارىمەن قارا كورسەتتi.
— ءوي-بۇي-ي، توڭىپ قالىپسىزدار عوي، — دەيدi سارا كوگەرگەن تۇر-الپەتتەرiن بايقاپ.
— وقاسى جوق، امانسىزدار ما؟
— امانبىز، — دەپ ەرi قولىن سوزدى، — ءجۇرiڭiزدەر، ماشيناعا مiنiڭiزدەر.
ەكەۋi امانداسىسىمەن كوك «جيگۋليدiڭ» iشiنە سۇڭگiدi.
— تەرگەۋشiمەن سويلەسە الدىڭىزدار ما؟
— سويلەستiم. — سارانىڭ ءۇنi تاق ەتiپ ەستiلدi. — قازiر ونىمەن استانالىق گاسترانومنىڭ الدىندا جولىعامىز، سودان كەيiن بiردەن iنiڭiز وتىرعان مەكەمەگە تارتامىز. ول سول جەردەن باۋىرىڭىزدى بوساتىپ بەرەدi.
— تەرگەۋشi ساپارمەن ساعات قانشادا جولىعامىز؟
— توعىزدا. بۇگiننەن كەشiككەندەرiڭiزدە iس رەسپۋبليكالىق پروكۋراتۋراعا وتەتiن ەدi، وندا مەنiڭ دە پايدام شامالى... — ايەل جاۋابىنىڭ سوڭىن، جاپاردىڭ توپشىلاۋىنا قاراي بۇردى. — سiز قازiر ساپارعا ءۇش مىڭدى ۇستاتاسىز، ال ءتورت ءجۇزدi ماعان بەرiپ قويىڭىز.
— نەگە؟
— ول اقشانى مەنi الماتىعا الىپ بارعان ميليسيالارعا بەرەمiن، ويتپەسەك، ولاردىڭ اۋزىن قايتiپ جابامىز؟ بiرەۋi بولماسا بiرەۋi شۋ شىعارىپ جۇرەر… تۇندە سiزدەر كەلگەننەن كەيiن سويلەسكەنiمدە ساپار سولاي دەپ ايتتى.
جiگiتتiڭ iشi سەزiكتەنە قىلپ ەتتi. مىنا ايەلدiڭ ءلامi كوڭiلiنە كۇمان تۋعىزدى. دەگەنمەن، «سۇراعان سوماسىن اكەلدiك، ەگەر شارۋامىز تىنىپ جاتسا، ونى كiم السا دا بiز ءۇشiن ءبارiبiر ەمەس پە» دەگەن وي كوكەيiنiڭ تۇكپiرiندە باسىمدىق تانىتا ورنىقتى.
— جارايدى، — بiر اۋىز قارسى سوزگە كەلمەي كەلiستi، — تەك سiزگە تاعى دا ءتورت ءجۇز دوللار اقشا ۇستەمە قوسقانىمدى راستاپ، قاعاز بەرiڭiز.
— بەرەمiن. — ايەل سومكەسiن اقتارا باستادى، شاماسى قالام مەن قاعاز iزدەپ جاتسا كەرەك. — وسى جەرگە توقتاشى. — كۇيەۋiنە دە پارمەنiن تانىتىپ ۇلگەردi.
ماشينا وڭ قاپتالىنا قيىستاي بەرiپ، تەجەلدi.
— نە دەپ جازايىن؟ — مويىنىن سوڭىنا بۇرىپ، ارتتا وتىرعان بۇلارعا قارادى.
— بiلمەيمiن، نە دەپ جازۋعا بولادى؟ — جاپار ابدىراڭقىراپ قالدى. — ءيا، بىلاي جازىڭىز: «مەن ازاماتشا سارا بالەنبايەۆا ايىپكەردەن 2600 دوللار اقشامدى تولىق جانە يماندىلىق تۇرعىدا شەككەن زاردابىم ءۇشiن 400 اقش دوللارىن الدىم. ەندi وعان قوياتىن ەشقانداي كiءنام جوق» دەپ جازىڭىز.
ايەل سۇيكەكتەتە جونەلدi. بiردەمدە قاعازى ءازiر بولدى. جاپار قاراپ:
— بۇگiنگi كۇندi كورسەتiڭiز، كۋا رەتiندە كۇيەۋiڭiز بەن مىنا مەنiڭ جولداسىمدى جازىڭىز. سونىڭ تۇسىنا بۇلار قول قويادى.
— ماقۇل. — ايەل ءبارiنە بەيiل.
جاپار تاعى دا قاعازدى قارادى. ەندiگiسi كوكەيiنە قوناتىن سياقتى. سودان كەيiن بارىپ كوك قاعازدى ۇسىندى. وسىدان سوڭ ماشينا iلگەرi جىلجىدى.
ۋاعدالى گاسترونومنىڭ الدىنا توقتادى. قالادا قىزۋ تiرشiلiك باستالعان — ارى-بەرi اعىلعان ماشينا، قايشالىسقان ادام ءسات سايىن مولايىپ، ۇستەمەلەدi. كوشەدەگi ساۋدا لاۆكەلەرi دە اشىلىپتى، جۇمىسشىلارى بولسا كەرەك، ءتوڭiرەگiندە ونى-مۇنى كوتەرگەن الدەكiمدەر قىبىرلايدى. ايالداماداعى ادامداردىڭ قاتارى قالىڭدادى.
ساعات توعىزدان كەتiپ بارادى، الگi كەلەدi دەگەن تەرگەۋشiنiڭ توبەسi كورiنەر ەمەس. ءومiرi ۇشىراسپاعان ادامى بولسا دا، جاپار ول شىعادى دەگەن جاقتى جiتi قاداعالاپ، جانارىن سول باعىتتان المادى. بiر ۋاقتاردا:
— انە، كەلە جاتىر! — دەگەن سارانىڭ داۋىسى قۇلاعىنا مايداي تيدi.
— قايسى؟
— ءۇستiندە كوك سىرمالى كۋرتكاسى بار، قولىنا پورتفەل ۇستاعان ادامدى كوردiڭiز بە؟ انە، اناۋ جولدىڭ ار جاعىنداعى ءۇيدiڭ بۇرىشىنان شىقتى.
— ءيا، ءيا… — ماقۇلداي باسىن يزەدi.
— سول ەندەشە كۇتكەن كىسىمىز.
جاپاردىڭ تiپتi دەگبiرi قاشا ءتۇستi، ال تەرگەۋشi بولسا ماڭعازدانىپ، اياعىن باسار ەمەس. ايتەۋiر iلبiپ، بەرگi بەتكە ءوتتi. سونادايدان بايقاپ وتىر، جاپ-جاس جiگiت. ماشيناعا ارقان بويىنداي قالعاندا جاپار قارسى بەتتەدi.
— سالەمەتسiز بە! — وكiمەت كiسiسi شiكامشiل كەلەتiنiن ەسكەرگەندiكتەن، ەرلەرگە ەرسiلەۋ تۇرعىدا امانداستى. اناۋ مۇنىڭ بەتiنە بiر قارادى دا، ۇسىنعان قولىن الدى. — مەن — جاپارمىن. راحمەت سiزگە، قامقورلىعىڭىزعا سىرتتاي ريزا بولىپ جاتىرمىن. — دۇنيەنiڭ ءتورت بۇرىشىن تiرەپ تۇرعانداي كەلۋشi بەدiرەيiپ، ۇندەمەدi. — ءجۇرiڭiز ماشيناعا. — جاپار ءوزi بۇرىن بارىپ ەسiگiن اشىپ تۇر ەدi:
— وتە بەرiڭiز، مەن بەرگi شەتiنە وتىرامىن، — دەپ العاش رەت ءۇن قاتتى.
ماشينا جىلجىپ كەتتi.
— بايكە، قايدا بارامىز؟ — بايقال تەرگەۋشiگە نازار اۋداردى.
— روۆد-عا، سول جەردەن تيiستi قاعاز الۋىمىز كەرەك.
— جارايدى.
— ساپەكە، يتتiگiمiزدi كەشiرiپ جاتقان سiزدەرگە كوپ راحمەت. — جاپار جالپاقشەشەيلiك تانىتىپ، تەلەفونمەن عانا بiر مارتە سويلەسكەن ادامىنا ەندi ورايى كەلiپ تۇرعاندا ءمان-جايدى تولىعىراق ءتۇسiندiرۋگە تىرىستى. —باقاڭ مەن ءبايبiشەسiنە اقشاسىن جانە ايىپپۇلىن بەردiك، ول كiسiلەردiڭ ەندi ەشقانداي نارازىلىعى جوق.
— ءيا، ازامات بiر شالىس باسقان شىعار… اقشامىزدى الدىق، باسىمىز امان، ودان باسقا نە كەرەك، كەشiرiپ وتىرمىن.
مىناۋ جاسىنا جەتپەي جاعى سۋالعان، باس تەرiسi سۇيەگiنە جابىسقان قايراقتاي بiرەۋ ەكەن، ءۇن شىعارمادى. تەك اۋداندىق iشكi iستەر ءبولiمiنەن الىسىراق توقتاۋعا پارمەن بەردi. Iشكە كiرiپ، كەڭسەسiندە جارتى ساعاتتان استام اينالىپ، زارىقتىرا ازەر ورالدى. سودان كەيiن باراتىن مەكەمەلەرiنە تارتتى. ونىسى يت ولگەن جەرگە قونىستانىپتى. ماشينا قايداعى بiر دالامەن، قايداعى بiر توعايمەن بۇرالاڭداتىپ جاي جولمەن ءجۇردi دە قويدى. اقىرى دiتتەگەن جەرلەرiنە جەتتi-اۋ.
تەرگەۋشi ءتۇسiپ، تۇرمەگە قاراي اياڭدادى. جاپار دا سوڭىنان iلەستi.
*** *** ***
بۇلار كەلگەن مەكەمەنiڭ سىرتى تۇتاستاي دۋالمەن قورشالىپتى. ونىڭ اۋلاسىنا ماشينا كiرiپ شىعاتىن ۇلكەن بولات داربازا سالىنىپتى. بۇل قاقپا توقپەن اشىلىپ، جابىلاتىن سياقتى. قاقپانىڭ وڭ جاق قاپتالىنداعى iشكەرiدە ەڭسەلi سۇر ءۇي «مەن مۇندالايدى»، اينالا قورشالعان ءتورت مەترگە جۋىق بيiك دۋالدىڭ ءوزiنەن بەلۋارىنان كورiنiپ تۇر. تەگi، ءۇش قاباتتى عيماراتقا پارا-پار، ال تەرەزە اتاۋلىدان جۇرداي.
وسىنىڭ وكپە تۇسىنا، ياعني، قاقپانىڭ سول جاق قاپتالىنا تايپيعان شاتىرلى ءۇيشiك ءزالiتتەس بiردەمە ورنالاسىپتى. بويى دۋالدان ءسال قالقىڭقى. الىپ قورعان ەڭسەسiن باسقاننان كەيiن دە ءۇيشiك ءتارiزدەس كورiنگەنi بوماسا، كادiمگi بiر قاباتتى ءۇي. ۇلكەن داربازانى بەكiتكەن جۋان ۇستىن الگi ءۇيدiڭ ءدال iرگەسiنە بiتiسە ورناتىلعان. ال اۋلانى قورشاي جۇرگiزiلگەن دۋالدىڭ انا باسى مۇنىڭ ءسال سوزىڭقى سالىنعان قابىرعاسىنا جىمداسا كەپ بiتكەن. ءوزiنiڭ بولەك كiرiپ-شىعاتىن ءنان تەمiر ەسiگi بار.
ەكەۋi الگi تەمiر ەسiككە بارىپ قوڭىراۋ سوقتى. Iشتەن بiرەۋ كوز تەسiكتەن سىعالادى دا، iلگەشەكتi اشتى. ميليسيا تابالدىرىقتان اتتادى، بۇل دا iلگەرi جىلجىدى. بوساعادان ءوتiسiمەن ار جاعىندا باقىلاۋ پۋنكتi بار ەكەن.
— وسىندا تۇرىڭىز. — بۇعان قاتقىلداۋ كەپتە يەگiن قاقتى. سوسىن، — شايماردانوۆ ورنىندا ما؟ — دەدi كۇزەتتەگiلەرگە. شاماسى، شايماردانوۆ مىنا مەكەمەنiڭ باستىعى بولسا كەرەك.
— ورنىندا.
تەرگەۋشi باقىلاۋ پۋنكتi ارقىلى ار جاعىنداعى تەمiر دۋالمەن قورشالعان اشىق اۋلاعا كiرiپ كەتتi. بايقاۋىنشا، مىنا كۇزەتتەگiلەردiڭ ءبارi ونى تانيدى، بiر اۋىز ءلام دەمەستەن باراتىن جاعىنا وتكiزە بەردi.
جاپار بiراز قاڭتارىلدى. جۇبانىش iزدەدi مە، تەمەكiگە ايىرىقشا زاۋقى شاپتى. سىرتقا شىعايىن دەسە قايتا مۇندا كiرە الماي قالاتىن كورiندi. ەكi قاراۋىل بەدiرەيiپ، بۇدان كوزدەرiن تايدىرمايدى. بiر كەزدە شىدامى تاۋسىلعان جiگiت:
— مىنا اۋلاعا كiرiپ تۇرۋعا بولا ما؟ — دەدi.
— كiرiڭiز، بiراق ەسiكتەن ارى اتتاپ ۇزاماڭىز.
— ماقۇل.
اۋلا تۇتاستاي اسفالتتالعان. مىنا «تايپيعان» ءۇي iشكە قاراي ۇزىننان-ۇزاق سوزىلىپ، اۋدەم جەرگە بارىپ بiتەدi ەكەن. قۇقىق قورعاۋشىلار وتىراتىن اكiمشiلiك عيمارات وسى سياقتى. سونادايدا ەكi وقالى شابارمان ءۇش-تورت كiسiگە اۋلانى تازارتقىزىپ ءجۇر. ارا-اراسىندا جەكiپ، تاپ-تاپ بەرەدi. باس-كوز دەمەي سىپىرا بالاعاتتايدى. سوعان قاراعاندا الگiلەر، قولدارىنا تۇسكەن سۇراۋى جوق مiسكiندەرگە ۇقسايدى.
بiر-ەكi مارتە وسىندا جۇمىس iستەيتiن پاگوندى قىزمەتشiلەر ەڭسەلi ۇيمەن ەكi ورتاعا ارى-بەرi قاتىنادى. ايبىنىن سىرتقا تاستاعانداردان جاپار «نەعىپ تۇرسىڭ، قايدان كەلدiڭ، كiم جiبەردi» دەپ ايتا ما دەپ، ءسال يمەنشەكتەندi. بiراق، ەدiرەڭبايلار بۇعان ەدiرەيە قاراعانىمەن، تiس جارمادى. «ساپار قاي جەرiندە جاتىر ەكەن؟ مەنiڭ كەلiپ تۇرعانىمنان بەيحابار-اۋ» دەپ ويلادى. «اش شىعار…»
بiر ءماۋiرتتە «تاپال» تامنان دابىرلاسا سويلەسكەن ادامداردىڭ ءۇنi ەستiلدi. كوپ بوگەلمەي قارالدىسى دا بايقالدى. ارالارىندا تەرگەۋشi دە بار. ونى كورiپ كوكiرەگiنە قۋانىشتىڭ شۋاعى ءۇيiرiلدi. ول قاسىنداعى ەتجەڭدi وفيسەرگە الدەنارسەنi ءتۇسiندiرەتiن سياقتى. كەنەت ساپار مۇنى بايقاپ قاپ:
— مىندا كەلiڭiز! — دەپ داۋىستادى دا، جانىنداعى اداممەن سويلەسiپ، بوگەلمەستەن ەڭسەلi ۇيگە قاراي بەت الدى. بۇل ءساتiندە-اق جۇدەمدەتە سوڭدارىنان ەردi. ولاردى قاماق ءۇيiنiڭ ەسiگiنە iلiندiرمەي قۋىپ جەتتi.
— سالەمەتسiز بە! — دەدi تەرگەۋشiنiڭ قاسىنداعى گۇجبان قاراعا. ول سۇزەگەن بۇقاداي كۇجiرەيە قادالىپ مۇنىڭ باسىنان اياعىنا، اياعىنان باسىنا دەيiن ەجiرەي كوزiمەن شولىپ شىقتى. بiراق، امانداسۋدى مiن سانادى. تالتاڭداي باسىپ iلگەرi وزدى. ايتكەنمەن جاپار قوتيىننىڭ ونىسىنا قىلاۋداي دا رەنجiمەدi.
الگi تالتاڭباي iشكە كiرiسiمەن بوساعانىڭ اۋزىنداعى كۇزەتتەگiگە:
— اتامقۇلوۆتى اكەلiڭدەر، تەرگەۋشi كەلiپ تۇر! — دەدi شولاق قانا بۇيىرىپ.
— قۇپ!
دەرەۋ الدىنداعى بۇرانداسىز «بiتەۋ» تەلەفوننىڭ تۇتقاسىن الا ساپ، «اتامقۇلوۆتى اكەلiڭدەر!» دەدi الدەكiمدەرگە.
جاپار «ارى بارۋىما ۇرىقسات ەتپەس» دەپ وسى ءدالiزدە بوگەلiس تاپتى دا، انا ەكەۋi iشكەرiگە ءوتتi. كوپ اينالماي تەرگەۋشi دە مۇنىڭ قاسىنا قايتىپ ورالدى. بiراق بiر-بiرiمەن تiس جارىپ سويلەسپەدi.
ەكەۋi سوستيىسقان قالپى بiرشاما كۇتتi. بiر ۋاقتاردا ەسiكتiڭ تارسىلداپ اشىلعانى، اياقتىڭ دىبىسى بiلiندi. كوپ ۇزاماي سول جاقتاعى قاپتالدان قولىن ارتىنا ايقاستىرا ۇستاعان ساپار كورiندi. سول-اق ەكەن:
— اتامقۇلوۆ، توقتا! — دەگەن ءزارلi ءۇن دە iلەسە قاباتتاستى. ساپار قالت بوگەلدi. دىبىستان كەيiن عانا بارىپ بۇيرىقشىل الگiنiڭ توبەسi قىلاڭىتتى. قولىندا قولشوقپارى بار، بەلiنە پيستولەت بايلاعان جىلپىلداعان بiرەۋ. پiشiنi بiر-اق قارىس، بiر-اق ۋىس بەتi بار، بiراق شىعىرداعى تيiندەي شيراق. ءۇستiندەگi اساي-مۇسەيi بويىنا بۋ بەرiپ، ەسەكتiڭ ايعىرىنداي قىدىڭداتىپ قويسا كەرەك. جان-جاعىنا الاق-جۇلاق ەتiپ، ءابجىلانشا ىسقىرىنادى. قالجاسىنا قاراماي «دۇرديگەن» ۇسقىنىن كورiپ، دۇنيەنiڭ ءتورت بۇرىشىن تiرەپ تۇرعان وسى ەكەن دەيسiڭ. وسقىرىنعان جانارىمەن سونادايداعى سوستيعان تەرگەۋشi مەن ەكەۋiن ءسۇزiپ ءوتتi. ءسويتiپ، ءوز-وزiنەن كiجiنگەن قالپى كiرە بەرiستەگi پوستاعىعا تاياندى.
— مۇنى قايدا اپارامىز؟ — داۋىسى دا سۋىردىڭ ايعىرىنىڭ ايقايىنداي شاق-شاق. ءناتiندە وسىنىڭ ءبارi قولدان جاسالعان مiنەز سياقتى. جالپى، ميليسيا دەگەن پاقىردا ۇلت، ءناسiل دەگەن ناستە بولمايتىن سىڭايلى. رەسەيدiڭ قىزىل جاعالىسى دا وسىلاي قىزىلكوزدەنەدi، قازاقتىڭ وقالى قارا مىقىرلارى دا وسىلاي قاسارىسادى. ءبارi — بiر سورت.
— تەرگەۋگە. تەرگەۋشi كەلiپ تۇر. — پوستاعى نەمە اياق استىنان ايىپ ارقالاعانداي اقتالا ءۇن قاتتى.
— جۋرنالعا سولاي ءراسiمدەدiڭ بە؟
— ءيا.
تەرگەۋشi الگiلەردiڭ قاسىنا باردى دا، كيiز كiتاپقا قولىن قويدى.
— كiسەنمەن اكەتەسiز بە؟ — ەندi تەرگەۋشiگە قارادى.
— جوق.
— بايقاڭىز.
جاپار سوندا بارىپ iنiسiنiڭ قولى كiسەندەۋلi ەكەنiن بiلدi. ءوزiءن-وزi جۇلىپ جەگەن قىدىڭباي ونى كiسەننەن ارىلتا باستادى. ومىراۋى القام-سالقام ساپار الگiنiڭ قاسىندا تۇيەنiڭ جامپوزىنداي. ەكi يىعى كەڭ، بويى سۇڭعاق. دەگەنمەن تۇتقىنداعى كۇندەر ارقاسىنا ايازداي باتقانى بiلiنەدi. شاشى ۇرپە-تۇرپە، جiپسيگەن كوزi ءشۇڭiرەيiپ iشiنە كiرگەن. انشەيiندەگi بۇيرەك بەتi سۋالىپ، ويدىم-ويدىم. ءوڭi جەر تارتىپ، كۇرەڭiتiپتi. ەكi ەزۋi تومپايىپ، سالبىراڭقى كورiندi. جەيدەسiنiڭ جاعاسى جۇلما-جۇلما، شالبارى ۋماج-ۋماج، كۇتiمiنiڭ قيۋى قاشقان. ءسۇرلiكتiرگەن ۇزاق سابىلىستان كەيiن تاڭ اسىرىلىپ، ەندi عانا ەر-تۇرمانى سىپىرىلعان جىلقىداي سەندەلiس ءۇستiندە.
ۇشەۋi سىرتقا بەت الدى. تەمiر ەسiكتەن شىعىسىمەن كوك «جيگۋليگە» سىعىلىسا تيەلiپ اپ، «ءشۇ-ۋ» دەدi دە جونەپ بەردi. ساپار سارانى كورiپ بiر ساتكە قيپىجىقتاپ ۇيالىس تاپقانداي سىڭاي بايقاتتى. ايەل دە قانىن iشiنە تارتىپ، سازارا قالدى. ابىروي بولعاندا ەكەۋi دە ءلام-ميم دەمەي iشتەي تىندى. كiم بiلەدi، iشكi تولقىنىسىن باسا الماي، بiرەۋi ءسوز باستاعاندا الدەبiر قۇپيانىڭ كiلتi اشىلىپ كەتەر مە ەدi. بiراق، اقشاسىن الىپ كوڭiلi تىنعان جاق تا، باۋىرىن تۇتقىننان بوساتىپ ارقاسىن كەڭگە تاستاعان جاق تا ەندiگi قالعان دۇنيەنiڭ سول جابۋلى قازان جابۋلى كۇيiندە اشىلماعانىن قالايتىنداي. ولاردىڭ قازiرگi كەسكiن-كەلبەتتەرi تەك وسىنى عانا اڭعارتىپ تۇردى.
اۋدەم جەر ۇزاعاندا تەرگەۋشi پەندە اتاۋلى جوق نۋ توعايدىڭ ورتاسىندا:
— مەن وسى جەردە تۇسەمiن، — دەدi.
ماشينا كiلت توقتادى. جاپار مەن ەكەۋi سىرتقا شىقتى.
— راحمەت سiزگە. — جاپار تاعى دا ءسوزiن العىستان باستادى. امان-ەسەن اتتانىپ كەتپەي، جiك-جاپار بولۋدان جالىقپادى. — مiنە، سiزدiڭ ەڭبەگiڭiزگە — ءۇش مىڭ.
قوينىنداعى بۇكتەۋلi قاعازدى قولىنا ۇستاتا بەرگەن. سول-اق ەكەن تەرگەۋشiنiڭ كوزi باعجاڭ ەتتi.
— قالاي؟!
جاپار ەشتەمەنiڭ بايىبىنا بارا الماي، تەرگەۋشiنiڭ بەتiنە اڭىرا قاراعان قالپى تەجەلدi.
— نەگە؟ ءتورت ءجۇزى قايدا؟
وسى كەزدە عانا بارىپ ونىڭ شابىنا شوق قارىعانداي وقىس شورشىعانىن ءتۇسiندi.
— ءتورت ءجۇزiن تاڭەرتەڭ سارا «ءوزiم بەرەمiن» دەپ الدى. — بiر ءتۇرلi ۋادەدەن تايقىعان ادامداي قۋىستاندى، ءۇنiنە دە دiرiل ارالاستى. — ءجۇرiڭiز، سويلەسەلiك.
ەكەۋi ماشيناعا قايتىپ ورالدى. سىعىلىسا جايعاستى. جانىنداعىلار اڭىرىسا قارايدى.
— سارا، سiز، بۇگiن تاڭەرتەڭ العان ءتورت ءجۇزدi ساپەكەڭە بەرiڭiز. — اڭگiمەنi جاپار قيدالاماي توتەسiنەن باستادى.
— ءيا، ءيا… — ايەل اياق استىنان بۇگەجەكتەدi. — مەن ونى «ءوزiم اپارىپ بەرەمiن عوي» دەپ ويلاعانمىن، مiنەكەيiڭiز. — ءتورت تال «كوكقۇلاقتى» سومكەسiنەن سۋىرىپ اپ تەرگەۋشiگە ۇسىندى. تەرگەۋشi ساپاردىڭ ءوڭi دەمدە قاراسۇرلانىپ، ىسقىرىنعان ءابجىلانداي ىزبار شاشتى. جىلدام الگiنi قاقشىپ اپ، ءتوس قالتاسىنا سالدى دا:
— جاقسى، — دەپ سىزدانا تiل قاتىپ، ماشينادان سىرتقا شىعا بەردi. بۇلار دا ەشتەمەگە قارايلاماي ورىندارىنان قوزعالدى. «بليۋبەردتi» قالدىرعان اۆتوتۇراققا جەتكەنشە ەشقايسىسى تiس جارمادى.
ماشينا سول قويعان ورىندارىنان تاپجىلماپتى.
— تەكسەرiڭiزدەر، ءبارi قاز-قالپىندا. — كiلتتi ۇسىنىپ جاتىپ بايقال جاڭاعى ىڭعايسىز كورiنiستi جۋىپ-شايعىسى كەلگەندەي، iش تارتا تiل قاتتى.
— راحمەت، ورنىندا شىعار. — جاپار دا مەيلiنشە سىپايى بولۋعا تىرىستى. — مەنiڭ قۇجاتتارىمدى اكەڭiز.
— مiنەكەيiڭiز. — قوينىنداعى بىلعارى كiتاپشاسىنىڭ اراسىنداعى قۇجاتتاردى بۇعان ۇسىندى. — مۇقيات قاراڭىز.
جاپار بiر-ەكi شولىپ شىقتى، ءبارi تاپ-تۇيناقتاي سياقتى.
رۋلگە وتىرىپ، ماشيناسىن گۇر ەتكiزدi.
— ەندi، ايىپ ەتپەڭiزدەر، باكە... بۇدان بىلاي جاقسىلىقتا جولىعايىق. — قوشتاسىپ، ۇشەۋi اتقا قوندى.
— ەشتەمە ەتپەيدi، پەندە بولعان سوڭ ءتاڭiرiنiڭ جازعانىن كورەمiز دە كونەمiز.
بۇلار جىلجىپ بارا جاتقاندا بايقال سوڭدارىنان وسىلاي دەپ داۋىستادى.
*** *** ***
ءتورتىنشى ءبولىم. جاپا
I
جاپاردىڭ يىعىنان بۇكiل زiلباتپان سىپىرىلعانداي جەڭiلەيiپ قالدى. بiراق باۋىرىنا دەگەن وكپەسi قارا قازانداي قاينادى. ايتكەنمەن تiل قاتىپ، ءتىس جارمادى. ول دا ءوزiنiڭ كiءناسiن سەزiنگەندەي ارت جاقتا ءموليiپ وتىردى. جانە ءۇش-تورت كۇندە سىلىنىپ ءتۇسiپتi. تۇرمەدە ءومiر جايلى، بولاشاق تۋراسىندا «جاقسىلاپ» ويلانسا كەرەك.
رۋلدەگi جاپاردىڭ باسىنا سان وي كەلiپ، سان وي كەتتi. «ەندi بۇدان بىلاي شەشەلەرiن قان قاقساتپاسا جارادى» دەپ توپشىلادى. ءبارiنەن عازيز انالارىنىڭ عارiپشiلiك پەن دiلگiرلiكتەن سور كەشكەنi جانىنا قاتتى باتادى.
وسىلاي ساناسىن وي يەكتەسە دە، كوشەدەگi جازۋلاردى جiتi قاداعالادى. بiر ىڭعايلى جەردەن اۋقاتتاندىرىپ الماسا، ىستىق تاماقتىڭ بەتiن كورمەگەلi بiراز بولعان شىعار. امبە، تەمiر ەكەۋi دە كەشە كەشكiلiك اپىل-عۇپىل iشكەن استان كەيiن، iشەكتەرiن مايلاماپتى. ونىڭ دا شەكەسi قىزىپ كەلە جاتپاعانى ايقىن.
قالادان شىعا بەرiستە بiرiنەن-بiرi اۋمايتىن قاپتاعان ۇلتتىق اسحانالاردىڭ بارىن بiلەتiن، سونىڭ بiرiنشi جولىققانىنىڭ قاسىنا توقتادى.
— ءجۇرiڭدەر، تاماق iشەلiك.
جانىنداعى ەكەۋi ءۇن-تۇنسiز كەلiسiپ، اقىرىن سىرتقا سۋىرىلدى.
بۇلار ءابiگەرمەن ارى-بەرi شاۋىپ جۇرگەندە ءتۇستiكتiڭ مەزەتi ءوتiپ كەتiپتi. سودان با مىنا اسحانادا جان بالاسى جوق. ادەتتەگiدەي اسپازشىلار بۇلاردى كورiپ كوزدەرiندە كۇلكi ويناپ، جىلى شىرايمەن، قۇراق ۇشتى.
ستول باسىنا جايعاسقاننان سوڭ جاپار تاعامنىڭ ءدامدiسi مەن تاڭسىعىنا مولىنان تاپسىرىس بەردi. مىڭ بولعىر داياشى كەلiنشەك «بايكەلەي» زىر قاعا، ءبارiن دەمنiڭ اراسىندا ىلدىم-جىلدىم الدارىنا قويدى. ەڭ بiرiنشi تاندىر اكەلدi. ناندى كورگەننەن-اق ساپاردىڭ شىدامى تاۋسىلىپ، كۇرەكتەي قولى داستارحانعا جۇگiرiپ بارا جاتتى.
— تالدىقورعاننان شىققالى ادام سياقتى تاماق جەيiن دەپ وتىرعانىم وسى. — ءوز-وزiنەن ىرق-ىرق ەتiپ كۇلiپ قويدى. ونىڭ بۇل ءپاتۋاسىز ءلامiن جاپار جاقتىرمادى، باعانادان بەرi تىرجيىپ كەلە جاتقان ول، كiرپiشە جيىرىلدى.
— قۇداي بۇيىرتسا، iشەرسiڭ. — تەمiردiڭ دە جاتىپ اتارلىعى بار ەكەن، بايقاتپاي iلiپ ءوتتi. جانە سايقىمازاقتىقپەن ىرجيعانداي بولدى.
بۇدان كەيiن ەشكiم تiس جارمادى. ساپار ءسوزiنiڭ مىنا ەكەۋiنiڭ iشiنە قونباعاندىعىن اڭعارعاننان كەيiن بە، الدە وزەگi تالعاننان با، ءلام-ميم دەمەستەن اكەلگەن بiر تاباق لاعماننىڭ iشiنە ۇيەلمەنiمەن قۇلادى. جەلكەسi كۇجiرەيiپ، تۇقيعان قالپى سوعىپ جاتىر. اندا-ساندا ەرنiنiڭ بىلش-بىلش ەتكەنi دە بiلiنەدi.
— بايقا، اش وزەگiڭە ءتۇسiپ كەتiپ، الماتىعا جەتپەي قالىپ جۇرمە. — ونىڭ كەلەپەيسiز مىنا كەسكiنi كوڭiلiنە سىيماعاننان با، تەمiر تاعى دا سيپاي قامشىلاپ، ەسكەرتۋ جاسادى.
— «كەدەيدiڭ بiر تويعانى — شالا بايىعانى» دەپتi عوي، ولسەك تە شالا بايىپ ولەيiك تە.
سويلەگەندە ءتۇبiن ءتۇسiرەدi، ءسوزi كادۋەسكiدەي. مىنا اڭگiمەسiنiڭ پوشىمىنا قاراپ، iشسiز ادام دەپ ايتۋعا اۋزىڭ بارمايدى. تۇلا بويىندا تەرەڭ بiر اڭعارىمپازدىق جاتقان سياقتى.
جاپار باۋىرىنىڭ ءجۇزiنە كوزiنiڭ استىمەن قاراپ قويدى. كۇل تۇتاعان جالپاق بەتiنە ەپتەپ نۇر جۇگiرگەنى بايقالدى. ۇشى كەلتە كiشكەنتاي تاناۋىنىڭ ءۇستi شىپ-شىپ تەرلەپتi. «الدە، لاعماننىڭ سورپاسى شاشىرادى ما؟» دەپ ويلادى. ايتكەنمەن ونى اڭعاراتىن ساپار جوق.
تاماقتى سiرەپ iشiپ، ۇشەۋi سىرتقا بەتتەدi. قۇرساققا بiردەمە بارعاننان كەيiن بە، الدە شىنتۋايتىندا بوستاندىققا شىققانىن ەندi سەزiندi مە، ساپاردىڭ قاباعى جايدارىلانا ءتۇستi. بiراز ءجۇرiپ، قوردايدىڭ اسۋىنان وتكەننەن سوڭ بiرەۋ سۇراعانداي قاماقتاعى اڭگiمەلەرiن قويىرتپاقتاتتى.
— سۋىق سۇيەگiمنەن ءوتتi. اشتىققا ەمەس، سۋىقتىڭ سورعانىنا شىداۋ قيىن ەكەن. ۇيىقتاۋ مۇمكiن ەمەس، بۇرگە، بيت مازا بەرمەيدi. ايقاي-ۇيقاي…
ۇلكەنi سوڭىنا اينا ارقىلى الا كوزiمەن اتا، جەپ جiبەرەردەي بەدiرەيدi. ابىروي بولعاندا، تەمiر دە ونىڭ اڭگiمەسiن قوستامادى. ەكەۋiنiڭ تاراپىنان سالقىندىق بايقالعان سوڭ بارىپ ساپار باسىنان كەشكەن جايتتاردى ايتۋىن اياقسىتتى.
جاپار iنiسiنە ءتۇسiن بەرمەي الدىعا قاراعان قالپى مۇز قۇرسانىپ، سۇلق وتىر. ونىڭ iستەگەن iسiنە وكپەلi، تiپتi، اعايىن-تۋعاننىڭ الدىندا ۇياتقا قالىپ، بەتiمەن جەر باسقانىن ۇعىندىردى. اعاسىنىڭ وسى پiشiنiنەن ساپار ءوزiنiڭ بۇكiل اۋلەتكە كiر كەلتiرگەنiن ءتۇيسiنگەندەي جاڭاعى ەلiكپەسiنەن باسىلدى.
ەشكiم ءۇن قاتپايدى. ۇزىننان-ۇزاق سوزىلعان جول جەتكiزەر ەمەس. جاپاردىڭ جاۋرىنىنىڭ ورتاسى ۋداي اشىدى. سوندا عانا ءوزiنiڭ وڭباي قاجىعانىن باعامدادى. ماڭدايى شىتىناعان قالپى تەرەڭ كۇرسiندi دە، «وي، جالعان دۇنيە-اي…» دەدi iشتەي.
II
كەنەت، باعانادان بەرگi بiر سىدىرعى اق تۇتەگiن ءۇيiرگەن داۋىل بۇرق-سارق ەتتi دە، كوزگە تۇرتسە كورگiسiز سوقىرعا اينالدىردى. ەرiكسiز سەلت ەتiپ ۇيقىسىنان ويانعانداي جاپار تەز وي شىرماۋىنان ادالانىپ، بولار-بولماس قانا تەجەگiشكە سالماق سالدى. سول-اق ەكەن ماشينا وڭ جاق قابىرعاسىنا قاراي اۋىتقىپ، سىرعاناي جونەلدi. بiر ابىرويى — جىلدامدىق الەۋەتتi ەمەس، بوكەننiڭ جەلiسiندەي عانا-تىن. ات ەكپiنiن اۋىزدىققا سۇيەپ ايلاعا باسار اتشابار بالاداي، كوكتايعاقتان الدىن-الا ساقتانعاندىقتان ءۇشiنشi مەجەگە قوسىپ، موتوردىڭ اۋانىمەن كەلە جاتقان. «نيسساننىڭ» جامباسى قيىستاپ بارىپ، جول ەرنەۋiندەگi كۇرتiككە كيلiكتi. ءالi اياقتانباعان تولدەي قاقپاقىلانعان كولiكتi قاسات ىرقىنا جiبەرمەي وڭشالۋىنا سەپتiگiن تيگiزدi.
دەگەنمەن دە جiگiت ساسقالاقتاپ-اق قالىپ ەدi. ويتكەنi، اينالاسى تۇتاس جەرمەن جەكسەن بوپ بىلىعىپ، ەشتەمەنi بايىپتاۋدان قالعان. «جازىم بولسا بىلامىققا تiس سىنادى» دەگەندەيiن، كولدەنەڭ كەسەل جولىقسا اياڭداپ-اق كەلە جاتىپ تىراپاي اسار. «جاراتقان اللا، ونداي بالەكەتiڭنەن سىرتقارى عىلا كور…»
كوزiن باقجيتا جولىنا بiر ءۇڭiلدi دە، باسىن بولماشى شايقادى. سوسىن سول قولىمەن بەتiن اياۋسىز ەكiء-ۇش قايتارا ۋماجداي سيپالادى. ونداعىسى، رۋلدە سەرگەك وتىرۋعا ۇمتىلعانى.
— مىنا بوران قايتەدi… ءولتiرە مە..؟
تاعى دا جالعىزعا ءۇيiر وي يەكتەدi. Iشكi الەمiندە دە الاي-تۇلەي بۇرقاسىن ۇدەپ، ونىسىز دا بايىزسىز كوڭiلiن الاعىزىپ بارا جاتتى… «بۇرقاسىن»، «بۇرقاسىن»…
…وندا دا وسىنداي قاقاعان قىس، جەلتوقساننىڭ ابدەن زار كۇيiنە ەنiپ جەلiككەن كەزi ەدi.
*** *** ***
تۇستەن كەيiن ۋاقيعا باسقاشا سيپات الدى. الاڭعا جينالدى دەمەسەڭ، اقىلى سان تاراپقا ءبولiنگەن بەيبiت حالىقتى ميليسيا تۇتاستاي قورشاپ، بiرەۋiن دە شاشاۋ شىعارمادى. سىرتتان دا ەشكiمدi كiرگiزبەدi. ءسويتiپ جان-جاقتان قاۋمالاي سىعىمداپ-سىعىمداپ كەپ، باس كوتەرگەن «ءبۇلiكشiلدەردi» تۇنشىقتىرىپ جiبەرمەكشi.
مىزعىماس قۇقىق قورعاۋشىلار مەن قاۋiپسiزدiك ساقشىلارىنان كەيiن سەلت ەتپەس سولداتتار، كۇڭك ەتپەس كۋرسانتتار شەپ تۇزەگەن. باقايشاعىنا دەيiن مۇزداي قارۋلانعان ولاردىڭ ۇسقىندارى جان ءتۇرشiكتiرەدi. باستارىندا دۋلىعا، قولدارىندا قالقان. كەرەك جاعدايدا شوقپارى بەلiندە، ساپەر كۇرەگi ارقاسىندا. ءاۋ باستان-اق شولاق كۇرەكتiڭ نيەتi جامان ەدi، مىنالار ساربازدان گورi الدەكiمنiڭ كورiن قازۋعا كەلگەن قابiرشiلەر سىڭايلى. تۇستەرi سۋىق، ءلام دەپ جاق اشپايدى. «ءايت» دەسە تۇرا اتىرىلاتىن قيال-عاجايىپ كينولارداعى ميى كومپيۋتەرلەنگەن ادام پiشiندەگi قۇلتەمiر سياقتى. جانە بۇلاردىڭ ۇرەيiڭدi ءۇيiرەر سىرتقى ءسۇدiنiن ودان سايىن زورايتىپ، جەتەكتەرiندەگi ارپىلداعان ابىلاڭقىلارى دامىلسىز قالىڭ ءنوپiرگە اتىرىلادى. سالا قۇلاش تiلدەرi سالاقتاپ، اۋىزدارىنان اق كوبiك اقتارىلادى. بiرىڭعاي تەمiر توردا تۇرىپ iشi پىسقان ماقۇلىقتارعا مىناۋ بiر قىپ-قىزىل مەيرام سياقتى — كەڭ اۋلا، ۇيلىعىسقان جۇرت. تەك بويىنداعى تاسىعان كۇشiن قايدا جۇمسارىن بiلمەي، يەسiنەن باسقا ەكi اياقتىنى حايۋان كورiپ، جارىپ تاستاعىسى-اق بار. تiلiن ءۇيiرiپ، تاڭدايىنا جىپ-جىلىمشى قاننىڭ ءدامi كەلەدi. ودان سايىن كوزi قاراۋىتىپ، قالىڭ ەتكە ازۋدى كوسكiسi كەپ قۇمارتادى…
ءبولiم كومانديرi كiشi سەرجانتتان باستاپ جوعارى قاراي ۇلەستiرiلگەن، قازiردە دامىلسىز قىرىلداي سارناعان راسيا ءبارiنiڭ كوكiرەگiنە شاندىلا بايلانعان. سول ارقىلى انا-ا-اۋ ەڭسەلi ۇيدەن جەندەتتەرگە تولاسسىز اقپارات اعىنى ساپىرىلىسۋدا. ءاربiر ءسوزدi قاپىسىز باعىپ مەلشيگەن قىزىل ارميا بiر ءسات مۇلگiپ كەتكەندەي. ءامiرشi اپەرباقانى «ءاپ» دەسە، تاۋدان قۇلاعان وزەندەي وشارىلا جوڭكiلۋگە ءازiر.
سايىپقىران ساربازدارعا گۆارديا پولكوۆنيگi اندرەي ۆلوح دەگەن شەگiر كوز ءابiلەت پارمەن جۇرگiزدi. قان كورسە وكiرiپ كەپ ءۇستiنە تونەتiن وگiزدەي مىنا تۇزەمدiكتەردiڭ باس بiرiكتiرگەنiنە ىزادان تىنىسى تارىلىپ، زىعىردانى قاينادى. ءوز-وزiنەن قالشىلداپ، تەرiسiنە سيماي كۇيiءپ-پىستى.
— قۇرتىڭدار كوزiن، سiلiمتiكتەردiڭ! — تiستەنە ءامiر بەردi. ازۋ تiستەرi شاقۇر-شۇقىر قايرالدى. ويتكەنi، اق ءۇيدiڭ دە نيەتi وسى ۇدەدەن شىعىپ جاتىر ەدi.
ورىستان باسقانى ۇلت دەپ سانامايتىن ۇستەمشiل نەمەنiڭ بۇيرىعىمەن، ءارi بۇل بۇيرىقتى ورىنداۋدى «وتان الدىنداعى مiندەتiم» دەپ ۇعىنعان سولداتتار شەرۋشiلەردiڭ شەتiندەگi شەڭگەلiنە iلiككەن جۇرتتى تارپا باس سالدى. قولدارىن قايىرىپ، شاشتارىنان بۇراپ ۇستاعان كۇيi دىرىلداتا سۇيرەلەپ، ميليسيا قۇرعان توسقاۋىلدىڭ ارعى بەتiنە اپاردى. سوسىن، تiلگە كەلمەستەن ءاي-شاي جوق اياۋسىز ساباي باستادى. ايەل ەكەن دەپ، بالا ەكەن دەپ قارامادى، كوك الا قويداي قىلدى. اق قاردىڭ بەتi قىزىل جوساعا اينالدى. ولارعا نە ميليسيا، نە قاۋiپسiزدiكتi قورعاۋ قىزمەتiنiڭ بiر پەندەسi «ءاي» دەسەشi. قايتا ايبىنى تاسىعان قانىپەزەرلەر ودان سايىن قۇتىرىنىپ، ءاپ ساتتە-اق جىپىرلاي سويىلعا جىعىلعانداردى ولەكسەدەي ءۇيiپ تاستادى. شالاجانسار دەنەلەردەن قالانعان ءۇش-تورت شومەلە بوي كوتەردi. ىڭىرسىعان، اھىلاعان داۋىستار قاپەرلەرiنە كiرەر ەمەس. شاماسى، الپىس ايلالى الاپەستەر ەرەۋiلشiلەردiڭ ۇرەيiن وسىلاي ءۇيiرمەكشi، جۇرەگiن وسىلاي شايلىقتىرماقشى، بەتiن وسىلاي قايتارماقشى.
مۇنى كورگەندە ءزارi ميىنا شاۋىپ، تiسiن تiسiنە قويىپ كەلگەن ۆلوحتىڭ ايىزى قاندى. قايراقتاي سۇپ-سۋىق ءوڭiنە جانى جاي تاپقاندىقتان كۇلكiنiڭ ۇشقىنى جۇگiرگەندەي سەزiلدi.
الايدا، ازا بويدى قازا تۇرعىزعان جازىقسىز قىزداردىڭ شىڭعىرعان داۋىسى جۇرەگiندە وتى بار جiگiتتەردiڭ ەشقايسىسىن جاي تاپتىرمادى. جالاڭاش قولمەن الەۋەتتi كۇشكە كوز جۇمبايلىقپەن ۇمتىلدى. اتتەڭ، جەلكەدەن، قاراقۇستان تيگەن كۇرەك پەن سويىل ءبارiن باۋداي جايپادى. شالعىنىڭ ءجۇزiنە iلiنگەن جوڭىشقاداي جاپىرىلىپ، قيداي جۋسادى. ىشقىنعان ءۇن، ايقاي-ۇيقاي قۇلاق تۇندىردى. دەگەنمەن، مىنا قاتiگەزدiكتەن شەرۋشiلەردiڭ بەتi قايتىپ-اق قالىپ ەدi. ەندi، بiرi تۇزاققا شاتىلسا ءبارi iلiنەتiن شiلدەي ماتالماي، ءۇرiككەن قويداي ۇدەرە سوستيىستى. بiراق سوندا دا الاڭدى تاستاپ كەتۋگە ەشقايسىسىنىڭ جۇرەگi داۋالامايدى. ءۇستiندەگi يەسi مەرتiگiپ جىعىلعان جىلقىداي مىنا سۇرەننەن تايقىپ شىعا بەرسە، مۇرات-ماقساتتىڭ ءادiرام قالعانى. قازاق حالقىنىڭ ءۇنi وشكەنi — وشكەن. كۇمبiرلەگەن كەۋدەسiن زار-مۇڭ كەرنەگەندiكتەن قاسارىسقان قايسارلىققا باستى. الايدا، ۇيىعان قانداي تۇنەرiپ، بەزبۇيرەكتەنگەن جاندارمدار جالاڭاش قولدى حالىققا سويىل سiلتەستەرiن توقتاتار ەمەس. جازىقسىز توگiلگەن قان مير كوشەسiنiڭ بويىمەن ابايعا قاراي اقيقات iزدەي قۇلدادى. بەيبiت شەرۋ ەڭ العاش بەيبiتشiلiك كوشەسiندە قورقاۋلارعا تالاندى.
«شاش ال دەسە باس الاتىن» جاساق ەندi باسقاشا ارەكەتكە كوشتi. جiگiتتەردi قانعا بوكتiرiپ، شالاجانسار كۇيi ماشيناعا قاراي دىرىلداتا سۇيرەي جونەلدi. اپپاق قاردا سۇيرەتپەنiڭ سوڭىنان قىپ-قىزىل داق شۇباتىلا iلەستi. اپارعان بەتتە ەكەۋلەپ قولى مەن اياعىنان الىپ، قوراپتىڭ ءۇستiنە اتىپ كەپ جiبەرەدi. بۇرشاقتاي ءتۇيiءر-تۇيiر قان جەڭiس ساليۋتiندەي اسپانعا شاشىلىپ بارىپ، بىتىراداي پىشىراپ جەرگە iءز-تۇزسiز سiڭە بەرەدi. بiر كەزدە ۇيەمە دەنەلەر تيەلگەن جۇك ماشيناسى الدەقاي جاققا جىلجىپ كەتتi. تەك قار ءۇستiندە ۇيىپ، توڭازي باستاعان جىلىمشى قاندى الدەبiر سولداتتىڭ جەتەگiندەگi ابىلاڭقى جالاپ، قىزىلسىراپ تۇردى.
جەندەتتەر جiگiتتەردi جونەلتتi دە، قىزداردى حالىقتىڭ كوزiنشە قورلاي باستادى.
— ءا-اي، شارمەڭكە! — پاپاعى وقشىرايىپ، ايقۇلاقتانعان ۆلوح ونىسىز دا جەرتەزەككە اينالعان بويجەتكەنگە زiكiر سالا ءشۇيلiكتi. — جاتىرىڭنان بۇدان بىلاي ءبۇلiكشiل ءبولتiرiكتەر ورمەيتiندەي جاسايىن. — كوزi تۇزداي وفيسەر تiستەنە ىزبارلاندى. — سوسىن بويجەتكەندi لاقشا باقىرتا شاشىنان سۇيرەپ ءۇش-تورت مەتردەي جەرگە اپاردى دا، بوساتا قويدى. جالما-جان ەندi وڭشالىپ تۇرەگەلۋگە بەت العان بەيشارانى كۇرزi ەتiگiمەن iشiنەن ىڭق ەتكiزiپ تەپتi. بiر ب ا ق ەتە قالىپ، ونىسىز دا قالجاسى شامالى نەمە ەكi بۇكتەتiلiپ، اق قاردىڭ ءۇستiندە الاسۇرا دوڭبەكشiدi. وعان قارايتىن شەگiر كوز جوق.
— وتىر وسىلاي مۇزدىڭ ءۇستiنە… بادەنiڭە بالە بiتپەيتiن بەدەۋگە اينال!.. — يىعىنان ۇستاپ نىعارلاپ، قارا جەرگە باسىپ-باسىپ قويدى. سوسىن سوڭىنا كiلت بۇرىلدى. وسى ارادى قايتا تۇرۋعا ۇمتىلعان جانكەشتiنi قايداعى بiر سولدات توبەسiنەن تۇقيتتى.
— سيدەت! سكازانو تەبە سيدەت!
جوپپەلدەمەدە ەكiنشi بiر بويجەتكەندi باقىرتا سۇيرەپ قاسىنا اكەپ مۇزدىڭ ءۇستiنە شوڭقيتتى. ءسويتiپ دەمنiڭ اراسىندا جامباستاپ جەردە وتىرعان بويجەتكەندەردiڭ قارالدىسى كوبەيدi. تۇرۋعا دارمەندەرi جوق، توبەلەرiنەن ءتونiپ قانىن iشiنە تارتقان سولداتتار دiكەڭ قاعادى.
مىنا قورلىققا شىداماعان قازاق جiگiتتەرi تاعى دا كوز جۇمبايلىققا باستى. باس جارىلىپ، كوز شىقسا دا ۇلتتىق نامىستى قورلاتپاۋعا ۇمتىلدى. جەتپiس جىل يماندىلىعى ءۇيiرiلگەن، كوممۋنيستiك رۋحتا تاربيەلەنگەن كەڭەس ارمياسىنان مىنانداي قانقۇيلىلىقتى ەشكiم كۇتپەگەن. ۇستەم ۇلت از ۇلتتى بۇلاي قورلايدى دەپ بiر پەندە كۇماندانباپتى. ول بەيكۇنا ويلارىنىڭ تىم اڭعالدىققا ۇرىنعاندىعىن كوزبەن كورگەندiكتەن، ادۋىندى توپ اسكەرگە قاراي لاپ بەردi. شامىرقانسا ۇيدەي تاستى دومالاتار ارىندى اقسۋداي ادۋىندى ەكپiنمەن ۇمتىلعان جاستار مۇزداي قۇرسانعان قانiپەزەرلەردi تىقسىرىپ، تۇنشىقتىرىپ جiبەردi. جاڭا عانا ايقۇلاقتانىپ، پاپاعىن وقشىرايتا كيگەن وفيسەر كوپتiڭ تالقىسىندا قالا بەردi. الايدا قارا حالىقتىڭ قانى سۋداي شاشىلدى. تاعى دا وتىز-قىرىعى باۋداي ءتۇستi. دەگەنمەن بۇيتە بەرسە تۇرا-بارا مىنا ميليسيا مەن اسكەردiڭ شەبiن شاق-شالەكەيiن شىعاراتىنىن ۇعىنعان قۇزiرەتتi ۆلوح ارقا سۇيەپ، تابان تiرەرلiك تاعى دا الەۋەتتi كۇشتiڭ كەلۋiن جوعارى جاقتان تالاپ ەتتi.
— «بۇرقاسىن» وپەراسياسىن شۇعىل باستاۋ كەرەك. دەر كەزiندە شارا قولدانباساق، ءبۇلiكشiلدەردi تۇنشىقتىرا الماي قالامىز!
سول-اق ەكەن بۇگiنگi عارىش زامانىنداعى ناعىز سوعىس دالاسىندا جۇرەتiن بتر-لار لەگi لەپiرە جەتتi. ونىڭ پۋلەمەتiنiڭ ۇڭعىسى حالىققا كەزەندi. ول ازداي وڭكيگەن قىزىل وگiزدەي ءورت ءسوندiرەتiن ماشينالار وكiرiپ-باقىرىپ ەكi يiنiنەن ەنتiگە توقتادى.
بۇل كەزدە جەلتوقساننىڭ قىتىمىر كۇنi شىڭىلتىرلانىپ، كەش تە ءۇيiرiلiپ قالعان بولاتىن. سوندا دا الاڭدا ينە شانشار ورىن جوق. اشۋعا بۋلىققان حالىق سۋىقتان دا تايىنبادى، قارۋدان دا يمەنبەدi. قازاق رەسپۋبليكاسى ءۇشiن شىبىن جانىن بەرۋگە ءازiر.
ولاردىڭ مىنا سiرەسكەن سيقىن كورگەن جاساق قولىنان كەلەتiن بارلىق ايلا-شارعىدان تارتىنىپ قالار ەمەس. كوزi ەجiرەيگەن جاندارال:
— العا! العا-ا! — دەدi ەكiلەنiپ. قولى ەربەڭ-ەربەڭ ەتiپ، تاناۋى اسپاندا ءجۇر. ءداپ بiر ماسكەۋدi قورعاپ قالعان پانفيلوۆشىلاردىڭ ەرلiگiن قايتالاعىسى كەلگەندەي تاماعىن جىرتا ايقايلادى. سول-اق ەكەن، ەڭ بiرiنشi قارا حالىققا قاراي ءتۇتiن شاشاتىن قول گراناتالار شiرەنە لاقتىرىلدى. جازاتايىم بiرەۋدiڭ باسى جارىلىپ، كوزi شىعادى-اۋ دەگەن قاپەرلەرiنە كiرمەيدi.تiپتi، جەر الەمدi تiتiرەنتiپ، راكەتالار ىسقىرا جوڭكiلدi. اۋەدەن قاۋiپ ءتونiپ قالعانداي، ءابiلەتتi زەڭگiر كوكتiڭ قويناۋىنا ءۇستiءن-ۇستiن زىرقىراتا جونەلتەدi. ايبىنىن ودان ارمەن ايدىنداندىرىپ كورسەتۋگە ۇمتىلعاندىقتان با، سامالاداي جارقىراعان شامدى تۇتاستاي ءوشiرiپ، الاڭدى مەڭiرەۋ قاراڭعىلىقتا قالدىرعان.
ءادiلدiك iزدەگەن الەۋمەت ەسiنەن اداستى. ەندi تاباندارىنىڭ استىندا ءوق-دارi جارىلا باستادى. ىزى-قيۋ ايقاي-شۋدان قۇلاق تۇندى. كiمنiڭ كiم ەكەنiن بiلiپ بولمادى. ۇرەيدەن شىڭعىرعان، جىلاعان، ۇركiنشiلiككە ۇشىرىپ وشارىلا جوڭكiلگەن ەل. كولدەنەڭiنەن سۇلاپ جاتقان شەيiتتەر.
مۇنىڭ ءبارi قۋاتتى قوس اۆياسيالىق پروجەكتورلار تiلiن سۋماڭداتا ارى-بەرi جوڭكiلگەندە نازارعا شالىنادى. ايتپەسە الاڭ باقالى كولدەي شۋلاعانىمەن تاستاي قاراڭعى.
مۇنداي سوققىنى كۇتپەگەن قاراپايىم جۇرت ابدەن اشىندى. جالاڭاش قولمەن تاعى دا اجالعا قارسى ۇمتىلدى. بۇل جولى تەحنيكاعا قاراي قيمىلدادى. وڭكيگەن قىزىل ماشينانىڭ بiرiن نىسانالادى.
ازاتتىقتى اڭساعان اشۋلى ۇل مەن قىز بiر-بiرiن iشتەي ۇعىسىپ، بويلارىنا سونشاما قۋاتتىڭ قايدان بiتكەنi بەلگiسiز، ءورت ءسوندiرۋشi ماشينانى توڭكەرiپ تاستادى. شوپىرى باقىرىپ، ەكiء-ۇش جەندەت تىربىنا سىرتقا ۇمتىلۋدا. جانارمايى ايرانداي اقتارىلىپ، جارىلعان ءوق-دارiنiڭ ساۋلەسiمەن شاعىلىسا كولكiپ جاتتى. امبە كەز-كەلگەن ۋاقىتتا ءامiردi ورىنداۋعا ساقاداي-ساي سايلانعان سايىپقىراننىڭ موتورى گۇرiلدەپ iستەپ تۇرعان. جان كەرەك جۇرگiزۋشi ماشينا قۇلاعاندا ونى ءسوندiرۋدiڭ ورنىنا باس ساۋعالاپ، قاشا جونەلدi. سول ساتتە راكەتانىڭ ۇشقىنى تيگەن جانارماي جانا باستادى. Iزiنشە الاۋ — الىپ تەحنيكانى كومكەرiپ قالدى.
— شاشىڭدار سۋدى! اياماڭدار! — دەپ، تۇكiرiگiنە شاشالا بۇيرىق بەردi. — كورسەتەيiك بۇلارعا وكiمەتكە قارسى شىققاندى.
ورتەنگەن كولiكتi ءسوندiرۋ ساناسىنا كiرمەيدi، ەسi-دەرتi «ەسەرلەردە». تەزiرەك تۇقىمىن تۇزداي قۇرتىپ جiبەرۋگە ءاددiسi قۇلاعان.
ەزۋ جيىپ ۇلگەرگەنشە الاڭدى مير كوشەسi جاعىنان قاۋمالاعان وننان استام ءورت ءسوندiرگiش ماشينا كۇشەنە تۇرىپ «شاپتىردى». ايازى قالشىلداتقان جەلتوقساننىڭ كەشiندە مىنا مۇزداي سۋ جولىنداعى دiردەك قاققان جاستاردى تىقسىرىپ جiبەردi. تۇششى ەتكە الماس قىلىشتاي بوپ تيگەن لاقىلداعان ءابiلەتتەن باستارىن بۇركەمەلەپ، جوندارىن توستى. قوتانداعى ءۇرiككەن قويداي ىسىرىلىپ، بiر-بiرiنە كەپتەلدi.
لىقسىعان الەۋەتتi كۇشتiڭ ەكپiنiمەن فۋرمانوۆ جاعىنداعى سولداتتار شەبi سەتiنەپ، حالىق جوسىلىپ كەپ بەردi. سوڭىنان فاشيستiك كەپتەگi ساربازدار يتپەن تۇرە قۋدى. جانساۋعالاعان جاستاردىڭ تۋ سىرتىنان ساپەر كۇرەگi سiلتەندi. بiرiنەن كەيiن بiرi بىتىر-بىتىر ادامدار سويىلعا جىعىلىپ، ءوز قانىنا ءوزi تۇنشىعىپ الاڭدا قالدى. ونىڭ بiرازى سول زاماتىندا ءجانتاسالiم ەتكەن ەدi. يتكە تالانعانى قانشاما. باقىرعان، شىڭعىرعان، جەكiرگەن ءۇن ارالاسىپ، بiر ءسات كوك اسپاننىڭ ءوزi شiمiرiككەندەي، باتىس جاق قىزعىلتىم رەڭگە بولەندi. بىلىعا ىبىرسىعان الەمتاپىراق دۇنيەگە كۇيiنگەندەر دە، ءسۇيiنگەندەر دە تابىلدى. الايدا، ءسۇيiنگەندەر باسىمىراق-تىن. ءتۇبiرiمەن وپىرىلىپ تۇسكەن قارلىعاشتىڭ ۇياسىنداي ءبورiك دۇشپاننىڭ تابانىندا تاپتالدى. سانداعان ءتۇبiتi ءۇلپiلدەگەن ءشالi شىلعاۋعا اينالدى. قازاقتىڭ رۋحى قاشىپ، باعى شايقالدى.
*** *** ***
بۇل — سوكپ تاريحىندا جيi ايتىلاتىن قىزىل الاڭداعى توگiلگەن قاننان كەيiنگi ەڭ كوپ جازىقسىز سۋشا ساپىرىلعان قان-تۇعىن.
ىسقىرا كەلiپ شاپشىعان مۇزداي سۋ اق قارعا تامعان الاۋ قاندى شايىپ ءوتتi. وسى كورiنiس “بۇرقاسىن” وپپەراسياسىنىڭ سانيتارلىق تازارتۋ پروسەدۋراسى سياقتى ەدi. ءسويتiپ، بيلiكتiڭ بيشiگiن ۇستاعاندار ءتۇنiمەن الاڭداعى قاندى جۋىپ تازارتىپ، ەرتەڭiندە دىم بولماعانداي بۇقاراعا بەتi بۇلك ەتپەي قاراماق.
ەندi، وقشاۋ كيiمدەگiلەر باسى جارىلىپ، ەزۋi تiلiنiپ، كوزi اققان ءولi مەن تiرiنiڭ ورتاسىنداعى قىز-جiگiتتەردi قول-اياقتارىنان الىپ جۇك ماشيناسىنا اتا بەردi. ولمەشi دەنەلەر قوراپقا بارىپ، بiرiنiڭ ءۇستiنە بiرi بىرش-بىرش ەتiپ قۇلادى. ارالارىندا شەيiتتەرi دە بار. سول بiر مەزەتتە و دۇنيە مەن بۇ دۇنيەنi باقيلىق پەن ءپانيلiك ءبولiپ تۇرسا دا، تiرi مەن ءولiلەر قۇشاقتاسا بiرگە جاتتى.
بەيمەزگiل ۋاقىتتا بەيمالiم ماشينالار بەلگiسiز جاقتى بەتكە الدى. قاراۋ نيەتتi سۇرقيالار ءتۇن جامىلىپ بارىپ، الدىن-الا قازىلعان ۇراعا ولمەشi دەنەلەردi توڭكەرiپ تاستادى. سول زاماتىندا-اق، جىلان باۋىر تراكتورلار ۇرانى جەرمەن جەكسەن ەتiپ تەگiستەپ جiبەردi. الدەبiر ۋاقىتقا دەيiن توپىراق استىنان ىڭىرسىعان ءۇن شىعىپ، قارا جەر كوكiرەگi قارس ايرىلا بۋلىعا كۇرسiندi. كوك شۇناق ايازبەن ارلەنگەن ۇسكiرiك قۇيىن عانا ۇرادان ىڭىرسي ەستiلگەن ءۇندi تابالاعانداي سىقىلىقتاي كۇلiپ، جاس توپىراقتىڭ بەتiنەن اراكiدiك ءۇيiرiلiپ ءوتiپ، ءاجۋاعا باستى.
ال، اقىل-ەسi ورنىنداعى، اياعىنان جاڭىلماعان تۇتقىن شەرۋشiلەردi كوردەي سۋىق كامەرالارعا اپارىپ تىقتى.
كوزi تۇزداي، جەز مۇرتتى ۆلوح قولىنا تۇسكەن بiر توپ باستاڭعىشىلاردى ادام اياعى جەتپەيتiن ايدالاعا اپارىپ، ءوزi قاتىگەزدiكپەن ۇكiم شىعاردى. ەڭ بiرiنشi ءبارiن جiپكە تiزگەن مونشاقتاي ەتiپ، بiر سىزىقتىڭ بويىنا ساپقا تiزدi. سوسىن ايىپكەرلەردiڭ الدىندا الشاڭداي باسىپ ارى-بەرi ءجۇردi. ءوزiنiڭ تانىس بiرەۋiن iزدەگەندەي ەكi كوزiن ءارقايسىنا جەكە-جەكە ءۇڭiلە قادادى.
— ۇيىمداستىرۋشىلارىڭ كiم؟!
قويعان ساۋالى جەلمەن ۇشىپ، دالاعا لاقتى. اشۋىنا شاشالعان شالدۋار نەمەنiڭ ەكi سامايىنداعى تامىرى لىپىلداي سوقتى، جاعىنىڭ بۇلشىق ەتi قاتتى تiستەنگەندiكتەن بiلەۋلەنە سىرتقا تەپتi. سوسىن قاسارىسقان قاس جاۋىنىڭ اۋسەلەسiن كورەيiن دەپ، ونىسىز دا سۋىققا قالشىلداعان بەيشارالاردى شەشiنۋگە بۇيىردى. ەڭ بiرiنشi سىرت كيiمiن سىپىرتقىزدى.
— الاڭعا شىعارعان كiمدەر؟
ءولi تىنىشتىق.
— قايتالاپ سۇرايمىن، كiم سەندەردi الاڭعا شاقىردى؟
تiس جارعان ەشكiم بولمادى. تەك تاستاي قاراڭعى ءتۇن قانىن iشiنە تارتىپ، ىزبارلانا گۋiلدەيدi.
ساۋالى جاۋاپسىز قالعاندىقتان ءپاتشاعار، قارسى الدىندا تۇرعان بالاڭ جiگiتتi قاق توبەدەن ساپەر كۇرەگiنiڭ قىرىمەن قويىپ كەپ جiبەردi. قىلىشتاي لىپىلداعان وتكiر تەمiر ماڭدايدى قاق ايىردى. ىڭق ەتكەن داۋىس قانا شىقتى دا، دەنە جالپاسىنان قۇلادى. سىر ەتiپ سيدەكتەگەن قاننىڭ ءۇنi ەستiلدi، iزiنشە ءاپپاق بۋ اسپانعا اتىلدى. سالدەن سوڭ ءجانتاسiلiممەن شىققان قورىل بiلiندi. ونى iزiنشە شيدiڭ باسىنداعى ۋiلدەگەن جەل جۇتىپ جiبەردi.
— ايتپايدى ەكەنسiڭدەر، اناۋ سياقتى تيەسiلi سازايلارىڭدى تارتاسىڭدار. مەن ساۋالىما جاۋاپ المايىنشا دامىل تاپپايمىن.
سول-اق ەكەن قۇزعىنداي ءۇيiرiلگەن سولداتتار تۇتقىنداردى شەشiندiرە باستادى. دەنەلەرi بەلگە دەيiن جالاڭاشتاندى، قىزداردىڭ تەك ومىراۋىندا شاندىماسى عانا قالدى.
— كوتەرiلiستi ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن كiم؟
ءۇنسiزدiك. وبىر دا قورقىنىشتى تاستاي قاراڭعى ءتۇن.
— ەتiكتەرiڭدi شەشiڭدەر!
سول ساتتە-اق قايسار جاستار جالاڭاياق قار كەشتi. جالاڭاش دەنەنi سورعان مۇزداي سۋىق ۇسكiرiك جەل ءبارiن دiردەكتەتە ءبۇرiستiرiپ جiبەردi.
— كوسەمدەرiڭدi ايتاسىڭدار ما، ايتپايسىڭدار ما؟
تاعى دا تۇتقىندار تiلiن تiستەدi. ەتiنەن ەت كەسiپ الساڭ دا بiر اۋىز ءلام قاتپايتىنى ورىس وفيسەرiنiڭ قانىن قارايتتى. مىنانداي قايسارلىقتى ۇنەمi «جاسىق» دەپ ۇعىپ كەلگەن ءوندiردەي قازاق جاستارىنان كۇتپەگەن. ەندi، مiنە، ءوزi يت بولىپ، ءسوزi جەلگە ۇشۋدا.
بiر جۇلگەنiڭ بويىنا تiزiلگەن ساپتاعىلاردىڭ ەڭ باسىنداعىسىنا باردى. اشۋدان مىسىق مۇرتى ەدiرەيiپ، قاتىگەز سۇستىڭ ىزعارىن سەبەدi. ءارi قىراۋلانىپ، تاستاي قاراڭعى تۇندە ءتۇسiن ايباتتاندىرىپ كورسەتەدi.
—سەن ايتشى، كiم باستاپ جۇرگەن؟
ىزعىرىق ۇشىندىرعان بالعىن دەنە قالش-قالش ەتiپ، ەرنi سويلەۋگە كەلمەيدi. بiردەمە ايتۋعا جiگiتتiڭ مۇرشاسى جوق، قىزىل جەندەتتiڭ ساۋالىن ەستiگەنiنە دە كۇمان بار.
جاۋاپ جوق. وفيسەر سازارىپ مiسكiننiڭ بەتiنە قاراپ تۇردى دا، اۆتوماتتىڭ ءدۇمiمەن قۇلاق شەكەدەن قونجيتتى. ب ا ق ەتكەن داۋىسى عانا شىقتى دا، سiرi قارعا گۇمپ بەردi.
تۇتقىننىڭ كەلەسiسiنە تاياندى. يىعىنا تۇسكەن شاشىن جەل الىپ قاشقان بويجەتكەن ەكەن. ەكi جۇدىرىعىن يەگiنiڭ استىنا تىعىپ، قوس شىنتاعىن ومىراۋىنا جيناپ الىپتى. قوياننىڭ كوجەگiندەي دiر-دiر ەتەدi.
— ۇيىمداستىرۋشىلاردان كiمدەردi بiلەسiڭ؟
بەيشارا باسىن شايقاعانداي بولدى، الدە سۋىقتان تۇلا بويى قالشىلداعاندىقتان وفيسەرگە سولاي كورiندi مە، مىنا بەتپاقتىقتان قانى ميىنا شاپشىدى. قولىنا قايدان iلiككەنi بەلگiسiز، سەمسەردەي سiلتەنگەن تەمiر قاق ماڭدايدان تيدi. زاماتىندا ۇزىننان قۇلاعان دەنە بiر جيىرىلىپ، بiر سوزىلىپ ءاپپاق قاردىڭ ءۇستiندە الاس ۇردى.
ءسويتiپ، قازاناتتى ساقتاعان حالىق، قارىنداستى ساقتاي المادى. قارا تۇياعىنان قال كەتiپ قالجىراعانىمەن، اجالدىڭ اۋزىندا تۇرسا دا اشۋ، كەك جiگiتتەردiڭ جۇرەك تۇكپiرiندە بۋلىعا بۇلقىندى.
ءارقايسىنا جەكە-جەكە ءشۇيلiككەنiمەن بiر اۋىز جاۋاپ الا الماعان جەندەت، ودان سايىن وشپەندiلiكپەن زىعىردانى قاينادى. مىنا بۇراتانا جۇرتتىڭ شامالارىنا قاراماي قاسارىسقانىن، جالاڭاشتاپ تاستاسا دا جەلتوقساننىڭ ۇسكiرiگi مەن ايازدى ءتۇنiنەن جاسقانباعانىن — التىن باسىن اياققا تاپتاعانداي ۇعىنىپ، قاتتى قورلاندى. قانتالاعان كوزi ەشتەمەنi كورمەي، قۇلاعى تۇندى. قارسى الدىندا تەك ۇلى ورىس ۇلتىنا ايبات شەككەن قۇبىجىقتار عانا ۇدەرە اقيلانعانداي سەزiندi. ولاردىڭ شيدەي موينىن بۇراپ، بىرت-بىرت ءۇزiپ، تاباندا جوق قىلىپ جiبەرۋ كەرەكتiگiن ءتۇسiندi. ريەۆوليۋسياشىل، لاڭشىل، قانقۇيلى اتا-باباسىنىڭ وراشولاقتىق بiرمويىندىعىنا باسىپ، اسقان بiر فاشيزمدiكپەن ءوندiردەي جاستاردى بiرiنەن كەيiن بiرiن قىلىشپەن شاپقانداي كۇرەكتiڭ قىرىمەن ۇرىپ، جايراتىپ تاستادى. ءبارiنiڭ ماڭدايىن قاق ايىرىپ، جانىن جاھانامعا جiبەردi. ازا بويىڭ قازا تۇرار شىڭعىرعان ۇننەن دە، قانى سارقىراپ اعىپ قورىلداعان قولقانىڭ ءجانتاسiلiم ءساتiنەن دە شiمiرiكپەدi. قايتا ايىزى قانا ءتۇسiپ، حالىققا قارسى شىققان سiلiمتiكتەردi جۋساتقانىنا بويىنا ناساتتىق ەنiپ، قۇيرىعىن قايقايتىپ ءۇي iرگەسiندە جۇرەر دۇرەگەيدەي تالتاڭدادى.
شارۋا ابدەن تىنعاندا جان العىش ءجابiرەيiلدەي جەندەتتەرiنە ءمايiتتiڭ ءبارiن ۇراعا تاستاپ كومiپ تاستاۋعا بۇيرىق بەردi.
— بiر ساعات ۋاقىت، تiلمەن جالاساڭدار دا تامشى قاننىڭ iزi قالماسىن. جان-پەندەنiڭ كوزiنە كورسەتپەي، سۇيەكتi قۇرتىڭدار. ەرتەڭ iزi دە بiلiنبەسiن!
— قۇپ بولادى، جولداس، گۆارديا پولكوۆنيگi! — قارىس سۇيەم قالماي جانىندا جۇرگەن جاندايشابىنىڭ ەربەڭ ەتiپ وڭ قولى ماڭدايىنا تيiپ، قوس وكشەسi تاق ەتە قالدى.
سوسىن پاپاقتى قولباسى تونىنىڭ ەتەگi دەلەڭدەپ، ۋاز ماشيناسىنا قاراي الشاڭداي باستى. ءدال قازiر قازاقتىڭ ءبارiن تۇقىمىن تۇزداي ەتiپ قىرىپ تاستاسا دا، قولىنان ەشكiم قاقپايتىنىنا ابدەن سەنiمدi ەدi. مۇنىڭ مىنا ايۋانعا ءتان كەسكiنiن اڭداعاندىقتان بۇنى دا انا تۋدى دەگەنگە، مەيiرiمگە بولەپ بەسiك جىرىن ايتتى دەگەنگە ۇرگەدەك كوڭiل ەشقانداي نانا المايدى.
ارادا ابىر-دابىر باسىلعاننان سوڭ كوممۋنيستiك پارتيانىڭ شەشiمiنە قارسى شىققان «باسقىنشىلاردى» تۇنشىقتىرعان «جاۋجۇرەك ۇلدارعا» وكiمەت ناگرادالارى بەرiلدi. سول ەكi ورتادا ارميا قاتارىنان دەموبيليزاسياعا كەتكەندەر دە بار ەكەن. سوندا دا سايىپقىرانداردىڭ سوڭىنان ناگرادالارى جiبەرiلiپتi. سونداي قازاق كسر جوعارعى كەڭەسiنiڭ قۇرمەت گرامموتاسىنىڭ بiرi قىرعىز جiگiتiنiڭ قولىنا تيەدi. ول جان توزبەس ايۋاندىقتى ءوز كوزiمەن كورگەندiكتەن «مۇنداي ماراپاتتى الۋعا قاقىم جوق» دەپ كەرi قايتارعان. ونىڭ وسى بiر ازاماتتىق پوزيسياسى قازاق جۇرتىنىڭ جۇرەگiنiڭ تۇكپiرiنەن ماڭگiلiك جىلى ورىن تاۋىپ ەدi.
III
ەرتەڭiنە تاعى دا جولعا شىقتى. شۇعىل تالدىقورعانعا بارماسقا ءاددiسi قالمادى. تۇندە ءباتۋالاسىپ، سۇلەيمەننەن العان اقشانى قايتارۋدىڭ ءجون-جوباسىن قاراستىرعان. سوندا ساپار باسى سالبىراپ وتىرىپ:
— پاتەرiمدi ساتايىن، اقشاسىن بەرەيiن، — دەگەن.
— سەنiڭ ول ءۇيiڭ بiز العان اقشانىڭ ۇشتەن بiرiنە دە جەتپەيدi. — ءوڭi سۇرلانىپ، جاپار بiردەن قاتتى كەتتi. — تىم قۇرىماعاندا قالا، باياعىداي وبلىستىڭ ورتالىعى بولسا بiر ءسارi… ساتقان كۇنiڭدە دە جەتi ناسىرىڭدى جەرگە كiرگiزiپ بارىپ، ساتارسىڭ. ونى بۇگiن، ەرتەڭ كiم الا قويايىن دەپ تۇر؟ — قاباعىن تۇيگەن قالپى باۋىرىنا قارادى. ول شويمانداي قاپ-قارا كۇيi بۇعان جونىن بەرiپ، توڭ-تەرiس كۇجiرەيدi. ۇندەمەيدi. ۇندەۋگە شاماسى جوق. — وداندا، پاتەردiڭ قۇجاتىن اكەلiپ سۇلەيمەننiڭ قولىنا ۇستاتايىق. ساتا ما، ورتەي مە ءوزi بiلسiن. بiز ونىڭ ءۇستiنە تاعى دا ەكi ءۇي قوسىپ ساۋدالاعاننىڭ ءوزiندە، التى مىڭ جارىم دوللاردى شىعارا المايمىز. ول جالپاق جۇرتقا ايان. تىنىشىنان-تىنىش وسىلاي جاساعانىمىز دۇرىس. اعايىننىڭ الدىندا بەتiمiز اشىق بولسىن.
بۇل تۋراسىندا وسىنداي ۇيعارىمعا توقتادى. ەكiنشiدەن، قىلمىستى مارات ەكەۋi بiرگە جاساپ، اقشانى تەڭدەي ءبولiسكە سالعاننان كەيiن، قازiرگi جاعدايدا ماتەريالدىق جاۋاپكەرشiلiك ونىڭ دا موينىنا جۇكتەلۋi تيiس. سوندىقتان ايىپ تاعۋشى جاققا بەرگەن التى مىڭنىڭ ءۇش مىڭىن سودان ءوندiرiپ الۋلارى قاجەت. تىم قۇرىماعاندا ول، الگi العان اقشاسىن قايتارىپ بەرۋi كەرەك.
مiنە، ەڭ كۇلكiلدi ماسەلە وسى بولىپ تۇر. ودان اقشا تالاپ ەتسەڭ «مەن مىنا ادامدى بiلمەيمiن، ماعان قىسىم كورسەتiپ جاتىر» دەپ شاعىمدانۋى دا مۇمكiن. نەمەسە، «سەندەر ادەيi اقىلداسىپ اپ، مەنiڭ ۇلەسiمدi الىپ قانا قويماي، تاعى دا ءۇستiنەن ءتۇسiمiن ءوندiرمەكشiسiڭدەر» دەپ سوعۋى دا ىقتيمال. تiپتi، «مەن ەشتەمە بiلمەيمiن، قايدا بارساڭدار وندا بارىڭدار، اقشا تۇرماق سوقىر تيىن دا بەرمەيمiن» دەۋi دە عاجاپ ەمەس. ساپار ەكەۋi جاساعان تiرلiكتەرiنiڭ سوڭى وسىلاي اينالىپ شىققانىن وعان سەندiرiپ كور...
شىنىندا دا ادام نانا قوياتىن نارسە ەمەس، قيسىنسىز، كوڭiلگە قونبايدى. امان-ەسەن بوگدە مەملەكەتتەگi وقيعا ورنىنان سىتىلىپ شىعىپ، ءوز ەلiنە كەلۋ، ەكi وبلىستىڭ اۋماعىنان ءوتiپ كەتiپ، بiر كۇننەن كەيiن قايتا ءجابiرلەنۋشiنiڭ قولىنا ءتۇسۋ — تەك كينودا عانا بولاتىن نارسە. ءومiردە جوق. وسى تۇرعىدان قاراعاندا جاپار وعان بالە iزدەگەن الاياق بولىپ كورiنۋi ابدەن مۇمكiن. ارينە، ءوزiنە قاتىستى ونداي پيعىل قالىپتاستىرعىسى كەلمەيدi، بiراق، امالى جوق. سۇلەيمەننiڭ اقشاسىن ورنىنا قويۋى تيiس. سوندىقتان ساپاردى الماتىعا تاستاپ، تالدىقورعانعا جالعىز اتتاندى. ونىڭ قاماۋدان بوسانعانى تۋرالى دابىرا ەتپەدi دە. ونداعى ويى بiرەۋدەن بiرەۋ ەستiپ ماراتتىڭ قۇلاعىنا تيسە، ول: «ادەيi ۇيىمداستىرىپ وتىر. ەشكiم تۇرمەگە دە تۇسكەن جوق، ىزدەۋشى ۇستاپ تا العان جوق» دەپ بiر-اق كەسiپ ايتادى. وعان كۇمانسiز. سول سەبەپتەن مۇقيات ساقتىققا باردى.
تالدىقورعانعا كەلگەن بەتتە ماراتتى iزدەدi. تاپپادى. وتباسىنان اجىراپ، باسقا بiر ەكi بالاسى بار قاتىنمەن تۇرادى ەكەن. بiرەۋدiڭ شالابى ءوزiنiكiنەن الدەقايدا جاقسى كورiنسە كەرەك. سولاردىڭ ءۇيiنە بارىپ ەدi، الگiلەر ەسiك اشپادى.
— مارات بار ما؟ — دەدi بۇل ەكiنشi قاباتتىڭ الاڭقايىندا ايقايلاپ.
— جوق، — دەيدi ەر بالانىڭ داۋسى.
— ماماڭ بار ما؟
— جۇمىستا.
— مارات قايدا؟
— بiلمەيمiن.
— كەشكە كەلە مە؟
— بiلمەيمiن.
— ۇيدە تىعىلىپ وتىرعان شىعار.
— جوق، تىعىلىپ وتىرعان جوق. — ءسوز شەشەسiنiڭ اشىناسى تۋرالى بولسا دا بالا نامىستانىپ قالدى، داۋسى تاق ەتiپ ەستiلدi.
— راس ايتاسىڭ با؟
— راس ايتامىن.
— جارايدى، جاقسى وندا.
— كiم دەيىن…
— ءوزiم بiر اينالىپ سوعامىن.
تالدىقورعانعا كiرگەن بەتتەگi العاشقى شارۋاسى وسىلاي ءساتسiزدەۋ باستالدى. ول ۇيدەن شىعىپ، iنiسiنiكiنە تارتتى. ۇيدە كەلiنi بار ەكەن. قايناعاسىن سالقىن قارسى الدى. جالپى، ءوڭiنەن جىلىلىقتىڭ نىشانى بايقالا قويمايتىن جان. ساپار دا بiر كەزدە ايەلiن بالاسىمەن شىعارىپ، مۇنى ەكi بالاسىمەن كۇيەۋiنەن اجىراتىپ العان. سوندىقتان جاپار iنiسiنiڭ جاڭا وتباسىنا قانشا iشتارتايىن دەسە دە، ار جاعىندا بiر نارسەسi جiبەرمەيدi.
ەرنiنiڭ ۇشىمەن امانداستى.
— ساپاردىڭ جايىن بiلەسiڭدەر مە؟ — دەدi بۇل جورتا.
— ەستiپ وتىرمىن، قامالماسا ودان ءارi. — مىنا ءسوزi — بايىن تاستاپ تيگەن قاتىننىڭ اڭگiمەسi ەمەس، قاس دۇشپاننىڭ تابالاۋى. جاپاردىڭ جۇرەگi مۇزداپ قويا بەردi. دەگەنمەن ونىسىن سىرتقا بiلدiرتپەۋگە تىرىستى.
— اناۋ مارات دەيتiن جiگiت بۇدان حاباردار ما؟
— قۇلاعدار. بiراق، ۇستالعانىنا سەنبەيدi.
— ساپاردى ۇستاپ اكەتكەنiن كوزi كورگەن تالدىقورعاننىڭ جiگiتتەرi بار عوي.
— ولاردىڭ ءسوزiنە يلانبايدى.
— ىم… — جاپار ايتارىنان جاڭىلىپ، بiراز ءۇنسiز iركiلدi. — ماراتتى كوردiڭ بە؟
— كوردiم، كەشە كەشكiسiن ايەلi ەكەۋi كەلiپ قايتتى. ايەلi الگiندە عانا بiزدiكiندە بولعان.
— قاي ايەلi، سوڭعىسى ما، بۇرىنعىسى ما؟
—بۇرىنعىسىمەن حابارلاسپايدى.
جاپاردىڭ قاراپتان-قاراپ قايلاسى تاۋسىلدى. ودان ەشتەمە شىقپايتىنىن iشتەي ۇعىندى. سوسىن:
— بiشكەكتەن كەلە جاتىرمىن، — دەپ باستادى اڭگiمەسiن. — ساپار سوندا قاماۋدا. ميليسيا ماراتتى iزدەتiپ، تالدىقورعانعا سۇراۋ سالىپتى. مەن بارىپ تەرگەۋشiمەن سويلەسiپ، ءۇش كۇنگە مۇرسات الدىم. التى مىڭ دوللار كەرەك. وسى سومانى قالايدا اپارىپ بەرمەسەك، جەردiڭ تەسiگiنە كiرiپ كەتسە دە ماراتتى تابادى. سودان كەيiن iس ۋشىعادى. سوندىقتان ەندi ونى كورسەڭ، «تەز ارادا ءۇش مىڭ دوللار تاپسىن» دەپ حابار ايت. تاپپاسا، ءوز سورى ءوزiنە. ال، مەن مىنا ءۇيدiڭ قۇجاتىنا كەلدiم. سول قۇجاتتى كەپiلدiككە قويىپ، بiرەۋدەن قارىز الامىن. باسقا امالىم قالمادى.
كەلiنiنiڭ ءوڭiندە ەشقانداي وزگەشەلiك بايقالمادى.
— الىڭىز…
وسىنى ايتتى دا iشكi بولمەگە ءوتتi. كوپ كەشiكپەي قايتىپ ورالعان ول بiر بۋما قاعازدى كوتەرiپ اكەلدi.
— بارلىق قۇجاتتارى وسىنىڭ iشiندە. “ساتامىن” دەپ ءوزi دايارلاپ جۇرگەن، ەشتەمەسiنە تيiسكەن جوقپىز.
قارا سۇر ءوڭi ودان سايىن تۇنەرە قانىن iشiنە تارتىپ، ىزبارلانا كوگەرگەن. قاتقان قۋرايداي كەسكiنiنەن جىلىلىقتىڭ، تiپتi، تiرشiلiكتiڭ نىشانى بiلiنبەيدi. قولىنان كەلسە شايناپ تاستاعىسى بار.
— ەندi جولىقساڭىز ايتىڭىز، ساپار مەنi كورمەي-اق قويسىن. بالالاردىڭ دا مازاسى قاشىپ بiتتi. جاعدايىمىز ناشار. ولاردى اكە-شەشەمنiڭ ءۇيiنە اپارىپ تاستادىم، ءوزiم بازارعا شىعىپ ءجۇرمiن. — اشۋعا بۋلىعىپ، ءۇنiنە دiرiل ارالاستى. كوز اياسىنا جاس تا لىقسىپ كەپ قالدى.
— جارايدى، قۇدايدىڭ باسقا سالعانى عوي، كونەمiز… — جاپار مىنادان كەيiن جاڭاعى iشكi وكپەسiن ۇمىتىپ، ابدىراڭقىرادى. ءارi مۇنىسى كەلiنiن جۇباتپاق بوپ ايتقانداعىسى ەدi.
بوساعادا تiك تۇرعان قالپى، تiزە بۇكپەستەن قايتا سىرتقا بەتتەدi.
جازعان قۇلدا شارشاۋ جوق، تاعى دا ماراتتىڭ اشىناسىنىڭ ءۇيiنە باردى. ەسiك قاعىپ ەدi بۇل جولى، «كiم بۇل» دەگەن ايەلدiڭ ءۇنi ەستiلدi.
— مارات بار ما، مەن ساپاردىڭ اعاسىمىن.
سول-اق ەكەن، ەسiك شالقاسىنان اشىلدى. ار جاعىنان تىعىنشىقتاي قاراتورى ايەل دۇرديە قارسى الدى. بەتi سازارىپ، تۇلەن ءتۇرتiپ تۇر.
— سالەمەتسiز بە؟ — جاپار دا قاساقانا داۋسىن قاتايتا امانداستى.
— سالەمەت…
— مارات بار ما؟
— جوق.
جiگiت بۇدان ارى شىداماي، ءلام-ميم دەمەستەن iشكە ەندi. اياعىن دا شەشكەن جوق. بولمەلەردi تۇگەل ارالاپ شىقتى. تۇرىپ جاتقاندارى ەكi بولمەلi ءۇي ەكەن. جەسiر ايەلدiڭ قوڭىرتوبەل تiرلiگi عانا بارلىعى بايقالادى. ەكi ۇلى سوستيىپ، مۇڭلى جانارلارىمەن بۇنى جەپ جiبەرەردەي، جاقتىرماي قارايدى.
— قاشان كەلەدi ول؟
— بiلمەيمiن… — قىبىڭ قاندى ما دەگەندەي دولدانا تورسيعان ايەل سىزدانا ءۇن قاتتى. قايتا، بۇل — تانىمايتىن ادام بولعان سوڭ عانا ادەپ ساقتاعان سىڭايى ءتارiزدi.
جاپار كەلiنiنە ايتقان اڭگiمەنi تۋرا سوزبە-سوز قايتالادى. بiراق، مىنا بەدiرەيگەن بەتپاقتىڭ ساناسىنا ەشتەمە جەتەر ەمەس.
— ونى بۇگiن ۇستاپ اكەتسە دە، بiزگە ءبارiبiر…
مىناۋ ءزارلi ءسوز جاپاردىڭ جۇرەگiنە سۇڭگiدەي قادالدى. باعانادان بەرi بوس اۋرە بوپ تۇرعانىن ەندi ءتۇسiندi. كوكەيiنە ءتۇيiپ كەلگەن ءۇمiت ساۋلەسiن وسى بiر اۋىز ءلامiمەن مىنا سالداقى، بiر لەگەن كiردiڭ سۋىن قۇيىپ ءوشiرە سالعانداي اسەر قالدىردى.
موينى سالبىراپ سىرتقا بەتتەدi. سوڭىنان تارس ەتiپ ەسiكتiڭ جابىلعانىن ەستiدi.
دiڭكەسi قۇرىپ كەپ ماشيناعا مiندi. قانشا قارا تۇياعىنان ءال كەتسە دە، شەشەسiنە جولىعۋى — پارىز. سوندىقتان قارىس ادىم جەردiڭ ءوزi تيتىقتاتقانىمەن، الاڭداپ وتىرعان اناسىن ويلاعاندا، ول كەرەناۋلىعى اپ-ساتتە ءۇشتi-كۇيلi جوعالدى. ءوزi عانا بiلەتiن جاقسى حابارىن جەتكiزۋ ءۇشiن اۋىلعا تارتتى.
قىزىلاعاشتىڭ شەتiنە قىزىلiڭiردە iلiكتi. شەشەسi ۇيدە ەكەن، مۇنى كورە ساپ:
— اكەم، جاپار-اۋ، نە بiتiرiپ كەلە جاتىرسىڭ؟ — دەپ، سونادايدان الدىنان تۇرا جۇگiردi.
— الىپ شىقتىم.
— ءاي، قارعام-اي، كورسەتتi-اۋ ساعان مىنالار كورەسiنi. — كۇيiنە سويلەي كەپ، بەتiنەن ءسۇيدi. — ال، ەندi ايتشى، نە ءبۇلدiرگەن سوندا؟
جاپار اناسىنىڭ جۇرەگiن اۋىرتپاي-اق قويايىن دەپ، ۋاقيعانىڭ بەتiنەن قالقىپ قانا باياندادى. اناۋ ەكiنشi ادامنان اقشاسىن العانشا، الماتىعا ادەيi قالدىرىپ كەتكەنiن بۇكپەدi.
— ە-ە، كۇنiم-اي، قاراپ جۇرمەي سەنiڭ باسىڭدى ابدەن ساۋداعا سالدى-اۋ… قايتەيiن، اقىرىنىڭ قايىرىن بەرسiن. — پەشتiڭ ءۇستiنەن وتقا بiر شەلەك كومiردi بiر-اق قوتارىپ، سىبىرتقىمەن پليتانى سىپىرىپ جاتىپ كۇڭiرەندi. — ول يتتiڭ بالاسىن تەككە جiبەرiپ قويماي، اقشانى الۋ كەرەك. — ءسوزiنiڭ سوڭىن تiستەنە ءتامامداپ، تەپسiنiپ قويادى.
وسىلاي تاۋسىلا سويلەي داستارحانىن جايدى، جانى تىزاقتاي وتىرىپ شايىن بەردi. شايدان كەيiن جاپار قايتادان الماتىعا جينالدى.
— بالام-اۋ، تۇندەلەتiپ جۇرەسiڭ بە، ەرتەڭ تاڭەرتەڭ قۇدايدىڭ جارىعىندا اتتانساڭشى، — دەدi نۇرعانىم.
— وعان، جاڭاعى، ماراتتى ەل ورىنعا وتىرعاندا ءۇستiنەن باسپاساڭ، وڭاي-وسپاقپەن قولعا تۇسەتiن ادام ەمەس.
دiڭكەسi قۇرىعان نۇرعانىم:
— ە-ە، — دەدi، — ايبايلاپ ءجۇر، ايتەۋiر. قۇداي جولىڭدى وڭعارسىن.
— ساۋ بولىڭدار.
جاپار داربازادان سىرتقا شىعىپ، قاراڭعىعا سiڭiپ بارا جاتتى.
*** *** ***
تالدىقورعانعا قايتىپ ورالعانىنشا ساعات تۇنگi ونداردىڭ شاماسىنا تايانعان ەدi. تاعى دا سالىپ ۇرىپ ات باسىن كوزi ۇيرەنiپ قالعان ۇيگە تiرەدi. ابىروي بولعاندا iزدەگەن كiسiسiنiڭ ءۇستiنەن باستى. ول بۇل كۇتكەندەي باسىن تومەن سالىپ، مiڭگiرلەي قارسى العان جوق. ەجiرەيiپ، ايبات شەگە قارادى. جاپار iشتەي «بەدiرەيۋiن، وتكەندە ەسەك قۇرتى مۇرنىنان ءتۇسiپ، جىلبىراپ وتىر ەدi» دەپ ويلادى.
— قاتىندى توناعاندارىڭ نە ەركەك باستارىڭمەن؟! — بiردەن تىقسىرىپ الايىن دەپ ادەيi ءا دەگەننەن قاتتى كەتتi. — ساپار، انە، جاتىر. سەنiڭ سوڭىڭنان دا قۋعىنشى شىعارايىن دەگەندەرiندە، مەن بارىپ، «قويا تۇرىڭدار» دەپ ءۇش كۇنگە مۇرسات سۇرادىم. قايدان تاپساڭ وننان تاپ، ءۇش مىڭ دوللاردى ماعان ەرتەڭ كەشكە دەيiن جەتكiز. ولاي بولمايدى ەكەن، سورىڭ اباقتىدا قاينايدى.
— ساپار قايداعى تۇرمەدە جاتىر، مەن ونىمەن بۇگiن عانا سويلەستiم عوي.
جاپاردىڭ توبەسiنەن بiرەۋ مۇزداي سۋ قۇيىپ جiبەرگەندەي سەلك ەتتi. اياق استىنان قۋلىعى اشىلىپ، ابىرويى ايرانداي اقتارىلدى. شىندىقتىڭ سوڭىنان جۇرگەن ءوزi تابان استىندا الاياققا اينالىپ شىعا كەلدi.
— سەن قاي سايتانىڭمەن سويلەستiڭ؟ — جاپاردىڭ ءۇنi ءوزiنiڭ بايقاۋىنشا العاشقى ايبىنىنان ايرىلىپ، سەلقوستىققا ۇشىرادى.
— وسى حابار قۇلاعىما تيگەننەن كەيiن سەنiمەن سويلەسەيiن دەپ، ءۇيiڭە تەلەفون سوققانمىن. تۇتقانى بiرەۋ كوتەردi. سەنi سۇرادىم، «ول جوق» دەپ تاستاي سالدى. ساپاردىڭ داۋىسىن جازباي تانىدىم. قايىرا زۆونداپ ەدiم، المادى. بالا ەمەسپiز، ءبارiن بiلەمiز. ونداي قۋلىق-سۇمدىقتارىڭدى قويىڭدار.
— سەن، بiرiنشiدەن، باسقا بiرەۋدiڭ ءۇيiنە ۇرىنۋىڭ مۇمكiن. ەكiنشiدەن، ارتىڭنان ميليسيا تۇسكەندە سانىڭدى سوعاسىڭ. مەن سەنi قورقىتىپ، ۇركiتiپ تۇرعان جوقپىن، ەرتەڭ كەشكە دەيiن اقشانى اكەمەسەڭ، ءوز وبالىڭ ءوزiڭە.
وسىنى ايتتى دا سىرتقا بەتتەدi. بiراق اشۋعا تۇنشىعىپ، ءوز-وزiنەن قالشىلداپ بارا جاتىر ەدi. «ساراماس نەمە، نەگە تەلەفوندى كوتەرەدi؟ باسى بiر قازان بولعانىمەن بiر شانشىم ميى جوق» دەگەن اتجالمان ساۋالدار مەن اشۋ، كوكiرەگiنە كەپتەلiپ بۋىندىرىپ اكەتتi. «سۇلەيمەننiڭ بەرگەن اقشاسىن ورنىنا قويۋ ءۇشiن ەندi قاراجاتتى قايدان تاپپاق؟ كوكەيiنە ءتۇيiپ، كوزدەگەن ادامى اۋزىڭا ساڭعىت دەپ وتىر. كiم بۇعان سۇراعانىن قولىنا ۇستاتپاق؟ مىنا ءۇيدiڭ قاراجاتىمەن ەش تەسiگi جابىلمايدى… ارينە، سۇلەيمەن بۇدان بiر تيىن دا سۇرامايدى. بiراق سۇرامايدى ەكەن دەپ حايۋانشا جامباسىنا باسا بەرۋi تيiس پە؟ جوق. قايتارۋ — مiندەتi».
الماتىعا جەتكەنشە تەك وسى ساۋالدار عانا مۇنىڭ جان سەرiگiنە اينالدى. مازاسىن الدى، سiلiكپەسiن شىعاردى، القىمىنان سىعىمداپ قىلعىندىردى، قولقاسىن تۇتاپ تۇنشىقتىردى. قاي-قايداعى قاڭعىعان بiرەۋدەن تەپسiنگەن ءسوز ەستiگەنiنە، الاياق سۇم بوپ كورiنگەنiنە قورلاندى.
بiر ۋاقتاردا ءوزiنiڭ الدەكiممەن ەكiلەنە سالعىلاسىپ وتىرعانىن بايقادى. قاي ۋاقىتتا سويلەپ كەتكەنiن جوبالاۋعا دارمەنسiز. ساتقا ۇرعان با، قويايىن دەپ قوزعالعان كوڭiلiنە باسالقى بولعانىمەن، ارادا شامالى ۋاقىت وتپەي-اق قايتا جىنىمەن سويلەسكەندەي كۇبiرلەي باستايدى. بارلىعىندا دا ساپارمەن ۇستاسىپ وتىرادى. ول بiر اۋزى كەپەردەي قارا ديۋعا اينالدى.
ۇيگە كەلگەنiندە تەك مۇنىڭ ەلەسi عانا تابالدىرىقتان اتتاعان ەدi.
*** *** ***
ءوڭi كۇرەڭiتiپ iشكە ەندi. زال ۇيدە ساپار ۆيديكتi تاماشالاپ، ۇزىننان سۇلاي جاتىر ەكەن. مۇنى كورiپ:
— قالاي بارىپ كەلدiڭ؟ — دەدi.
— ءاي، ساراماس، سەن نەگە تەلەفوندى كوتەرەسiڭ؟! وتىر دەگەننەن كەيiن ورنىڭنان قوزعالماي ءولiك قۇساپ وتىرمايسىڭ با؟ — جەتi ءتۇننiڭ iشiندە ءۇنi تارعىلدانىپ، تىم اشۋلى شىقتى. — ەكi ورتادا مەن قۋلىق ساۋعان سۇمىرايدىڭ كەبiنە ەندiم. ەسiڭ دۇرىس پا، ويلامايسىڭ با؟ باسىڭ بiر قازان بولىپ…
— قايدان بiلەيiن، تەلەفون شىرىلداپ قويماي قويعاننان كەيiن… — مۇرنىنىڭ استىنان مiڭگiرلەدi.
— ءوي، شىرىلداماق تۇگiلi، جارىلىپ كەتسە دە، ول قوڭىراۋ ساعان ەمەس ەكەنiن بەس ساۋساعىڭداي بiلەسiڭ عوي. الدە بiز ساعان تەلەفونعا جاۋاپ بەر دەدiك پە؟ كەتەرiمدە سۋ ميىڭا تاپتاپ تۇرىپ، “تۇتقانى الما” دەپ ءجۇز مارتە ايتپاپ پا ەدiم... ەندi ول بiزدiڭ iسiمiزدi تەك اقىلداسىپ iستەلiنگەن قۋلىققا عانا سايىپ وتىر. اقشانى بەرمەيدi. ونىكi دۇرىس، سەن دە بولساڭ سولاي ويلايسىڭ.
ساپار ديۆاندا شالقاسىنان تۇسكەن قالپى مەڭiرەيiپ جاتتى دا قويدى. اعاسى يiنi سالبىراعان كۇيi تەرiس اينالدى. ودان باسقا iستەيتiن قايلاسى دا جوق ەدi. سۇيرەتiلە باسىپ جاتىن بولمەسiنە بەتتەدi. بiراق اشۋ بۋىپ، شامىرقاندىرا قالشىلداتتى. Iنiسiنiڭ سونشاما اقىماقتىعىنا ەش اقىلى جەتپەدi.
ەرتەڭiندە جاپار توسەگiنەن اۋىرىپ تۇرەگەلدi. بiرەۋمەن سويلەسۋگە دە، بiرەۋگە قاراۋعا دا ەشقانداي زاۋقى سوقپادى. ەندi نە جاسايتىنىن بiلمەي اقىلىنان الجاستى. ۇيگە سيدىرماي iشiن وكسiك-يت تىرنادى. سوسىن سىرتقا بەت الدى.
قالا سول ادەتتەگiسiنشە قىزۋ تiرلiگiنەن اينىماعان. جۇيتكiگەن ماشينا، قايشالىسقان ادام. بۇل دا ۋايىم بۋىندىرعان سۇلە-ساپى كۇيi سولاردىڭ اراسىنا سiڭiسە بەردi.
تاۋى شاعىلعان قالپى سۇلەيمەنگە كەلدi. سۇلەيمەننiڭ بiردەن بايقاعانى، انشەيiندە قىلاۋ دا جۇقتىرماي جۇرەتiن اعاسىنىڭ ساقال-مۇرتى دا قىرىلماپتى. ءۇستiندەگi جەيدەسiنiڭ جاعاسى دا قىرتىستانعانداي كورiندi. كوزiنiڭ استى دومبىعىپ iسiپ، قاسiرەتتiڭ ۋىتىنان ويلى جانارى نiلدەنiپ تۇر ەكەن. كوڭiلiن قىنا، قاراشىعىن تورتا باسقان.
العاش وسىنى اڭعارعانىنان-اق تiكسiنiپ:
— قال قالاي؟ ءجۇزiڭ سىنىق قوي، اۋىرىپ تۇرعان جوقسىڭ با؟ — دەدi.
— جوق. — سىرتقى ۇسقىنى جۇدەۋلەۋ، يiنi سالبىراعان كۇيi اڭگiمەسiن باستادى. —تالدىقورعانعا بارىپ ءۇيدiڭ قۇجاتتارىن اكەلدiم. بiشكەككە جۇمساعان اقشانى تاۋىپ بەرەتiن مۇمكiندiگiمiز جوق، از دا بولسا سول ءۇيدi كوپتەي كورiپ الىڭدار. — بiر پاپكi قاعازدى ستولدىڭ ءۇستiنە قويدى. — ال، اناۋ، قاسىنداعى بiرگە توناسقان ەكiنشi جiگiت، تiپتi، ماڭىنا جۋىتاتىن ەمەس. ودان ەشتەمە ونبەيتiن ءتۇرi بار. قايتا ءوزiمدi الاياققا سانادى.
— جارايدى ەندi، قيسىنى كەلمەسە كەرەگi جوق. — قاشاندا سابىرلى قالپىنان تانبادى. —مىنا قۇجاتتار سەندە تۇرا بەرسiن، كەيiن قاجەت بوسا الارمىز. — قاعازدى جاپاردىڭ ءوزiنە قاراي ىسىردى. — قىسىلاتىن، اۋرەلەنەتiن ەشتەمە جوق.
سودان كەيiن بiر توپ جiگiتتەرمەن شۇعىل شارۋاعا جۇرەتiنiن ايتىپ، جينالا باستادى. Iزiنشە تىسقا بەت الدى. جاپار دا سولارمەن سىرتقا iلەسە شىقتى. تابالدىرىقتان اتتاسىمەن الگiلەر قىسقا عانا قوشتاسىپ، ءوز تۇستارىنا قاراي اياڭدادى. بۇل دا ماشيناسىنا تايانىپ قالعان، تۋ سىرتىنان:
— جاپار! — دەگەن سۇلەيمەننiڭ داۋسىن ەستiدi. جالت قارادى. — ەش قىسىلماي-اق قوي!
باۋىرى بۇعان جايدارى قالپى قولىن كوتەردi. ءسويتتi دە قارا «مەرسەدەسكە» مiنiپ، ءجۇرiپ كەتتi.
وسى كورiنiس ونىڭ يىعىنداعى زiل باتپاننىڭ سالماعىن مەيلiنشە جەڭiلدەتكەندەي اسەر ەتتi. بiر ءسات سوستيىپ، جاپا-جالعىز قاققان قازىقتاي قالشيدى. سوسىن رۋلگە سەرگەك كەلiپ جايعاستى.
…قاپەلiمدە بiرجولا ەسiنەن شىعارعان ءوز جايى جادىنا ورالدى. وي كوزبەن ءۇڭiلسە وسى باسەكەدە ءجون-جوبانىڭ رەتi بۇعان قاراي بۇرىلىپ تۇرعان سياقتى. جاستارعا بەرiلەتiن سىيلىقتىڭ بارشا شارتى مەن پارقى مۇنىڭ عانا جازعاندارىنىڭ ولشەمiنە تۋرا كەلەتiندەي. ويتكەنi، باسەكەدەگi بiرلi-جارىم جiگiتتiڭ جاسى، بايگە شارتىندا كورسەتiلگەن شەكتەۋلi مولشەردەن اسىپ كەتكەن ەدi. بiراق، قالاي ەكەنi بەلگiسiز تايىنباي، جەڭ سىبانا سىنعا قاتىسۋدا. انشەيiندە بولار-بولماس نارسەگە قادالاتىن قازىلار بۇعان كوزدەرiن تاس جۇمىپ، قاساقانا ەسكەرمەگەن، ەلەمەگەن سىڭاي تانىتادى. دەگەنمەن، جاپاردىڭ iشكi بiر اڭعال سەزiمi ءادiلدiكتiڭ قالاي دا جەڭەتiنiن، ولاردىڭ بۇل بۇلتالاقتارى كوپ ۇزاماي اشكەرەلەنەتiنiنە كۇمانسiز ەدi. ءارi قاراپتان-قاراپ باسى ساۋداعا ءتۇسiپ شاتىلىپ جۇرگەنiندە قۇدايدىڭ كوزi تۋرا بوپ، قولدايتىن تۇسى دا وسى سىڭايلى كورiندi. بiءرتۇرلi ءوزiنiڭ مەرەيi ۇستەم بولاتىنىنا سەندi. سوندىقتان بiرەۋلەرگە بارىپ بۇيىمتاي ايتىپ، الدىنان وتپەدi. وتەتiن دە ەشكiممەن تانىس، بiلiس ەمەس ەكەن. سوندىقتان، شارۋاسىن بiر اللاعا تابىس ەتتi. بار سەنگەنi — ءتوڭiرەگiندەگi جولداستارىنىڭ مۇنىڭ جازعاندارىنا بەرگەن باعاسى. ولاردىڭ ايتۋىنشا، بۇل — ناعىز بۇگiنگi جاستاردىڭ اراسىنداعى قالامى ءجۇيرiك قاس شەبەردiڭ بiرەۋi.
ۇيگە بiءرتۇرلi جەڭiلەيiپ ورالدى. كەشەگi الاياق كورiنگەنi دە ءسال جۇرەگiن سىزداتقانىمەن، ەپتەپ اپتىعى قايتقان-تىن. Iنiسiنە دە كەشiرiممەن قارادى. ايتكەنمەن، كوكەيiندەگi تومىرىقتىڭ ءبارi بiردەن تاراپ كەتە قويمادى، توڭ-تەرiس قالىپ بايقاتتى. ساپارعا بار ايتقانى:
— سەن ءالi دە ەكiء-ۇش كۇن وسىندا جات، بۇگiن جەتiپ بارساڭ، مەنiڭ شىنىندا دا ءوتiرiكشi بولعانىم، — دەدi.
ول ۇندەمەدi. ءوزiنiڭ الكەۋدەلiگi مەن بiرمويىندىعىن تانىتىپ، قاباعىن ءتۇيiپ، كۇجiرەيدi دە قالدى. كەشەگi كiشiك قالپىنان جاڭىلا باستادى، تاعى دا كەۋدەسi اياققاپتاي بوپ iسiنگەندەي كورiندi. «ءجا، قويشى، ونى جانىشتاي بەرگەندە نە تۇسەدi، — دەپ ويلادى اعاسى. — جەتكەن جەرi وسى».
كەش باتتى. ەل ورىنعا وتىراتىن قىزىل iڭiر شاق تۋدى. ەندi الدەبiر ءماۋرiتتەردە بiرتiن-بiرتiن ءتوڭiرەكتەگi ۇيلەردiڭ شامدارى سونە باستادى. بۇلار دا جاستىققا باس قويدى. تاعى دا كۇندەلiكتi داعدىسىنداي جاپاردىڭ ۇيقىسى قاشىپ، ميىن وي شىرماعان قالپى توسەگiندە ەرiكسiز دوڭبەكشiدi. ءسويتiپ مازاڭدانعان تۇستا، زال جاقتان ارى-بەرi جۇرگەن اياق دىبىرى بiلiندi. «ە-ە، تەمەكi تارتقىسى كەلگەن شىعار، و بايقۇس تا قايبiر شەكەسi قىزىپ جاتىر» دەپ قورىتتى iشتەي ساپارعا جانى اشىعان سەزiمi ويانىپ.
ءتۇرتiنەكتەگەن دىبىر ۇزاققا سوزىلدى. بiر كەزدە دىبىس كiرە بەرiستەن الەۋەتتiرەك بiلiندi. كوپ ۇزاماي ەسiك اشىلىپ، قايتا جابىلدى. سودان كەيiن ءۇيدiڭ iشi تىم-تىرىس بولا قالدى. باۋىرىنىڭ سىرتقا شىققانىن انىق بiلدi. «قازiر قايتىپ ورالادى» دەگەن ويدىڭ سۇرەسiمەن كۇتiپ بiراز بوگەلدi، كەلمەدi. ساعاتىنا قارادى — بiردەن ون جەتi مينۋت اۋىپتى. سوسىن لاجسىز تاعى دا تىڭ تىڭدادى، شىققان ادام قايتىپ ورالاتىن كورiنبەيدi.
جاڭاعى قۇرساۋلاپ، قامالاعان تارام-تارام قالىڭ ويدى جiگiت وسى جولى اداستىرىپ-اق كەتتi. كوڭiلiنە ەلەڭ ەندi. قانشا الاعىزعانىمەن ساپار قايتىپ كەلەر ەمەس. ساعاتىنا قارادى. الگiندەگiدەن بەرi دە جەتi-سەگiز مينۋت ءوتiپتi. تەمەكi تارتۋعا قۇلقى اۋعان كiسi وسى ۋاقىتتىڭ iشiندە ۇيگە كiرۋi تيiس ەدi، ويتكەنi دالا قاقاپ تۇر. كۇزدiڭ قارا سۋىعى ابدەن مىساسىنا مiنگەن كەز، ءۇش-تورت مينۋتتان ارى شىداۋ مۇمكiن ەمەس.
بۇل لاجسىز ورنىنان تۇرەگەلدi. شامدى جاقتى. ەسiكتi بايقاستادى — اشىق. ساپاردىڭ كيiمدەرiن تۇگەندەي باستادى. ول اياق كيiمiن، كۋرتكاسىن تۇتاس كيiپتi. زالعا باردى، وندا دا دانەمەسi قالماپتى. قايتا كەپ كۇرتەسiن يىعىنا iلە ساپ سىرتقا بەت تۇزەدi، جۋىق ماڭنان تiرi پەندەنiڭ ۇسقىنى كورiنەر ەمەس. «ساپار» دەپ بiر-ەكi رەت داۋىستادى. جاۋاپ جوق. «ءا-ا، كەتكەن ەكەنسiڭ عوي» دەپ قورىتتى. بiراق، «جولىنا اقشانى قايدان الدى ەكەن» دەگەن وي ساق ەتiپ كوكەيiنە قادالدى.
ەسiكتi قۇلىپتاپ، توسەگiنە بەتتەدi.
تاڭەرتەڭ تۇرا ساپ زالدى قارادى. ونداعىسى — تۇندە مەن قاتتى ۇيىقتاپ قاپ، ونىڭ قايتىپ ورالعانىن بiلمەگەن شىعارمىن دەگەنi ەدi. ەشكiم جوق، سالۋلى توسەك سول قالپى جاتىر.
مۇنى كورگەن بيبi دە:
— ساپار كەتiپ قالعان با؟ — دەپ تاڭدانا اڭىردى.
— ول اقشانى قايدان الىپ ءجۇر؟
ەرi وعان قارسى ساۋال تاستادى.
— كەشە «باس كيiم الام» دەگەننەن كەيiن مىڭ تەڭگە قالدىرعانمىن.
— Iم-م…
*** *** ***
“…ساپار سوققىدان اۋىر حالدە ءدارۋحاناعا ءتۇسiپتi، سويىل باستان تيگەن ەكەن” دەگەن سۋىت حابار سۋماڭداي جەتiپ، جاپاردىڭ كوڭiلiن استاڭ-كەستەڭ ەتتi. شۇعىل بارىپ قايتۋعا جينالا باستادى.
بۇل “اعاش” اقشانىڭ كۇننەن-كۇنگە قۇنى قاشىپ تۇرعان توقسان ەكiنشi جىلداردىڭ كەزi، جالعىز ءوزi جۇمىس iستەيتiن. بيبi بالامەن ۇيدە، ونىسىز دا تاپقان تيىن-تەبەنi بىلاي تارتسا — ولاي جەتپەيدi، ولاي تارتسا — بىلاي جەتپەيدi. سوندا دا جولعا شىقتى.
كەلسە باسىنا وپەراسيا جاساپتى. جالپاقتىعى ءتورت سانتيمەترگە جۋىق، ۇزىندىعى بiر قارىستاي سۇيەگiن الىپ تاستاپتى. تەك تەرiسiن تiگiپ قويسا كەرەك. ءدارiگەردiڭ ءسوزiنە قاراعاندا كەيiن جەتiلگەندە قايىرا اشىپ پلاستماسسا سالماق سىڭايلى. قايتا ءۇش بۇرىشتى تەمiر قىرىنان تيمەي جانىمەن تيiپ، مي قابىنا بiر ميلليمەتردەي عانا جەتپەي توقتاپتى. قاق اللانىڭ ءوزi قاققان، ايتپەسە وسى كۇنi جانازا نامازىن وقيتىن جايلارى بار كورiنەدi.
— نە بولدى؟ — دەپ سۇرادى اعايىندى ەكەۋi وڭاشالانعان ءماۋرiتتە.
باسىن تۇتاستاي اق داكەمەن تاڭىپ تاستاعان ساپار ءسوزدi نەدەن باستارىن بiلمەدi مە، بiر ءسات تەمەكiسiن تارتىپ ءۇنسiز تۇنجىرادى. جالپاق بەتiنەن ءمۇلايiم كوزi عانا جىلتىرايدى.
— توبەلەستiك.
بiر-اق اۋىز ءلام قاتتى دا تاعى دا توسىلا قاڭتارىلدى. اعاسى ءسوزiن جالعاستىراتىن شىعار دەپ كۇتتi. تiس جارمادى.
— توبەلەسكەنiڭدi بiلiپ وتىرمىن عوي، كiم كiءنالi؟ جانجال قالاي باستالدى؟ —جاپار شۇقشيا قادالىپ، ودان ارمەن تاقىمدادى. سوناۋ الماتىدان شابىلىپ جەتكەنiندە ەڭ قۇرىماعاندا انىق-قانىعىن بiلۋگە مۇستاق.
— اراق iشiپ العانبىز عوي، بايلانىسقانبىز. سودان توبەلەس شىققان. مەن ونى سوقسام كەرەك، ول قاشسا كەرەك. اقىرى تىعىلىپ قالىپتى، مەن iزدەپپiن.
قولىنداعى شىلىمىنىڭ تۇقىلىن تاستاپ، تابانىمەن ەزگiلەدi. وسى ارالىقتا اڭگiمەسiنiڭ جەلiسi ءۇزiلدi. بايقاۋىنشا اشىپ ايتقىسى كەلمەيدi، لاجى بولسا تiكەلەي ساۋالدان جالتارىپ كەتكiسi بار. ونى تومەن شۇقشيعان پورىمى اڭعارتادى. بiراق، جاپار ودان ارىعا شىدامادى.
— سودان!
— قويمايتىن بولعانىمنان سوڭ قالتارىسقا تىعىلىپ، وتە بەرگەنiمدە تەمiرمەن سوققان. ودان ارىسى ەسiمدە جوق.
وسىنى ايتتى دا تاعى دا iركiلدi. سوڭعى ءسوزi بۇدان ءارi مەنi مازالاما دەگەندi ءمالiمدەگەندەي.
ەكەۋiنiڭ اراسىندا ءۇنسiزدiك ورنادى، بiر كەزدە جاپار:
— قاراپ جۇرمەي، جارىمجان بوپ قالدىڭ. ەسە جiبەرمەي، زاڭ ورنىنا شاعىمدانايىق، — دەدi.
— جوق، كەرەگi جوق. ءوزiم كەيiن ءبارiمەن ەسەپ ايىرىسامىن.
— سەن تاعى دا توبەلەسەمiن دەپ تۇرسىڭ با؟! — اعاسىنىڭ ءۇنi قاتتى ەستiلدi. — ەندi قول كوتەرسەڭ، تىنىشىنان-تىنىش تۇرمەگە تىعار اپارىپ. Iزدەگەنi دە سول ولاردىڭ. زاڭ تiلiمەن سويلەسۋ كەرەك. بiردەمە iستەگiڭ كەلە مە، قازiر iستە. ودان كەيiنگi «شاۋىپ الامىن» دەگەنiڭنiڭ ءبارi بەكەر، كوزiڭە كوك شىبىن ۇيمەلەتەدi. — قاتۋلى قاباقپەن ءتۇيiلە قارادى. ساپار ۇندەمەدi. ول ۇندەمەگەن سوڭ باسىنىڭ جاراقاتىن اياپ، بۇل دا «قويشى» دەپ تىقسىرا بەرمەدi. بiراق، ءوز بەتiنشە سۇراۋ سالىپ، وقيعا ءجونiندە iزدەستiرiپ ەدi، كوردi، بiلدi دەگەن ادامدار دا جوعارىداعى تۇرعىدا عانا اڭگiمە ايتتى. ءسويتiپ، جابۋلى قازان جابۋلى كۇيiندە قالعان. ايتكەنمەن، ءبارiبiر شىندىق ايانعا اينالدى. ول توبەلەسiپ جۇرگەنi، مۇنىڭ باسىن سونشا قاتىگەزدiكپەن جارعان ادام — كەلiننiڭ بۇرىنعى كۇيەۋi ەكەن. ارينە، اشىنعان. ەندi، مiنە، قايداعى بiرەۋ ءۇشiن ءالi تالاي ازاپتى باسىنان تارتار. ماڭدايىنان بولماشى كۇن وتكiزۋگە، جەل تيگiزۋگە استە بولمايدى. بيبiنiڭ “باس كيiم الامىن دەگەننەن سوڭ…” دەپ، كۇمiلجiگەنi سوندىقتان ەدi.
بۇل ۇندەمەدi. جەتi تۇندە تايىنباي جولعا شىعار باتىلدىق سەزiمنiڭ قايدان تۇتانعانىن ەندi ۇعىندى. بiر ءتۇرلi ءوزiنiڭ شابالانىپ-شابالانىپ، اقىرى iسكە العىسىز قالپى جۇرتتا قالعان بۇرالقىداي كەرەكسiزگە اينالعانىنا جان دۇنيەسi قالتىرادى. جات تۇرماق، بiرگە تۋعان باۋىرى قارا تۇنەكتەن ارىلعان سوڭ جارامسىز وتەلدەي لاقتىرىپ كەتكەنiنە قاپالاندى.
*** *** ***
سۇلدەسiن سۇيرەتكەن قالپى جۇمىسقا كەلدi. باستىعىنىڭ دا قاباعى سالىڭقى ەكەن. جاپاردىڭ سالەمiن سالقىن قابىلدادى.
سوڭعى كەزدە بايقاعانى ارالارى جاراسپاي ءجۇر. ويتكەنi، بيىلعى الاساپىران جۇمىسقا بەيمارال دەن قويۋعا مۇمكiندiك بەرمەدi. التى اي جاز بالالارى اۋىردى، ونىڭ سوڭىن الا بiشكەكتiڭ وقيعاسى قوسىلدى. قىسقاسى، ول مۇنىڭ ارى-بەرi شاپقىلاعانىن كوتەرە المادى. سودان قاباعى جيi قىرتىستاناتىندى شىعاردى.
جiگiت ەندi بۇدان بىلاي ونىڭ قاباعىن قىرتىستاندىرماۋعا ۇمتىلدى. ەش سوزگە كەلمەستەن جۇمىستان بوساتۋ ءجونiندەگi ءوتiنiشiن جازدى دا الدىنا اپارىپ تاستادى. الگiنi وقىعان باستىق:
— مىناۋىڭ نە؟ — دەپ، تاڭىرقاعان كەپپەن بۇعان اڭتارىلا قارادى.
— باسقا قىزمەتكە اۋىسايىن دەپ… — جورتا وسىلاي دەدi.
— دايىن تۇرعان قىزمەت بولسا، جارايدى. دەگەنمەن، ويلان.
— ويلانىپ بارىپ، ءوتiنiش بەرiپ وتىرمىن.
— جارايدى، وندا، ءازiرشە قول قويماي تۇرايىن. — جاناشىرلىق سىڭاي تانىتقانداي قالىپ بايقاتتى.
— جاقسى.
قوشتاستى دا سىرتقا بەتتەدi.
اعىلعان ماشينالاردىڭ اراسىندا ايتەۋiر لەككە iلەسiپ كەلەدi. قايدا بارا جاتقانىن ءوزi دە بiلمەيدi، ماقسات-مۇددە ادا-كۇدە. سۋ بەتiندە قاڭعالاق قاققان جاڭقا دا — بiر، بۇل دا — بiر. ەشكiمگە كەرەگi جوق، ءومiردiڭ اۋانىمەن كەتiپ بارادى. بiر ءتۇيسiنگەنi — ميلليونداعان جۇمىسسىزداردىڭ قاتارىن تاعى دا بiر ادامعا ارتتىرعانى.
كەۋدەسiن قامىرىق كەۋلەپ، وكiنiش پە، نالا ما ءوزiنە دە بەيماعلۇم بiر ءابiلەت القىمىن سىعىمدادى. سان ءتۇرلi ساۋالدار ميىن شاباقتاپ، مازاسىن ماي iشكەندەي جاسادى. بiر كەزدە بارىپ اڭداسا، ءۇيiنە قاراي بەت بۇرىپتى، قۋانىپ كەتتi.
بۇرىن باستىعىمەن ارالارىنان قىل وتپەيتiن اعالى-iنiلiدەي ەتەنە ءجۇرiپ ەدi. ونىڭ باستىقتىعىنان اعالىعى جاقىن ەدi. بولار-بولماس قۋانىشىن، رەنiشiن ودان جاسىرمايتىن. كiشi بولا تۇرا شاما-شارقىنشا جاقسىلىعىن دا ايامايتىن. سويتسە، ادام وزگەرەدi ەكەن. مۇنداي قۇراق ۇشقاندى مەنiڭ ابىرويىما باس ۇرىپ، قىزمەت ەتۋ دەپ ءتۇسiنەتiن بولسا تيiس. كوپە-كورiنەۋ كiشiرەيتiپ، قول بالاعا اينالدىرعىسى كەلدi. قانشا كەرەمەت iزدەنiسپەن تىڭ ۇلگi مەن جاڭا نىساندا ماقالا جازسا دا، قاساقانا باسقالاردى ماراپاتتادى. بiر اۋىز جىلى ءسوز ايتۋعا جارامادى. جاپار العاشقىدا ەلەمەدi، سويتسە مۇنى تiپتi iسكە العىسىز ەتiپ تاستاپتى. كەيiن ءتۇسiندi، قالاي دا مۇنىڭ بەتiن قايتارىپ مىسىن باسۋعا ۇمتىلىپتى. جانىنداي جاقسى كورگەن اعاسىنىڭ ءوزi وسىنداي ساتقىندىققا بارعاندا، مىنا جالعاننىڭ وپاسىزدىعىنا كوزi جەتتi. سودان كەيiن دە ءۇن-تۇنسiز جۇمىستان كەتiپ قالعاندى ءجون كوردi. “ءوزi بiلسiن، ورەسi جەتكەن جەرi سول بولسا قايتەيiن” دەگەن دە قويعان. ويتكەنi، ونىڭ تىراشتانىپ كوتەرمەلەپ جۇرگەنi بويىندا جىلت ەتكەن دانەمەسi جوق، رۋحاني تۇتتاي جالاڭاش ادام ەدi. بiتiرگەنi پالساپالىق-ەكونوميكالىق فاكۋلتەت. الەم فيلوسوفتارىنىڭ ايتقانىن جازعاندارىنا سىنالاپ ەنگiزiپ نەمەسە ءوڭiن اينالدىرىپ، ءوزiنiكi ەتiپ شىعارادى. سول پلاگياتتىعىن جاتىپ كەپ اياق-قولىن جەرگە تيگiزبەي ماقتايدى. جاپار اعاسىنىڭ وسى تەكسiزدiگiنە قارىنى اشتى، كوڭiلi قالدى. قالاي بۇل ۋاقىتقا دەيiن مۇنداي ەكiءجۇزدiلiگiن بiلمەگەندiگi ءۇشiن ءوزiن جازعىردى.
وسىنىڭ ءبارi ساپىرىلىسىپ، جەر تەزەك بولعان كوڭiلi ودان سايىن جۇرىنعا اينالدى. پەندەشiلiكتiڭ الدىندا دال-دالى شىعىپ جەڭiلگەنiنە كوزi جەتتi. بiرەۋمەن سويلەسۋگە دە، پiكiرلەسۋگە دە ەش قۇلىقسىز. تەلەفون جاققا اتتاپ باسقىسى جوق. جالپى، ەشتەمەگە زاۋقى شاپپايدى. ءدال قازiرگi پۇشايمان حالi — اڭىلجىعان دالاداعى تىعىرىققا تiرەلگەن تۇيەقارىنعا ۇقساس. لاجى بوسا، قاي تاراپقا بولسا دا دوڭگەلەۋi قاجەت ەدi. اۋەلi، ەسiرiك جەلدiڭ دە ىقپالى تيمەي، قيمىلسىز ءولiككە اينالدى.
بiر بايىرقالاعانىندا ۇلكەنi مەكتەپتەن، كiشiسi بالاباقشادان كەلiپتi. بالاباقشادان كiشiسiنiڭ قالاي كەلگەنiنە قايران قالدى. ءاسiلi، شىراي اكەسiنiڭ مۇقالا قيراعانىن ءتۇيiردەي جۇرەگiمەن سەزiنiپ مازالاماي، ايبىنعا ءوزi كەتكەن. ايتپەسە، ايبىندى كۇن سايىن بۇل اكەلەتiن. ءدال بۇگiن وعان دا قاۋقارى جوق… شاماسى جەتپەگەن… تەك، ەكi كiشكەنتايىنىڭ ءوزارا ءشۇلدiءر-شۇلدiر سويلەگەنiن ەستiپ ەمەشەگi ەزiلدi. ەندi بiرازدان سوڭ ايەلiنiڭ ءۇنiن قۇلاعى شالدى. بيبi دە جۇمىستان كەلگەنگە ۇقسايدى. ال، بۇل — اسقار تاۋداي پانالارى، سال بولعان ادامداي جامباسىن كوتەرە الماي سۇلاعان. بار تىندىرعانى قولىنداعى پۋلتپەن تەلەديداردى قوستى. ديكتور ايەل سوڭعى حاباردى زىپىلداتا بايانداۋدا. ماقساتسىز قالپى سوعان جانارىن قادادى. ءتاڭiردiڭ ءوزi مۇنىڭ قينالا تۇسكiسi كەلەتiنiن قالاي ما، قاس قىلعانداي ءدال وسى ارالىقتا ديكتور جاستار سىيلىعىنىڭ قورىتىندىسى شىققانىن، كiمدەر لاۋرەات بولعانىن ايتىپ سالعانى. تاعى دا اعالارى بارلاردىڭ اتى وزىپتى. سول-اق ەكەن، جۇرەگi بiر بۇلقىندى دا ساۋداسى مۇلدەم تىندى. كوزi قاراۋىتىپ بارىپ، بiر مەزەت تورتكۇل دۇنيە تاس سوقىر تىلسىمعا اينالدى.
ءوزiن جەل ايداعان ەبەلەك ياكي وشاعانشا دەدەك قاعىپ جۇرە بەرمەي بiر ورىندا بادالعانىنا وكiندi. ەندi مىنا قارا تۇنەك ءابiلەت مۇنى جىراعا تىعىپ، سۇيەگiن كۇل پارشا ۇنداپ كەتپەك. قالايدا قاسارىسىپ باعىپ، تاعدىردىڭ تارتقان سىيىنا مويىماۋى كەرەكتiگiن ۇعىندى. ەڭ بiرiنشi شىرايى مەن ايبىنىن شاقىردى. ەكەۋi مۇنىڭ كۇنi بويى سۇلق جاتقانىنان ۇركە سوقتاپ، زالدىڭ تابالدىرىعىنان اتتادى.
— كەلە عويىڭدار، بوتاقاندارىم. — وسىنى ايتىپ كەۋدەسiن كوتەردi. بالالارىنا قۇشاعىن اشىپ، كۇلە قارادى. مىنا تiرلiكتiڭ كاكiر-شۇكiرiن بiر ءسات مىسقىلىنا العانداي كورiندi.
جانىنا تايانعان ەكi قۇلىنىن ماڭدايىنان يiسكەپ، باۋىرىنا باسىپ وتىرىپ قالدى.
— شىبىنىم، سەن بۇگiن نەشە الدىڭ؟
كوپتەن بەرi بالاسىنىڭ ساباعىن دا سۇراماعانى ەسiنە ورالدى.
— بەس. — باياۋ ءۇن قاتتى.
— جارايسىڭ، بوتاقانىم مەنiڭ.
— پاپا، مەن قاعازدان ءايبات ءۇيشiك جاسادىم. — ايبىن دا بالدىرلاي تiل قاتتى. —باقشادا تاربيەشi ماعان دا بەس قويدى.
— و-و، كۇنiم مەنiڭ. — ەكەۋiنiڭ بەتiنەن كەزەك ءسۇيدi.
وسى بالالارىمەن سويلەسكەننiڭ ءوزi، ونىڭ توقتاعان تiرلiگiن قوزعاپ جiبەردi. بۇل — شىعا المايتىن قاقپاقىلعا تىعىپ، كۇيرەتۋگە تاياپ قالعان ءابiلەتتiڭ قۇرىعىنان سىتىلىپ بارا جاتتى. مىنا تiرلiكتە كوپ نارسەگە ۇمتىلا بەرۋدiڭ قاجەتi شامالىلىعىن ءتۇيسiندi. شاماڭ جەتسە، اتاق-داڭقسىز، داقپىرتسىز-اق ءوزiڭنiڭ بيiكتiگiڭدi ادال ەڭبەگiڭمەن مويىنداتا بiلۋ كەرەك ەكەن. ونىڭ بiر عانا جولى، ەشتەمەگە قۇلاق اسپاي ەڭبەكتەنە بەرۋ، ەڭبەكتەنە بەرۋ. جاۋىزدارمەن دە، دۇشپاندارمەن دە وسىلاي كۇرەسۋi ءلازiم. بiراق، بۇل وتە ازاپتى جول، ازاپتى جول بولسا دا ودان باسقا قايلاسى جوق.
— ءجۇرiڭدەر، شايعا! — دەگەن بيبiنiڭ دە ءۇنi شۇعىلالى ەستiلدi.
— ماما، قانداي تاماق پiسiردiڭ؟ — دەدi ايبىن.
— تاۋىقتىڭ ەتiنەن بۇقتىرما.
— و-و!
ەكi كiشكەنتايى قۇلدىراڭداپ جۇگiرە جونەلدi.
IV
تاۋەلسiزدiك كۇنi تايانعان سايىن الماتىنىڭ كوشەلەرi سول قالپى قالا بەردi. بۇرىنعى پارتيانىڭ تۇسىنداعىداي مەرەكەنiڭ قارساڭىندا قىزىل ءماۋiتiگە جازىلعان نەبiر الەم-جالەم ۇراندار iلiنبەدi. ونىڭ ەسەسiنە انا فيرمانى، مىنا كومپانيانى ماراپاتتاي جارنامالاعان ايقۇش-ۇيقىش ماتالار سونادايدان ايقايلاپ ماشينا جولدىڭ توبەسiندە سامالمەن شايقالىپ، اسىلىپ تۇردى. رەسەيلiك ايگiلi ءانشi ايەلدiڭ كەلiپ كونسەرت قوياتىنى دامىلسىز تەلەديدار، راديودان حابارلانىپ جاتتى. ونى شاقىرتىپ، قارجىلاي دەمەۋشiلiك تانىتىپ وتىرعان فيرمانىڭ دا اتى توقتاۋسىز قايتالاندى. بiرەۋلەر تويىپ سەكiرەتiن سياقتى. اڭداۋىنشا ميىعىنان كۇلiپ، ءوزiنشە بiر دۋمان قۋعان جۇرت بار دا، قايعىسىنا قاقالىپ، ۋايىم ساۋعان بۇقارا بار. بۇرىننان دا ارا جiگi بايقالاتىن ەكi الەۋمەتتiك توپتىڭ، بۇگiندە ايىرماشىلىعى جەر مەن كوكتەي بوپ كوزگە بiردەن ۇرادى. جالپى، قارا حالىقتىڭ جاعدايى ءماز ەمەس.
بiراق، ءسات ساناپ تاۋەلسiزدiك كۇنi مەيرامى تايانىپ قالدى. 16-شى جەلتوقسان جۋىقتاعان سايىن، انا تiلiن تازا سويلەيتiن قازاقتاردىڭ كوڭiلiندە بiءرتۇرلi جەلپiنiستiڭ وتى تۇتاناتىنى اڭعارىلادى. بۇل مەرەكە — جاپارعا دا ايىرىقشا ىستىق. ىستىق بولاتىنى جەلتوقسان كوتەرiلiسiندە ەكiنشi كۋرس وقيتىن، قان توگiستiڭ ءبارiن ءوز كوزiمەن كوردi.
*** *** ***
…ساباق ساعات سەگiزدەن باستالاتىن.
پاتەر جالداپ تۇراتىن جاپار ويىندا ەشتەمە جوق ەرتەڭگiلiك وقۋ كورپۋسىنا كiرگەنi سول ەدi، الدىنان ەنتەلەي باسىپ باقىت دەيتiن كۋرستاس قىز جولىقتى. انشەيiندە سالماقتى دا سابىرلى بويجەتكەننiڭ الدەنەگە قاتتى قوبالجىعانى بەت-پiشiنiنەن ايقىن اڭعارىلدى. كوزi تاسىرايىپ، ءوڭi سۇرلانىپ كەتiپتi. مۇنى كورiپ جاپار دا تiكسiنiپ قالدى.
— سەن ەستiدiڭ بە، قونايەۆتى الىپ تاستاپتى.
ەكەۋiنiڭ امان-سالەمi وسى بولدى.
كۇتپەگەن جاڭالىقتان تiكسiنiپ، جiگiتتiڭ ارقاسى مۇزداپ قويا بەردi. قاپەلiمدە اۋزىنا ءسوز تۇسپەي بiر ءسات لامنەن ماقۇرۇم قاپ، ءسال توسىلىپ بارىپ:
— سەن قايدان ەستiدiڭ؟ — دەدi قاپالاقتاي.
— راديودان بەردi عوي. جاتاقحاناداعىلاردىڭ ءبارi شۋلاپ ءجۇر. — كۋرستاسى جانىن سالا ۇعىندىرا جونەلدi.
— ورنىنا كiمدi قويعانى ايتىلدى ما؟
— كولبين دەگەن بiرەۋ.
— قازاقستاندىق پا؟
— گرۋزيادان. ول جەردە ەكiنشi حاتشى بوپ iستەگەن ەكەن.
مىنانشا تاريحي جاڭالىقتان تىس قالعانىنا جiگiت iشتەي ۇيالىس تاپتى. جانارىن قىزدان تايدىرىپ اكەتتi. «مەنi دە بiرەۋ بولاشاق جۋرناليست دەيدi عوي…»
— قاپ، اتتەگەن-اي، ءا-ا. ءوزiمiزدiڭ قازاقستاننان ەشكiم شىقپاعانى ما؟ — قايرانى تاۋسىلىپ، مۇرنىنىڭ استىنان مiڭگiرلەدi.
— جۇرتتىڭ ءبارi باسشىنىڭ سىرتتان كەلگەنiنە نارازى. قارسىلىق نيەتتەرiن تانىتىپ، الاڭعا جينالايىن دەپ جاتىر. — قىزدىڭ ءوڭi ودان سايىن قۇبىلا ءتۇستi، بiراق جiگiت الدەنارسەنi ساناسىنا سiڭدiرە الماي تومسارىپ قالدى.
اڭگiمە وسىمەن دوعارىلدى دا، ەكەۋi اۋديتورياعا كiردi. ءار-ار جەردە شانجاۋ-شانجاۋ ستۋدەنتتەر وتىر ەكەن. وتىرىپ اپ دابىرلاسا قىزۋ پiكiرتالاستى جاندىرۋدا.
كوپ ۇزاماي ساباق باستالدى. العاشقى جۇپ سوكپ تاريحى ەدi، مۇعالiمدi بiردەن ستۋدەنتتەر سۇراقتىڭ استىنا الدى.
— اعاي، قونايەۆتى ورنىنان ءتۇسiرۋ، الدەبiر ساياسي مۇددەلiلiكتەن تۋىنداعان جايت ەمەس پە؟ — دەدi جۇماباي دەيتiن ەرەسەك جiگiت.
اۋديتوريا دەمiن iشiنە تارتىپ، سiلتiدەي تىندى.
— بۇعان ەشقانداي ساياسي ءمان بەرۋگە قاقىمىز جوق. — تىعىنشىقتاي قارا دومالاق وقىتۋشى مەيلiنشە قاتال كورiنگiسi كەلدi مە، اشەيiندەگi قاتۋلى قاباعىن ودان سايىن تۇكسيتiپ، مىنا ساۋالعا دا، ساۋال قويۋشىعا دا جيiركەنە كوزiن تiكتi. — كوممۋنيستiك پارتيانىڭ شەشiمi سولاي بولعان ەكەن، ياعني، ودان بiر استار iزدەۋ — بiزدiڭ سانامىزعا جات كورiنiس. سوندىقتان سەنiڭ iشكi يدەياڭنىڭ ءوزiندە… — ساۋساعىن جۇمابايعا قاراي شوشايتا بەزەپ، الدەبiر نارسەنi ايتا الماي كۇمiلجiگەن سىڭايلاندى. بiراق قاتتى شامدانعانى iسiنگەن بەتiنە لاپ ەتiپ جۇگiرگەن قىزىلدان انىق اڭعارىلدى. — ال، قونايەۆتىڭ ورنىنان ءتۇسۋi، قىلاۋداي قاتەر ەمەس. دەموكراتيا زاڭدىلىعىنا، قايتا قۇرۋ قاعيدالارىنا سالىپ قاراساق، ەشقانداي سوكەتتiگi جوق. باسشى ادامدار اۋىسقانىمەن، كوممۋنيستiك يدەيا — تۇپكiلiكتi دە جالقى.
— قازاقستاننىڭ ءوز iشiنەن نەگە بiرەۋدi قويۋعا بولمادى؟
كوپشiلiك اراسىنان الدەكiم تاعى دا ساۋال تاستادى. ەندi عانا ءدارiس وقيتىن كافەدراسىنا بەت العان وقىتۋشى كiلت بۇرىلدى. كوزi جاپالاقتىڭ كوزiندەي قانتالاي قاپتى. بارشا جۇرتتى جاقاماعان قالپى سىزدانا شولىپ ءوتتi.
— بiز ءبارiمiز — كوممۋنيستiك پارتيانىڭ ساپىنداعى سولداتىمىز. ەرتەڭ «انا جەرگە بارىپ قىزمەت ەتەسiڭ» دەسە، سول جاققا وتان الدىنداعى ازاماتتىق مiندەتiمiزدi وتەۋ ءۇشiن كەتە بەرەمiز. سوندىقتان پارتيا شەشiمiنە كۇمانمەن قاراۋدىڭ ءوزi، جاستار، — الدىڭعى قاتارعا تايانىپ كەلگەن ول، پارتانىڭ بەتiن ساۋساعىمەن توقىلداتىپ، شاكiرتتەرiنiڭ مىنا سيقىنا كوڭiلi كونشiمەيتiندەي باسىن شايقادى، — سەندەردiڭ پوزيسيالارىڭا جات نارسە. قازاقستانعا باسشى بوپ كiم كەلسە دە، كوممۋنيستiك يدەيا مەن كوممۋنيستiك باعدارلاما اياسىندا جۇمىس iستەيدi.
— اعاي!
— اعاي!
— قايتا قۇرۋ قاعيدالارى…
ءار-ار تۇستان داۋىستار جامىراي شىقتى.
— بولدى جەتەدi، بۇگiنگi تاقىرىبىمىزعا كوشەيiك. — وقىتۋشى وڭ قولىن جوعارى كوتەرiپ، الگiلەردiڭ الدىن كەسiپ تاستادى. ءسويتتi دە ءدارiسiن باستادى.
جاپاردىڭ ىنتاسى ساباققا اۋا قويمادى، كوكەيiنە الدەقايدان الاڭ ەندi. بiر-اق كۇندە قونايەۆتىڭ ورنىنان ءتۇسۋi اقىلىنا قونبايدى. ەل ەندi قاراۋسىز قالاتىنداي كوڭiلi قوڭىلتاقسىدى. قازاق باسشىسىز قازاقستاننىڭ بولاشاعىن ەلەستەتە المادى.
وسىلاي الاسۇرىپ وتىرىپ بiر جۇپ ساباقتى ازەر ازاپپەن بiتiردi-اۋ. بiتiرە ساپ، دالاعا اتىلا جونەلدi. ماقساتى — الاڭعا بارىپ ازامات رەتiندەگi نارازىلىعىن بiلدiرۋ.
*** *** ***
تروللەيبۋستا ادام ادەتتەگiدەن لىقا ەكەن. ەلدiڭ اۋزىندا ءارتۇرلi الىپ قاشتى اڭگiمە. ايتەۋiر، ولە جاتقانى دا قونايەۆتىڭ اتىن بiر اتاپ وتەدi.
كولiك تە ۇيرەنشiكتi اۋەنiمەن جۇرمەيتiن سىڭايلى. بiرەسە بۇلتالاقتاپ، بiرەسە iركiلiپ، قادامى قارىسىپ كەلەدi. اۋەلi، كوسموناۆتار كوشەسiنەن سولعا بۇرىلىپ ءسال جىلجىپ باردى دا، شورتتاسى ءۇزiلگەن مالداي شورت توقتادى. سول توقتاعانى توقتاعان بولدى. ەسiگiن ايقارا اشىپ جiبەردi. جۇرت اقتارىلىپ تۇسە باستادى. جاپار كوپشiلiكتiڭ ءۇستiنەن موينىن iلگەرiگە سوزىپ قاراپ ەدi، الدارىندا تiز قاتار ارقانىن شۇباتقان تروللەيبۋستار بiرiنەن سوڭ بiرi يiنتiرەسەدi. ولاردىڭ بۇل سىڭايى جۋىق ارادا قوزعالا قويمايتىندارىن ابدەن-اق اڭعارتتى. سوسىن سىرتقا سەكiرiپ ءتۇستi.
كوپشiلiك قاۋىم ەنەرگەتيكا ينستيتۋتىنا بەت الىپ بارا جاتقانداي بايقالدى. ويتكەنi، شەتiنەن ورىسشا سويلەسكەن تiكباقايلار ەكەنi بiلiنiپ تۇردى. الاڭعا بارىپ قازاقتىڭ نامىسىن جىرتاتىن بولسا، اۋىلدان شىققاندار عانا جىرتاتىنىن جاپار استاناعا كەلگەن بiر جىلىندا ابدەن ءتۇيسiنگەن. قالالىق قازاقتار ۇلتتىق مۇددەدەن الدەقاشان ايىرىلىپ قالىپ ەدi. ەندi، مiنە، قاننەن-قاپەرسiز ولار ءوز اۋانىمەن جايباراقات كەتiپ بارادى. الگiلەر ءۇشiن قازاقتى جىن-شايتان بيلەسە دە ءبارiبiر سياقتى.
جاپار زىعىردانى قايناعاندىعىنان تابانىنىڭ استىنا شىرت تۇكiردi. كۋرتكاسىنىڭ قالتاسىنان تەمەكiسiن شىعارىپ تۇتاتتى. كۇن بۇگiن ادەتتەگiدەن ايازدى كورiندi. سۋىقتان جيرەنiپ، جارعاق جاعاسىن كوتەرiپ قويدى.
بiر كەزدە ەنەرگەتيكا ينستيتۋتىنان ساتبايەۆقا قاراي اينالعانىندا، تازدىڭ شاشىنداي سەلدiر عانا بiر لەكتiڭ ورتالىق الاڭدى بەتكە ۇستاعانىن اڭدادى. «ءاي، يتتەر-اي»، دەپ كiجiندi ءوز-وزiنەن. كiمگە اشۋلانعانىن دا باعامداي المادى. بiراق، الدىنداعى الاڭعا جينالعان قارا-قۇرىم جۇرتتى كورiپ كوكiرەگiن قۋانىش كەرنەدi. كوزi جىلتىڭ قاعىپ، ءجۇرiسiن شيراتا قۋزادى. قۇلاعىنا رەپرودۋكتوردان ۇشىنا شىققان ءۇن ساڭق-ساڭق جەتiپ جاتتى.
— ازاماتتار، كەڭ بايتاق قازاقستانىمىزدى باسقاراتىن رەسپۋبليكانىڭ بiلiكتi كادرلارى جەتكiلiكتi. تاعدىرى ەلiمiزبەن تiكەلەي بايلانىستى تۇلعالاردىڭ جوعارى ەشالوندا بولا تۇرىپ، بiرiنشi حاتشىنى سىرتتان اكەلۋگە نارازىمىز! ولار بiزدiڭ دiلiمiزدi، سىرىمىزدى بiلمەيدi.
ارشىنداپ ادىمىن iلگەرi باسقان سايىن جالىندى ايتىلعان لەپ ءون-بويىن باۋراپ بارادى. Iزiنشە شۋ ەتكەن ءنوپiردiڭ بiر اۋىزدان شىققان ماقۇلداۋ يشاراسى الماتىنىڭ اسپانىن تiتiرەنتiپ جiبەردi. مىنانداي ۇراننىڭ قۋاتى بويىن كەرنەگەندiكتەن بە، جاڭاعى بولماشى شىم ەتكiزەر ايازدىڭ ىزعارىن دا ۇمىتىپتى. بiر بايقاعانىندا اينالا قورشاعان ميليسيالاردىڭ اراسىنان ءوتiپ، قالىڭ توپتىڭ ورتاسىنا سiڭiپ بارادى ەكەن.
كوزiن مiنبەگە تiكتi. وندا بۇعان بەيمالiم ونشاقتى ادام ساپ تۇزەپتi، بۇرىن ەشقايسىسىن ەش جەردە كورمەگەن، ەلگە بەيماعلۇم جاندار. سىرتقى سىقپىتىنا قاراعاندا بۇلاردىڭ بiرەۋi دە — وكiمەت ادامى ەمەس سياقتى، حالىقتىڭ ءتول پەرزەنتتەرi. جاندارى قىسىلىپ، باستارىنا قارقاراداي ءباتiردiڭ تونگەندiگiنەن القالى توپتىڭ الدىنا شىعۋعا ماجبۇرلەر. ءارi، ءبارi تەك قازاق تiلiندە ۇران تاستاپ، قازاق تiلiندە ناسيحات جۇرگiزەدi. مىنا جينالعان بۇقارا دا ولاردى قاپىسىز ۇعىپ، قاپىسىز پiكiر الماسۋعا كوشكەن. ەشكiم “ورىسشا سويلە” دەپ تالاپ قويىپ جاتقان جوق.
— بiز، مىناۋ، ورتالىق كوميتەتتiڭ ءۇيiنەن بۇگiنگi ساياسي شەشiمگە تiزگiن ۇستاعان بiرەۋدiڭ شىعىپ، ءتۇسiنiك بەرۋiن تالاپ ەتەمiز. دەموكراتياعا قادام باسقان قايتا قۇرۋدان بەرi حالىق ءوز تاڭداۋىن بiلدiرiپ، ءوز پiكiرiن ايتۋعا قۇقىلى. وعان مiندەتتi تۇردە بيلiك باسىنداعىلار قۇلاق قويۋى كەرەك. تاراماڭىزدار، بiزدiڭ جiبەرگەن وكiل ورتالىق كوميتەت حاتشىلارىنىڭ بiرi كازiر وسىندا سiزدەردiڭ الدارىڭىزعا كەلەتiنi تۋرالى ماعلۇمات اكەلدi.
— تارامايمىز!
— تارامايمىز!
— قازاقستان جاساسىن!
— مەنiڭ ەلiم، مەنiڭ جەرiم…
برەجنيەۆ الاڭىن تiتiرەنتكەن ءان باستالدى. مىنانداي سونشاما كوپ حالىقتىڭ حورعا قوسىلۋىن جاپار ءومiرiندە بiرiنشi رەت كوردi. ءوزi دە جۇرتشىلىقپەن تەڭسەلە تۇرىپ بارىنشا شىرقادى.
ءان اياقتالا سالىسىمەن مiنبەگە باسىنا ورامال تارتقان، ءۇستiندە كۇزدiك پالتوسى بار سيداڭ قارا قىز كوتەرiلدi. ونىڭ بەينەسi جiگiتتiڭ كوزiنە وتتاي باسىلدى. ويتەتiنi، بويجەتكەن جۋرناليستيكا فاكۋلتەتiندە جاپاردان بiر كۋرس قانا جوعارى وقيتىن. انشەيiندە نازارعا iلiگە قويمايتىن جان ەدi، بويىندا ەلi دەگەندە بۋلىعىپ جاتقان بۇلا كۇشتiڭ بارىنا جiگiتتiڭ ەت جۇرەگi ەلجiرەدi.
— ازاماتتار! — قىزدىڭ ءۇنi شىرقىراي شىقتى. داۋرىعىسقان جۇرت ساپ تىندى. وسىنشاما حالىقتىڭ بiر-اق مۇددەنiڭ ءۇستiندە كۇنiلگەرi كەلiسكەندەي اپ-ساتتە سويلەۋشiنi قولداي iلiپ اكەتiپ، اپ-ساتتە سويلەۋشiنiڭ ءسوزiنە دەن قويۋلارى جاپاردى قاتتى قايران قالدىردى.
— بiزدiڭ ەلiمiزدi دiنمۇحامەد اعامىز 25 جىل ءمۇلتiكسiز باسقاردى. ول كiسiنiڭ حالىق الدىندا تيتتەي دە كiءناراتى جوق. بiز، قالىڭ بۇقارا ورنىنان وزبىرلىقپەن ءتۇسiرiلiپ وتىرعان قونايەۆتىڭ جاعىندامىز. قازiر كەلەتiن ورتالىق كوميتەتتiڭ وكiلدەرi وسىعان جاۋاپ بەرۋiن تالاپ ەتەمiن.
قىزدىڭ ودان ارى سويلەۋگە مۇرشاسى كەلمەي مiنبەردiڭ ءۇستiندە يەگi كەمسەڭدەپ، جىلاپ جiبەردi. ونىڭ جاسىنا بۋلىعىپ ىقىلىق اتا وكسiگەنi ميكرافون ارقىلى اپ-انىق ەستiلدi. ءاربiر جۇرەككە سولق-سولق ەتiپ بارىپ تيدi. حالىق شۋ ەتە جونەلدi.
— دۇرىس!
— بiز دە سول ءۇشiن كەلiپ تۇرمىز.
سويتكەنiنشە بولماي باسىندا سۋىر تۇماعى بار، ءۇستiندە قارا تونى دەلەڭدەگەن جاپاردىڭ ءوز كۋرستاسى ءالiمعازى مiنبەرگە شىقتى. قيمىلدارى شالت، كوزدەرi جالت-جۇلت ەتiپ بۇكiل الاڭدى جانارىمەن شولىپ ءوتتi.
— ۋا، حالايىق! ءبارiمiز ەلiمiز بەن جەرiمiزدiڭ بولاشاق تاعدىرىنا بولا وسىندا جينالدىق. — اۋزىنان بۋداق-بۋداق اق بۋى اتقالاقتاپ، شامىرقانعاندىعىنىڭ سىقپىتىن انىق كورسەتەدi. «جارايسىڭ جۋرفاكتىقتار!» دەپ ءسۇيسiندi جاپار iشiنەن. — «قۇم جيىلىپ، تاس بولماس، قۇل جيىلىپ، باس بولماس» دەگەندەرi مە بۇل؟! ءوز شاڭىراعىمىز ءوزiمiزدە، iرگەلi ەل ەمەس پە ەدiك. سونشالىق باسىنىپ كiسiنi سىرتتان اكەلەتiندەي، رەسپۋبليكامىزدان ەل بيلەيتiندەي بiر پەندەنiڭ تابىلماعانى ما؟ بۇعان بiز كونە المايمىز! بۇگiن كونسەك، ءومiر باقي قۇرساۋدىڭ قامىتىن موينىمىزعا كيدiك دەپ ەسەپتەڭدەر…
ءابiلعازى اقىن جiگiت ەدi. وسىنداي جالىندى ءسوزiن ايتا كەلiپ، جۇرتقا رۋح بەرەتiن ولەڭiن وقي جونەلدi. جىر اياقتالعاندا، ەل دۋ قول شاپالاقتاپ، قولپاشتاي جونەلدi.
— جارايسىڭ!
— جiگiتiم، جامپوز-اق ەكەنسiڭ!
ەندi ەلدiڭ الدىنا جاپار تاني قويمايتىن ادامدار شىعا باستادى. ءبارiنiڭ اۋزىنداعى ءسوز، بiر عانا ءباتۋادان ءوربiپ جاتتى.
مىنانداي قارا ءنوپiرگە تۇڭعىش رەت ەنگەن جiگiتتiڭ باستاپقىداعىداي ەمەس اپتىعى باسىلىپ، بويى ۇيرەنە باستادى. «كوپ — قورقىتادى، تەرەڭ — باتىرادى» دەگەن وسى ەكەن. اۋەلگiدە قالىڭعا سiڭگەنiندە-اق، بۋىرقانعان كۇش جان-جاعىنان قىسىپ، تاپتاپ كەتەردەي ۇرەيلەندiرگەن. ەندi ءوزiنiڭ الەۋەتتi تەڭiز تولقىنىندا تەربەلگەن قايىقتاي، ارى-بەرi لىقسىعان اعىممەن تەڭسەلiپ تۇرعانىن سەزiندi. جان-جاعىندا دا — ءوزi سياقتى مونتانى جاستار. تiپتi، كوزi بوتالاعان نەبiر ارۋلار ءجۇر. ءبارi ادەتتەگiدەن دە سۇلۋ، ادەتتەگiدەن دە قيماس جاندار. بiر-بiرiن تانىماسا دا، اۋەلi بiرiنشi رەت كورiپ تۇرسا دا iش تارتىپ، شاپاعىن توگە ەلجiرەيدi. «قازاقستان» دەگەن اۋىزدارىنان جالىندى ءسوز شىققاندا، كوكiرەكتەرi قازداي شۋلايدى.
كەنەت، جاپاردىڭ كوز قيىعى مiنبەر جاقتاعى دوڭەستەگi باعانانىڭ باسىنا قارا قارعاداي قونجيعان بەيساۋات بiرەۋگە ءتۇستi. ول ءپاتشاعار پۋلەمەتكە ەكپەتتەپ اپ وق اتاتىن شاپايدىڭ ساربازىنداي، قالىڭ قاۋىمعا كامەراسىنىڭ ۇڭعىسىن بۇرىپ الىپ ەڭكەڭدەيدi. الگiنiڭ تومەنگi جاعىندا سiرەسكەن قىزىل جاعالىلار تۇر. وسىنى بايقاعاندا اپەرباقانداردىڭ پارمەنiمەن مىنا وقيعانى الدەكiمنiڭ اسپاي-ساسپاي بەينە تاسپاعا سىدىرتا كوشiرiپ جاتقانىن ۇعىندى. سوسىن، ۇلكەن مەملەكەت ءۇيiنە قارادى. ونىڭ دا قايسىبiر اباجاداي تەرەزەلەرi شالقاسىنان اشىق. شەنەۋiنiكتەر جانارلارىن تايدىرماي مىنا ءابiلەتتi قىزىقتاي قاداعالايتىنداي. ول جاقتان دا كامەرانىڭ وبەكتيۆi ەرەۋiلشiلەردi نىساناعا الماعانىنا كiم كەپiل؟
جiگiت ەندi تۋ سىرتىنا بۇرىلىپ، تۇرعىن ۇيگە نازارىن اۋداردى. كۇللi قاباتتىڭ بالكونىنىڭ ەسiگi ايقارا اشىلىپ، ءارقايسىندا بiردەن، ەكiدەن مىنا مالاعامدى تاماشالاپ تۇرعان ادامداردىڭ سۇلباسى بiلiندi. كەيبiرiنiڭ يتi دە موينىن قىلتيتا تومەندەگi جىپىرلاعان جۇرتقا قارايدى. اۋكەسi سالبىراپ، جوعارىدان بارپ-بارپ ۇرەدi.
سويتكەنiنشە بولماي، وڭ جاق قاناتتان ابىر-دابىر بiلiندi. الدەكiمدەر باعاناعا تاپ-تاپ بەرiپ، قارعا سياقتى جاربيعان وپەراتورعا تاس لاقتىردى. جۇرت سوعان قاراي ويىستى. بiراق، العاش بوپ تاس اتقانداردىڭ ادەيi ۇيىمداستىرىلعان جانسىزدار ەكەنiن ەشكiم باعامداي الماي قالدى.
— ۋا، ازاماتتار، ءدۇرلiكپەيiك! بايبالامعا بارمايىق! — رەپرودۋكتور ىشقىنا ساڭق-ساڭق ەتتi. — بەينە تاسپاسىنا جازسا جازا بەرسiن، ءادiلەتتiڭ اق جولىندا بiزدiڭ ارىمىز تازا!
العاشىندا شامدانعان جۇرت رايىنان قايتتى. بiراق، جاعدايدى ادەيi ۋشىقتىرۋعا نيەت قويعان زىميان ورگانداعىلار دەمونسترانت رەتiندە ەلدiڭ اراسىنا كiرiپ، تاعى دا وپەراتورعا قاراي تاس جاۋدىردى. اشۋعا iسiنiپ، كەبiنiپ تولقىپ تۇرعان جۇرت ەكiنشi ايتىلعان باسالقىعا باس بەرمەي، الگi «ەشكiنiڭ» كەيپiندەگiنiڭ سوڭىنان لاپ قويدى.
وسى ۋاقىتتا جاپاردىڭ ميىنا «مىنالار بۇگiن جۇرتتىڭ ءبارiن بەينە تاسپاعا باسىپ اپ، ەرتەڭ سول بويىنشا سازايىن تارتتىرادى» دەگەن ۇرەيلi وي ساپ ەتiپ ورالدى. سودان كەيiن وقۋدان بiر-اق كۇندە تابانىن جالتىراتادى.
جۇرەگi زۋ ەتە ءتۇستi. ويتكەنi، قانشاما ازاپپەن وسى وقۋعا ازەر iلiنiپ ەدi…
سىتىلىپ قالىڭنىڭ اراسىنان تايقي بەردi. تولقىنداي تۋلاعان لەكتiڭ ورتاسىندا سىنالاي iلگەرلەپ جول تابۋ قيىننىڭ قيىنى ەكەن. بiر ادىم العا باسسا، ەكi ادىم كەيiنگە كەتەدi. يتشiلەپ ءجۇرiپ الاڭنىڭ ەرنەۋiنە iلiكتi. سوندا بايقادى، تاي شاپتىرىم الاڭدا ينە شانشار ورىن جوق. ءبارiن قازاق جاستارى سىقاي تولتىرعان. وسىنشاما وتانسۇيگiشتiكتەرiنە، ەلi مەن جەرiنە بەرiلگەندiكتەرiنە ءسۇيسiندi. ءسۇيسiنە تۇرىپ، «الدەبiر ءابiلەتكە ارانداي ما ەكەن» دەپ تە قاۋiپتەندi.
كوكەيiن ۇرەي بيلەگەن قالپى اباي داڭعىلىنا قاراي بەتتەدi.
*** *** ***
كورپۋسقا كەلگەنiندە ساباق جايىنا قالىپتى. بارشا ستۋدەنتتەردi دەكاننىڭ ورىنباسارى اۋديتورياعا تىعىپ، باسقا ۇرىپ ساناپ، تۇگەندەپ جاتىر ەكەن. تاعى بiر اڭعارعانى، فاكۋلتەت اكiمشiلiگi مۇنداي قۇنتاقتىلىقتى قازاق توپتارىنا عانا كورسەتەتiن ءتارiزدi. ورىس توپتارى جايراڭ قاعىپ، ەمiن-ەركiن ءجۇر. ولار ءۇشiن ساباقتىڭ كەزدەيسوق بولماي قالعاندىعى توتەننەن قۇدايدىڭ ءوزi بەرە ساعان مەرەكەسiنە ۇقسايتىنداي. سامبىرلاي سويلەسiپ، قىز-ۇلى ارالاس تەمەكiلەرiن تارتىپ، ەش قاپەرسiز شاتتىققا كەنەلگەن.
دەكان ورىنباسارى قۇدياروۆتىڭ ءوڭi ءتۇتiگiپ كەتiپتi. قاسىندا فاكۋلتەتتiڭ كومسومول ۇيىمىنىڭ حاتشىسى بار. «بالەنبايەۆ قايدا، تۇگەنبايەۆ قايدا؟» دەپ زiكiر سالا ءشۇيلiگەدi. ءارقايسىنىڭ جۇرگەن جەرi انىقتالىپ، مەيلiنشە ءتاپتiشتەلۋدە. باس-اياعى ون-ون بەس مينۋتتا ستۋدەنتتەردiڭ دەنiنiڭ باسى بiرiكتi.
— كiم الاڭعا باردى؟!
قۇدياروۆتىڭ العاشقى سۇراعى وسىلاي باستالدى. اۋديتوريا تىم-تىرىس. تىنىشتىق ۇزاققا سوزىلعان سايىن ۇستازدىڭ ءوڭi سۇرلانىپ، قادالا ءتۇستi.
— الاڭدا كiمدەر بولدى؟!
سۇراعىن تاعى دا پىسىقتاي قايتالادى.
— بارعان جوقپىز. — اۋەس دەيتiن كiشكەنە قىز بiر قالتارىستان اقىرىن عانا ءۇن قاتتى.
— ەشكiم بارمادى ما؟ شىندارىڭدى ايتىڭدار. — كومسومول حاتشىسى بۇل ۋاجگە نانبايتىنداي زىمياندانا كوزiن توڭكەردi.
— ەشكiم.
— ارانداتۋشىلاردىڭ ايتاعىنا ەرiپ كەتiپ جۇرمەڭدەر. كپسس ورتالىق كوميتەتiنiڭ شەشiمiنە قارسى شىعۋ دەگەن نە سۇمدىق. ول — بارىپ تۇرعان اقىماقتىق. ونداي ساياسي ساۋاتسىزدىققا بiز سەندەردi تاربيەلەدiك پە؟ پارتيا ءبارiمiزدi تەڭدەي كورەدi. سوندىقتان، اقىماقتار جيىلعان الاڭعا قاراي اياقتارىڭدى اتتاپ باسساڭدار، سيراقتارىڭدى شاعامىن. قازiر ءبارiمiز جاتاقحاناعا بارامىز، بولمەلەرiڭنەن ەشقايدا شىقپايسىڭدار. وقىتۋشىلار كۇندiءز-تۇنi قاتاڭ كەزەكشiلiك ورناتادى. اۋداندىق پارتيا كوميتەتiنiڭ، ۋنيۆەرسيتەت پارتيا كوميتەتiنiڭ، رەكتوراتتىڭ تالابى — ءتارتiپتi كۇشەيتۋ، بەيباستاقتىقتى توقتاتۋ. وسى جۇپتارىڭدى جازباي جاتاقحاناعا بارىڭدار. بەس مينۋتتان كەيiن مەن دە سوڭدارىڭنان جەتەمiن، ءوزiم رەيد جاسايمىن. بiرەۋiڭ بولماي قالساڭدار، ۋنيۆەرسيتەتپەن قوش ايتىسا بەرiڭدەر.
سوڭىنا ىزبارىن تاستاپ، اۋديتوريادان شىعا بەردi. حاتشى دا بۇيدالى بۇزاۋداي سولپەكتەي جونەلدi.
جۇرت سۇرەڭسiز ورىندارىنان كوتەرiلiپ، تىسقا بەت الدى.
جاتاقحانادا تۇراتىنداردىڭ دەنi — قازاق ءبولiمiنiڭ ستۋدەنتتەرi. بارلىق جەردە سولاي. جاتىن ورىندارىنا قۋىپ تىعۋ تۋرالى پارمەن جاپاردىڭ نامىسىنا تيگەندەي اسەر ەتتi. ايتسە دە iلبiپ، جولداستارىمەن جاتاقحاناعا قاراي ورلەدi.
ايتقانىنداي-اق تەكسەرۋ باستالدى. دۇكەنگە نان الۋعا شىقساڭ دا جۋرنالعا تiركەلدi: «بالەنبايەۆ ساعات بالەنبايدا دۇكەنگە كەتتi، بالەنباي ۋاقىتتان كەيiن قايتىپ ورالدى. قولىندا نانى، ءسۇتi بار». بۇل ءتارتiپ ايقۇلاق مۇعالiمدەردiڭ كوڭiلiن ابدەن كونشiتتi. ايداھارشا ىسقىرىپ، جەر جارا قۇزىرىن جۇرگiزiپ باقتى.
ءتۇس اۋىپ، ۇلكەن بەسىنگە تاياندى. جاپار قيپاقتاي باستادى. مىنانداي سۇرەڭسiز تiرلiك ونىڭ كوكەيiنە قونا قويمادى. سوسىن ستۋدەنتتەر كەڭەسiنiڭ بولمەسiندە وتىرعان قۇدياروۆتىڭ ءوزiنە كiردi.
— ءيا، نەعىپ كەلدiڭ؟ — دەدi ول ءاي-تۇي جوق مۇنى كورە سالىسىمەن.
— اعاي، مەن جاتاقحانادا تۇرمايمىن عوي، پاتەرiمە بارايىن.
مۇنىڭ توپتاعى ستاروستا ەكەنi دەكان ورىنباسارىنىڭ ەسiنە ءتۇستi مە، العاشقى رايىنان قايتىپ، ءمۇسiركەي قارادى.
— مىنانداي قىم-قۋىتتا ەشقايدا شىقپاي، وسىندا قونا سالساڭ قايتەدi؟ بiردەمەگە ۇشىرارسىڭ.
— ونىڭ بەتiن اۋلاق قىلسىن، ءۇيiمە بارايىن.
ءتور جاقتا وتىرعان وقىتۋشى يiنi سالبىراعان قالپى ويلانىپ، بiر ۇيعارىمدى iزدەدi. بۇل دا ۇلكەن كiسi ىڭعاي بەرمەگەن سوڭ شىعىپ كەتپەي، بادالىپ بايلاندى دا قالدى.
— جارايدى، بار. اباي بول بiراق. — سۇق ساۋساعىمەن ستولدى توقىلداتىپ، قاباعىن ءتۇيدi. — ەرتەڭ باسىڭ بالەگە بىلىقسا، مەن سەنi قورعايدى ەكەن دەپ ويلاما.
— ماقۇل. راحمەت.
باقىلاۋدان بوساعان سوڭ، تىنىسىن كەڭiنەن الىپ، ءال-فارابي كوشەسiنە قاراي اياڭدادى. قىستىڭ شىڭىلتىر ايازى ودان سايىن ءزارiنە مiنiپ، شاقۇر-شۇقىر ەتەدi. بiر ابىلەتتەن حابار بەرگەندەي كۇن قۇلاقتانىپ شاتىناپ تۇر. ۇياسىنا كiرۋگە ارقان بويى قالىپتى.
جاپار ءوڭiرiن قاۋسىرىنا تiتiرەندi.
ايالداماعا بارعاننان سوڭ الدەقايدان بويىنا بiتكەن الەۋەتتi كۇش ءۇيiنە قاراي تارتپاي، الاڭعا قاراي اڭسارىن اۋدارا بەردi. لاجسىز وسى بiر iشكi سيقىردىڭ جەتەگiنە iلەسiپ، 61-شi اۆتوبۋسقا اياق ارتتى. انە-مiنە دەگەنشە جۇيتكiگەن كولiك مەجەلi تۇسقا دا اكەلiپ جەتكiزدi.
*** *** ***
حالىق باعاناعىدان دا قالىڭداي تۇسكەندەي. ءۇيiرiلگەن ىمىرتپەن بiرگە ەل جينالعان تۇس قاپ-قارا تۇنەككە اينالعان. بال اراسىنىڭ ومارتاسى سياقتى قۇج-قۇج ەتەدi.
ەندi بايقاۋىنشا مiنبەردەگi بەيبiت ەرەۋiلدەۋشiلەردiڭ ورىنىن وكiمەتتiڭ ادامدارى الماستىرعانعا ۇقسايدى. الىستان ساڭقىلداپ قۇلاعىنا جەتكەن سويلەۋشiلەردiڭ ءلامi وسىنى اڭعارتتى. ءارi، الاڭدى قورشاي شامدارىن جارقىراتقان اسكەري تەحنيكا يiنتiرەسە ۇيلىعىپتى. بiرiنشi كەزەكتە ءورت ءسوندiرۋشiلەردiڭ قىزىل نويان ماشينالارى وڭكيiپ-وڭكيiپ تۇر. قۇلاعىنا جاڭعىرىققان رەپرودۋكتورمەن تالاسىپ، تىنىمسىز ارپىلداعان يتتەردiڭ ءۇنi شالىندى. قۇتتى بiر نەمiس فاشيستەرi تۋرالى كينوداعى ادام جەيتiن وۆچاركالاردىڭ ىزالى ءۇرiسiنە ۇقسايدى.
— ازاماتتار مەن ازاماتشالار! قۇرمەتتi ستۋدەنتتەر! سەندەردiڭ مىنا ارەكەتتەرiڭ — باسبۇزارلىق، بۇزاقىلىق قانا. ەشقانداي زاڭنىڭ اياسىنا سىيمايدى. كۇللi سسسر حالقىن الەم الدىندا ماسقارالادىڭدار. امەريكا بiزگە قاراپ كۇلiپ وتىر. وسىنداي بەيباستاقتىقتىڭ باسقا جەردە ەمەس، ەڭ بiرiنشi قازاقستاننان تۇتانۋى، وتە وكiنiشتi. ماسكەۋدiڭ الدىندا ابىرويىمىز توگiلدi. ودان سايىن كەلەمەجگە ۇشىراماۋ ءۇشiن بەيبiت تۇردە تاراۋلارىڭىزدى سۇرايمىز. ەگەر، ەندi ون مينۋتتا ءوز ىقتيارلارىڭمەن تاراماساڭدار، كۇش قولدانۋعا ءماجبۇرمiز.
جاپاردىڭ جۇرەگi زۋ ەتە ءتۇستi. «كۇش قولدانعاندا، مىنانشا حالىقتى قىرماق پا؟» دەگەن سۇرقيا وي وزەگiن تiلiپ ءوتتi.
سويتكەنiنشە بولماي، قالىڭ ءنوپiردiڭ شەتiنە دە iلiنiپ قالعان ەدi. مiنە، ماسقارا! الاڭداعى حالىقتى باقايشاعىنا دەيiن قارۋلانعان اسكەر تاس-شەگەن قورشاپتى. باستارىندا كاسكا، قولدارىندا سويىل. توبىعىنان توبەسiنە دەيiن جاپقان سليۋدا تەكتەس ماتەريالدان جاسالعان، الدىنداعىسىن اينەكتەي اپ-انىق كورسەتەتiن قالقاندارى بار. جاندارىندا ارپىلداعان قاسقىر يتتەرi جانە جۇلىپ كەتە جازداپ بۇلقىنادى. حالىقتى يiرگەن وتارداي قىسپاققا الىپتى. ولاردىڭ بەر جاعىندا — ميليسيالار. بۇلار دا بەس قارۋىن سايلاپ، ساقاداي ساي. قاباقتارى تۇكسيiپ، جاۋ ءتۇسiرۋگە دايىن.
جاپاردىڭ الدىنان قارسى جولىققان الگiلەردiڭ بiرەۋi، مۇنىڭ كوكiرەگiنە قولشوقپارىن تiرەپ توقتاتتى.
— كۋدا يدەش؟
— موجنو پرويتي ك نارودۋ؟
— نەت، نەلزيا! لۋچشە يدي پو سۆوەي دوروگە. ۆون، تۋدا!
زiكiر سالا ايدالانى نۇسقادى. جاپار مىنا ءابiلەتتەردەن ارى وتە المايتىنىن بiلiپ، دiڭكەسi قۇري جان-جاعىنا شاراسىزدىقتان مويىنىن سوزدى.
— پارەن، يدي، يدي! جيۆەە…
وسى تۇستا كەلەسi بەتتەن وكiرiپ-باقىرعان ءورت ءسوندiرۋشi ماشينانىڭ ىشقىنعان ءۇنi تۇلا بويىن تiتiرەنتتi. ءاپپاق بۋ كەۋدەدەن شىققان جاننىڭ بەينەسiندەي اسپانعا اتىلدى. وعان قاباتتاسا ۇرەيلەنە باجىلداعان ادامداردىڭ دا داۋىسى iلەستi. الەۋەتتi تولقىن تاس شەڭبەر جاساعان اسكەردi سەتiنەتiپ جiبەردi. اپ-ساتتە قالىڭنىڭ iشiنە كiرە الماي تۇرعان جاپار باۋىرلارىنىڭ ورتاسىندا قالدى.
ءۇرiككەن ەل بiرiن-بiرi تاپتاي جوسىلىپ كەپ بەردi. مۇنداي باستىعىرىلۋدى قوراعا قاسقىر تۇسكەندە تاس-تالقانى شىققان وتار قويدان عانا كورiپ ەدi. اياققا جانشىلىپ اھ ۇرعان ازالى ءۇن ءار-ار تۇستان ەستiلەدi. سالدەن سوڭ جاپاردىڭ قۇلاعى تۇنىپ كەتتi. تولقىنعا قارسى جۇرە الماي، جاڭقاشا لىقسىپ اعىمنىڭ ىڭعايىمەن قاقپايلانا بەردi.
جۇرت ەكiگە ايىرىلدى. بiرi سو بەتiمەن لەنينگە قاراي لاپ قويدى دا، ەكiنشiسi فۋرمانوۆپەن ابايعا قۇلديلادى.
مiنبەردiڭ تۇسىندا ىزى-قيۋ اتىس-شابىس باستالعانداي كورiندi. جاستاردىڭ الدىن كەس-كەستەگەن اسكەر دە قاراپ قالعان جوق، قۇر قول بەيبiت جۇرتپەن قويان-قولتىق شايقاسقا كiرiستi. قىز-جiگiتتەر ولارمەن قاشا سوعىس سالىپ، قۇرساۋدان سىتىلىپ كەتۋگە جانتالاسىپ باعۋدا. ءاسiرەسە، جiگiتتەردiڭ كوزجۇمبايلىعى قازاق جۇرتىنىڭ بولاشاعىن ءتاس-تۇيiن بەكiگەن تۇلەيدەن اراشالاپ، اۋلاقتاتىپ اكەتiپ بارا جاتىر ەدi. ەندiگi الاسۇرەڭدە الاڭدا قالۋ وتە قاۋiپتi-تۇعىن.
ءدال جاپاردىڭ كوز الدىندا بiر ميليسيا پولكوۆنيگi تۇسىنان وتە بەرگەن قارشاداي قىزدى جۋان جۇدىرىعىمەن قويىپ كەپ جiبەردi. قىز جەل ءۇيiرگەن قاۋىرسىنداي قاڭعالاق قاقتى. «اھ» دەگەن ءۇنi شىعار-شىقپاستان شالقالاپ بارىپ، ۇزىنىنان سۇلادى. بiردەن تاناۋىنان قان اسپانعا شاپشىپ، سيدەكتەي جونەلدi. ەندi بولماسا مىڭ سان تاباننىڭ استىندا بالعىن دەنە جانشىلاتىن ەدi. ويتكەنi، ارتتان يتەرگەن تەگەۋرiندi كۇش الدىداعىلاردىڭ جىلجىماۋىنا شاما بەرمەيدi. تiپتi، اياقتارىن اڭداپ باسۋعا دا مۇرشالارىن جەتكiزەر ەمەس. وسىنداي قاقپاقىلعا سالعان قىستالاڭدا جىعىلعان ادام قايتا تۇرۋى ەكiتالاي.
جاپار سول زاماتىندا بويجەتكەنگە جۇگiردi. قولتىعىنان دەمەپ تۇرعىزا بەرگەندە، كەنەت الگi قاتىگەز پولكوۆنيكتiڭ جاڭعاقشا ۇشقانىن كوزi شالدى. ونى كiم سوققانىن باعدارلايىن دەگەنiنشە، لەيتەنانت شەنiندەگi بiرەۋ تەرiس بۇرىلىپ قالىڭعا سiڭiپ بارا جاتتى. مۇنداي كۇتپەگەن جايتتى كورگەن جiگiتتiڭ ونە-بويى الدەنەدەن تىز ەتە دۋىلدادى. حالقىن سۇيەتiن ازاماتتاردىڭ قىزىل جاعالىلاردىڭ iشiندە دە بارىنا «ءتاۋبا» ايتتى. بويىنا قۋاتتىڭ قايدان بiتكەنiنە ءوزi دە قايران، بىلق-سىلق ەتكەن بالاۋسا دەنەنi قاپسىرا قۇشاقتاي كوتەرiپ اپ، دەدەكتەي جونەلدi. پولكوۆنيكتiڭ تاباندا جانشىلىپ وگiزدەي وكiرگەن ءۇنi عانا قۇلاعىنا جەتتi.
مۇنشا بۇلا كۇش ءوزiنە قايدان پايدا بولعانىن اڭداي الماعان جاپار ءتوڭiرەگiن سالدەن كەيiن بايىپتادى. سويتسە شىناشاقتاي الگi قىزدى ءۇش جiگiت كوتەرiپ الىپتى. ۇلتتىعىمىز بەن نامىسىمىز سىنعا تۇسەر ۇرىمتال شاقتا بەيتانىس بوگدەگە كومەككە كەلگەن مىنا بەيماعلۇم جاندارعا ەمەتايى ەزiلدi. اۋىزدىقپەن سۋ iشكەن ۋاقىتتا قانداسىن جات قولىنا تاستامايتىن ازاماتتاردىڭ بارىنا ءسۇيسiندi.
— جوعارى ورلەيiك! جوعارى ورلەيiك!
القىنعان كۇيi ورشەلەنە ايقايلادى. سەبەبi، نەگiزگi قالىڭ جۇرت وشارىلعان باعىتتان iشتەي باس تارتتى. ونىڭ ءۇستiنە مىنا تۇستا ايالداما دا جاقىن. ودان ارى تامان، تىم قۇرىسا اراسىنا سiڭiپ كەتسە، «سامالدىڭ» اسەم ۇيلەرi جىمىڭدايدى.
الگi جiگiتتەر پارمەندi ءلامنiڭ اۋانىمەن فۋرمانوۆتىڭ بويىمەن تiكە سالدى. اشەيiندە بايقاي بەرمەپتi، بۇل ماڭ شانشىلعان قايقاڭ ەكەن. ارقان بويى جەر جۇرمەي ۇشەۋi دە بارلىعىپ، سەندەلiپ قالدى. بويجەتكەن ءالi كوگەرگەن كۇيi ەسiنە كەلە الماي بىلق-سىلق ەتەدi. اتقالاقتاعان ءوز قانىنان ءوزi شوشىنعاننان تالىقسىپ كەتسە كەرەك. بiراق قان سايابىر تاپقانىمەن ءالi دە توقتاماعان-تىن.
— ەكi جاعىنان قولتىقتاپ جۇرەلiك.
قىزدىڭ اياعىن جەرگە ءتۇسiردi — بۋىن جوق. وعان دا قاراماي سۇيرەلەي جونەلدi.
بۇلار ايالداماعا تايانعاندارىندا قاناتى سىنعان قازداي بiر جاعىنا شوڭقيعان ەسكi سارى اۆتوبۋس تۇستارىنان iلبي ءوتiپ بارا جاتتى. قاشقىنداردىڭ جاندارى مۇرىندارىنىڭ ۇشىنا كەلiپ، ودان سايىن ورشەلەنە ىشقىندى. ابۇيىر بولعاندا، جۇرگiزۋشi بiر قۇدايىنا قاراعان ادام ەكەن، سالوننىڭ iشi لىقا تولعانشا تاپجىلمادى. ەڭ سوڭىنان ءاۋپiرiممەن جاپارلار دا iلiنگەن ەدi. تابالدىرىقتان اتتاعانى سول، تارس-تارس ەتiپ قيۋى قاشقان ەسiك تە جابىلدى. ەنتiككەنi سونداي، جۇرەگiنiڭ اۋزىنان شىعىپ كەتە جازداپ اتقالاقتاي سوققانى ءوزiنە اپ-انىق ەستiلەدi.
بiر كەزدە بارىپ قۇلاعى داڭ-دۇڭدى شالدى.
— نەگە جۇرتتى اۋزى-مۇرىنىنان شىعارىپ الاسىڭ!
— نەگە ايالدامادا شامادان تىس ۇزاق توقتادىڭ؟! — دەپ الدەبiر ورىستىڭ ايەلدەرi شاپتىعا شاڭكiلدەدi.
— سول كەرەك ولارعا!
— جەتپiس جىل موينىمىزعا مiنگiزiپ وتىرمىز، داندايسىعان!
مارجالار بەل الىپ، اۆتوبۋستىڭ iشiن كەرiپ بارادى. ورىس اتاۋلىنىڭ ءبارi قازاققا جيرەنە قارايتىنداي.
بۇ سيىقتارى جاپارعا ۇنامادى. كوكەيiنە الدەقايدان اشۋ تىعىلدى. اپ-ساتتە نامىسقا بۋلىققاندىقتان قارا تەر كومدi. بiر ۋاق كوڭiلiن باسقا نارسەگە اۋدارۋعا ۇمتىلدى ما، ءوزi سۇيەمەلدەگەن بەيتانىس قىزعا قارادى. بەيشارانىڭ ءوڭiندە ءقان-سول جوق بوزارعان، مۇرىنى قىپ-قىزىل بوپ دومبىعا iسiنiپتi. قايدا كەتiپ بارا جاتقانى، كiممەن كەتiپ بارا جاتقانى قاپەرiنە كiرمەيتiن سياقتى.
جiگiت جان قالتاسىنان ورامالىن شىعارىپ ونىڭ اۋزىن ءسۇرتتi. سوسىن قولىنان ۇستاپ كوردi، سىپسيعان ءنازiك ساۋساقتارى مۇپ-مۇزداي. الاڭدا سۇيەگiن سۋىق ابدەن قارماعانشا جۇرگەنگە ۇقسايدى.
جاڭاعى جiگiتتەر دە جاندارىندا تۇر. قاباقتارى تۇكسيiپ، كiرجiڭ تارتقان. الدەنارسە كوڭiلدەرiن قوبالجىتاتىنداي.
Iلگەرiدەگi وڭگە ايالدامادا ادامدار سيرەك ۇشىراستى، تۇسەتiندەردiڭ قاتارى دا سەلدiر كورiندi. اۆتوبۋس iلبي ال-فارابيمەن تارتىپ بارادى. قۇداي قاراسقاندا مىنا 100-iنشi مارشرۋت جاپاردىڭ ءۇيiنە دەيiن اپاراتىن. ارمان ايالداماسىنا جەتسە، مۇنىڭ پاتەرi ءدال iرگەسiندە.
نەگiزگi قاۋىم «كازگۋ-گرادتا» وشارىلا جەرگە توگiلدi. اۆتوبۋستى كەرiپ تۇرعان ستۋدەنتتەر ەكەن. اباجاداي ەسكi «دۇڭگiرشەكتiڭ» iشi كەڭiپ سالا بەردi. جاڭاعىداي ەمەس، كولiك كۇيiتi كەتسە دە ورنىنان جىلدامىراق قوزعالعانداي كورiندi. بiراق بۇرانداسى بوساپ، قيۋى قاشقان قاڭقاسىنىڭ سالدىرى كۇشەيگەندەي بايقالدى. سول سالدىرعا تاعى دا ىسىلداعان شارقايا داۋىستى ايەلدiڭ ءۇنi ۇلاستى.
— اياقتارى سىڭعىرلاردىڭ ءبارi برەجنيەۆ الاڭىنا بارعان. نەگە سول جەردە قىرىلىپ قالمايدى!
— ايتپاڭىز، كۇندەرiن كورە الماي ءجۇرiپ، باس كوتەرگەندەرi نەسiن العان؟!
— شەتiنەن اياماي جازاعا تارتسا ەكەن!
وسىنداي تەپسiنە، بiر جاعى كۇستانالاي داۋرىعىسقان قاڭقۋ ءۇن الدەن ۋاقىتقا دەيiن ۇستەمەلەپ باردى دا، وزدەرiنە قارسىلىق تانىتىپ باسۋ ايتقان ەشكiمنiڭ بولماعاندىعىنان با بiرتiندەپ سايابىرلىققا اۋىستى. ايتكەنمەن، تۇزداي كوك كوزدەر جانىنداعى بiرلi-جارىم قوي كوزدەرگە سۇعىن قاداپ، قيت ەتسە ءتۇتiپ جiبەرۋگە دايىن ەدi. ابىروي بوعاندا سول ءسات ەڭسەسiن تۇزەپ، تiكتەپ قارايتىن دا جان-پەندە تابىلمادى. تابىلاتىن دا ەدi، قارا حالىققا قىر كورسەتكەننەن ەشتەمە ونبەيدi. وسىنى ءتۇسiنگەندiكتەن بايبالامشىل نەمەلەرگە ەشكiم اسىل ءسوزiن، شاماسى، قور قىلعىسى كەلمەدi. ودان دا iشكi زار-مۇڭىن وكiمەت باسىنداعىلارعا شاعىنعاندارى الدەقايدا تيiمدi ەدi.
ايتسە دە كەكiرiگi ازعان مىنالاردىڭ كوكايىلدىقتارىنا جاپاردىڭ شامى قوزىپ، ءوتi اۋزىنا توگiلدi. ءزارi ۇرتىنا جيىلسا دا جاق اشپادى. سۇيرەتiلiپ بارىپ ءوزiنە دارمەنiن سالعان بەيتانىس قىزبەن قاتار بوساعان سوڭعى ورىندىقتاردىڭ بiرiنە جايعاستى. ول — الگi نويان جۇدىرىقتىڭ ەكپiنiنەن ءالi ەسiن جيا الماعانعا ۇقسايدى. ايتپەسە، وسى ۋاقىتقا دەيiن بiر اۋىز تiلدەسەر ەدi، ونداي نيەتتiڭ نىشانى دا بiلiنبەيدi. تەك مۇنىڭ يىعىنا باسىن سۇيەپ، قالاي يكەمدەسە سولاي كونە بەرەدi. ساۋساقتارى ءالi سول مۇزداي قالپى. ارا-تۇرا وكسiككە ۇقساس ىقىلىق اتادى. ءورiمدەي جاستىعىنا ماستانا بۇلاڭ قاققان ون جەتi-ون سەگiزدەگi بويجەتكەننiڭ iشكi سارايىندا قاسiرەتتiڭ بولۋى دا ەكiتالاي-تۇعىن…
اۆتوبۋس بۇلار تۇسەتiن «ارمان» ايالداماسىنا توقتادى. جiگiتتiڭ تابانى جەرگە تيگەنi سول ەدi، قۇرىق سالىم جەردە ءۇدiرەيiسكەن بiر توبىردىڭ قارالدىسىن بايقادى. ۇسقىندارى ۇرەيلi، قۇتىرعان بۇقاداي اتىلايىن دەپ تۇرعان ءتارiزدi. ويلاعانىنداي-اق، iشiنەن بiرەۋ سۋىرىلىپ شىعىپ، جاپاردى قۇلاق شەكەدەن الا قويىپ كەپ جiبەردi. وقىس سوققىدان شالقالاپ بارىپ ازەر ەڭسەسiن تۇزەدi. مالاقايى سونادايعا ۇشىپ كەتتi. قولتىعىنداعى بويجەتكەن شار ەتiپ شىڭعىرىپ جiبەردi. سول كەزدە ايالداماداعى جiنiككەن توپتىڭ ەكەۋiنە قاراي وشارىلا قوزعالعانىن، قولدارىندا بiر-بiر سويىلدارىنىڭ بارىن كوزi شالىپ ۇلگەردi. جiگiت ويلانباستان قىزدى سۇيرەلەي، جىلجىپ بارا جاتقان اۆتوبۋسقا قاراي ۇمتىلدى. جۇرگiزۋشi دە بۇل مالاعامدى اينادان بايقاپ وتىرسا كەرەك، كiلت توقتادى. سوڭدارىنداعى ادۋىندى توبىر دا وكشەلەي كەپ قالعان ەدi. جiگiتتiڭ اياعى تابالدىرىققا تيiسiمەن اۆتوبۋس اتىرىلا جونەلدi. بiر ابىرويى، قاپەلiمدە جاپار قىزدى ۋىسىنان شىعارىپ العان جوق. ازەر دەگەندە ونى ءوزiنە تارتىپ، تابالدىرىققا قويدى. سول كەزدە اۆتوبۋستىڭ تەرەزەسi شالدىر ەتiپ سىندى. كەسپەلتەك تاياقتىڭ ۇشى جiگiتتiڭ تۋرا بەتiنە تيگەنi. توق سوققانداي دىڭ ەتە قالدى دا، جىپ-جىلى بiر نارسە تاناۋىنان جۇگiرە جونەلدi. بiراق جاڭقاداي عانا قىزدى ودان سايىن قاپسىرا قارماپ، iلگەرi وزدى. تاناۋىنداعى قاندى بiر ءسۇرتiپ تاستادى دا:
— راحمەت ساعان، باۋىرىم! — دەپ، شوپىرعا داۋىستادى. داۋسى تارعىل-تارعىل. ءۇنiندەگi جارىقشاقتى ءوزi دە اپ-انىق بايقادى. بiراق iركiلمەي iلگەرi جىلجي بەردi، الدىڭعى ەسiكتiڭ تۇسىنا تايانىپ بوگەلدi. سويقاندى تۇستان ءۇش ءجۇز مەتردەي ۇزاعاندا، — وسى اراعا بiزدi ءتۇسiرiپ كەتشi، باۋىرىم، — دەدi. شوپىر سوزگە كەلگەن جوق. بiر قۇداي سەپتەسكەندە باعاناعى بiر-بiرiنiڭ قولتىعىنا سۋ سەپكەن زاندەمiلەر جوق، الدەبiر ايالدامادا قالعانعا ۇقسايدى. ايتپەسە ەكەۋiن انا جاڭاعى قانىنا قارايعانداردىڭ قولىنا بايلاپ بەرiپ كەتەر ەدi.
اۆتوبۋس بiردەن وربيتاعا قاراي جۇيتكiتە جونەلدi.
بۇلار ءتۇسiپ قالعان روزىباكييەۆتiڭ باسى تاستاي قاراڭعى ەكەن. ايتكەنمەن بەيساۋات شاڭ-شۇڭ دىبىس، اسفالتتi گۇرپ-گۇرپ ەتكiزiپ جۇگiرگەن مول اياقتىڭ دىبىرى بiلiنەدi. كەنەت، الدەقايدان ايەل زاتى قۇلىنداعى داۋىسى قۇلاققا جەتiپ، شىرقىراي جىلادى. وعان جەكiگەن، الدەكiمدەرمەن جانجالداسقان دوكiر تiلدi ەركەكتەردiڭ وكiرەشi قوسىلدى. ءبارi ورىسشا سىلقيتا سىبايدى.
جiگiتتiڭ ونە-بويى قالتىرادى. ۇرەيiن قاسىنداعى قىزعا بiلدiرمەۋگە تىرىسىپ باقتى. اياعىن ساناپ باسىپ iلگەرi جىلجىدى. پاتەرiنە ءجۇز-اق قادامداي قالعان ەدi. قارا بۇلتشا ءتۇيiلگەن ەسiرiك توبىر ەلەۋسiز قىلتادان ءزاۋزادادا الدىلارىنان شىعا كەلگەنi. جاپار قولما-قول تۇستارىنداعى ءۇيدiڭ بiرiنە كiردi دە كەتتi. ءتاڭiرi جار بوعاندا اشەيiن شارباقتان جاسالعان قاقپاسى اشىق ەكەن. بiراق، ەكiء-ۇش قاندەن شابالانا بالاعىنا تاپ-تاپ بەردi. ونى جiگiت ەرەن كورمەدi، بار ىنتا-زەيiنi كوشەدەگiلەرگە اۋعان. الگiلەر بۇلارعا قاراي تاپاپ، قوناتىن قۇسشا ءشۇيiلiپ كەلە جاتتى دا، الدەقايسىسىنىڭ پارمەنiمەن كiلت بۇرىلىپ تومەن قاراي قۇلداي جونەلدi. سول كەزدە بارىپ جاپار تىنىسىن تەرەڭ الىپ، «ۋھ» دەدi. ماڭدايىنان سۇپ-سۋىق تەر بۇرق ەتە ءتۇستi. الدەن ۋاقىتتاردا بارىپ:
— كتو ۆى!؟ چەگو نادو!؟ — دەگەن بايبالامشىل ءۇن جiگiتتiڭ قۇلاعىنا جەتتi. سويتسە ءۇيدiڭ يەسi — كارi كەمپiر بۇلارعا زiكiر سالا تەپسiنiپ تۇر.
— بابۋشكا، نە بەسپوكويتەس! مى سەيچاس ۋيدەم!
— بىسترو ۋحوديتە، ا تو يا سەيچاس ميليسيۋ ۆىزوۆۋ!
— بابۋليا، ناپراسنو ۆى ناس ۆىگونياەتە. تام دراكا، ۋبيت موگۋت… پو ۆسەمۋ گورودۋ يدەت بەسپرەدەل… پويميتە.
كەمپiر بiر ءسات اڭىرىپ، قاپەلiمدە ابدىراڭقىراپ قالدى.
— وي، بوجە! پراۆدا؟..
— كاك وني يسچەزنۋت، مى توجە ۋيدەم، پوۆەرتە…
جiگiتتiڭ ءۇنi دiرiلدەي شىقتى. قاريا ونىڭ ايتقان ءسوزiنە ناندى. كوشەدەگi اندىزداعان قانسوققىرلار كوزدەن تاسالانعانىنشا قاقپانىڭ iشiندە بوگەلە تۇرۋلارىنا مۇرسات بەردi.
…قارىس سۇيەم جەردەگi جالدامالى جاپپاسىنا ازەر جەتتi.
V
بiراق، كەيiن iشكەن-جەگەنi iرiڭ بولىپ، زورعا ءجۇردi. ويتەتiنi، فاكۋلتەتتiڭ كومسومول حاتشىسى سوڭدارىنا ءتۇسiپ، بiرنەشە ادامنىڭ ءاتى-جونiن دە كورسەتiپ جiبەرگەن. بiر-بiرiنە ءوشiككەندەر ورىس پەن نەمiستiڭ سوعىسىنداعى قالايماقان ساتتە تۋ سىرتىنان جاسىرىنىپ وق اتاتىنىنداي، وسى ۇرىمتال تۇستى ۇتىمدى پايدالاندى، سونادايدان ساۋساعىن شوشايتسا جەتكiلiكتi. ءارi، وقۋ توبىنىڭ ستاروستاسى، پارتيا مۇشەسi ەدi. قولعا تۇسسە وڭبايتىنىن بiلدi. سوندىقتان دا ۇيقىسى قاشا بەردi.
ەندi عوي، مiنە، جەلتوقساننىڭ جامپوزدارىن كوتەرiپ، ەل تاۋەلسiزدiگiنiڭ سودان باستاۋ العانىن مويىنداپ وتىر. ايتكەنمەن، بۇل ەل مۇددەسi ءۇشiن تiرەسكەن جۇرەكجۇتقاننىڭ بiرi ەمەس ەدi. اتتەڭ، نەبiر قاھارمان جiگiتتەر ءۇشتi-كۇيلi جوعالىپ كەتتi. سول وكiنiشتi…
ۇيگە ەڭسەسi كوتەرiلiپ، بiر جاعى مۇقالىپ ورالدى. تابالدىرىقتان اتتاسىمەن شىراي:
— پاپا، ساپار كوكە كەلدi، — دەدi.
— قايدا، ۇيدە مە؟
— جوق، كەتiپ قالدى.
— قاشان كەلدi؟
— ساعات ۇشتەردە.
— سەن ونى قايدان كوردiڭ؟
— ماعان مەكتەپكە كەلiپ ءۇيدىڭ كiءلتىن الىپ، سوسىن قايىرا اكەپ بەردi.
— قايتادان كەلەمiن دەگەن جوق پا؟
— جوق. كەتiپ بارا جاتىر ەكەن. — كiشكەنتاي قىزىنىڭ جانارلارى جىپىقتاپ، بiر نارسەنi ابايسىزدا ءبۇلدiرiپ العانداي ءوز-وزiنەن بۇگەجەكتەدى. اكەسiنiڭ دە iشi مۇزداپ سالا بەردi. بiردەن تالدىقورعانداعى ءۇيدiڭ قۇجاتتارىن تاستاي سالعان كiرەبەرiس جيھازىنىڭ ءۇستiنە قولىن جۇگiرتتi. جىم-جىلاس. سوندا بارىپ ساپاردىڭ جەرگە ولشيتىپ وتىرعىزعانىن بiلدi. بۇل كەشەلi بەرگi جەگەن تاياعىنان دا الەۋەتتi سوققىسىمەن كۇل-پارشاسىن شىعارىپ، كۇيرەتiپ جiبەردi. ەكi بەتi دۋىلداپ، جانىن قويارعا جەر تاپپادى. ەندi سۇلەيمەنگە نە دەرiن بiلمەدi. ساپار تۋعان باۋىرى، سۇلەيمەن نەمەرە باۋىرى. تۋعانىنا تارتىپ، ءۇيدiڭ قۇجاتىن ادەيi بەرiپ جiبەرگەندەي كورiنەتiنi ەسiنە تۇسكەندە، ۇياتتان جەردiڭ تەسiگi بولسا كiرiپ-اق كەتكiسi بار. اتتەڭ، امال نە، بiر قاپ، بiر ساپتان شىققان ادامنىڭ ءوزi اياماي قارا بەت ەتiپ، ەلدiڭ الدىندا كادەگە جارامسىز عىپ تابانعا تاستايدى. بۇل بiرگە تۋماعىڭ تۇگiلi، قاس دۇشپانىڭ جاسامايتىن قاسكويلiك قوي. ەندi قايتتi؟
بiرەسە وتىردى، بiرەسە تۇرەگەلدi. كۇشالا جەگەن يتشە مازاسى ابدەن قاشتى. سوسىن، اقىرى سىرتقا اتا جونەلدi. ونداعى ويى — قالاي دا سۇلەيمەندi تاۋىپ الىپ، بولعان iستi شىپ-شىرعاسىن شىعارماي بايانداۋ، ازاپتان ارىلۋ. ايتپەسە، ەندi بiر مينۋت كەشiكسە، ول مۇنىڭ بiرiنە دە سەنبەيتiندەي كورiندi.
بiر ابىرويى ول ءۇيiنەن تابىلدى. جاسىنىڭ ۇلكەندiگiنە قاراماي الدىنا ءموليiپ بارىپ، يت كەبiن كيگەن قالپى بارلىعىن بايان ەتتi. بۇل اڭگiمەسiن اياقتاعاندا دا، ونىڭ بەت-الپەتiندە ەشقانداي وزگەرiس بايقالعان جوق. بiراز ءۇنسiز وتىرىپ:
— جاپار، نەسiنە قينالاسىڭ؟ بiز قولىمىزدان كەلگەن كومەگiمiزدi جاسادىق، ەندi ءوزi بiلسiن. تiپتi، ونىڭ تالدىقورعانداعى ءۇيiنiڭ كەرەگi دە جوق، — دەدi. باسقا ەشتەمە ايتپادى.
مىنا ءلامدi ەستۋ قانداي اۋىر ەدi، ءولiپ كەتپەگەن سوڭ ادام يت جاندى ەكەن، ءتوزدi. ونىڭ ۇيدەن تەك سۇلباسى عانا سۇيرەتiلiپ شىعىپ بارا جاتتى.
ماشينانىڭ رۋلiنە زورعا يە بولدى. ءوز تابالدىرىعىنان اتتاسىمەن توسەگiنە وماقاسا قۇلادى.
ونى الىپ ۇرعان ۇيات پەن وجدان ەدi.
سودان كەيiن-اق كۇلدiبادام تiرلiگi ودان سايىن ءارسiزدەنiپ، ماعىناسى جوعالدى. ءبارi كۇڭگiرت، ءبارi تاستۇنەك ءتارiزدi. ءبارi مۇنى ورتالارىنان يت قوسىپ قۋىپ شىققان سياقتى. ەشكiمنiڭ اراسىنا، ەش جەرگە سىيمايتىن سياقتى. تەك، ءوزiمەن ءوزi ماڭگۇرتكە اينالدى. ۇيدەن دە سىرتقا اتتاپ باسپادى. سىرتقا بارعاندا قايدا بارادى؟ بiلمەدi. ءارi-بەرiدەن كەيiن بۇل كiمگە كەرەك، كiم قاجەتسiنiپ وتىر؟ ەشكiم. قۋىس قۋراي قۇرلى قادiرi جوق. ءۋاسيلا تiرلiك اقىرى شىندىقتىڭ بەتiن اشتى.
وسى زاۋال جانىنا قاتتى باتتى. قاراپتان-قاراپ قادiرi قاشقانىنا ۋايىم جەدi. تiلدەن قالدى، بiراق نەبiر ساۋالدار ساناسىندا بiتiسiپ، جاۋابىمدى تاپ دەپ انتالايدى دا تۇرادى. الگiلەردiڭ سوڭىنا iلەسiپ، ۇشى-قيىرى جوق قايداعى بiر سۇرلەۋمەن سولپەكتەيدi دە قويادى. نە ماندىتىپ جاۋابىن تاپپايدى، نە بiرجولا بۇل ءابiلەتتەن iرگەسiن اۋلاق سالا المايدى. اقىلىن اڭىلجىتىپ شاقشاداي باسىن شاراداي جاساپ، ايتەۋiر، ميى قاتىپ وتىرعانى. تiپتi، جىن يەكتەگەندەي الگi اۋمەسەر وي-ساۋال مۇنى بiرجولا جادىلاپ، يلەۋiنە سالىپ، اشسا — الاقانىندا، جۇمسا — جۇدىرىعىندا ۇستادى. سونىڭ عانا ىقپالىمەن شىلاۋىنا اينالىپ، شىڭىراۋىنا قۇلاپ، سۇمىراي سۇم زاپىراننان قۇتىلىپ كەتە المادى. استان قالدى، ۇيقىسى قاشتى. اقىرى كەلە-كەلە قۇلاعىنىڭ ءتۇبi شۋىلداپ، باسى زەڭيتiندi شىعاردى. ەكi كوزiنiڭ الدى تۇماندانىپ، ۋاقىت وتكەن سايىن دۇنيە قاراۋىتىپ بارا جاتتى. مەزگiلدiڭ قاي ۋاق ەكەنiن دە توپشىلاي المايتىن حالگە ۇشىرادى. تەك ۇزىنىنان ءتۇسiپ، سۇلايدى دا جاتادى. اۋىرماي-سىرقاماي دەرتكە شالدىقتى. وي قۇرتى كوكiرەگiن كەۋلەپ، جاپىراقتاي جانىن تىنىمسىز كەمiرەدi.
مۇنىڭ وسىنداي تىعىرىققا تiرەلگەن تۇسىندا ادەيi سىنايىق دەگەندەي جورا-جولداستارى دا اتتاپ باسپاي قويدى. تىم قۇرىعاندا بiرەۋi كەلسە، بولماشى ساتكە بوسا دا الدانار ما ەدi؟ كiم بiلسiن، تۇلا بويىن قۇرساۋلاپ يەكتەگەن ءابiلەتتەن ارىلار ما ەدi؟ ايتكەنمەن، قاس قىلعانداي ەشكiم دە توبە كورسەتپەدi. سول كەزدە بارىپ دوس-جاراننىڭ بار-جوعىنا كۇمانداندى. سويتسە، مۇندا دوس تا جوق ەكەن. بiرگە تۋعان باۋىرى وزەگiنەن تەپكەندە، بiر كەزدە جاقىن جۇرگەن جولداستارىنا كiءنا ارتۋدىڭ ارتىقتىعىن بايىپتادى. “اتادان التاۋ تۋسا دا، بiر جالعىزدىق” دەگەندەي، جال-قۇيرىعى جوق تۇلدىر ەكەن. وسى ۋاقىتقا دەيiن مۇنى بايقاماي كەلiپتi، ەندi انىق كوزi جەتتi.
جالقىلىعىن سەزiنگەن سايىن سورى قايناي، وزەگi شىمىرلايدى. سورى قايناعان سايىن شاراسىزدىقتان كەۋدەسi كورiكتەي بوپ، كۇرسiنە بەرەدi. كۇرسiنگەن مەزەتiندە كوكiرەگi قۇسادان ازاتتىق اپ، ادالانعانداي كورiنگەنiمەن، اپ-ساتتە شەلەككە لىق ەتiپ تولا قالاتىن وزەننiڭ سۋىنداي باسىر قايعى كەۋدەسiن كەرە جونەلەدi. تاعى دا كۇرسiنەدi. شەگi جوق توقتاۋسىز كۇرسiنۋ. بiرەسە جاتادى، بiرەسە تۇرەگەلەدi. كەۋدەسiن كوتەرiپ وتىرسا باسى اينالادى. جاتسا — تىنىسىن بiتەپ، القىمىنا قارا تاس تىعىلادى. جانى قينالعانىمەن، استە دە سايتان ساپالاققا اينالعان ساۋالدار بiر ءسات تە بۇنى تاستاپ كەتە المايدى.
اقىرى، ەسiنiڭ اۋىتقىپ بارا جاتقانىن بايىپتادى. بۇدان قۇتىلۋ ءۇشiن، قالاي دا سىرتقا شىعۋى كەرەكتىگىن ءتۇسiندi. بوي جازۋى تيiس سياقتى. ايتپەسە، قانشاما كۇن بيبiگە دە مازا بەرمەي كەلەدi. ويتكەنi بۇل ءتۇنi بويى ۇيىقتاماي ءجۇرiپ شىعادى. كوزi iلiنە قالاتىنداي جاستىققا باسىن قويسا، اقىرى قۇر دوڭبەكشۋدەن شىدامى تاۋسىلىپ، تۇرەگەلiپ كەتەدi. ءۇي iشiندە ارى-بەرi سەندەلەدi. مۇنىڭ ءاربiر قيمىلىن ايەلi قاس قاقپاي باعىپ جاتادى. و بەيشارانىڭ كۇندiز جۇمىسى بار، تۇندە كۇيەۋiمەن قاتار تاعدىردىڭ تاتاسىن ابدەن-اق تارتادى. بiراق، ءلام دەپ تiس جارمايدى. تەك بiر كۇنi:
— جاڭا جىلدا اۋىلعا بارىپ كەلەلiك، — دەدi.
ونداعىسى «ەرiنە جابىسقان قايعى-دەرتتi بiر ەمدەسە، تۋعان توپىراعى ەمدەر» دەگەن جاقسى ويدىڭ نىشانى ەدi. ءارi، «ارى-بەرi جول جۇرسە، يەكتەگەن ءابiلەتتەن قۇتىلار» دەگەن دە پيعىلى بولدى. جۇما كۇنگە جۇمىستان دا سۇرانىپتى.
ءسويتiپ، اۋىلعا قاراي تارتتى دا جونەلدi. شىنىندا دا جاپاردىڭ ءوڭiنە قان جۇگiرگەندەي كورiندi. سارى ۋايىمعا سالىنسا ادام دەگەن كۇننiڭ كوزiنە نەمەسە جەلدiڭ ءوتiنە شىقپاي-اق قارايادى ەكەن. مiنە، كۇل تاتىعان ءقان-سولسiز ءوڭi شىرايلانىپ، اياق استىنان ەرiنiڭ جانارىنا نۇر بايلانعانداي كورiندi. ونىڭ ءۇستiنە وسى ساپار قۇداي جولدارىن وڭعارتىپ، اۋداننىڭ اكiمi جاپاردىڭ شىعارماشىلىق كەشiن وتكiزiپ بەرۋگە كەلiستi. بۇل دا قاپالى كوڭiلدi بiر سەرپiلتiپ تاستادى. الماتىعا قايتار كەزدە جول-جونەكەي اعايىن-تۋعاننىڭ ءبارiن ارالاپ، تايلى-تاياعى قالماي سول كۇنi اۋدان ورتالىعىنا كەلۋiن ءوتiندi. ءبارi قۇلشىنىپ، كەلەتiن ىقىلاستارىن بiلدiردi. وكپەسi قارا قازانداي بولسا دا، ساپاردىڭ ءۇيiنە دە كiردi. Iنiسi جوق، كەلiنi بار ەكەن. وعان بۇكiل جاي-جاپساردى ماعلۇم ەتتi. كەلiن «جارايدى، ايتامىن-ايتامىن» دەپ قالدى. ءسويتiپ، بiر سەرپiلiپ الماتىعا ورالدى.
*** *** ***
ۋادەلi مەزگiل تايانعاندا بiر كۇن بۇرىن قاپالعا اتتاندى.
قاڭتار ايىنىڭ باسى. كۇن شايداي اشىق. دەگەنمەن، قىستىڭ ايىنا سەنiپ بولعان با، كەش باتا بۇلار دiتتەگەن جەرiنە iلiككەندە قار جاپالاقتاپ جاۋا باستادى. “ءاي، ەرتەڭ كiسiلەر ساعات ونعا قاپالعا جەتە الار ما ەكەن” دەپ قورىقتى. ويتكەنi، ەت جاقىندارى كەزدەسۋ بەلگiلەنگەن كۇنi تاڭەرتەڭ تالدىقورعاننان شىقپاق بوپ ءباتۋالاسقان. ويتەتiنi، اۋداننىڭ ورتالىعى اتانعانىمەن ءدال قازiر قاپالدىڭ قۇتى قاشىپ تۇر ەدi، بiرiنشiدەن، جارىقتان ماقرۇم. ەكiنشiدەن، قانشا تۋىس بولسا دا، نارىقتىڭ زامانىندا اۋىلداعى اعايىننىڭ ءۇيiنە بiر قورا اداممەن سالماق ساپ، وشارىلا ءتۇسۋ اقىلعا سىيمايتىن. كەلگەنشە قوناق، كەلگەننەن كەيiن ءۇي يەسi ۇيالادى دەمەكشi، ەشكiمدi ىڭعايسىز جاعدايعا قالدىرعىسى جانە جوق.
ەندi، مiنە، قاس قىلعانداي قار جاۋعانى جارامادى. ويتكەنi، قار تۇسسە، قاپالعا دەيiنگi ارالىقتا كولبەي سۇلاعان قوس شىڭبۇلاق كولiكتi بۇعاۋلاپ، جۇرگiزبەي تاستايدى. بۇرىنعىداي كەزەكشiلiكتە تۇراتىن جىلانباۋىر تراكتورلار الدەقاشان الدەكiمنiڭ مەنشiگiنە وتكەن، جول ارشىلمايدى. ياعني، قاتىناس توقتايدى دەگەن ءسوز.
وسىنىڭ ءبارiن iشتەي ەكشەگەن جاپار قالاي دا شەشەسiنiڭ كەلۋiن قالادى. ايتكەنمەن، وعان ءوزi جاندالباس جاساماسا، ەشكiمنiڭ سەلت ەتiپ قوزعالا قويمايتىنىن iشكi ءتۇيسiگiمەن سەزiندi. سوندىقتان ءتۇن جامىلىپ، قاردىڭ تولاسسىز جاپالاقتاعانىن ەرەن ەتپەي ەتەككە كەتتi. اۋەلi، اباي مەن اقەشكiنiڭ ورتاسىنداعى اڭىراقايدا اقيعان بوران تۇرۋى دا مۇمكiن. ەگەر ول جەردە بوران بولسا، وتكەل بەرمەۋi ابدەن كادiك. وعان قارامادى.
ويلاعانىنداي-اق شاتقالدان قۇيىلعان داۋىل تۇتەي سوعادى. بiر اللاعا سىيىنىپ، توقتاۋسىز تارتا بەردi. ءتاڭiرi قولداعاندا استىنداعى 99-شى «جيگۋلي» ەش جەرگە iركiلگەن جوق، اقىرىن iلبiدi دە وتىردى. ايتەۋiر، يتشiلەپ ءجۇرiپ ءاۋپiرiممەن جەتپiس شاقىرىمداعى قىزىلاعاشقا دا جەتتi-اۋ. ايتقانىنداي-اق شەشەسi جاياۋ، قايرانى تاۋسىلىپ الاسۇرۋدا ەكەن. اپىل-عۇپىل جينالىپ، قارىنداسى ءازiرلەگەن شايدى iشەر-iشپەستەن قايتا جولعا شىقتى. ەندiگi جول تiپتi قيىندايدى، ويتكەنi ۇنەمi ورگە جۇرۋلەرi تيiس. سوندىقتان، ماشينا وپپاعا كەپتەلiپ قالسا يتەرiسەدi دەپ، iنiسi جايناقتى دا ەرتتi.
مۇنىسى ابدەن اقىل بولعان ەكەن، استىنداعى كولiكتەرi اقەشكiنiڭ قايقاڭىندا-اق سىر بەردi. بۇعان دا تاعاتىن كiءنا جوق، تiزەدەن كەلەتiن ۇلپا جەر الەمدi بەدەرسiز تەگiستەپ جاۋىپ تاستاعان. بۇ جولمەن بۇلاردان باسقا جان بالاسى جۇرمەگەن، بiر جاعى جەتi تۇندە كiم جۇرە قويسىن. مامىق قار سiرەسiپ جاتىر ءارi دىمدى نەمە ماشينانىڭ تۇمسىعىنا جينالىپ، كەپتەلگەن قالپى جولدى بوگەدi. لاجسىز شوپىر ارتقا شەگiنەدi. ءتاڭiرiنiڭ بiر جارىلقاعاندا كوكتەن ساۋلاعان اق ۇلپا تولاستادى، ءتۇن سۇتتەي ءاپپاق رەڭگە ەندi. سوندا دا شوپىر اڭداۋسىزدا بiر ويپاڭعا بۇلتالاڭ ەتە قالامىن با دەپ، ەڭiسكە قاراي ارتپەن شەگiنۋگە قورقاسوقتايدى.
جايناق پەن جاپار الدەقاشان ماشينادان جەرگە تۇسكەن. «جيگۋليدi» سوڭىنان يتەرمەلەپ دەدەك قاعىپ ءجۇر. دەگەنمەن، سۋداي جاڭا كولiك اناۋ-مىناۋ وپپانى بۇيىم قۇرلى كورiپ تۇرعان جوق، دiڭكەلەتكەندە بولار-بولماس كەدەرگiگە ۇشىراسسا، دوڭگەلەك بiر ورىندا زىر قاعا اينالىپ، قادامى قارىسادى. اعالى-iنiلi ەكەۋi جابىلىپ، ماشينانى قايقاڭنان شىعارا الماي ابدەن دiڭكەلەدi. الداعى ەكi شىڭبۇلاق ويىنا ورالسا، جاپاردىڭ ازا بويى قازا تۇرادى. مىنا، جىلقىنىڭ شوقتىعىنداي عانا دوڭەستەن اسا الماعاندارىندا، تiپتi، ەكi شىڭدى يگەرەم دەۋ اقىماقتىڭ iسi سياقتى. بۇلاردىڭ ابدەن يت اۋرەگە تۇسكەنiن كورiپ، شەشەلەرi دە جانىعىپ وتىر.
— جارىقتىق-اي، ءدال بۇگiن جاۋعانىن قاراشى… ابدەن قينالدىڭدار-اۋ… ماعان بولا بەكەر كەلدiڭ، ەرتەڭ اۋىلدان شىققان اۆتوبۋسپەن ەلمەن بiرگە باراتىن ەدiم عوي.
— قويشى، تاتە، ۇيات ەمەس پە…
ماشينانىڭ جانىندا ىرسىلداپ جۇگiرiپ، ازەر سويلەسە دە نارازىلىعىن بiلدiرiپ قويادى.
الگiندە كولiكتiڭ سوڭىنان مىقشىڭداۋ تىم ىڭعايسىز سوعىپ ءارi كەنجiردەن شىققان ءتۇتiن بەتكە ۇرىپ، تىنىستى ودان سايىن تارىلتقان سوڭ، ەسiكتiڭ اينەگiن ءتۇسiرiپ، قاپتالىنان يتەرگەن. Iشتە وتىرعان شەشەسiنiڭ ءسوزiن اپ-انىق ەستiپ، تiلدەسiپ كەلە جاتقانى دا سوندىقتان.
وسى ەكi ارالىقتا شوپىر:
— ەكەۋiڭ ەكi جاقتان تۋرا الدىڭعى دوڭگەلەكتiڭ ءۇستiنە كاپوتقا وتىرىڭدارشى، — دەپ داۋىستادى. بۇلار جارايدى دەپ، iلبiپ ازەر جىلجىعان كولiكتiڭ كاپوتىنا جامباستارىمەن سەكiرiپ-سەكiرiپ قونا قالدى. سول-اق ەكەن، جاندارى جاي تاۋىپ سالا بەردi. تiپتi، وكشەلەرiن بامپەرگە تiرەپ، العا قاراپ ورنىقتى جايعاستى. سالماق، تۋرا نەگiزگi اينالاتىن دوڭگەلەكتiڭ ءۇستiنە تۇسكەننەن كەيiن، ماشينا قارقىنىن باسەڭدەتە قويعان جوق. ءبۇرi جويىلماعان جاپ-جاڭا دوڭگەلەكتەر ءۇستiنەن باسقان سالماقتىڭ كۇشiمەن، iركiلمەي تارتىپ بەردi.
نە كەرەك، جاندارىن جالداپ ءجۇرiپ بۇلار تاڭعى ساعات بەسكە تامان اۋداننىڭ ورتالىعىنا جەتتi-اۋ. جاپار سوندا قابىرعالىلىق تانىتقان جايناققا بiر ءسۇيسiندi. ەگەر، iنiسi بولماعاندا دالادا قالعانداي ەكەن. تالاي مارتە «جيگۋليدi» ويىنشىق ماشيناداي وپپادان جۇلىپ-جۇلىپ الدى.
اپكە-جەزدەسiنiڭ ءۇي-iشi بۇلاردى كۇتiپ كوز iلمەپتi. بەيمەزگiل ۋاقىت بوسا دا باسى قوسىلعاندارىنا ءبارi مارە-سارە كۇيگە ەنiپ، شۇرقىراي جونەلدi.
*** *** ***
ەرتەڭگiلiك كەزدەسۋدiڭ باستالۋى ساعات وندا ەدi، اۋا رايىنىڭ اياق استى الاي-تۇلەي مiنەز كورسەتكەنiنە وراي، ادەيi بiر ساعاتقا كەيiنگە شەگەرiلدi.
اكiم جىلى قابىلدادى. ءارتۇرلi اڭگiمەلەر ايتىپ، حالىقتىڭ حال-كۇيi تۋرالى دا ءسوز قوزعادى. بiراق، ول كiسiنiڭ ايتقانى جاپارعا الدەقاشان بەلگiلi جايتتار ەدi. تiپتi، سول تiرمiزiك شاقتىڭ ءبارiن كوپشiلiكپەن بiرگە ءوز باسىنان وتكەرiپ كەلەدi. سوندىقتان سالقىن عانا كوڭiل قويدى. ءارi-بەرiدەن كەيiن بۇدان دا ايانىشتى جايتتاردى بايان ەتەيiن دەدi دە، ءوزiءن-وزi سابىرعا شاقىردى. ويتكەنi، كوسەمسiپ العا ءتۇسiپ سۇيرەڭدەۋدi قولاي كورمەدى. ەكiنشiدەن، وكiمەتتiڭ جiبەرگەن وكiلi ەمەس، قوناق رەتiندە ات باسىن تiرەپ وتىر. ءۇشiنشiدەن، ءومiرiندە تۇڭعىش رەت جاساعان كوپشiلiك جيىنعا ەڭ جاقىندارىنىڭ كەلۋiن قالادى. اكiممەن اڭگiمە ءۇستiندە دە ەسi-دەرتi سوعان اۋىپ، «كەلە مە، كەلمەي قالا ما» دەگەن ويمەن دەگبiرi قاشا الاعىزۋ ساتتەردi باسىنان كەشتi. بiراق ونىسىن مەيلiنشە سىرتقا سەزدiرمەۋگە تىرىسىپ، سابىرلى قالپىن ساقتاۋعا ۇمتىلدى. ارا-اراسىندا اكiمدi قوستاپ قويعانى بولماسا، باسى ارتىق ەشتەمە ايتپادى. بiر كەزدە ول كiسi:
— ون بiرگە تايانىپ قالىپتى، — دەپ قولىنداعى ساعاتىنا ءۇڭiلدi.
— وندا بارايىق. — جاپار دا جۇرتتى يiرiپ، كۇتتiرiپ قويعانىنا ىڭعايسىزدانا ءۇن قاتتى.
سونىمەن سىرتقا بەت الدى.
حالىق كوپ جينالىپتى. دiڭكەسiن قۇرتقاندا اكەسiنiڭ ەڭ كiشi تۋعان iنiسi توبىقباي قول سوزىم جەردە تۇرىپ، قارا كوبەيتۋگە جاراماپتى. ونىڭ بۇيتەتiنiن اۋەلدەن-اق بiلگەن ەدi. ويتەتiنi…
وسى كەزدەسۋ ءجونiندە ءسوز بايلاسىپ قايتىپ بارا جاتقانىندا:
— اعا، استانادان كەلمەك قوناقتار سiزدەردiكiنە تۇنەپ، قاپالعا قاراي ەرتەڭگiلiك وسى جەردەن اتتانسىن، — دەپ ءوتiنiش بiلدiرگەن.
— جارايدى، — دەپ ايەلi ەكەۋi كەلiسكەن. سودان الماتىعا بارعان سوڭ بiر-ەكi كۇن وتپەي جاتىپ اعاسى تەلەفون شالىپ تۇر. قىسقا عانا اماندىق-ساۋلىقتان سوڭ، ءاي-تۇي جوق:
— قوناقتار بiزدiكiنە تۇسپەي-اق قويسىن، اجىراسايىق دەپ جاتىرمىز، — دەدi.
بۇل بiردەن تiكسiنiپ قالدى، ەردiڭ جاسى ەلۋگە تايانىپ اتا ساقالى اۋزىنا شىققاندا توبىقباي اعاسىنىڭ ايتىپ تۇرعان ءسوزi مىناۋ. سوندا دا ونىسىن سەزدiرمەۋگە تىرىسىپ:
— جارايدى، — دەدi. — بiراق، وزدەرiڭiز كەلiڭiزدەر…
وسىنى عانا ەسكەرتiپ ۇلگەردi، اعاسى جاۋاپ قايىراتىن شامادا ەمەس ءتارiزدi.
— رەنجiمە…
— ماقۇل…
سونىمەن اڭگiمە بiتكەن. جالپى، «قايىر» دەگەن ءسوزدiڭ قاسيەتiنە جەتە الماي جۇرگەندەرiنە قاپالانادى. بiرەۋلەر اتادان جالعىز تۋعانىنا ءومiر باقي وكiنiپ وتەدi. بۇلار ءۇيiرiمەن ءۇش توعىزى شۇبىرسا دا، قاتىناسپاق تۇگiلi، تىم قۇرىماعاندا بiر-بiرiنە جىلى ءسوز ايتۋعا جارامايدى. سىرتقا شىققانىنان بەرi وسى ۋاققا دەيiن ءوزiنiڭ ماڭدايىنان ەشكiم سيپاپ، ارقاسىنان قاقپاپتى. ۋنيۆەرسيتەتتi قانداي ازاپپەن بiتiردi. قالتاسىندا سوقىر تيىنى دا جوق، اپتالاپ اش جۇرگەن كەزدەرi دە ۇشىراستى. ءاسiرەسە، بۇل باتپان بالالى بولعانىندا شىمبايىنا قاتتى باتتى. كiشكەنەلەرiنiڭ جوقتىقتان تاقۇل-تۇقىل تاماق iشكەندەرiنە قاراپ، جانى اۋىردى. سول كەزدە تۋىستارىنىڭ «بiرەۋi كەلسە عوي» دەپ ارماندادى. قاسارىسقاندا ەشكiم قاتىناسپادى، ءوزi جالعىز اداسقان قازداي ميلليونداعان تۇرعىنى بار قالانىڭ iشiندە ساندالدى دا ءجۇردi. جارايدى، باۋىرلارى بالاڭدىقپەن بiلمەگەن شىعار. ال، اتا ورنىنداعى توبىقبايعا نە جورىق. باياعىدا، مۇنىڭ بايقاۋىندا، بiلiمسiز سياقتى كورiنەتiن، جاسى قانشا ۇلعايسا دا دارتەسi قىسقا ادامنىڭ اقىلى سول كۇيiندە قالادى ەكەن. بۇل جەكە وت تۇتەتكەن ون بiر، ون ەكi جىلدىڭ iشiندە مۇنىڭ ءۇيiنە نە ايەلi، نە ءوزi باس سۇقپاپتى. ال، الماتىعا قانشاما مارتە ءار ءتۇرلi سەبەپتەرمەن قاتىناپ ءجۇردi.
ەندi، مiنە، ەڭ ۇلكەن اعاسى ۇكەدەيدiڭ ارەڭ كورگەن ۇلىنىڭ القا توپتىڭ الدىنا شىققانىنا ءسۇيiنۋگە دە شاماسى جەتپەگەن ەكەن. وسىمەنەن ەكi قايىرا جاپاردىڭ توبىقباي اعاسىنان قاتتى كوڭiلi قايتتى. بiرiنشi جولى، اكەسi ءولiپ جەرلەپ كەلە جاتقانىندا، ونىڭ ءسوزiنەن شوشىنىپ ەدi.
— ءاي، قۇداي-اي، بiر-ەكi جىل تۇرا تۇرماي، ەندi مەنiڭ مالىمدى كiم باعادى؟ — دەپ قينالعانىن شىققىر كوزi كورiپ، كەرەڭ بولعىر قۇلاعى ەستiگەن. ۇعىنعانى، ول ءۇشiن باۋىر جىرتىق-تەسiگiن ءبۇتiندەۋ ءۇشiن عانا كەرەك. بiر جاعى بۇلاي قينالاتىنى توبىقباي اۋىلدان قالاعا سول جىلى عانا كوشiپ بارعان-تۇعىن. ۇساقتى-iرiلi كۇللi مالى ەجەلدەن ۇكەدەيدiڭ قولىندا. قابىرعاسىنا باتقان ۋايىمى — اعاسىنىڭ ولگەندiگi ەمەس، ەندi سول مالدى قالاي باعۋ. قىستىڭ كوزi قىراۋدا كiمگە اپارىپ تىعارىن بiلمەي سانسىراۋدا. ال، ۇكەدەي ءومiر-باقي ونىڭ مالىن باعىپ، ابدەن iرگەسi مەن بۋىنىنىڭ بەكۋiنە مەيلiنشە قاراستى. سول تابان ەتiنiڭ، ماڭداي تەرiنiڭ وتەۋiنە، اعاسىنىڭ ءولiمiن شىنايى ازا تۇتقان iنiسiنiڭ ءتۇرi وسى.
باۋىردى جۇمىسىن تىندىرۋ ءۇشiن عانا قاجەتسiنگەن ادامدى جاپار سوندا بiرiنشi رەت كوردi. سول جولى iشتەي قاتتى قاپالاندى. جارايدى، ونىكiن ءجون دەلiك. ال، ءوزiنiڭ ۇيالاستارى — تۋعان باۋىرلارى دا يىق تiرەستiرiپ، مۇنىڭ قۋانىشىنان تابىلا المادى. كەلمەي، قاشقاقتايتىنداي بۇيىمتاي ايتىپ، ەشقايسىنا سالماق سالىپ جاتقان جوق. بiرىڭعاي جامانشىلىقتارىنا شاقىراتىن وزدەرi سياقتى ەمەس، تويىنا شاقىردى… نە كورiندi سونشا؟ اينالدىرعان تورتەۋi ەل نازارى تۇسكەندە تۇگەلدەنە المادى.
وسىعان زىعىردانى قاينادى. ءسوزiنەن جاڭىلا بەردi. بiر كەزدە ارماندا كەتكەن اكەسiنiڭ بەيشارا حالi كوزiنە ەلەستەدi. مارقۇم ۇكەدەيدiڭ القا توپتىڭ الدىنا شىعىپ ايتا الماعان اسپاھاني مۇڭ-زارىن اعىتا جونەلدi. ەڭ بiرiنشi تiلiنە ورالعانى، بۇعان كiشكەنتاي كەزiندە قۇلاعىنا ابدەن سiڭiرگەن وسيەتi.
—دالا قۇرساعىندا جارالىپ، ءتۇز مiنەزiن بويىما سiڭiرگەنiمدi ءوزiمدiك ەرەكشەلiگiم دەپ ۇعامىن. ازامات بوپ قالىپتاسۋىما اكەمنiڭ ىقپالى، تاربيەسi كوپ تيدi. «مەن ساعان، بالام، ۇلىن ازدەكتەتiپ ماشينا مiنگiزەتiن دوكەي باستىقتار سياقتى مۇمكiندiك جاساي المايمىن، — دەگەنi كۇنi بۇگiنگە دەيiن قۇلاعىمنىڭ ءتۇبiندە. —ەسەسiنە، كوڭiلiڭدi قالدىرمايتىن ات مiنگiزەم. ات جiگiت ادامدى تاربيەلەيدi. بويىڭنان تارىداي قاسيەتتiڭ ءدانi تابىلسا ازامات بوپ شىعارسىڭ، بوماسا — وكپەلەمە. ويتكەنi قالىڭ ءنوپiرمەن كەلە جاتىپ، دۇرك ەتiپ شابا جونەلگەندە جاقسى ات الدىڭعى لەكتەن قالدىرمايدى. بiر توبەنiڭ باسىنا وشارىلىپ تۇسكەندە، سەن دە يگi جاقسىلارمەن قاتار، ادۋىندى توپتىڭ ورتاسىندا بولاسىڭ. اڭگiمەنiڭ نەدەن باستالىپ، نەمەن تىنعانىن ەستيسiڭ. ەگەر، استىڭداعى اتىڭ جامان بولسا، الگi شوقىنىڭ باسىنا جۇرتتىڭ سوڭىن الا كەلiپ، ءباتiڭكەسi جىرتىق بالاداي يمەنە قاعا بەرiس شەت جاعىنا تiزە بۇگەرسiڭ. باسىنان باستاپ ەستiمەگەن سوڭ ايتىلىپ جاتقان ءسوزدiڭ ءمانiن ۇعىنبايسىڭ، سودان اڭگiمەگە ارالاسا الماي تiلiڭدi تiستەپ وتىراسىڭ. مiنە، ءتۇسiنسەڭ، جاقسى ات جiگiتتiڭ جارقىراي كورiنۋiنە كوپ سەپتiگiن تيگiزەدi. سونداي قاناتىڭ بولاتىن ارعىماقتاردىڭ جالىن تارتىپ مiنە بiل. ەڭ بiرiنشi — ادام تانى، ەكiنشi — ات تانى. ويتكەنi، اتتىڭ دا اتى بار، قازاناتى — بiر بولەك، جiگiتتiڭ دە جiگiتi بار، ازاماتى — بiر بولەك، قازاناتتىڭ بەلگiسi — شاپساڭ — ءجۇيرiك، ساتساڭ — پۇل، ازاماتتىڭ بەلگiسi — ءارi — مىرزا، ءارi — قۇل. حالقىڭنىڭ مىرزاسى دا بولا بiل، ق ۇلى دا بولا بiل» دەگەن ەدi.
ەل دۋ قول سوقتى.
بiر بايقاعانى، وتىرعان قاۋىم جيi-جيi شاپالاق ۇرادى. جۇرتشىلىقپەن جۇزدەسۋ اسا بiر ىقىلاس اياسىندا ءوتiپ جاتقان سىڭايلى.
ەپتەپ باۋىرى جازىلىپ، توسەلiپ كەلە جاتتى. وسى ارالىقتا كوڭiلiن اسقاقتاتىپ، تۋعان اۋىلدىڭ تiزگiنiن ۇستاپ وتىرعان ەل اعالارى مەن اعايىن-جۇرت كەشiگiپ، iشكە ساۋ ەتiپ كiردi. سودان كەيiن-اق، ارقاسى دا، تىنىسى دا كەڭiپ سالا بەردi. بiراق، ەت باۋىرلارىنىڭ توبە كورسەتپەگەنi كوكەيiندە بەرiش بوپ قاتتى دا ءتۇيiنگە اينالدى.
*** *** ***
اۋدانعا مۇڭ-نالادان ايىعىپ ورالامىن دەپ بارىپ، ودان سايىن ءۇستiنە قارا باتپاندى ارتىپ، قاسiرەت جاماپ العانداي. مۇنىسى — «توقال ەشكi ءمۇيiز سۇرايمىن دەپ، قۇلاعىنان ايىرىلىپتىنىڭ» كەبiن كيگەندiك.
الماتىعا كەلگەننەن كەيiن تiپتi ۇنجىرعاسى سالبىراپ جيىلمادى. اڭداماي اسىعىستىق جاساعان ەكەن. ارسىڭ-گۇرسiڭ شالاعايلىعىنىڭ سالدارىنان ءوزiنiڭ ارتىندا ەشكiمi جوق، جەلدiڭ ىعىمەن جالعىز دالباقتاپ ۇشقان قاراعانداي بولىپتى دا قالىپتى. سول جالعىزدىعىن جالپاق جۇرتقا جاريا ەتپەگەنi ءلازiم ەدi، امال قانشا… ەندi، مiنە، قاراپ تۇرسا القا توپتىڭ الدىندا ناساتقا مەرەيi تاسىماي، كەرiسiنشە جاسىپ قايتىپتى. مۇنىڭ قۇرمەتiنە كوپشiلiكتiڭ جيىلعان جەرiنە، بiر-بiرiنە قوسىلمايتىن قۇم سياقتى ەت جاقىن باۋىرلارىنىڭ باسى بiرiكپەگەنiنە قارنى اشتى. مۇسكiن بەيشارانىڭ وسى سورلىلىعىن كورگەن جۇرت، سىرتتاي ءمۇسiركەپ تە كەتكەن بولار. قايتا، تۋعاندارىنان گورi نەمەرەلەس اعايىندارى ارسالاڭ قاعىپ، قىزمەت جاسادى. سوناۋ الماتىدا جاتىپ سۇلەيمەن داستارحان ءمازiرiنەن باستاپ كۇللi جاعدايدى شەشتi. اياق ارتار كولiكتi كولدەنەڭ تارتىپ، ارقا سۇيەر جiگiتتەرiن جiبەردi. اپكە-قارىنداستارى نيەت-تiلەكتiڭ iشiنەن تابىلدى. تانىمايتىن الەۋمەت قوشامەت كورسەتتi. تەك قانا وسىنى قاناعات تۇتىپ، شۇكiرشiلiك ەتەدi.
الايدا، ءبارiبiر مۇندايدا قاسىڭدا بiرگە تۋعانىڭ جۇرمەگەن سوڭ، كولدەنەڭ كوز كۇندەپ جەرلەيتiنi جاسىرىن ەمەس. وسىنى ويلاعاندا كوكiرەگi قارس ايىرىلادى. قايعى جۇتىپ، ۋايىم ساۋىپ تاۋسىلا زارىققانىندا كوزi جەتكەن ناستەسi، مۇنىڭ ەشكiمگە كەرەگi جوق ەكەن. كەرەك كەزi — اعايىندارىنىڭ باسىنا قارا تۇنەك ءۇيiرiلiپ، تىنىستارى تارىلعان ۋاق. قالعان مەزەتتە iزدەمەيدi، بار-جوعى ءبارiبiر. ويتكەنi، وتىز جاسىن تويلاعانىندا دا ءدال وسى كورiنiس اينا قاتەسiز قايتالانعان. ەندi بۇل جولى تۋىستارى حايۋان بوپ كەتپەسە سول كەمشiلiكتi جiبەرمەس دەگەن… اتتەڭ مۇنىكi اقىماقتىق ەكەن، قانداستارىنىڭ ساناسىندا ينەنiڭ جاسۋىنداي ساڭىلاۋ پايدا بوماپتى. سول سەلت ەتپەس تاسجۇرەكتiكتەرiنەن اينىماپتى.
ءوستiپ، بۇرىنعى قايعىسىنا ەسەلەپ قاسiرەت جامالدى. قانشا ءوزiءن-وزi سەرگەك ۇستاپ يەكتەگەن بالە-جالادان ارىلايىن دەسە دە، وعان شاماسى جەتپەدi. شاماسى جەتەر دە ەدi، اتتەڭ… بiر جاققا بارىپ كوڭiلiن دەمدەۋگە — بارار جەر، باسار تاۋى قالماپتى. جورا-جولداستاردان دا ادالاندى، ەشكiم ەسiگiنەن باس سۇعىپ جايىن سۇرامايدى. كۇل بولماسا ءبۇل بولسىن دەگەندەي، ولار دا تىم-تىرىس. الدە، قابىرعاسىنا اياز باتقان شاقتى قالاي وتكەرەر، سىناپ كورەيiك دەگەندەرi مە. ايتەۋiر، تىرس ەتپەيدi. وسى حالi، قاتارىنىڭ ءبارiن جۇتىپ، سوقا باسى سوپيىپ قالعان قۋباسقا ۇقسادى.
قۇسا… نالا… نازا… ءبارiء-بارi كەۋلەپ جەپ تاستادى. بۇرىندارى تۇندە بولماسا دا كۇندiز بiرەر ساعات كوزi iلiنەتiن. قازiر ودان دا قالدى. قوس جانارى كiلميiپ سەندەلەدi دە جۇرەدi. «مەزەتتi اۋىستىرىپ الدىم با» دەپ، ادەيi كۇندiز توسەككە جولاماي دا بايقاپ كوردi. ايتكەنمەن، تۇنگە قاراي ءبارiبiر كiرپiكتەرi ايقاسساشى. جاستىققا باسىن سالعانمەن، ۇيقى جوق. كوكiرەگi قازداي شۋلاپ، توسەكتە ارى-بەرi اۋنايدى دا قويادى. تiپتi، كۇندiز ميى اۋزىنا ءتۇسiپ باسى زەڭيتiن، ال ءتۇن بالاسى ساناسى ساڭىلاۋلانىپ بارىپ شايداي اشىلىپ كەتەدi. ءسويتiپ، بۋىندىرعان وي تالقىسىنان جانىن قويارعا جەر تاپپاي ارپالىسىپ شىعادى. ساندالتقان سايتاننىڭ ساپالاعىن ىدىراتىپ، ەندi كوزiن جۇمسا، ايدالادا تۇرعان ساعاتتىڭ سىرتىلى ميىنا شەگە قاققانداي تيەدi. بارعان سايىن دىبىسى ۇدەي تۇسەدi، ۇستەمەلەنە تۇسەدi. اتىپ تۇرىپ ساعات اتاۋلىنىڭ ءبارiن جيناپ اكەپ، زالدىڭ بiر بۇرىشىنا ءۇيiپ، كورپە-جاستىقپەن كومiپ تاستايدى. سوسىن، ەسiگiن تارس جابادى. بiراق، بiر جاۋىزدىڭ كوزiن جويعانىمەن ەكiنشi ءابiلەت ۇدەرە بوي كوتەرەدi. اياق استى توڭازىتقىش «گۇر» ەتiپ الا جونەلەدi. ونى بارىپ توقتان جۇلىپ تاستايدى. ەندi «سولەكەت دىبىستان قۇتىلدىم-اۋ» دەگەن كەزدە، سىرتتاعى قاڭعىباس مىسىقتار ماۋىعىپ، ازا بويىڭدى قازا تۇرعىزىپ، جانىڭدى ءتۇرشiكتiرەدى. ولاردىڭ ارباسۋى اياقتالعان كەزدە اۋلادا الدەقايدان ماشينا پايدا بولىپ، الدەكiمدەرگە بەپiلدەتەدi-اۋ. نە كەرەك، ايتا بەرسە بۇعان زالالىن تيگiزبەيتiن بالە اتاۋلى جوق، ءبارi قارسى. قىل اياعى قاراپايىم جۇرتتىڭ بiرi قۇساپ ۇيىقتاۋىن دا كوپ كورەدi. سودان بارىپ جەتi تۇندە جەتپiس رەت ورنىنان تۇرىپ، ەل قاتارلى كوز شىرىمىن الۋ ءۇشiن جاسامايتىنى جوق. اياعىن قان جىلى سۋعا دا مالادى، ءشوپ قايناتىپ، بال قاتقان ءسۇت تە iشەدi، باسقا بولمەگە بارىپ تىعىلادى، ءبارiبiر پايداسى شامالى.
وسىنداي ارپالىسۋدان جۇيكەسi قاجي ما، كۇننiڭ كوزi شىعىسىمەن ەكi شەكەسi سولقىلداپ، باسى ماڭگiرەدi دە قالادى. جانارىن اشسا كوز اياسى ۋداي اشىپ، تۇلا بويىن تىزىلداتىپ جونەلەدi. سوسىن توپىراققا تويماعان ءساۋiردەگi جىلانعا ۇقساپ، ۇيقى مەن وياۋدىڭ ورتاسىندا توسەكتە بىلق-سىلق ەتiپ جاتقانى. سوندا دا ۇيقى بiرجولا يگەرiپ اكەتە المايدى. اقىرىندا سال بوپ قالعان دەنەسiن سۇيرەتiپ، ورنىنان لاجسىز تۇرادى. جىبىرلاپ انا بولمەگە بارادى، اس ۇيگە شىعادى، جاتىن بولمەگە كەلەدi، ايتەۋiر، ءوڭ مەن ءتۇستiڭ ورتاسىندا ءتۇرتiنەكتەپ، مازاسى ماي iشكەندەي قاشىپ، تىنىمسىز iلبيدi دە جۇرەدi.
كۇيەۋiنiڭ بەيمازا كۇي كەشكەنi بيبiنiڭ قابىرعاسىنا وڭباي باتتى. ءناتiندە كوپ سويلەي قويمايتىن بۇيىعى ايەل iشتەي تىندى. تۇماننىڭ تورىنا شىرمالعان جاپاردى قالاي سەرگiتiپ جiبەرۋدiڭ ءجونiن بiلمەدi. كەيiنگi كەزدەگi ونىڭ حال-كۇيi كۇردەلەنiپ بارا جاتقانىن بايقادى. كۇيەۋiمەن بiرگە ءوزi دە ءتۇن بالاسى ۇيىقتامايتىن بولدى. اقىرى، ءتوزiمi تاۋسىلدى.
— ءدارiگەرگە بارىپ كورiنسەڭشi، — دەدi كەشكiلiك سۇرەڭسiز كۇيi. كۇيەۋi ەستiمەگەن ادامداي تiس جارمادى. — ءدارۋحاناعا جاتقىزار. جاتقىزسا، الاڭسىز ەمدەلiپ شىق. مەن سەنiڭ مىنا قالپىڭنان قورقايىن دەدiم. تۇرا-بارا، اقىل-ەسiڭنەن الجاسارسىڭ. كiمگە رەنجيسiڭ، نەگە رەنجيسiڭ؟
— مەن بiرەۋگە رەنجۋلi دەيسiڭ بە؟ وكپەلەسەم تۋعاندارىما وكپەلەپ جاتىرمىن.
— ولارعا دا كiءنا تاقپا. ورەلەرiنiڭ جەتكەن جەرi سول بولسا، نە شارا… ەشتەمەنi ويىڭا الما.
— ەشتەمەنi ويىما العىم-اق كەلمەيدi، بiراق قالاي ۇشى-قيىرى جوق الدەبiر ەلەستەردiڭ سوڭىنا iلەسiپ كەتكەنiمدi اڭعارماي قالامىن. كەيدە سونىڭ iشiندەگi الدەبiرەۋلەرمەن سويلەسiپ وتىرامىن. ءسويتiپ، ءوز داۋسىمنان ءوزiم بارىپ ەسiمدi جيامىن. «قوي» دەپ ورنىمنان تۇرەگەلەمiن، ايتكەنمەن iزiنشە ءوزiم قاساقانا قالدىرعان قالىڭ ويدىڭ تۇمانى قايتادان مەنi يەكتەپ، تاۋىپ الادى.
—ونداي باس-اياعى جوق زارىعۋعا سالىنساڭ، كوپ ۇزاماي ءماجiنگە اينالارسىڭ. سودان كەيiن كiمگە كەرەكسiڭ؟ اقىل-ەسi ءبۇتiن ەمەس ادام كiمگە قاجەت؟ — بيبi بۇعان بار ۇيەلمەنiمەن بۇرىلىپ، ەكi كوزiن الماي قاداپ، تۇرىپ قالدى. جانارىنىڭ اياسى جاسقا تولىپ، انە-مiنە جوسالانا جونەلەتiندەي كورiندi. — سەن بiزگە، مىنا بالالارىڭا كەرەكسiڭ. باسقا ەشتەمەنi ەمەس، وسىنى ويلا.
ەرتەڭiندە ءدارۋحاناعا كۇيەۋiمەن بiرگە باردى. سول كۇنi ءدارiگەرلەر جاپاردى تەكسەرە كەلiپ، تۇراقتى تۇردە ەمدەۋگە جاتقىزۋ كەرەكتiگiن ايتتى. ويتكەنi، جۇرەكتiڭ بۇلشىق ەتتەرi بولماشى قابىنىپ، سوعۋ ىرعاعى اۋانىنان اۋىتقىعان. بۇعان ايىرىقشا ءمان بەرمەسە، سوڭى قاتەرگە ۇرىندىرۋى مۇمكiن.
ءسويتiپ، جاپار كارديولوگيالىق ءبولiمنەن بiر-اق شىقتى. العاشقى بiر-ەكi كۇننەن كەيiن-اق ءوزiن سونداي جەڭiل سەزiندi. ويتكەنi، نەبiر اسەرi كۇشتi ءدارi-دارمەكتەر قولدانىلدى. ماسساج، گيدروماسساج، ءتۇرلi اپپاراتۋرالارمەن تەكسەرۋدiڭ ءوزi، مۇنىڭ ويمەن جالعىز قالۋىنان اراشالادى. كوڭiلi دە بىلايعى جۇرت ءتارiزدi كۇندەلiكتi تۇرمىستىق ماسەلەلەرمەن عانا الداندى. ءبارiنەن ۇيقىسىنىڭ قالىپتاسىپ كەلە جاتقانىنا قۋاندى. كەشكiلiك «ۇيىقتاي المايمىن-اۋ» دەگەن بiر ۇرەي تۇمانىتادى دا، سوڭىرا كوزi iلiنiپ جۇرە بەرەدi.
سوندا دا ساناسىنىڭ ءتۇبiندە «ءاي، ناعىز قارا جۇرەك بولىپ كەتپەسە، وسى جولى ەكi باۋىرىمنىڭ بiرەۋi كەلەر. جايناقتى قويشى، ول اۋىلدا عوي» دەگەن ءدۇدامالدى ءۇمiت قىلاڭ بەرگەن. ارينە، ولاردان ەشتەمە دامەتپەيدi، ۇيالاستارىنىڭ iزدەپ كەلگەنi نەگە تۇرادى؟ اتتەڭ، بۇل ءوزiنiڭ اڭعال دا الاڭعاسارلاۋ ويى ەكەنiن كەيiن بiراق ءتۇسiندi. جيىرما كۇنگە تارتا ءدارۋحانادا جاتقانىندا، كوكiرەك نەسiبەسiن تالاسىپ ەمگەن باۋىرلارى توبە كورسەتپەدi. اقىرىندا، ەندi ودان ارى جاتۋعا ءوزiنiڭ دە ءتوزiمi جەتپەدi. ويتكەنi، ايەلiنiڭ بولار-بولماس جالاقىلىق از عانا تيىن-تەبەنi كۇن كورۋگە جاراماي بارا جاتقانىن باعامدادى. تەزiرەك قارەكەت جاساپ، تاماعىن اسىرارلىق جۇمىس تاۋىپ الۋى تيiس. جانە دە بالا-شاعانى تاستاپ، ءوزiنiڭ قامىن عانا كۇيتتەپ، جانىن باعىپ كەتكەنi ەركەك باسىنا جاراسپايتىنىن ۇعىندى.
ونىڭ ءۇستiنە ءدارۋحاناداعى سوڭعى ءتاۋلiكتەر دە مازاڭ ويلاردى كوڭiلiنە تىقپالادى. ەم-دومنىڭ باستاپقىداعىداي اسەرi بiلiنبەدi. ەسi-دەرتi بۇل جەردەن تەزiرەك كەتۋگە قۇلادى. سوندىقتان بiرiنشi ەمدەۋ كەزەڭi اياقتالىسىمەن ۇيگە كەلدi. اكەلەرiن كورگەندە قوس كiشكەنتاي قۇلىنشاعى مارە-سارەسi شىعىپ، ءماز بولدى دا قالدى. ولارمەن اسىر سالىپ ويناپ، بۇل دا بiر ءلاززاتتى شاقتىڭ شۋاعىنا شومىلدى. ابدەن ماۋقى باسىلعان سوڭ، شىرايدىڭ ساباعىنا قاراستى.
*** *** ***
بەسىنشى ءبولىم. سوڭعى دەم
I
ايرانداي ۇيىعان كۇندەر بiرتiن-بiرتiن جىلىستاپ جاتتى. بيبiنiڭ دە قاعاناعى قارق، ساعاناعى سارق. ءومiرلەرi بەيمارال تiرلiككە ويىستى. شىرايىمەن كوكتەم شىقتى. جايدارىلىق تانىتىپ جاز ءوتتi. بولماشى كۇلiم قاعىپ، كۇز تۋدى. سوڭىنان شىتىندى. قاھارلى قىس تا iرگەگە تايانعان. وسى تۇستا جاپارعا جاقسى بiر مەكەمەدەن قىزمەتتiڭ ۇشتىعى دا بiلiندi. اتتەڭ… اتتەڭ، مۇنىڭ پەشەنەسiنە جازىلعان رەڭiنە ەنگەن جايماشۋاق كۇندەر ساناۋلى عانا ەكەن. قۇداي بۇل تامىلجىعان شاقتارىن كوپ كورiپ، توبەلەرiنەن كەنەتتەن جاي ءتۇسiردi. تاعى دا اۋىلدان جەتكەن سۋىق حابار ايرانداي ۇيىعان تiرلiكتiڭ شاق-شالەكەيiن شىعاردى. ەندi ءابiلەت ەڭ كiشi iنiسi جايناقتىڭ باسىنا ءۇيiرiلiپتi. بالە ونىڭ باسىنا ءۇيiلiپ قانا قويماي، مۇلدە قۇتىلماستاي ەتiپ تورىنا شىرماپتى.
ۇعىنعانى، اۋىل ەكiگە ءبولiنiپ توبەلەسكەن. سەبەبi ەجەلدەن «جىندى، جىندى» دەسە تەلپەگiن اسپانعا اتاتىن تورە-تايلاق كونەكتiڭ ون بiر وراشولاق ۇلى بار ەدi. اتام زاماننان شەتiنەن قانى بۇزىلعان، وڭشەڭ قارا جۇرەك بiلەۋiتتەر. كورگەن-باققانى تەك وزبىرلىق. نەمەرەلەرi دە ءدال سونداي ۇر دا جىق، دەمiنە پiسكەن الكەۋدە نويىسقا اينالدى. اشەيiن، سەن تۇر، مەن اتايىن.
وشاقتاعى تاربيە سولاي. «وزبىردىڭ امسە اتى وزادى» دەپ ويلايتىن بوسا كەرەك، اكەسi بالاسىنا «ۇر، سوق، قيرات» دەپ ۇيرەتەتiن ەدi. جاپاردىڭ كۇنi بۇگiنگە دەيiن ەسiندە: كونەكتiڭ ءۇشiنشi مە، ءتورتiنشi مە ۇلى 1972 جىلى ءتۇن iشiندە ينتەرناتتاعى شىرت ۇيقىداعى بالالارعا شەتiنەن وتەكتi قىزدىرىپ اپ باسقانى بار. ءبارiنiڭ جاۋىرىنى، جامباسى كۇيiپ، بiر قابات تەرiسi سىدىرىلىپتى. الگi نەمەسi ول ءۇشiن جازالانعان دا جوق، قايتا قاتار قۇربىلارىنىڭ الدىندا ايبىنى تاسىپ ودان سايىن ەسiرiكتەندi. سودان بەرi اۋىلدى قانشاما قان قاقساتتى.
بۇگiندە سول دوكiردiڭ شىبىعىنان جارالعان تۇياق، اتپالداي ازامات. ءاۋپيدىڭ بار بولعان-بiتكەن سىيقى جاڭاعى، ال بالاسى قيتۇرقىنى قوزدىراتىن سىرقىندىنىڭ ءوزiنە اينالعان شىعار. سەبەبi ول ەشقاشان ۇرپاعىنا «ەشكiمگە وزبىرلىق جاساما، توبەلەسپە» دەپ ءتالiم بەرمەيدi. كەرiسiنشە، «شاماڭ جەتسە الەۋەتتi كۇشپەن قارايعان حالىقتىڭ ءبارiن تiزەڭنiڭ استىنا سال» دەيتiنi كامiل. ويتكەنi، ءتارتiبi قاتال كەڭەس ءداۋiرiنiڭ ءوزiندە-اق ءتوڭiرەگiنە جاندايشاپتارىن جيناعان الگiلەر جولىنداعىسىن ۇرىپ-سوعىپ، جاپىرىپ وتەتiن. بiراق، ناعىز قانقۇيلى بولا تۇرا، سولاردىڭ ەشقايسىسى سوتقا تارتىلعان جوق. نەگە؟..
سولار ەندi مىناۋ بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا لاققان ۋاقىتتا مۇلدە جiنiگiپ، اۋەلi ەسiگiنiڭ الدىنان ادام جۇرگiزبەيتiن حالگە جەتكەن. ۇلكەندi ۇلكەن دەمەي، كiشiنi كiشi دەمەي سابايدى ەكەن. ولارعا قوي دەپ ايتاتىن اكەلەرi دە اۋمەسەر، پايعامبار جاسىنان اسسا دا ۇلدارىنىڭ قانىپەزەرلiگiن مارتەبە كورەتiن ناقۇرىس. بiرەۋدiڭ ءسوزi ياكي ءوزi قولايىنا جاقپاي قالسا:
— ءاي، سەن كiممەن سويلەسiپ تۇرعانىڭدى بiلەسiڭ بە؟! — دەپ، جiپسiك جانارلارى قانتالاي وجەلەنە اقيادى. جالپاق بەتiندەگi ەدiرەيگەن جەز مۇرتى، بيدايدىڭ ماساعىنداي ودان سايىن تiكiرەيiپ شىعا كەلەدi. — ۇلدارىما يتشە تەپكiلەتiپ، كوكەڭدi كوزiڭە كورسەتەمiن!
اۋزىنا اق يت كiرiپ، كوك يت شىعىپ سiلكiنە تەپسiنگەنiندە، جىنى بۋعان باقسىداي قالشىلدايدى. تiپتi، داندايسىعانى سونداي، اۋىلدىڭ باسشىلارىنا دا وسىلاي اكiرەڭدەۋدەن تايىنبايدى. ولار شالدىڭ ساقالىن سىيلاي ما، الدە، جىندىمەن جىندى بولعىلارى كەلمەي مە، ايتەۋiر، جاعالارىنا جارماسسا دا ەشقايسىسى قارسىلىق تانىتپايدى. ءوستiپ، ەشكiم بەتiنە تۋرا كەپ قولىن قاقپاعان سوڭ، كونەكتiڭ ابدەن كەۋدەسiنە نان پiسكەن. كiسiمسiنگەندiكتەن ەكi يiنiنەن دەم الىپ، ون توعىزىنشى عاسىردىڭ پوشتابايىنداي، ەنi بۇتىنا سيماي جۇرەدi.
اتالى ءسوز ايتاتىن قابا ساقالدى بابالارى ءوستiپ تاقياسىن اسپانعا اتقاننان كەيiن، تايلاقتىڭ كiندiگiنەن ورگەن توبەتتەرi بىلاي تۇرسىن، باۋىرىن جەردەن ەندi كوتەرگەن كۇشiگi دە قۇيرىعىن قايقايتا تالتاڭدايتىن بوپتى. قىسقاسى، تايلى-تاياعى قالماي اۋلەتiمەن جۇدىرىقتارىن الا جۇگiرiپ، ەلدiڭ ءبارiن يلەۋiنە سالىپ، ايتقانىنا كوندiرiپ، ايداۋىنا جۇرگiزگiسi كەلگەن عوي. وعان قىزىلاعاشتا ۇل تاۋىپ، قالجا جەگەن باسقا دا ايەلدەر بار ەمەس پە؟ سول ۇلدار بۇل لاڭعا باستاپقى كەزدە ءمان بەرمەۋگە تىرىسقانىمەن، اقىرى توزبەگەن. سوڭىندا قولعا شوقپار الىپ، بiلەكتi سىبانىپ تۇرىپ، ەكi جاق بوپ توبەلەسكەن. سول كەزدە سويىل ما، جۇدىرىق پا باتا تيمەي قاتە تيiپ، كونەكتiڭ ەكiنشi ۇلىنان تۋعان نەمەرەسi وپات بولادى.
سودان، تايلاقتار تۇقىم-تۇقيانىمەن ەلگە ايگiلi قانشالىق قانقۇيلى بوسا دا، زاڭ الدىندا ءجابiرلەنۋشiنiڭ كەبiن كيiپ شىعا كەلەدi. جۇرتقا اقىماقتاۋ كورiنگەنiمەن، الپىس ايلالى الگiلەر ەندi جۇدىرىقتارىمەن يلiكتiرە الماعانداردى زاڭنىڭ تiلiمەن تiزە بۇكتiرۋگە ۇمتىلادى. قانداي جاعدايدا دا ەسە الۋدىڭ رەتiن بiلەتiن تورە-تولەڭگiتتەر توبەلەسكە قاتىسقانداردى باسقا ۇرىپ تۇرىپ تiزiمدەتiپ، ەشقايسىسىن شاشاۋ شىعارماي تۇگەلiمەن قاماتادى. ارينە، ادام ءولiپ وتىرعاندا ميليسيا اشەيiندە قانشا سورلى بولسا دا موينىنا قان جۇكتەگەن كiسiنi اياسىن با؟
ءسويتiپ، سولارمەن بiرگە جايناق تا تۇتقىندالىپ كەتە بارعان. اڭعال نەمە «توبەلەستiڭ بە، ۇردىڭ با» دەسە، «توبەلەستiم، ۇردىم» دەپتi. ەندi iسi سوتتا جاتىر ەكەن. نۇرعانىمنىڭ بۇرىنعى جىلاعانى جىلاعان با، كوزiنەن قان ارالاس سوراسى اعىپ، قۇسادان زاپىران قۇسسا كەرەك. ارينە، باۋىرىندا جۇرگەن قولىنداعى ەڭ كiشi ۇلىن ايدىڭ كۇنi امانىندا قاماتىپ قويۋ وڭاي تيسiن بە؟ ونىڭ ءۇستiنە ۇزىنقۇلاق «كەمiندە ون جىل بەرەدi» دەگەن دە الىپ قاشتى ءسوز شىعارىپ قويىپتى. ءۋاسۋالi ءۋاجدiڭ ءوزi ادامنىڭ اقىلىن اڭىلجىتىپ، باعىتىنان الجاستىراتىنى بەلگiلi. شەشەسiنiڭ ەسiن سونداي ۇشقارى ايتىلعان اڭگiمەلەر-اق الىپ بiتتi.
جاپار دا مۇنى العاش ەستiگەندە ەشقايسىنىڭ جازاسىز كەتپەيتiنiن ۇعىنعان. بولمىس-بiتiمiمەن سونى ءارiدەن ءتۇسiندi دە، جانىن شۇبەرەككە ءتۇيiپ قالاي دا باۋىرىنىڭ جازاسىن جەڭiلدەتۋدiڭ امالىن قاراستىردى. جانە، ول امالدىڭ بiرەۋ-اق ەكەنiن بiلدi. بۇل جەردە تەك قانا اقشا سويلەيتiنiن ۇعىندى. ۇعىندى دا دىمى قۇرىدى. بiراق قالاي دا اقشا تابۋى تيiس. ايتكەنمەن، ونى كiمنەن سۇراماق؟ كوكەيiندە تەك كومەسكi بiر ءۇمiتتiڭ ۇشقىنى بiلiنەدi. ول — وسىدان ەكi جارىم جىل بۇرىن قاراعاندىلىق جiگiتتەر بۇلاردان التى مىڭ دوللار اقشا العان. ناقتىسىن ايتقاندا، سۇلەيمەننەن. ءدال سول كەزدە جاپاردىڭ جانىندا فيرمانىڭ جيىرما مىڭعا جۋىق دوللارى ءجۇردi دە، سۇلەيمەن سودان التى مىڭدى الگi جiگiتتەرگە اپەرگەن. بۇرىننان قاتىناساتىن جولداستارى بولسا كەرەك. بiرiنiڭ اتى — الماس ەدi. جاپار دا ولارمەن جۇزبە ءجۇز جولىعىسقان-تىن. كەيiن باۋىرى مەكەمەمەن ءوزi ەسەپ ايىرىستى. ال، بiر بiلەتiنi ول ازاماتتار قارىزدى ءالi قايتارعان جوق-تىن. ەندi تەك ارقاعا بارىپ، سونى سۇراۋ عانا ەسi-دەرتiندە تۇردى.
سول كوكەيiنە ورالىسىمەن جولعا شىقتى دا كەتتi.
بۇگiن مiنە، ەكiنشi ءتاۋلiك — باسى قاتىپ، اقشا iزدەپ سولپەكتەگەلi. الماتىنى دامىلسىز بiر كۇن شيىرلادى، ەشتەمە تاپپادى. سۇلەيمەنگە جولىعۋعا ءجۇزi شىدامادى. ەندi تاس ءتۇيiن قاراعاندىنى بەتكە ۇستاپ، تارتىپ كەلەدi. بارعان كۇندە بەيتانىس ءارiپتەستەرiن تابا ما، تاپپاي ما ول جاعى ءدۇدامال. تاپقان كۇندە ولار مۇنىڭ قولىنا بiردەمە ۇستاتا قويسا جاقسى. «سەنi قايدان كوردiك؟» دەسە، نە iستەمەك؟ ايتەۋiر، ءاپپاق تىلسىمنىڭ iشiندە رۋلمەن ارپالىسىپ، تiسiن تiسiنە قويىپ قارىسا قاسارىسادى. الدەكiمگە دەگەن اشۋ، كەك كەرەگەنiڭ كوزiندەگi ەندi تارتىلىپ جاتقان ارقانداي شيرىقتىرا، پiسiرە، ەلiرتە جەتەلەدi. الدەكiمگە دەگەن نازاسى، كوكەيiنە كەپتەلگەن قامىرىعى وكپەسiن قارا قازانداي قابىنداتىپ، iشiن كەۋلەيدi. ءسويتiپ، ساقىلداعان ايازدا كوكiرەگiن قىسقان اپتاپتان قاڭىرىعى تۇتەدi.
شارادان تىس تەمەكiسiن iزدەي باستادى. تاعى دا نەبiر ويلار ميىنا سىناپتاي ۇيمەلەپ، يiرiمiنە تارتا بەردi.
*** *** ***
…بiر كiندiكتەن تۋعانىمەن بۇلار — اعايىندىلار — الدەقاشان جات جاندارعا اينالعانىنا كوزi جەتتi. ويتكەنi، بiر-بiرiن iزدەۋ، بiر-بiرiنiڭ اۋىرتپاشىلىعىن سەزiنە بiلۋ سياقتى ادامي ءتۇيسiكتەردەن ادا-كۇدە اجىراعان. سوندىقتان مىناۋ قيىن-قىستاۋ ۋاقىتتا وكشەلەپ كەلە جاتقان قوس iنiسiن قاپەرiنە المادى. قاپەرiنە الماعانى بۇيرەگiنiڭ بۇلك ەتپەيتiنiن بiلەدi. تiپتi، ولار ازعىنداعانى سونداي، باسقا بالە ءۇيiرiلiپ، يىققا اۋىرتپالىق تۇسكەندە قول ۇشىن بەرمەسە دە، قۋانىشقا دا بارۋعا جارامايتىن حالدە. بۇنىڭ ءبارi، جاپاردىڭ پايىمداۋىنشا، ءوزiمبiلەمدiك كوكiرەكتiك پەن ەشكiمدi ءتان الماۋ دەربەستiگiنەن ءوربiگەن كورسوقىرلىق. ءارi، وسى كورسوقىرلىق كورگەنسiزدiكتiڭ ەڭ ۇلكەنi سياقتى. سەبەبi، باۋىرلارىندا شەشەنiڭ دە ءسوزiن سەلت ەتiپ كوڭiلگە توقۋ جوق، بiرمويىندىق باسىم. قايدان شىعىپ، قايدان قويعانىن بiلمەيتiن ماڭگۇرتتiك جۇتاڭدىعى جايلاعان.
مۇنداي ادامداردان وتانعا قىزمەت ەتسەم دەگەن پiكiر ەشقاشان بايقالمايدى. ولار وزدەرi ءۇشiن ءومiر سۇرەدi. كەيدە وزدەرi ءۇشiن دە ءومiر سۇرە المايدى. ويتەتiنi، ادىمىن اشقان سايىن كوكiرەگiن كەۋلەگەن كورسوقىرلىقتان ۇرىنبايتىن نارسەگە ۇرىنادى. باسىنا تاياق تيگەندە بارىپ، جاقىندارى ەسiنە ورالادى. جانە وندايدا «نەگە قول ۇشىن بەرمەيدi» دەپ جازعىرادى. الدا-جالدا بوستاندىققا شىقسا قايتا سول ەسكi اۋەنiنە باسادى. باسىنان كەشكەن قيىنشىلىعى بiر كۇنگiدەي بولماي تەز ۇمىتىلادى. تەگi، جاقسىلىقتى دا، جامانشىلىقتى دا تەز ۇمىتقان كiسi — جاقسى ادام ەمەس.
بiراق، ءجۇسiپكە ەپتەپ جۇرەگi جىليدى. ويىن بالاسى كەزiندە «جەردiڭ استىن ۇڭگiپ قازىپ-قازىپ، قوپاداي جەردەن شىعامىن» دەيتiن ەدi 30-40 شاقىرىم الىستاعى شارۋاشىلىق جاقتى نۇسقاپ. ءاۋ باستان اۋزىنا قۇداي سالدى ما، وسكەندە قولىنا قايلا الدى. ونىڭ شاحتادا iستەۋi — قيىندىقتان قورىقپاعاندىعى. ەڭ باستىسى تۇرمەدەن شىققاننان بەرi ەشكiمگە سالماعىن سالمادى. ال، شاحتا مەن توزاقتىڭ اراسى — بiر-اق اتتام. كiءنا دا تاعا المايدى.
وسىنى ءتۇيسiنگەندiكتەن ءارi بiر قۇرساقتان شىققاننان سوڭ، «ايتەۋiر، امان بولسىن» دەيدi.
— ە-ە، جالعان-اي… سول «امان بولسىننىڭ» ار جاعىندا قانشاما ماسىلدىقتى موينىڭا ارتىپ العانىڭدى ءوزiڭ دە بiلمەي قالادى ەكەنسiڭ عوي...
جاپار جاپادان-جالعىز وتىرىپ كۇبiرلەپ، ەرiندەرi جىبىرلاي الدەكiممەن سويلەسە باستادى.
«ويتەتiنi، حالقىمىز بەن جاس وتانىمىزدىڭ مۇددەسi ءۇشiن تەرiس ازۋ كوكجالدارمەن ىمىراسىز كۇرەس جۇرگiزۋ ەنشiمiزگە تيدi. بۇگiندە وسى ماقساتتى كوزدەسە، انا تiلiنiڭ ۋىزىنا جارىعان ءتول پەرزەنتتەر عانا كوزدەيدi. ال تەپسە تەمiر ۇزەتiن ەل iشiنەن شىققانداردىڭ دۇڭگiرشەك سياقتى ويسىز جاراتىلۋى، بارىپ تۇرعان قاتەر. سولارعا «ايتەۋiر، امان بولسىن» دەگەندi ايتا تۇرىپ، ءوزiڭە قانشاما مiندەت جۇكتەيتiنiڭدi ويلايسىڭ، اقىلىڭنان الجاساسىڭ.
ال، قاعىنان جەرiنiپ، «وركەنيەتكە» iلەسiپ كەتكەن توپتىڭ اراسىنداعى ۇلداردىڭ وي-تولعامى قۇنارسىز بوتقا كوجەگە ۇقساس. ولار اشىقتان-اشىق ۇلت مۇددەسiن كەلiمسەكتەردiڭ اياعىنىڭ استىنا سالىپ بەرەدi. سوندىقتان مۇندايلاردان ەش قايىر جوق. الگiلەر تەك — «مەملەكەتتiك قىزمەتتە 98 پايىز جەرگiلiكتi ۇلت وكiلدەرi iستەيدi» دەگەن ءسوزدi كولدەنەڭ كوك اتتىلاردىڭ تiلiنە تيەك ەتiپ، «قازاق جۇرتىندا تەڭگەرمەشiلiك جوق» دەپ مiن تاققىزۋعا عانا — دايەك. شىنتۋايتىندا سولاردىڭ ءبارi ورىستارعا قىزمەت ەتەدi. ويتكەنi، انا تiلiنەن ماقۇرىم ماڭگۇرتتەر، «قازاقشا ۇعىم دەس الىپ كەتسە، كادەگە جاراماي قالامىن با» دەپ تايساقتايدى. تiپتi، اراسىندا شەتەلدەردە جىلداپ تۇرىپ، ول جاقتارداعى تۇرمىستى مەيلiنشە كورiپ كەلگەندەرi قانشاما. «بريتاندىق اعىلشىندار تەلەديداردان الەمگە ايگiلi دەپ كۇپiنiپ، تەلپەكتەرiن اسپانعا اتىپ جۇرگەن جۇرتتىڭ پۋگاچيەۆاسىن دا كورسەتپەيدi. ويتكەنi، حالقىنىڭ ۇلتتىق سەزiمدەرi باسىم. كوركەمدiك جاعىنان ناشار، ەستەتيكالىق تۇرعىسىنان قۇرىپ قالسا دا ىڭعاي وزدەرiنiڭ ءتول اندەرiن قويادى. سەبەبi ولارعا وزگەنiڭ التىنىنىڭ بiر تيىنعا قاجەتi جوق» دەگەنi بار سولاردىڭ بiرi.
بiراق، وسى ءۋاجدi ايتىپ وتىرعان الگi پاقىر قازاق اندەرiن مويىندامايدى. ءسويتiپ، كەز-كەلگەن پەندەنiڭ قولىنان كەلەتiن جۇرتىن ءسۇيۋ ارقىلى، ەلدiڭ iرگەسiنiڭ نىعايۋىنا سەپتiگiن تيگiزبەيدi. كەرiسiنشە، ۇنەمi ورىس تiلدi جوقتايدى. ولاي بولاتىنى — ۋىزىنان جارىماعان، انا تiلiنiڭ قۇنارى مەن ءلاززاتىن سەزiنبەيدi، ءمان-مازمۇنىن بiلمەيدi. ال سوندايلارعا انا تiلدi ۇيرەنۋ، ادامي شەكتەن تومەندەۋ سەزiمiنە ۇرىندىراتىن بولسا كەرەك. جاس مەملەكەتiمiز ءۇشiن دە ەڭ قاۋiپتiسi — شەتەلدەردە وقىپ، بۇگiندە وكiمەت اپپاراتىندا قىزمەت ەتiپ جاتقان وسىندايلار.
ويتكەنi، قازiرگi تاڭنىڭ ءوزiندە قايدا بارساڭ لەنيننiڭ سالعان سiلەمi ءالi ساۋلەلەنىپ تۇر. ەڭ بiرiنشi وسى بەتi جىلتىراق قازاقپىز دەيتiندەر قازاق تiلiنiڭ iلگەرiلەپ، ءداۋiرلەۋiنەن قاتتى قورقادى. الگiلەردiڭ ساناسىنا بەرiك ورناعان بەرiشتi ىدىراتۋ ءۇشiن دە، مال سۇمەسiنە قاراعان ورتادان شىققان ازاماتتاردىڭ ايانباي تەر توگۋi قاجەت. ال، ولاردىڭ جاعدايى بولسا مۇلدە باسقا، ءوزiندiك وي ءتۇيۋ قابiلەتiنەن الشاقتاعان. قوعام تۇرمىسىن وزگەرتiپ جiبەرەتiن نەندەي iس اتقارىلسا دا، جوعارىداعىلاردىڭ الەۋەتi دەپ توپشىلايدى دا قاراپ وتىرادى. وزدەرiنiڭ بيلiك باسىنداعىلارعا ىقپال ەتە الاتىندارىن ءالi كۇنگە ءتۇسiنبەي كەلەدi. ءتۇسiنسە دە كۇرەسكەرلiك قابiلەت جوق، قانداي شارۋاعا دا تابانسىز، قىرسىز. ونىڭ ەسەسiنە ءۇي اراسىنداعى ۇساق-تۇيەك تiرلiككە ارالاسۋعا ارلانبايدى. كەرiسiنشە مۇنىسىن باتىرلىق كورەدi، مارتەبە دەپ تانيدى.
ءسويتiپ، ۇيالاستارىڭ وسىنداي بولىپ تۇرعاندا، كiمگە ارقا سۇيەمەكشiسiڭ؟ قازىعىڭنان ۇزاپ قايدا باراسىڭ؟ ەڭ بiرiنشi، ويىڭدى جالپاق جۇرتتىڭ دەڭگەيiنە دەيiن اپارۋ ءۇشiن، ءوزiڭ شىققان ورتاڭدى سول باعىتقا ابدەن سايلاپ الۋ ءجون ەكەن. اتتەڭ امال نە، حالقىمىزدىڭ بۇرىنعى وتكەن ابىزدارى «بiر بيەدەن الا دا تۋادى، قۇلا دا تۋادى» دەپ الدەقاشان قاپىسىز ءدال تاۋىپ ايتقان. سەنiڭ ءسوزiڭە پىسقىرىپ قارامايتىندار قانشاما؟ تiپتi، تۋعان باۋىرىڭ iرگەسiن اۋلاق ساپ، ءوزiنشە بiر توبە بولعىسى كەلەدi. ەل كوشكەن جۇرتتا جارىماي وتىرىپ ءۇشiنشi اپەكەسiنiڭ «الاشتان كەم قىلساڭ دا، اعايىننان كەم قىلما» دەپ كۇلiن كوككە شاشقانى بار. قاراپ تۇرىپ قابىرعاسى قايىستى. وسىنداي پاسىق تاكاپپارلىقتان ارىلۋ قيىن-اق. ءبارi بiر-بiر ماناپ… اۋزى دۋالى قاسيەتتi موڭكە بيدiڭ ايتقان «ءۇيدiڭ iشiندە نەشە جان بولسا، باس-باسىنا بي بولار» زامان تۋدى. «ماعان كەلسiن يلiگiپ» دەيتiندەي قاتىناسپايدى. قايتا، قول iشiنە قاراي يكەم بولۋى كەرەك قوي. جىلدار وتەدi، كاپiردiڭ دiنi قاتتى — سول بەتiنەن قايتپايدى.
كەيiن سولاردىڭ بiرەۋiنەن الدا-جالدا كوز جازىپ قالساڭ، جوقتاپ جىلاۋدىڭ قاجەتi جوق. ويتكەنi، سەن ونى العاش ارالارىڭ الشاقتاعاندا جوعالتقانسىڭ. سول كەزدە جىلاۋ كەرەك ەدi. ەندiگi جىلاۋ — ساۋاپسىز. «سوندىقتان مەن ولە قالسام سورانى سورعالاتىپ پىسىڭداۋ يمانىما سالماق بوپ تيەر».
تاعى دا قولى ەرiكسiز تەمەكiگە جۇگiردi.
قاراپ تۇرسا قارنى اشادى. وتباسىنداعى مۇنىڭ الدىنداعىلار دا، ارتىنداعىلار دا وڭباپتى. ماسەلەن اپكەلەرi… ەلدiڭ قىزدارى يباسى توگiلمەگەن قالپى قارايعان حالىقتىڭ الدىندا ۇلكەن بiر سۇيكiمدiلiكپەن، ءوزiنە ءتان ايبىن-ابىرويىمەن بەدەلگە يە بوپ جاتادى. ال بۇنىڭ اپكەلەرi قوس-قوستان بايعا تيiپ، شۇيگiپ ءجۇر. ەشقايسىسى بiرiنشi كۇيەۋلەرiن قاناعات تۇتپادى. اپالارى جەڭiلتەك پە، الدە جەزدەلەرi جەلiككiش پە، ايتەۋiر، مۇنىڭ ميى جەتەتiن شارۋا ەمەس. قيت ەتسە ءتورت قۇبىلاسى تەڭ وتىرعانداي ونىسىز دا جۇلما-جۇلماسى شىققان شەشەلەرiنە سالىپ-ۇرىپ جەتەدi. كولدەنەڭ كوزدەن، كورشi-كولەڭنەن يمەنۋ-تايىنۋ جوق. جالعىز كەلسە بiر ءسارi، قۇلىن-تايىن ەرتكەن بيەدەي شۇبىرا وشارىلادى. ءسويتiپ، ءوزi iلiنiپ ازەر جۇرگەن كەمپiردiڭ بار ما ءازiر، جوق پا ءازiر نەسiبەسiنە جابىلا باس قويادى. قىز كەزدەرiندە شەشەلەرiنiڭ باسىن الدەنەشە قاتىرىپ ەدi، قاتىن بولعاندا دا قاسiرەتتi تارتقىزىپ-اق باقتى.
تەتە اپكەسi قورلاننىڭ باعى بiر اشىلمايدى. بالا كەزiنەن بايقايتىنى، بايقۇس بارىپ تۇرعان قيامپۇرىس، قىرسىق ەدi. ونىسى، سوڭىنان ۇل تۋدى «ماي قۇيرىق» دەپ، ەركەلەتكەندiكتەن دە شىعار. بiراق، اقىلدى قىز ەسەيiپ ەتەگiن جاپقاندا ءوزiنە دەگەن وسى قۇرمەتتi ەرەكشە قاستەرلەپ، تەكتi، تاكاپپار بولۋعا ۇمتىلار ەدi. اتتەڭ، ونداي سۇڭعىلالىق نىشان بايقالمادى… مەكتەپتi بiتiرگەننەن كەيiن سەمەيگە تەحنيكۋمعا باردى. وندا دا جەڭ ۇشىنان جالعاسىپ، جولداما اپەرگەن. سوڭعى ەمتيحاندا جاعدايى مۇشكiلدەنiپ، وقىتۋشى:
— ءۇش قويسام، ءبارiبiر وتپەيسiڭ-اۋ، — دەيدi جانى اشىپ.
سوندا قورلان:
— نەگە، جولدامامەن كەلدiم، وتەمiن! — دەيدi شاقشىرايا كامiل تۇردە. ءۇنi دە جاعىمسىزداۋ شىقسا كەرەك.
— جولدامانى قالاي الدىڭ؟ — دەمدە مۇعالiمنiڭ جاڭاعى مەيiرماندىق كەيپiنەن ءوڭiندە ەشتەمە دە قالمايدى. — سەن مەكتەپتi ەندi عانا بiتiرمەدiڭ بە؟! — ودان سايىن ەكi كوزi ەجiرەيە قادالادى.
اپكەسi سوندا بارىپ ءوزiنiڭ ويسىز ءسوزiنەن بالەگە ارانداعانىن iشتەي توپشىلايدى. ويتكەنi، جولداما ءوندiرiستە كەمiندە ەكi جىل جۇمىس iستەگەن ستاجى بارلارعا عانا تيەسiلi-تiن.
— ونداي پىسىقتىعىڭ بولسا، جەردi جارىپ شىعارسىڭ. بارا بەر.
سۇپ-سۇر قالپى بەزiرەيگەن وقىتۋشى باسقاداي ەشتەمە دەمەيدi. تەك ءۇنi قاتقىلداۋ كورiندi.
قورلان ءسولبiرەيە ورنىنان كوتەرiلiپ، سىرتقا بەتتەيدi.
اقىرى، ەرتەڭiندە تۇستەن كەيiن ءۇمiتكەرلەردiڭ تiزiمiن كورiپ، سوڭعى ەمتيحاننان قۇلاعانىن بiلدi. ءسال كوڭiلiنە كiربiڭ ۇيالاعانى بولماسا، ادەتتەگiدەي قيامپۇرىس قالپى ۇيگە ورالدى. بiراق، سول جولى باسىنان تايعان باعى ماڭگiگە تايعان ەدi. ودان كەيiن دە قانشاما رەت وقۋعا بارىپ كوردi، ءبارi-بiر ەشتەمەگە iلiگە المادى.
ول زاماندا قابىلداۋ ەمتيحاندارى تامىزدىڭ ورتاسىندا اياقتالاتىن. ءۇي بولسا بايلانىس، قارىم-قاتىناس دەگەننەن ادا، مالمەن جايلاۋدا وتىراتىن. سول كەزەڭدەردەگi اكەسi مەن شەشەسiنiڭ توسكەيدەگi قاسقا جولعا قارايلايتىن تايكۇنشiك كەيپi ءالi بۇگiنگiدەي كوز الدىندا. جالپى، قورلاندى عانا ەمەس، بۇكiل قىزدارىن جىل سايىن سارعايا الىستان ءۇمiتپەن كۇتەتiن. دiڭكەلەتكەندە ولار ەشقاشان اكە-شەشەلەرiنiڭ كوڭiلدەرiن جارق ەتكiزiپ، وقۋعا iلiگiپ قايتپادى. جاپار دا اپكەلەرiنiڭ مەرەيi ۇستەم بوپ ورالۋىن قۇدايدان تiلەۋشi ەدi. اتتەڭ، ونداي باقىتتى شاقتى كورۋدi ەشكiمنiڭ ماڭدايىنا جازباپتى.
جىل سايىنعى سۇرگiن ءدال وسىلاي اينا قاتەسiز قايتالانادى دا وتىرادى. ارتىنىپ-تارتىنىپ اپكەلەرi قيراتىپ تاستايتىنداي-اق تاعى دا الماتىعا ساپار شەگەدi. ولاردى شىعارىپ سالۋ — ۇلكەن شارۋا. جايلاۋعا iرگە تەبiسiمەن بiر-ەكi iرi قارانى سويىپ، جولدارىنا پۇل جاسايدى. سودان كەيiن شەشەلەرi الۋ-دالۋ بوپ ەتەككە دەيiن ساندالادى. ءۇي-iشi تايلى-تاياعىمەن ۇباپ-شۇباپ تاس جولعا شەيiن بارادى. سودان كوڭiلدەرi كۇپتi بوپ، ەلەگiزەدi دە جۇرەدi.
ءاسiرەسە، وقۋ iزدەپ ءۇيiن ابدەن شىعىنداتقان ءۇشiنشi اپكەسi — ماعيرا. جىلدا قازپي-دiڭ بۇل ءۇشiن ءالi دە بەلگiسiز بiر فاكۋلتەتiنە بارادى دا، قۇلايدى. قاي كەزدە قۇلايتىنىن كiم بiلسiن، «كونكۋرستا بالىم جەتپەي قالدى» دەپ، تامىز ءتامامدالا توبە كورسەتەدi.
ول تۋمىسىنان دiنi قاتتى، ءوزiم دەگەندە وگiزدەي قارا كۇشi بار، ايتقانىنان قايتپايتىن بiرمويىن-تۇعىن. وسى دiنسiزدiگiنەن بە، «سوڭىمنان ءوسiپ كەلە جاتقان باۋىرلارىم بار عوي» دەپ ويلامادى. ال iنiلەرi جازدىڭ كۇنi ءورiءم-ورiمi شىعىپ، جۇرتتا قالعان جۇرىندى كيiپ، بورپىلداتىپ كەرزi ەتiكپەن ءجۇردi. ءارi بiرەۋiنiڭ بەتiنەن قاعاتىن اكە-شەشە مە، ۇكەدەي ەشقاشان قىزدارىنىڭ الدىنان شىققان ەمەس. كوكەيiندە «وسىلار وقىسا ەكەن، وسىلار ورنىن تاپسا ەكەن» دەگەن اكەلiك كiرشiكسiز تiلەگi عانا بولدى. جاس بالاداي جول كۇتiپ، الدەكiمنiڭ توبەسi سونادايدان كورiنسە «بالالارىم با ەكەن» دەپ، كۇن سالىپ قارايتۇعىن. وندايدا نۇرعانىم دا iستەپ جاتقان شارۋاسىن تاستاي ساپ، سول جاققا ءالسiءن-السiن اڭىرا تەسiلەتiن. ەكەۋi دە «ۇل-اي» دەپ اڭساعاندارىمەن، قىزدارىنىڭ تiلەۋiن قاتتى تiلەدi. امال قانشا، كوپشiلiكتiڭ قولىنا وڭاي iلiنەتiن جاقسىلىق حاباردى ەستiمەي-اق كەتتi.
ال ولاردىڭ كۇيەۋگە تيگەنi كەز-كەلگەن تومەنەتەكتiنiڭ جاسايتىن تابيعي ناستەسi ەدi. بۇل ۇلكەن قۋانىش بولعانىمەن، جوعارىداعى شاتتىققا سالىستىرۋعا كەلمەيتiن كۇيكi تiرلiكتەگi بiر ءلۇپ ەتكەن سامالدىڭ نىشانى-تۇعىن. ەندi كەرiسiنشە، اپكەلەرiنiڭ جاپپاي اجىراسۋى — كەز-كەلگەن تومەنەتەكتiنiڭ جاسامايتىن قاراكەتi. وسى ءۇشiن اكە جۇرەگi قانشا پارشا-پارشاسى شىقتى. كوبiنە ءۇنسiز قالاتىن، ءۇنسiز بۇيىعىپ جۇرەگi قان جىلايتىن. اقىرى جۇرەك بايقۇس ءوزi كۇتپەگەن زiلزالاعا شىدامادى. ەشكiمگە بiر اۋىز ءسوز ايتپاستان، اۋىرماي-سىرقاماي ماڭگiلiك دۇنيەگە جونەي بەردi.
مەزگiلiنەن بۇرىن ءداۋiرiن تەرiس اينالدىرعانى دا دۇرىس بوپتى. «بiر قىزىمنان بiر قىزىم ءام سوراقى» دەگەندەيiن، ۇلدارى ودان دا اسىپ جىعىلدى. جەتەسiزدiكتi اپكەلەرiنەن كورiپ، سەزiنiپ وسكەن iنiلەرi، تiپتi، جۇگەنسiزدiكتiڭ شەگiنە جەتتi. جاپار باۋىرلارىنىڭ باسىن قانشا بiرiكتiرەيiن دەگەنiمەن، ارامتەرگە شومدى. ايتقانىنا ەشكiم قۇلاق اسپادى. جۇرە تىڭدادى. ءارقايسىسى بiر-بiر تۇلعا بوپ كورiنگiسi، ءارقايسىسى ءوز بەتiنشە تiرلiك iستەگiلەرi كەلدi. اقىرى، وتتاپ ءشوپ جەگەننەن باسقا ەشتەمەنi بiلمەيتiن كوك وگiزدەن ايىرماشىلىعى شامالى بولىپ قالدى. ابايدىڭ اشۋلانعانىندا ايتقان “ادام — بوقتىڭ قابى” دەگەن تەڭەۋi ءدال وسىلارعا لايىق، ءدال وسىلارعا باعىشتالعانداي.
*** *** ***
بiر ءسات جiگiت ەڭسەسiن جازىپ جان-جاعىنا قارادى. ءتوڭiرەكتiڭ ءبارi قارعا كەپتەلگەننەن كەيiن قۇپياسىن بايقاتپايدى. ۇزىننان-ۇزاق سوزىلعان قىردىڭ ونە-بويى اق زونتتان كيiم كيگەن بارلاۋشىنىڭ ءۇستiندەي كوپسiپ، بiر رەڭنەن اۋمايدى. نە ۇشقان قۇس، نە جۇگiرگەن اڭ كوز ۇشىنا iلiنبەيدi. تiرشiلiك اتاۋلىنىڭ تىم قۇرىعاندا نوبايى، نىشانى بiلiنەر ەمەس. اقپاننىڭ ايازىنان اقىلىنان جاڭىلىپ، اڭىلجىعان دالا عانا سۇلق جاتىر.
كۇن ەڭكەيگەن سايىن قارسى جولىعاتىن ماشينا دا تاۋسىلدى. ەسەسiنە اق تۇتەك بوران ۇدەپ، اقيلانا ىسقىرىناتىنداي. ۇشى-قيىرى جوق قارا جول مۇراتىنا جەتكiزەتiنiن دە، جەتكiزبەيتiنiن دە بiلمەيدi. بiلەتiنi: بۇل — جالعىز، قۇداي — جالعىز. بار شارۋانى ءتاڭiرگە عانا تاپسىرىپ، تالەيiنەن كورۋگە بەيiل.
*** *** ***
…بىلتىر كۇزدە ماعيرانىڭ ءۇيiنە باردى. كوكەيiندە تالايدان بەرi وعان دەگەن قىجىل پايدا بولىپ ەدi، سودان كەيiن قاتىناسپاي كەتكەن. بiراق بيبi قوياردا-قويماي:
— ءاي، كوكiرەك نەسiبەسiن تالاسا ەمگەن اپكەڭ ەمەس پە، بارايىق. حال-جايىن بiلەيiك. جاقسىلىعىن ۇمىتتىڭ با؟ — دەدi دiگiرلەپ.
جاقسىلىعى ايبىندى ەمشەكتەن شىعارعاندا ونشاقتى كۇن باققان. باسقا ەشتەمەسiن جارىتىپ ەسiنە ءتۇسiرە المادى. كوكەيiندە بەرiشتەي قادالىپ تۇراتىنى — ءدال iرگەسiندە وتىرىپ تۋعان شەشەسiنە ءتورت جىلداي قاتىناسپاي قويعانى. ويتەتiنi، ونىڭ قولىندا قارايعان-قۇرايعانى بار، شەشەسiنiڭ قوراسىندا تۇگi دە جوق. «بارا قالسام بiردەمە سۇرايدى» دەپ قاشقاقتايدى، ءتايiرi. قۇدايعا ءتاۋبا، قيىن كۇندەر ارتتا قالدى. «ەلدە بولسا ەرىنگە دە تيەدi» ەكەن، ەشكiم اشتان ولگەن جوق. ءارi-بەرiدەن كەيiن ونىڭ جاساعانى — ءوزi بولعان قىز توركiنiن تانىماستىڭ كەرi. وسىعان بولا رەنجيدi. ايتپەسە، «بiردەمەڭدi ءبولiسپەدiڭ» دەپ وكپەلەمەيدi.
ايەلiنiڭ ءسوزiنەن كەيiن تاعى دا سونىسى ساناسىندا كولبەڭ ەتتi.
— جوق، بارمايمىز.
— نەگە بارمايمىز؟
— شىققان جەرiنە ءوزi كەلمەگەن ادامعا بiز باسىمىزدى يiپ، قۇلدىق ۇرۋىمىز كەرەك پە؟
— سەن كiشi ەمەسسiڭ بە؟
— مەن كiشi بولسام، اۋىلدا ونى تاپقان شەشەسi وتىر ەمەس پە؟ قارا ورمانىنا شاۋىپ كەلسە تاعىنان ءتۇسiپ قالا ما؟
— اۋىلداعىلاردىڭ وشاعى باسقا، بiزدiڭ وتباسىمىز بولەك. — بيبi بۇعان ۇيەلمەنiمەن بۇرىلىپ، نەگiزگi كiلتيپاندى ۇعىندىرماق ماقساتپەن شۇقشيا ءۇڭiلدi. — ەگەر ساۋ ەتiپ بارا قالساق، ءوزiنiڭ جاساپ جۇرگەنi يتتiك ەكەنi باسىنا ساق ەتiپ تيمەي مە؟
— ءيا ساعان، جامان قاتتى تيەدi.
— قوي، ەندi، ونىڭ قايبiر شەكەسi قىزىپ ءجۇر؟
وسى ۋاجدەن كەيiن اڭگiمەلەرi شورت ءۇزiلدi. سەبەبi، ماعيرانىڭ كۇيەۋi ءۇشتi-كۇيلi جوعالعالى جىلدان استى. سەمەي جاققا «پياز اپارىپ ساتامىن» دەپ كەتكەن ەكەن، سودان جەر جۇتقانداي ىلىم-جىلىم. ءتورت بالاسىمەن ءوزi جالعىز وتىر. ۇزىنقۇلاقتىڭ ايتۋى بويىنشا، جەزدەسi وسكەمەن جاقتا بiر ايەلمەن قوسىلىپ، وت تۇتەتiپ جاتقانعا ۇقسايدى.
البەتتە، مۇنىڭ ءبارi الىپ-قاشتى اڭگiمە، ناقتى ءولi-تiرiسiنەن حابار جوق. اپكەسi سودان بەرi بالا-شاعاسىمەن تىرمىسىپ، ءوز كۇندەرiن وزدەرi كورۋدە. قولدارىندا بەس-التى iرi-قارالارى، بiر-ەكi گەكتارداي جەرi بار، سونى كۇتiپ-باعىپ كۇنەلتەدi. سوندىقتان، قاشان دا تەلiم-تەلiمi شىعىپ جۇرگەنi. ءارi، وسى بولار-بولماس دۇنيەنi قىزعانعاندىقتان اعايىننان الىستاپ، سىرت اينالادى. جاپاردىڭ بiر بايقاعانى «ادامدى ادام ەتكەن — ەڭبەك» دەگەن قاعيدانىڭ دۇرىس ايتىلعاندىعى. سوڭعى ۋاقتا كوزi جەتكەنi، ادامدى ايۋان ەتەتiن دە، ەڭبەك ەكەن. ويتكەنi، بiر تاماعىن اسىرايمىن دەپ، ءومiرi تاۋسىلمايتىن شارۋانىڭ سوڭىنا تۇسەتiندەر بار. ءسويتiپ، تiرلiكتiڭ شىرشۋىمەن الدانىپ ءجۇرiپ، تۋعان شەشەلەرiن ۇمىتاتىندار كەزدەسەدi. ولار قارابايىرلىعى، بiر جاعى كوركەۋدەلiگiمەن ەسەككە ۇقساپ دامىلسىز تىربىنا بەرەدi، تىربىنا بەرەدi… ال، ءومiر ەلەڭسiز عانا جەمiرiلiپ، ءمۇجiلگەن ءۇستiنە ءمۇجiلەدi. بiر كۇنi بiرەۋدiڭ بولماسا بiرەۋدiڭ اجال ساعاتى سوعاتىنى اقيقات. سول كەزدە عانا اھ ۇرىپ، يتشiلەپ تiرلiك كەشكەنiن بالكiم ۇعىنار، بالكiم ۇعىنباس. ەلدiڭ قويىن قايىرۋعا عانا جارايتىن بالالارىنىڭ اماندىعىن كوڭiلiنە توق ساناپ، ميمىرت ءجۇرiسiمەن جالبايى سۇيرەتiلiپ تىربىنار، تىراشتانار...
ماعيرا ءدال وسىنداي ادام ەدi.
ايەلiنiڭ ءسوزiنەن كەيiن جاپاردىڭ بiءرتۇرلi اپكەسiنە جانى اشىدى. الايدا، العاشقى رايىنان قايتا المادى.
— شەكەسi قىزباق تۇگiلi ءومiرەم قاپسىن!
— قوي، ولاي دەپ ايتپا، الدىمىزدا نە كۇتiپ تۇرعانىن قايدان بiلەسiڭ؟ —بيبi جۋىپ جاتقان ىدىس-اياعىن تاستاي سالىپ، بۇعان جارتىلاي بۇرىلىپ قارادى. — يت تە بولسا بiر قۇرساقتان شىقتىڭدار، بارۋ كەرەك. سەندەردiڭ بiر-بiرلەرiڭدi iزدەمەگەندەرiڭدi كورiپ وسكەن مىنا بالالار تۇرا-بارا نە بولادى؟
— «قىز دەگەن باۋىرمال» دەپ جاتاتىن ەدi عوي، ونىكi باۋىر ما، بەرiش پە؟ — جاپار دا العان بەتiنەن قايتپاي وجەلەنە ورەكپiدi. — بۇگiنگi اقشا مەن بايلىقتىڭ زامانىندا قارا تابان كوپتiڭ بiرi بولساڭ، بوساعاداعى قارا توبەتتەن دە قادiرسiزسiڭ. جەسiر قالعانىمەن، قوراسىنداعى جەتi وگiزiنiڭ بۋى توبەسiن جەتi قات كوككە جەتكiزiپ تۇر. سوناۋ قىز كەزiنەن-اق «تەنتەكتi تەنتەك دەسەڭ تەلپەگiن اسپانعا اتاتىننىڭ» ناق ءوزi ەدi، ارتىندا تۇگi جوق بولسا دا قارا سانىنىڭ ءمۇيiزiن ساناپ ناساتتانار نايساپ. قولىن بوققا بىلعاپ وتىرعان، لىپاسى جوق ۋاقتىڭ ءوزiندە جەردەن شىققانداي ءاڭiرەڭدەيتiن...
— سونشا قازىپ، مiنەپ نە كورiندi. وزدەرi جامان بولسا دا، بالالارى قانداي، التىن اسىقتاي. شىراي دا، ايبىن دا ساعىنىپ ءجۇر.
وسى تۇستا قوس قۇلىنى:
— پاپا، بارايىقشى! — دەپ، جارىسا شىر ەتە قالدى.
جاپار قاراشىقتارىنىڭ وڭدەرiنە جىميعان قالپى، بارلاي قارادى. جاڭاعى قاباعى ءتۇيiلiپ، قانىنا قارايعان اشۋلى كەيپi اپ-ساتتە ءۇشتi-كۇيلi جوعالىپتى. مىنا باۋىرمال ەكi كۇشiگiنiڭ ۇسقىنىن كورگەندە، دەمدە قانىنا قارايا قاسارىسقان اشۋىنان جاڭىلدى.
— جارايدى، بارامىز. — ءۇنi قۇلىقسىزداۋ ەستiلدi.
— ۋرا! — دەپ ەكi ءبۇلدiرشiنi قولدارىن شاپاتتاپ، جارىسا ايقايلادى.
*** *** ***
…ءسويتiپ، بiردەن اۋىلعا تارتپاي، جولدارىنان قيىستاۋ جاتقان تالدىعا ات باسىن بۇردى.
اپكەلەرi جامان قارسى العان جوق، بۇلاردىڭ توبەسiن كورiسiمەن كۇنگە قاقتالىپ قارا قايىستاي بولعان ءوڭi شاتتىقتىڭ شۋاعىنا شارپىلىپ، كوزiن قيلى-قيلى قۇبىلتىپ كۇلە بەردi. ناساتتانعانىندا بiر كوزi ۇلكەيiپ، بiرەۋسi سىعىرايىپ كەتەتiن بالا كەزگi ادەتi. ءارi مۇنىسى كوڭiلi شالقي سارايى اشىلىپ، ارقا-باسى كەڭي جانى جادىراعانىندا بايقالاتىن كەسكiن-تiن. ەندi، مiنە، كەكسە ايەل بولسا دا سول ەمشەك ءسۇتiمەن بiتكەن داعدىسىنان اجىراماپتى.
— جانىم-اۋ، كۇندەرiم-اۋ… — سونادايدان سويلەگەن قالپى بۇلارعا ابدىراي ەمپەڭدەدi. جانىندا يت تالاعان تىرناداي شاشتارى ءۇرپيiپ كەتكەن قارا سيراق بالالارى بار. ولار دا ەسەيiپ قالعان با، ادەتتەگiدەي تۇرا شاپپادى، ادىمدارىن بiر ءتۇرلi ۇركەسوقتاپ اشاتىنداي. جانارلارىندا كiلەگەيلەنگەن مۇڭنىڭ نiلi جاتقانداي. ءاپ دەگەننەن-اق بiر بايقالعانى اپكەسiنiڭ جاعى سۋالىپ، ورتاسى ويىلعان قاۋىننىڭ شوپەگiندەي iشiنە كiرiپتi.
شارباقتان شىعىسىمەن قۇشاقتاپ بەتتەرiنەن ءسۇيiپ، مارە-سارە كۇيگە بولەندi. شىراي مەن ايبىننىڭ قالقيىپ وسكەنiن كورiپ، ولاردىڭ تۇرلەرiنە قايتا-قايتا قاراپ، كۇلە بەرەدi. ءدامiءل-دامiل باس سالىپ قۇشاقتاپ بەتتەرiنەن ءشوپ-شوپ ەتكiزەدi.
— ويباي-اي، مىنانىڭ ءتۇرiن-اي، جاپاردان اۋماي قالىپتى. — شىرايعا ءسويتiپ مەيiرiن توكسە، — مىناۋ ءالi بولپيعان قالپى عوي، — دەپ، ايبىندى ءوزiنە شاقىرىپ باۋىرىنا باستى.
وسى مەيiرi ءۇيiرiلگەن شاقتى كورگەن جاپاردىڭ بiر ءسات جۇرەگi اۋناپ ءتۇسiپ، ەرiپ جۇرە بەردi. اپكەسiنە جانى اشىدى. قۋرايداي قاتىپ، سiڭiر-سiڭiرi شىعىپ تارتىلىپ قالىپتى. ونىسىز دا ات جاقتى بiتكەن بەت پوشىمى ودان سايىن سوپيىپ، يەگi ۇشكiلدەنە سورايىپ شىعىپ تۇرعانداي بايقالدى. قىسىڭقى كوزدەرiنiڭ اياسىن كiرەۋكە تورلاعانداي. جانارىنىڭ ۇشقىنى دا سولعىنداپ، نۇرى تايعان. كيiمدەرi ولپى-سولپى، ايتكەنمەن ونىسىنا ەشقانداي كوڭiل اۋدارار ماعيرا كورiنبەيدi. اۋىلداعى جۇرتشىلىقتىڭ كوزi مەيلiنشە ۇيرەنiسكەن ءارi بارلىعى بiر دەڭگەيلەس شارۋاشىلىققا كيەتiن كۇندەلىكتى بۇيىمدارى. اياعىنا ابدەن توزىعى جەتكەن، كوشكەن جۇرتتان تابىلار الدەقايداعى سۇيرەتپەنi iلiپ الىپتى.
بالالارىنىڭ دا سيقى تىم جۇپىنى. بۇتتارىندا ەسكi شالباردان كەسiپ قولدان جاسالىنعان شورتي، ۇستەرi تۇتتاي جالاڭاش. دەنەلەرi وتقا قاقتالعان باستىڭ تەرiسiندەي كۇنگە كۇيiپ، قارا قوشقىلعا اينالعان. كiر سiڭدi شاشتارى ءۇرپيiپ، ۇسقىندارىن قاشىرىپ-اق تۇر. ءۇش-تورت جاستارداعى ەڭ كiشكەنەسi، تiپتi، ەش لىپاسىز الدىلارىنان قارسى شىقتى. ەكi ۇلدان كەيiنگi اياگوز عانا دۇرىستاۋ كيiنگەندەي كورiندi. بiراق ونىڭ يىعىنا iلگەندەرi دە توزىعى جەتكەن نارسەلەر ەدi.
— حالدەرiڭ قالاي؟
— جۇرتپەن قاتار، ايتەۋiر، بiرەۋدەن iلگەرi، بiرەۋدەن كەيiن كۇنەلتiپ جاتىرمىز. — باۋىرىنىڭ كەلگەنiنە مەرەيi تاسىدى ما، الدە iشiندە قىج-قىج قايناعان قامىرىعىن بiلدiرگiسi كەلمەي قولدانعان امالى ما، ەزۋiنەن كۇلكiسi اجىراعان جوق.
ساعىنا تابىسقان اعايىندىلار ۇباق-شۇباق ۇيگە بەتتەدi.
— ازىن-اۋلاق مالىمىز بار، سولارعا قاراپ جان ساقتاپ... كۇندەلiكتi قايماعىن بالالار ۇشتوبەگە اپارىپ ساتىپ كەلەدi، سول قانت-شايمىزعا جەتەدi. باسقاداي كۇنكورiستiڭ امالى جوق، اقشانى تەك سۇتتەن جاساپ وتىرمىز. — كۇنگە توتىققان ماڭدايىنداعى ءاجiمدەرi جيىرىلىپ، اۋىر كۇرسiندi.
بۇل قۇيرىق باسىپ تiزە بۇككەندەرiندە ايتقان ءوز جايلارى تۋراسىنداعى ماعلۇمى-تىن.
جاپاردىڭ موينى سالبىراپ، قايدا بارسا دا الدىنان شىعاتىن جوق-جiتiكتiڭ زاردابىنان قابىرعاسى قايىستى. مۇنداي سۇرەڭسiز اڭگiمەنi ەستۋدiڭ ءوزi اۋىر.
— ودان قالسا، ەڭبەكتەپ جەر تiستەلەيمiز. كوكتەمدە سالعان جۋا، قىزىلشا بار. سولاردىڭ ارام ءشوبiن وتاپ، قاڭىرىعىڭدى تۇتەتكەن جازدىڭ اپتابىندا سۋ سالۋ — قۇدايدىڭ بiر ازابى. بالالارمەن بارىپ ءبارiمiز تiرiدەي توزاققا تۇسەمiز. مەحناتى سونداي كوپ، ال كۇزدە اقشاعا اينالدىرعاندا ماڭداي تەرiڭە ارزىمايدى.
بiر ءسات اپكەسi سالى سۋعا كەتكەن ادامنىڭ كەيپiندە ۇندەمەي قالدى. قاسiرەت تورلاعان ءوڭiندە بiر ءبۇيiرi ويسىراعان كiسiنiڭ كەسكiنi جاتىر. وسىنى اڭعارا تۇرا اۋىر دا بولسا جاپار جايسىز ساۋال تاستادى.
— مىرزابەكتەن نە حابار بار؟ — ءجونسiز اڭگiمەنi باستاۋىن باستاپ الىپ، ءوز-وزiنەن قيپىجىقتادى. ايتكەنمەن ونىسىن سىرتقا بiلدiرتپەۋگە تىرىستى.
ماعيرا اۋىر كۇرسiندi. بiراق توسىلعان جوق.
— ۇزىنقۇلاقتان ەستۋiمشە الدەكiمدەر كورiپتi. بiراق، «كوردi» دەگەن ادامدى iزدەپ بارىپ سۇراسام، ول باسقا بiرەۋدەن ەستiگەن بولادى. اقىرى، سوڭىن تاپپادىم.
— Iزدەگەن بiرەۋ بار ما؟
— ۇلكەن قايىن اعامىز «iزدەيمiن» دەپ جولعا جينالىپ ءجۇر. سول، قاراجاتتىڭ قيسىنىن كەلتiرە الماي قاڭتارىلۋدا، شاماسى.
— كەۋدەسiندە جانى بولسا، ەر-ازامات بوگدە جەردە بiر كۇن دە بوگەلە مە؟..
— سونى مەن دە ويلايمىن. بiراق، تاعى دا بiر كۇماندi تىعىرىققا تiرەلەتiنiم بار. — وسى تۇسقا كەلگەندە باعانادان بەرi سۇلق وتىرعان بيبi باسىن كوتەرiپ، قايىنبيكەسiنە كوزدەرiن تiپتi ەجiرەيتە قارادى. وعان مىنا كiسi سۇمدىق بiر جان ءتۇرشiگەرلiك وقيعا ايتاتىنداي كورiندi. — ءوزiمiزدiڭ اۋىلداعى ساۋدامەن اينالىسىپ جۇرگەن بiرەۋدەن قارىز العان. سونى «قايتارىپ بەرەمiن» دەپ كوكونiس پiسiسiمەن سۋىت سەمەيگە تاۋارمەن كەتكەن. سول كەتكەننەن كۇنi بۇگiنگە دەيiن جوق. مەنiڭ شامالاۋىم بويىنشا قولىنداعى دۇنيەسiنەن ايىرىلىپ، قايتا الماي دiڭكەسi قۇرىپ جاتسا كەرەك. كەلسە، تيiستi ادامىنا اقشاسىن اكەلۋi قاجەت. وعان، ونداي تيىن-تەبەنi جانىندا جوق. سودان بوگدە جەردە جiپسiز بايلانىپ وتىرعان شىعار…
— سوعان بولا لاعا بەزۋ اقىلعا سىيمايدى. — جاپار قيسىندى ايتىلسا دا بۇل ۋاجگە كەلiسپەي، قارسىلىعىن بiلدiردi.
— ءپالiء-ى! — اپكەسiنiڭ ءۇنi قاتتى شىقتى، — قارىز الىپ قايتارا الماي قاشىپ جۇرگەندەردiڭ وسى اۋىلدىڭ ءوزiنەن ۇش-تورتەۋi كەزدەسەدi. الگi اقشا بەرگەن كارiس زiكiر سالىپ قانشاما رەت ۇيگە كەلدi. «مەن بiر تيىن دا كورگەن جوقپىن. بەرسەڭ، بەرگەن ادامىڭنان ال!» دەپ، شىعارىپ سالعانمىن. سودان، ءالi دامىل تاپپاي ەكi كۇننiڭ بiرiندە حابارىن الۋعا جەتەدi. قاشىپ جۇرگەن سوندايلاردىڭ سۇيەگi دە تابىلدى. كiم ءولتiرگەنiن بiلمەيدi…
— قۇداي وندايدىڭ بەتiن ارى قىلسىن. — باعانادان سوزگە ارالاسپاي وتىرعان بيبi توسىننان قوسىلدى. — شيەتتەي بالا-شاعالارىڭىز بار، امان شىعار… كەلەتiن بولار… — ءوز ءلامiنە سونشالىق نانىمسىز ەكەنiن بiلدiرiپ، ءجۇزiن كiلت تومەن سالا بەردi.
— امان شىعار… — ماعيرا ءسوزىنىڭ سوڭىن جۇتىپ، ءوز-وزiنەن بiر كۇلiپ الدى. — ەل «الدەكiمگە ۇيلەنiپ، بiرگە تۇرىپ جاتىر ەكەن» دەگەندi دە ايتادى. سويتسە، ءسويتiپ تە جۇرگەن بولار.
— قوي، قۇرسىن… — جاپار بۇل قويىرتپاققا بولماشى نارازىلىعىن بiلدiردi.
ماعيرا سودان كەيiن داستارحان جاساۋعا كiرiستi. ەندiگi اڭگiمەنi ارى-بەرi شاپقىلاپ ءجۇرiپ ءوربىتتى.
— باقشانى بيىل قالاي سالدىڭدار؟
— بالالارمەن جابىلىپ، ءوزiمiز… كارiمبەك پەن ءالiمبەك ءوسiپ قالدى عوي. ءبارiن iستەيدi، مالعا دا قارايدى. سودان كەيiن باياعىدان بەرi ارالاساتىن كزاندي دەگەن شەشەن جولداسىمىز بار، ول بiر جاعىنا شىعىسادى.
جاپاردىڭ كوز الدىنا بەت-اۋزىن كوكموراز ءجۇن باسقان، جاسى جەر ورتاسىنان اسقان شەشەننiڭ كەيپi ەلەستەدi. مىرزابەكتiڭ بار كەزiنەن ەكi وتباسى جورا-جولداس بوپ، ارالاس-قۇرالاس جۇرەتiن. بۇل ولاردىڭ سىيلاستىعىنا iشتەي ءسۇيسiنەتiن. سوڭعى بiر اڭگiمەدەن ەستۋiنشە ونىڭ دا قاتىن-بالاسى شەشەنستانعا كوشiپ، ءوزi جالعىز اتا جۇرتىنا بارماي بادالىپتى. وسى جاعداي بiءرتۇرلi كوڭiلiنە كولەڭكە ءتۇسiرگەنiمەن، ويىن ارام پيعىلعا بۇرماعان.
وسىنداي ءمان-جايدى سۇراسقان قالپى بiر شاۋگiم شاي iشiپ، اۋىلعا تارتتى. انا دىم بiلمەس كiشكەنەدەن باسقا جيەندەرiن دە الا كەتتi. ولاردى قايتار جولدا سوعىپ، ءوزi اكەپ تاستاۋعا ۋاعدا بايلاستى.
ناعاشى اجەلەرiنiڭ ءۇيiنە كوتەرiڭكi كوڭiلمەن كەلگەن جيەندەر ەرتەڭiندە توسەكتەن بiر ءتۇرلi پاسەيiپ وياندى. ءاسiرەسە قىزدىڭ مازاسى قاشا بەردi.
— مامام مالعا قاراي الماي جاتقان شىعار، كەتەيiك، — دەپ، قوس اعاسىن اسىقتىردى.
بالانىڭ سونشا بايەك بولعانىنا جاپار الدەنەدەن ءدۇدامالداندى.
— «قىز — باۋىرمال» دەگەن سول عوي، ماماسىنا جانى اشىپ بارادى، — دەدi بيبi ونىڭ بۇل قىلىعىن كورiپ. اياكوزدiڭ تىزاقتاعانىن iشتەي جاقسىلىققا جورىپ تۇرعانى دا ونىڭ ءوڭiنەن ايقىن اڭعارىلدى. — ۇلدار، انە، ويلارىندا ەشتەمە جوق، ءجۇر دالاقتاپ. كەسكiندەرiنەن “شەشەمiز جالعىزiلiكتەن قينالىپ قالدى-اۋ” دەگەن قىنجىلىس بايقالمايدى.
جاپار بiردەمە ايتۋعا وقتالدى دا، ءۇي-iشiلiك شىرشۋدان بيiك تۇرعىسى كەلدi مە، سىرت اينالدى.
كوڭiلi نiلدەي بۇزىلعان اياكوز اقىرى اعالارىنا جان تاپتىرمادى. ءسويتiپ، بالالار ساعات ون بiرلەردiڭ شاماسىندا اۆتوبۋسقا مiنiپ، ۇيلەرiنە قايتتى دا كەتتi.
*** *** ***
…جاپار اۋىر كۇرسiندi.
قىرىققا كەلiپ، قىرما ساقال بولسا دا جاقسى كورگەن ادامى تۋرالى جامان وي ويلاي المايتىن سورلىلىعىنا كۇيiندi. ءومiرiنiڭ وڭباي جۇرگەنi دە تiرشiلiك اتاۋلىنىڭ ءبارiنە بالاداي اڭعىرتتىقپەن قارايتىندىعىنان شىعار. سول جولى سورلى باسى ەشتەمەدەن كۇماندانباپتى عوي. اقىرى… اپكەسiنiڭ الگi قاڭعىعان شەشەنگە كۇيەۋگە تيگەنiن كەيiن بiلدi. سوراقىسى سول — شەشەنستانداعى سوعىستان قاتىن-بالاسى باس ساۋعالاپ قايتا قاشىپ كەلiپتi. ماعيرا توقالى ەكەن.
كوك ءتۇتiن بۇرق ەتتi. ونىڭ ىسىنان كوزi ەپتەپ اشىدى. جانارىنىڭ اياسىن لىقسىپ كەپ جاس تورلادى. بۇل — كورiنگەن كوك اتتىنىڭ الدىندا كوكiرەگi باسىلعاندىعىنان با، الدە ءتۇتiننiڭ اششىلىعىنان با، ءوزi دە پايىمداي المادى. سiركە سۋىن iشكەندەي وزەگi كەنەت جيدiپ جۇرە بەردi. الەم تۇتاستاي بۋالدىرلانىپ، بiرتiن-بiرتiن مەڭiرەۋلiككە ۇلاستى…
دوڭگەلەكتiڭ ەكپiنiنەن ۇشقان سiرi قار، قۇمشا سۋىلداپ كاپوتتىڭ ءۇستiنەن جۇگiرiپ ءوتتi. ىسقىرعان جەلدiڭ ۋiلi قۇلاعىنا اپ-انىق ەستiلدi. باعانا جاراتقاننىڭ جانارى شىمىلدىقتاي تارتىلعان تۇماننىڭ اراسىنان بولار-بولماس بiر جىلت ەتكەندە، كۇننiڭ قۇلاقتانىپ تۇرعانىن بايقاعان. سوندا جەتi قات كوكتiڭ ماڭدايى قاق ايرىلىپ كەتە جازداپ سىزدانىپ، شىتىناي كورiندi. ەندi تiرشiلiك اتاۋلىنى اتجالمان وڭەشiنە سالىپ قىلعىتا سالعىسى كەلەتiندەي، دۇن-دۇنيەنi شامىرقانعان مiنەزiمەن قۋسىرىپ بارادى.
*** *** ***
…بۇلىقسىپ كوكتەم كەلدi. دۇرك ەتiپ كوگi قاۋلاعان بۇلا كۇنمەن بiرگە جاپار دا تولىسا ءتۇستi. وتكەن جىلى ماۋسىم ايىندا عانا مەكتەپتi بiتiرiپ ەدi، ەندi بيىل مامىردا قۇربىلاس قاتارىمەن بiرگە ارمياعا شاقىرىلدى. كەۋدەسiن ءۇي-iشiنە، تۋعان جەرگە دەگەن قيماس سەزiم كەرنەگەنiمەن، ازامات بولعانىنا قۋانىشتى-تۇعىن.
ۇزاق جولعا اتتانۋعا ەكi كۇن قالعاندا تالدىقورعانداعى تەحنيكۋمدا وقيتىن اپكەسiنە تارتتى. بۇرىن قالاعا جيi قاتىناماعاندىقتان ءشارiنiڭ قيتۇرقىسىن اڭداي الماي اداسىپ، ابدەن ءراسۋاسى قاشتى. تۇنەۋكۇنi بiر كەلگەنiندە ءنومiرi بالەن اۆتوبۋسقا مiنگەن سياقتى ەدi، ول اۆتوبۋسىڭ بۇگiن اقىلىنان الجاسقانداي الدەبiر قۋىسقا اپارىپ تاستادى. بۇدان سوڭ جاندالباسالاپ، كوزi ۇيرەنiپ قالعان ورتالىقتى iزدەي باستادى. «سول تۇسقا اپارادى عوي» دەپ كەلەسi كوپشiلiك كولiگiنە وتىرعان، ول مۇلدە قيىس تارتىپ يت زىقىسىن شىعاردى. سودان دiڭكەسi قۇرىعان سوڭ دوڭعالاق اتاۋلىنىڭ ءبارiنە قولىن بiر سiلتەپ، شاھاردى قاق جارا تiكەسiنەن تارتتى. بارماعان جەرi قالمادى، ەكi اياعى سالدىراپ، تابانى ۋداي اشىدى. ءجون سiلتەگەن ادامداردىڭ ايتۋى بويىنشا جۇرگەننiڭ ءوزiندە، قالىڭ ءۇيدiڭ ورتاسىنا ورنالاسقان تەحنيكۋمنىڭ كورپۋسى قاراسىن كورسەتپەدi. قۇدايدىڭ كۇنi دە شاقشىرايىپ، تاباعا سالعانداي قۋىرىپ بارادى. تەردەن شىت جەيدەسi دەنەسiنە جابىسىپ، ماڭدايى كۇنمەن شاعىلىسا تورسيىپ، ءۇيiتكەن تاۋىقتاي قىزارا ءبورتiپ جىلتىراپ الدى.
ءسويتiپ، تۇسكە دەيiن تابانىنان تاۋسىلا ساندالىپ ءجۇرiپ ماعيرانىڭ جاتاقحاناسىن ازەر تاپقان. ستۋدەنتتەر ساباقتان ەندi كەلiپ جاتىر ەكەن. ەشقايسىسىن تانىمايدى، وڭكەي اق حالات كيگەندەردiڭ اراسىندا اپكەسi جوق. بiر كەزدە قالىڭ توپتىڭ iشiنەن ماعيرامەن بiرگە وقيتىن قىزداردىڭ قىلپىن بايقاپ قالدى. ولار دا مۇنى تاني كەتتi، بۇرىن بiرلi-جارىم مارتە كەزدەسكەندەرi دە بار.
— وي، قال قالاي؟!
ءاسiرەسە اشىق سارى ءوڭدi بويجەتكەن سونادايدان قولىن بۇلعاپ، بۇعان ەتەنەلiك تانىتىپ iش تارتا ەلپەكتەدi. مۇنىڭ ءوز-وزiنەن ەكi بەتi دۋ ەتتi. ويتكەنi جانىنان اعىلا شۇبىرعان بوگدە جانداردان قىسىلدى. ولار بۇعان كوزدەرiنiڭ قيىقتارىمەن قاراپ، «بۇل كiم» دەگەندەي سىڭاي تانىتاتىنداي. سەبەبi، جاپاردىڭ توقىرايعان باسىندا اشىق سۇر ءتۇستi شەتەن قالپاق، ءۇستiندە قارا كوستيۋم ەدi. كۇن «جەگەندىكتەن» ءوزi كومiردەن جارالعانداي قاپ-قارا بولاتىن. بۇتىندا ۇساق شاقپاق-شاقپاق ورنەكتەرi بار اق ءتۇستi شالبار، اياعىندا ارتەلدiڭ تiككەن قىزىل پلاتفورما تۋفليi-تۇعىن.
وسى تۇرىسىنىڭ ءوزi ءتۇرلiء-تۇستi ينديالىق كينونىڭ كورiنiسiندەي.
— قاشان كەلدiڭ؟
ال مىنا اپكەسiمەن بiرگە وقيتىن قىز ەشتەمەدەن تايىنار ەمەس، كوشەدەگi كولدەنەڭ كiسiلەردiڭ ءبارiن ءوزiمسiنەتiندەي تىم ەركiن.
جاپار تiپتi قىستىقتى، قاس قىلعانداي اۋزىنا «جاقسى» دەگەن ءسوز دە iلiكپەدi. رۋحىن ەزگەن ىنجىقتىق ەڭسەسiن جازدىرار ەمەس. قۇداي اتقاندا اڭقالاقتاعان ءباتiردiڭ ەسiمiنiڭ كiم ەكەنiن دە ۇمىتىپ قالىپتى، كانە، جادىنا ءتۇسiرە الساشى. سوسىن، ۇيالعان تەك تۇرماستىڭ كەبiمەن، ەزۋi ىرجيىپ كۇلگەن بولدى. وسى ەكi ورتادا ەندiگi ونى مازالاعان نارسە «قال قالاي» مەن «قاشان كەلدiڭ» دەگەن ساۋالدىڭ قايسىسىنا بۇرىن جاۋاپ بەرۋ كەرەك دەگەن سۇراق-تۇعىن.
ول ءوستiپ يت اۋرەسi شىعىپ تۇرعانىندا الگi بويجەتكەن سىلاڭ قاعىپ قاسىنا دا تايانعان ەدi.
— قال قالاي، جاپار؟! — قايىرا سالەمدەستi.
— جاقسى. — تاناۋىنىڭ استىنان ەستiلەر-ەستiلمەس مiڭگiر ەتتi. مۇرنىنىڭ ۇشى شىپ-شىپ تەرلەپتi.
— اۋىلدان قاشان شىقتىڭ؟
— بۇگiن.
— ماعيراعا كەلدiڭ بە؟
— ءيا.
— ءجۇر وندا بولمەگە، ول قازiر كەلەدi. — بۇدان قوس جانارىن الماي، ءوزiمەن بiرگە iلەسۋiن ءوتiنە ىقىلاس تانىتتى. — وقۋ كورپۋسىندا توپ جەتەكشiسiمەن قالدى، شاماسى، كەمiندە بiر جارتى ساعات اينالاتىن جۇمىستارى بار. سوعان دەيiن شاقىرايعان كۇننiڭ استىندا تۇراسىڭ با قاڭسىپ؟ — ەكi ويلى پiشiندە سەندەلگەن مۇنىڭ قاپەلiمدە قوزعالا قويماسىن ۇقتى ما، قولتىعىنان الىپ، ءوزiمەن iلەستiردi دە جونەدi. بۇل تاناۋى تەسiلگەن تايلاقتاي ەش قارسىلىقسىز iلبي بەردi.
— اۋىلدا نە جاڭالىق بار؟ — قۇددى بiر بۇلاردىڭ اۋىلىنداعى تiرلiكتiڭ ءبارiنەن حاباردار جانداي ساۋالدى وسىلاي تاستاپ، اۋزى تىنبادى.
— ەش جاڭالىق جوق.
— ۇلكەن كiسiلەر امان با؟
— امان.
— بيىل قانداي وقۋعا تاپسىرماق ويىڭ بار؟ — ءاسىلى، بىلتىر مۇنىڭ قۇرىلىس تەحنيكۋمىن كوڭiلi قالاماي كەتiپ قالعانىن بiلەتiن سىڭايلى.
— بيىل وقۋعا قۇجات تاپسىرۋدىڭ رەتi بولماس.
— نەگە؟ — كوزi باعجاڭ ەتiپ، قولتىعىنا قىسىلعان دالبايداي بۇعان وقشىرايا قارادى.
— ارمياعا كەتەمiن عوي.
— قاشان؟
— ەكi كۇننەن كەيiن.
قىز ەندi توقتاپ تۇرىپ بوزبالانىڭ بەتiنە تاڭىرقاعان پiشiندە سۇعىن قادادى. ەكi كوزi «مۇنىڭ شىن با، شىن ەمەس پە» دەگەندەي تەسiلەدi. سوڭىندا ماقساتسىز جىميا سالدى. جاپاردىڭ ءجۇزi جاندى.
— وي، جارايسىڭ!
بوزبالا ۇندەمەدi.
بولمەگە كەلگەننەن سوڭ جاپاردى وتىرعىزىپ قويىپ شايدىڭ قامىنا كiرiسiپ، زۋىلداي جونەلدi. ارا-اراسىندا ءار نارسەنi بiر سۇرايدى. بۇل «ءيا» نەمەسە «جوق» دەپ قانا جاۋاپ قايىرادى. كوڭiلi ۋاقىت وتكەن سايىن الدەنارسەگە الاعىزا بەردi. ەلەگiزە الاڭداۋى سىرت پiشiنiنەن دە بايقالىپ قالسا كەرەك:
— قازiر كەلەدi، بiر جاققا اسىعىپ وتىرسىڭ با؟ — دەدi اپكەسiنiڭ كۋرستاسى «ءيا، ارمياعا كەتiپ بارا جاتىرسىڭ، ءبارiن سەزەمiن عوي» دەگەندەي قۋلانا جىميىپ.
— جوق.
— ءا-ا، وندا جارايدى.
وسىنى ايتقاننان كەيiن كوپ ۇزاماي سىرتقا شىعىپ كەتتi. بولمەدە جاپادان-جالعىز قالدى. سالدەن سوڭ الگiندە توققا قويىلعان شاي ساقىلداپ قايناي باستادى. ورنىنان تۇرەگەلiپ بارىپ سۋىرىپ تاستادى. قايتا جايعاستى. تىم-تىرىس تىنىشتىقتان زەرiككەندەي بولدى. تەرەزەنiڭ الدىندا جاتقان گازەتتi الىپ اقتارىستىردى. بiر كەزدەردە بارىپ اياق دىبىرى، سويلەسكەن قىزداردىڭ ءۇنi ەستiلدi. ەسiك شالقاسىنان اشىلىپ iشكە الگi بويجەتكەن مەن تاعى دا بۇل تانيتىن بيداي ءوڭدi قىز ەندi.
— كەلۋiڭمەن. — ول مۇنى كiشiسiنگەندiكتەن بە، جاتسىنباي قولىن سوزا الدىعا ۇمسىندى.
— راحمەت.
— ءاليا ايتتى، ارمياعا جۇرەيiن دەپ جاتىر ەكەنسiڭ، جولىڭ بولسىن! ەكi جىلىڭ ەكi كۇنگە تاتىماي تەز ءوتسiن.
سوندا بارىپ سارى قىزدىڭ ەسiمi جادىندا جاڭعىردى.
— ايتقانىڭ كەلسiن!
وسىدان كەيiن ەكەۋi بۇرىشتا تۇرعان ستولدى كiتاپتاردان بوساتىپ، بەتiنە داستارحان جايدى. قولدارىنا ونى-مۇنى ۇستاي كەلگەن ەكەن، دەمدە ستولدى جايناتىپ جiبەردi.
وسى ەكi ورتادا ماعيرا iشكە ەندi. جانارىندا نۇر ويناپ، ءوڭi بال-بۇل جانادى.
— قاشان كەپ قالدىڭ؟
— ال، باقىتتى بول!
اپكەسiنiڭ بiردەن بەتi دۋ ەتە ءتۇستi.
— ونى قاشان ەستiدiڭدەر؟ — ابدىراي ءۇن قاتتى.
— ەستiگەن جوقپىز.
— ەستiمەسەڭدەر، سەن قايدان بiلدiڭ؟.. قىزدار ايتتى ما؟ — جانىنداعى قۇربىلارىنا قارادى. ولار بۇل اڭگiمەگە بiزدiڭ ەش قاتىسىمىز جوق دەگەندەي اياق استىنان بۇگەجەك قاقتى.
— جوق، ەشكiم دە ايتقان جوق. بiراق، iشiم سەزiپ، بiلiپ تۇرمىن. — اپكەسi جىميىپ كۇلگەن قالپى ءجۇزiن تومەن سالا بەردi. — اسكەرگە جۇرەمiن، سونى قۇلاعدار ەتەيiن دەپ…
— شىعارىپ سالۋعا ەندi قايتiپ باردىم؟.. — ماعيرانىڭ العاشقى ەكپiنi جوق، موينىنا سۋ كەتە سويلەدi.
— اۋىلدا بۇل شەشiمiڭدi ەشكiم بiلمەيدi، كەلە بەر. مەن اتتانعاننان كەيiن ءۇي-iشتi ءوز جايىڭنان حاباردار ەتە جاتارسىڭ.
— جارايدى… تاتەمدەرگە تiس جارماساڭ، بارامىن.
— ايتپايمىن.
*** *** ***
سويتكەن اپكەسi تۇتاستاي اۋلەتتiڭ اتىنا كiر جاعىپ، اكەسiنiڭ ارۋاعىن اياققا تاپتاپ باتا بۇزىپ وتىر. باتا بۇزعان ەشقاشان بارقادار تاپپايتىنىن بiلدi مە ەكەن، جازعان. كۇيەۋگە تيگەنiنە قارسى ەمەس قوي جاپار، بiراق ەكi مارتە ەرگە شىعۋ ەرلiككە جاتپاس. قايتا اپكەسiنiڭ بۇ تiرلiگi قىرىققا كەلسە دە ءزاۋiلi باسىلماعان سالداقىنىڭ iسi سىڭايلى. قانشا بايسىراسا دا ءتورت بالاسىن شۇباتىپ، بەس-التى بالاسى بار ءتۇسiنiك، ءتۇيسiگi بولەك وزگە كەلiمسەكتiڭ ەتەگiنەن ۇستاۋ ەش اقىلعا قونبايدى. «ۇلى بار قاتىننىڭ بايعا تيۋi بەكەر» دەپ شەشەسi بۇرىندارى بۇلاردىڭ بالا كەزدەرiندە جيi ايتىپ وتىراتىن ەدi. تىم قۇرىماعاندا وسى ءسوز كوكەيiندە قالماعانى ما؟.. مۇنىڭ بايقاۋىنشا ماعيرا ءتۇيسiگiنە ەشتەمە تۇيمەيتiن سونشاما ساڭىلاۋسىز ەمەس ەدi… ءسوزدiڭ دە قادiرiن بiر كiسiدەي ۇعىنىپ، ونەردi دە بiر كiسiدەي الپەشتەيتiن. ەندiگi مىنا تiرلiگi — ناعىز قاس جاۋىڭنىڭ باسىنا دا تiلەمەيتiن ابىرويسىزدىق. قازاقتا «قىزىڭ تورت-بەس بالاسىن شۇباتىپ، تورت-بەس بالاسى بار تiلiن ءتۇسiنبەستiڭ ەتەگiنەن ۇستاسىن، قۇداي بار بولسا» دەگەن قارعىس جوق. ال، سول جوق قارعىسقا ۇشىرارلىقتاي مارقۇم اكەسiنiڭ نە جازىعى بار ەدi؟.. «قىز — جاۋ» دەپ قازاق وسىندايدان، جانى ابدەن كۇيگەننەن ايتسا تيiس. ايتپەسە، نە كورiنiپتi سونشا…
…جيەندەرiن كورگەن نۇرعانىم ءوزiن iزدەپ كەلگەن كiشكەنەلەردiڭ بەتiنەن ءسۇيiپ، مارە-سارە كۇيi قۇراق ۇشتى. ولار دۇرك كوتەرiلiپ قايتىپ كەتكەندە كوڭiلi قوڭىلتاقسىپ، الدەنارسەگە الاعىزا بەردi. جاپار اناسىنىڭ ماعيراسىن ساعىنعانىن، قانشاما بەزبۇيرەك بولسا دا iشتەن شىققان شۇبار جىلانىن كورۋگە مۇستاقتىعىن پەرزەنتتiك جۇرەگiمەن ءتۇيسiندi.
— تاتە، ماعيرانىڭ ءۇيiنە الىپ بارايىن با؟ — دەدi بiر ءماۋرiتتە.
كەسپiرiن ۋاقىتتىڭ ورنەگi كەسكiلەگەن شەشەسi بiر ءسات قالت بوگەلiپ، ويلانا تومساردى.
— بارسام، بارايىن…
قىزىنىڭ ءۇيiنە ساڭى اۋىپ، ەسi-دەرتi قۇلاعانىن ۇلى قاپىسىز ۇقتى.
— قاي بiر جەتiسiپ ءجۇر دەيسiڭ و قاراعىم… بالالارىن جiبەرiپتi، ءوزiنiڭ كەلگەنiنە ءتان عوي. — انا بايقۇس بiردەن قولق ەتە ءتۇستi. — بايدان تiرiدەي ايىرىلىپ وتىرعالى جىلعا تايادى. جايىن بiلسەم، بiلiپ قايتايىن.
سالىپ ۇرىپ، بەسiننiڭ شاماسىندا تالدىعا ات باسىن تiرەدi. سول جولى جاپاردىڭ اپكەسiنەن قاتتى كوڭiلi قالدى. ءسوز اراسىندا ماعيرا:
— قازاق «قۇداي، الاشتان كەم قىلساڭ كەم قىل، اعايىننان كەم قىلما» دەپتi. سول ايتقانداي اعايىننان كەم قىلماسىن. تۇرمەگە قامالسا، وزدەرiنiڭ اقىماقتىعىنان. مەنiڭ ولارعا جاردەمدەسiپ ءبولiپ بەرەتiن ەشتەمەم جوق، بالالارىم ءوسiپ كەلەدi، — دەدi.
باۋىرلارىنىڭ باسىنا كۇن تۇسكەندە ءوزiنiڭ قارايلاسپاعانىن وسىلاي ءتۇسiندiردi.
مۇنى كورگەندە جاپاردىڭ ەسiنە باياعىدان كەلە جاتقان اڭىز-اڭگiمە ورالدى.
قالماق شاپقىنشىلىعىندا قىپشاقتىڭ سايىن دالاسىنداعى بەيقام قونىستانعان اۋىل جاۋ قىلىشىنىڭ استىندا قالادى. الگiلەر ءولتiرگەنiن ءولتiرiپ، تiرiلەرiن بايلاپ-ماتاپ تاستايدى. دۇشپان جاساعىن باستاعان ءامiردiڭ ىقىلاسى قولعا تۇسكەندەردiڭ iشiندەگi بiر كەلiنشەككە اۋسا كەرەك. الگiدەن جاي-جاپساردى سۇراي كەلە كۇيەۋiنiڭ دە، بالالارىنىڭ دا، باۋىرلارىنىڭ دا قاپيادا تۇتقىنعا اينالعانىن جانە ولاردىڭ وسى قالىڭنىڭ ورتاسىندا تۇرعانىن بiلەدi.
— ولاي بولسا، — دەيدi ءامiر ات ءۇستiندە ىزبارلانىپ، — سول، ەڭ قىمبات جاندارىڭنىڭ اراسىنان بiرەۋiن ال دا، اتتان. باستارىڭ — ازات.
قولى ماتاۋدان بوسانعان ايەل ءوزiمەن بiرگە اكەتۋگە باۋىرىن قالايدى. سوندا مۇنى كورگەن ءامiر تاڭدانىپ:
— نەگە سەن باۋىرىڭدى تاڭدادىڭ، سونىڭ ءمانiسiن ايتشى، — دەيدi.
جاۋجۇرەك كەلiنشەك سۋىق جانارىمەن ءامiرگە تەسiلە قاراپ:
— «قاتىن — جولدا، بالا — بەلدە» دەگەن ەمەس پە ەر-ازاماتتار. باۋىردى قايدان تابامىن؟ — دەگەن ەكەن.
سوندا عانا ايەل شەشiمiنiڭ كەرەمەت استارمەن ءادiپتەلگەنiن ۇعىنعان وزبىر سوزگە توقتاپ، تۇتقىننىڭ ءبارiن بوساتىپ جiبەرiپتi.
ال، بۇگiنگi عارىشتىق عاسىرداعى وركەنيەتتi زاماننىڭ اپكەسi، «اعايىننان كەم قىلماسىن»، «بالالارىم ءوسiپ كەلەدi» دەيدi. سوندا دەيدi-اۋ، اعايىننان كەم بولماي-اق قويسىن، ارتىقشىلىقتى دۇنيەدە دەپ ويلاي ما؟
جاپاردىڭ جانىنا ءبارiنەن وسى ءسوز قاتتى باتتى. سول كۇنگە دەيiن iشكi پيعىلىن قالاي ءتۇسiنبەي كەلگەنiنە قايران. قولىنداعى از عانا ساسىق دۇنيەسiمەن ماعيرا اپكەسi بارلىقتارىنان بيiك تۇر ەكەن. ونىڭ ۇعىنۋىنشا، قالعاندارى قوڭىز تەرiپ ءجۇر.
بالكiم، سول دۇنيەنi ءبولiسە الماي مىرزابەكتەن كوز جازدى ما، سول دۇنيەنiڭ كەسiرiنەن ءتورت بiردەي بالاسى تiرi جەتiم قالدى ما…
تiپتi، سونشاما كۇپiنەرلiك بەس-التى سيىرىنان باسقا الىپ بارا جاتقان بايلىعى دا جوق ەدi. شىنتۋايتىندا سورلىنىڭ باسىندا بەس باتپان بەينەتi مەن قارا قازانداي قاسiرەتi عانا بولاتىن.
II
دالا، دالا… ماڭقيىپ جاتقان ۇشى-قيىرى جوق ماڭ دالا. ەشتەمەدەن، بەيحابار، ەشتەمەدەن قاپىسىز، سوقىر، مىلقاۋ. تۇرتسە كورگiسiز اق تۇتەك بوران جiنiگە جەلiكسە دە سەلت ەتەر ەمەس. «بiلگەنiڭدi iستەپ ال» دەگەندەي ودان سايىن باۋىرىن جازىپ، بۇيىعىلىق تانىتادى. ەسiرiك جەل بۇل قام-قاراكەتسiزدiكتi سەزiنگەندiكتەن بە، كوكايىل قاتىنداي كوكەزۋلەنە ەكپiندەتiپ ۇلي تۇسەدi، قۇتىرا تۇسەدi. وسى الۋ-دالۋ ءابiلەتتەن اسپان مەن جەر استاسىپ، تۇتاستاي الەم شىمقاي بوز تۇسكە ەنگەن. تەك ۇرەيدi الىپ، وزەگiن سۋىرا ىشقىنعان دولى بوران كارiنە مiنە جونەلگەندە دۇن-دۇنيە شايقالىپ كەتەتiندەي كورiنەدi.
ءتورت قۇبىلانى ءتۇتiپ جەگەن الاساپىراننىڭ iشiندە بولار-بولماس قالت-قۇلت ەتiپ كەلە جاتقان ولمەشi جارىق كورiنەدi. اجالىنا اسىعا ما ادام بالاسى، جالپى، تiرشiلiك يەسi تىرپ ەتپەيتiن مىنا سۇراپىل كۇندە جامباسىن سۇيرەتiپ، العا يتiنەدi. جولدى جال-جال بوپ كومiپ تاستاعان كۇسەت، ماشينانى تەڭiزدەگi تولقىنعا ۇشىراعان قايىقتاي لاقتىرىپ جiبەرەدi. بۇل قاقپاقىلدان ازەر ەسiن جيىپ تۇزۋلەنiپ العانشا، قايتا بiر وپپا دەگەلەك قاقتىرادى. زاماتىندا ءجانتاسiلiمدiكپەن رۋلدi وڭعا، سولعا بۇراي جونەلەدi. ايتەۋiر، بiر اللانىڭ ءوزi جار بولا ما، وڭشالىپ الادى. نە كەرەك، بiتپەيتiن جان بەرiپ، جان الاتىن ارپالىس. جولدىڭ اشەيiن اتى عانا، ايتپەسە زىميان ۇسكiرiك الدەقاشان تۇتاسقان ماڭ دالاعا اينالدىرىپ جiبەرگەن. جازاتايىم كۇرتiكتiڭ بiر يiرiمiنە شوڭقيىپ بارىپ توقتاساڭ — بiتكەنiڭ. ءزارلi دە قاھارلى اياز بەن داۋىلدىڭ ءوتiندە تiرi قالۋىڭ نەعايبىل. توقتاساڭ بولدى، الدىن-الا يمانىڭدى وقي بەر. يمانىڭدى وقىعىڭ كەلمەسە قايتكەندە دە iركiلiپ قالماۋعا تىرىسۋ كەرەك.
وسى دولى مۇحيت تولقىنىنىڭ ايداۋىنداعى جاڭقاشا قالت-قۇلت ەتiپ كەلە جاتىپ، جايناقتىڭ جايىن ويلادى.
قايران iنiسi ەكi يىعىنا ەكi كiسi مiنگەندەي زور دەنەسiمەن بالاشا كەڭكiلدەپ كۇلiپ قوياتىن. زيپا بويىندا تال مiنi جوق، ءمۇسiنi كەلiستi-اق ەدi. كوڭiلiندە بۇكپەسi دە بولمايتىن. بiر ايىبى، كiشiرەك كەزiندە تاماققا كوپ وكپەلەدi. ويتەتiنi، ەركە-تiن. اكەسiز جەتiمدiگiن بiلدiرمەيمiن دەدi مە، شەشەسi نۇرعانىم بايقۇس توبەسiنەن قۇس ۇشىرماۋعا تىرىستى. تiپتi، كولدەنەڭ كوك اتتى تۇرماق، بiرگە تۋعان جاپارلاردىڭ بiرەۋi وعان سويلەسە كوڭiلiنە اۋىر الاتىن. جاقتىرماي قالاتىن. وسىنى بالا نەمە ارقالانا ما، ءجون-جوسىقسىز بولار-بولماس نارسەگە بۇلقان-تالقان تۋلايتىن. بۇدان سوڭ «اكەسi جوق — ءوتiرiك جەتiم، شەشەسi جوق — شىن جەتiم» دەگەن ءسوزدiڭ اقيقاتتىعىنا كەلiسپەسكە امالىڭ قالمايدى.
ەندi، مiنە، تاس قامالدىڭ ار جاعىنا بارىپ تاس بەكiنiپ جاتىر. قۇداي شىر اينالدىرىپ اكەلiپ، اعايىندى تورتەۋدiڭ اقىرى بiرەۋiن تۇرمەگە تىعىپ تىندى. ءتاڭiرi بۇعان ايان بەرiپ، «ءتۇبi قويمايمىن، تورتەۋiڭنiڭ بiرەۋiڭدi وكiمەتتiڭ بوساعاسىنا تەلمiرتەمiن» دەسە، ساپار قامالعاندا قوزعالماي-اق قوياتىن ەدi. تاعدىردىڭ ەڭ كiشiلەرiن اپارىپ توزاق تورىنا تاستاعانىنا جۇرەگi بەبەۋ قاعىپ، جانى تىزاقتايدى.
قايران شەشەسi قايتiپ قانا وتىر ەكەن؟..
كوكiرەگi سىزداي جونەلدi. جانىنا شەمەن بوپ قاتقان زاۋال، iشكi دۇنيەسiن بەزەك قاقتىردى.
*** *** ***
اۋىلدا تiرلiك ەتەر مۇلدە كاسiپتiڭ قالماعاندىعىنان جايناق جازدا الماتىعا كەلگەن. جۇمىس iزدەپ ۇزاقتى كۇن سابىلعانىمەن، ەش جەردە كۇتiپ تۇرعان iستiڭ ۇشتىعى دا بiلiنبەدi. يiنi سالبىراپ، ءجۇنi جىعىلىپ بوساعادان اتتايدى. Iنiسiنiڭ ءوستiپ كوڭiلسiز ورالعانى جاپاردىڭ جانىنا قاتتى باتتى. بۇلاي قينالاتىنى، جايناقتىڭ وقىماعاندىعى تiكەلەي ءوزiنiڭ كiءناسiندەي كورiنەتiن. اعالىق تانىتىپ، كەزiندە قول ۇشىن سوزا المادى. سوزعىسا-اق كەلگەن، شاماسى جەتپەدi. اتتەڭ، ءوز ۋاقتىسىنان ون جىل بۇرىن تۋعانىندا ءبارiن جايعاستىرىپ قويار ەدi. قىرسىق قىلعاندا، ءدال بۇل ءومiرگە ارالاساتىن تۇستا، دۇنيە استاڭ-كەستەڭi شىعىپ وزگەردi دە كەتتi. تاڭەرتەڭگi اقىل تۇسكە جاراماي قالدى. سونىڭ سالدارىنان توز-توزى شىعىپ، ءولiپ قالماي كوپشiلiكپەن قاتار كۇنەلتكەنiنە، شۇكiرشiلiك ايتىپتى. سويتسە، ونىسى كۇپiرشiلiك بوپتى، جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي بiر بالەنi قوتارىستىرۋ كەرەك-اق ەكەن. ەندiگi اۋجالى تiپتi سيىقسىز — كادەسiز بۇيىمعا اينالعان — ەشكiمگە قاجەتi جوق. ولە قالايىن دەسە قۇدايعا دا كەرەگi جوق سياقتى، المايدى.
جايناقتىڭ مەكتەپتەن كەيiن وقۋ iزدەپ ۇزاۋىنا مۇمكiندiگi جەتپەدi. قاراجاتتىڭ جوقتىعى باعىن بايلادى، ويتەتiنi كەز-كەلگەن وقۋ ورىنى اقشا سۇرادى. سول تۇستا ارميا دەگەن دە بiر تاجالعا اينالدى. بارعان بالالاردىڭ كەيبiرi سوققىعا جىعىلىپ، قايسىبiرi قاشىپ، iشiنارا بەيمالiم سەبەپتەردەن ءولiپ جاتتى. ەل iشiندە ۇرەي تۋدى.
قازiر وسىنىڭ ءبارi، ويلاپ وتىرسا، جاريالىلىقتىڭ «جەمiسi» ءتارiزدi. ەجەلگi جابىق دۇنيە دەموكراتيانىڭ ىقپالىمەن قالقىپ بەتiنە شىقتى دا سودان بەيقام ەلدiڭ ۇرەيi ۇشتى. ويتكەنi سوسياليزم قوعامىندا مۇنداي سۇمدىق جوق، بولماعان سياقتى كورiندi. ايتپەسە، وقۋعا ءتۇسۋiڭ ءۇشiن بۇرىن دا اقشا سۇرايتىن. جاپاردىڭ ءوزi ارميا قاتارىنا شاقىرىلعان كەڭەس وكiمەتiنiڭ تۇسىندا دا، اسكەردە وسىنداي جايسىز ءۇردiستەر بار-تۇعىن. وندا دا جاق-جاق، ۇلت-ۇلتقا ءبولiنiپ قىزىل شەكە بوپ توبەلەسەتiن، تاياق جەيتiن، الدەكiمدەرگە تاياق جەگiزەتiن؛ وندا دا قاشىپ-پىسقاندار كوپتەپ كەزدەستi؛ وندا دا ءولiم-جiتiمگە ۇشىراعاندار، وزدەرiنiڭ دەنەسiن وزدەرi تiلگiلەگەندەر بولدى. بiراق، ەل بۇگiنگiدەي ارمياعا اسا قاۋiپپەن، قاتەرلi دۇنيەدەي قاراعان جوق. ويتكەنi، كiم تۇيمەدەيدi تۇيەدەي ەتiپ بادىرايتىپ جازسا، كiم جاناشىر رەتiندە وپتىعا سويلەسە سول بەدەلگە، ابىرويعا، بيلiككە يە بولاتىن زامان تۋدى. بالاداي اڭعال حالىق ۇرىمتال تۇستى ۇتىمدى پايدالانعان سوندايلارعا پەيiل قويدى، سوڭدارىنان ۇدەرە iلەستi.
ەندi جۇرت شامالارى جەتسە، بالالارىن اسكەر قاتارىنا جiبەرمەي الىپ قالۋعا تىرىستى. نۇرعانىم دا وسى بالەدەن تiكسiنiپ، كiشi ۇلىن قاسىنان ۇزاتىپ شىعارماۋعا بار كۇشiن سالدى. اسكەري كوميسسارياتقا ءوزiنiڭ جالعىز باستى ەكەنiن، زەينەتتە وتىرعانىن ايتىپ شاعىمدانىپ قانشاما سابىلدى. بەيمالiم وقالى نايساپتارعا بوساعاسىنداعى بايلاۋلى سيىرىن بەرiپ، جايناقتىڭ ارمياعا بارۋىن ەكi جىلعا شەگەرگەن. كەلiسiم بويىنشا ولار اسكەري بيلەتiن كەيiن، تۇپكiلiكتi قولىنا اپەرمەك بولعان.
ۋاقىت وتە كەلە، جاي جۇمىستىڭ ءوزiنە ورنالاسۋعا ەر-ازاماتتارعا اسكەرگە بارعاندىعى ۇلكەن سەپتiگiن تيگiزدi. جۇمىسقا الماۋعا سىلتاۋ iزدەگەن مەكەمە وسى جەلەۋدi بەت پەردە تۇتتى.
جايناق قاپتاعان فيرمانىڭ بiرiنە كiرگەنiندە ونداعى مىعىم دوكەيi:
— اسكەرگە بارعان با ەدiڭ؟ — دەدi كوزiنiڭ استىنان ءشۇيiلiپ.
— جوق. — بۇعان دەيiن دە تالاي جەردەن سالى سۋعا كەتكەن جايناق كiبiرتiكتەي ءۇن قاتتى.
— ونىڭ جاراماعان، بiزگە اسكەرگە بارعاندار كەرەك.
— تىم بولماسا كۇزەتكە الساڭىزدار.
— سول كۇزەتتi ايتامىن. — كرەسلوسىنا شالقالاپ وتىرعان قالپى، تەمەكiسiنiڭ ءتۇتiنiن ەرنiنەن ءشۇيiرە شىعاردى. — ماماندىعىڭ جوق قوي شاماسى؟
— ءيا...
— امال قانشا، پوشىم-بiتiمiڭ جاقسى-اق ەكەن. رەنجiمە، ەش رەتi جوق.
الماتىعا كەلiپ جۇمىس iزدەپ جۇرگەن كەزiندەگi بۇل بiرiنشi رەت كۇيرەۋi ەمەس-تiن. قۇداي ادىمدى اشتىرمايىن دەسە، اشتىرمايدى ەكەن. «ەكi قولعا بiر كۇرەك» دەيتiن زامان ءوتiپ كەتiپتi. سول كۇرەكتi ۇستاۋ ءۇشiن دە الدەكiمدەرگە جارەۋكەلەنۋ نەمەسە الدەكiمدەرمەن اۋىز جالاسۋ قاجەتتiگiن ۇعىندى.
تەسiك-تەسiكتi، ۇڭعىل-شۇڭعىلدى قالدىرماي سابىلىپ جۇرگەنiندە جiگiتتiڭ وسىعان كوزi جەتتi. سوسىن ءبارiنەن كۇدەرiن ءۇزiپ، ۇيدە توماعا تۇيىق وتىرىپ قالدى. تىندىراتىنى بiرiنشi سىنىپقا بارعان ايبىندى مەكتەپكە اپارىپ، قايىرا اكەلەدi. ەرتەڭگi ساباققا دايىندالتادى. جەڭگەسi جۇمىستا، جاپار ۇساق-تۇيەك شارۋالارمەن جۇرەدi. سوندىقتان كەشكiلiك تاماق ءازiرلەپ قويادى. بiردە اعاسىنا:
— كوشەدەن اۋىلدىڭ بالاسىن كوردiم، — دەدi.
— ءيا. — جاپار «ول نە دەدi» دەگەن پiشiندە وقشىرايا قادالدى.
— اۋىلدا كوڭiل جۇباتارلىق ەشتەمە جوق، جانجال دەيدi.
جاپاردىڭ ساناسىنا بiردەن كونەكتiڭ تەنتەكتەرi ساپ ەتە ءتۇستi.
— نە قىلعان جانجال؟
— وي، انا، «اپىرىموۆتار ەشكiمگە جانتاپتىرماي بارا جاتىر» دەيدi. ەسiگiنiڭ الدىنان وتكەن ادامدى شاقىرىپ اپ، جۇمىستارىن جاساتىپ قويادى ەكەن. ەندi، اۋىلداعى بالالار سولارمەن جاقسىلاپ تۇرىپ شايقاسپاققا دايارلانىپ جاتسا كەرەك.
— سەنi سوعان ءجۇر دەپ تۇر ما؟ — اعاسىنىڭ ءۇنi قاتقىل شىقتى. — قۇرى-ى-سىن، اۋلاق!
— جوق. كەزدەسiپ قالعاننان كەيiن جاڭالىقتاردى ايتقانى عوي.
— ەندi جولىقسا «جۇمىسقا تۇرايىن دەپ جاتىرمىن، تاياۋ ارادا اۋىلعا بارمايمىن» دە، جاراي ما؟
— ءوزi دە سويتەمiن. اۋىلدا بولماعانىم قانداي قاتىپ كەتتi، ايتپەسە ماعان دا «ءجۇر» دەپ قولقا سالار ەدi. بارماساڭ، جەكسۇرىن بوپ كورiنەسiڭ. — ەش قىلاۋسىز بالاشا كوكەيiندەگiسiن ايتتى.
جاپار سىرت اينالدى. شىنىندا دا ەل iشiلiك جاستاردىڭ ءتۇسiنiك، تانىمى ونى دا قايران قالدىراتىن. «ۋ iشسەڭ رۋىڭمەن» دەگەن قاعيدات ءالi سەپسiمەي، بويلارىندا قالىپ قويعان. ون توعىزىنشى عاسىرداعىداي سويىل الىپ، جiك-جiككە ءبولiنiپ سوعىسۋ بۇگiنگi كۇننiڭ ءتاسiلi ەمەس ەكەنiن ەشكiم قاپەرلەمەيدi.
اڭگiمە وسىمەن بiتتi دە، كۇندەلiكتi كۇيبەڭ تiرلiك ءوز اۋەنiمەن جىلجي بەردi. قايتىپ ول ءجونiندە ءسوز قوزعالعان جوق.
قازاقتىڭ ءپالساپاسى باسقا حالىقتىڭ پايىمىنان الدەنەشە تەرەڭ ەكەنiن جاپار باياعىدا مويىنداعان. «ادامنىڭ باسى — اللانىڭ دوبى» دەگەن راس. الگi اڭگiمەدەن كەيiن ارادا اي وتكەندە الدىن-الا كەلiسiم بويىنشا جايناقتىڭ اسكەري كوميسسارياتقا بارۋى كەرەك بولدى. ءسويتiپ اۋىلعا اتتاندى.
— كەيiنiرەك بارساڭ قايتەدi؟ — دەدi جاپار الدەنارسەدەن سەكەمدەنiپ.
— وعان كوميسساريات تاعى بiر بالە شىعارىپ، «شاقىرعاندا كەلمەدiڭ» دەپ، بiردەمەگە iلiنiپ جۇرەم بە؟ ءوتiرiك قۇجات جاساتقان بiر-ەكi بالانىڭ iسi سوتتا جاتقان كورiنەدi. تىنىشىنان-تىنىش جولىعىپ، نە ايتپاق ەكەن، بiلەيiن. «بولمايدى، ارمياعا باراسىڭ» دەسە، كەتەمiن.
راسىندا دا سوڭعى كەزدە كورiنگەن نارسەنi جەلەۋ ەتiپ قالايدا اسكەردەن بوي تاسالاۋ ءۇردiسi ەتەك الىپ، كوميسسارياتتاردىڭ قىزمەتi تەكسەرiلە باستاپ ەدi. بىلىقتارى دا گازەتتەرگە جازىلىپ، بiرلi-جارىم كوميسسارلاردىڭ باستارى بالەگە شاتىلعان. ەندi الگiندەي ارەكەتكە بارعاندارى وزدەرiنiڭ جانىن ساقتاۋ ءۇشiن، بۇرىن كەيiنگە قالدىرعان ادامدارىنىڭ ءبارiن جيناپ جاتسا كەرەك.
اعاسى وسىنى ويلادى. بiر جاعى iنiسiنiڭ دە اۋىلعا قاراي ساڭى اۋىپ، ار جاعى قولقىلداپ دەگبiرسiزدەنگەندەي كورiندi. Iشتەي «اپاسىن ساعىندى ما، — دەپ تۇجىردى، — بارسا بارىپ كەلسiن، بالە-جالاسىنان ساقتاسىن».
— جارايدى. بار دا، ەشتەمەگە الدانباي، جىلدام قايت. — كوكەيiندە تورە-تولەڭگiتتەردiڭ تiرلiگi سايراپ جاتتى. «بiر نارسەگە ۇرىنىپ قالماسا ەكەن» دەپ قورىقتى. سوندىقتان، تەز ورالۋىن قاتتى تاپسىردى. ويلاعانىنداي-اق، بار بالە جايناقتىڭ اۋىلعا كەلۋiن كۇتiپ تۇرىپتى: ەكi جiككە ءبولiنگەن توبىردىڭ توبەلەسi، كiسi ءولiمi، تۇرمە…
III
جاپاردىڭ توبە قۇيقاسى شىمىرلادى. وي قۋىپ ساندالىپ ايشالىقتانعانىندا، مىنا بىلىققان دۇنيەدە قالاي جول تاۋىپ ءجۇرiپ كەلە جاتقانىن دا بiلمەدi. بار بiلەتiنi — قايتكەندە دە قاراعاندىعا جەتۋ. الگi iزدەگەن ادامدارىن ۇشىراتىپ، اقشانى الۋ. ولارعا اقشا بەرگەلi دە ارادا ءۇش جىلداي ءوتiپتi، يمانشىلىقتارى بولسا مۇنىڭ باسىنا كۇن ءتۇسiپ، اۋىزدىقپەن سۋ iشكەنiندە جەردەن قازسا دا تابار.
قاس قارايدى. سول-اق ەكەن، تۇنەرiپ بارىپ كۇن بiردەمدە ۇياسىنا كiرiپ ۇلگەردi. داۋىل كۇشەيiپ، ۇدەتكەن سىڭاي تانىتادى. ونى جولدى كەس-كەستەگەن سۋماقاي ۇسكiرiككە iلەسكەن ءتۇيiرشiك قاردىڭ سىقپىتىنان بايقاپ كەلەدi. ءجۇرiسi مۇلدە باياۋلاپ قالعانداي، iلگەرi باسقان اياعى كەرi كەتەدi. ايتەۋiر، اللانىڭ جار بولعاندىعىنان، ماشينانىڭ كۇشتiلiگiنەن عانا iلبي قوزعالاتىنداي. ايتپەسە، باياعىدا دالادا قالعانداي ەدi. جول-جونەكەي نەشە تەحنيكانى كوردi. بۇرسەڭ قاعىپ كاماز-دىڭ شوپىرلارى قىزدىرعىش وتتىقتارىن جالاڭداتىپ ءجۇر. شاماسى، سولياركا جۇرەتiن جۇيەنiڭ ءبارiن كوك اياز قارماپ، سودان الپاۋىت كولiكتiڭ دەمi قۇرىپ، قارا تۇياعىنان حال كەتە بولدىرعان وگiزدەي دiڭكەلەپ تۇرعان سىڭايلى. قايسىبiرi بالونىن ورتەپ جاتىر. ونىڭ قاسىندا ءتاۋبا. تىنىم تاپپاي ءتورت قۇبىلاسىنان ۇيتقي-ۇيتقي داۋىل سوقسا دا، توقتامادى. جول مۇراتى — جەتۋدi كوكەيiنە ءتۇيiپ، جانىنا قارىسىپ-اق تiرمiزiكتەنەدi. بiراق، قاراعاندىعا بارار جولدىڭ موينى قاشىق ەدi…
*** *** ***
جاڭا جىلدىڭ الدى-ارتىنداعى مەرەكەلiك ەكiء-ۇش كۇندi پايدالانىپ، ات باسىن اۋىلعا تiرەدi. بۇعان ءۇي-iشi، ءاسiرەسە، اناسى نۇرعانىم مارە-سارە. اقجارما كوڭiلدiڭ اياسىندا جاپار دا ەرەكشە ناساتتاندى. شەشەسiن ساعىنىپ ءجۇر ەدi، ماۋقى باسىلىپ، كوزايىم تاپتى.
ءسويتiپ، توقسانىنشى جىلدى تۋعان بوساعاسىندا قارسى الدى.
ەرتەڭiندە تۇسكە قاراي جەكجاتتارى ءارi مەكتەپتi بiرگە بiتiرگەن جومارت ساپ ەتە قالسىن. ارسالاڭداي امانداسىپ، شۇرقىراي قال-جاي بiلiستi.
— سەنiڭ ۇيدە ەكەنiڭدi ەستiپ، ادەيi كەلدiم. جاڭا جىل قۇتتى بولسىن!
— راحمەت. ءۇي-iش تەگiس امان با، اپامنىڭ قالi جاقسى ما؟ — جومارتتىڭ شەشەسiن بۇلار «اپا» دەيتiن ەدi.
— امان، امان.
اۋىلدىڭ جاي-جاپسارىن، وزگە دە ۇساق-تۇيەك انانى-مىنانى سۇراستىرعان قالپى، كوتەرiڭكi كۇيدە شاي iشiلدi. داستارحان جينالار الدىندا جومارت:
— ءجۇر، قىدىرىپ كەلەلiك، ۇيدە وتىرا بەرەسiڭ بە؟ — دەگەن ۇسىنىسىن دا ايتىپ ۇلگەردi.
— جارايدى، بوي جازالىق.
سىرتقا شىقتى. كۇن شاقىرايا شاتىناعانىمەن سارى شۇناق اياز كارiنە مiنگەندەي. اۋدەم جەر ۇزاماي جاتىپ، بەتتi شىم ەتكiزدi. بiراق ونى جاڭاعى iشكەن بiرەر ءجۇز گرامنىڭ بۋىمەن ەكەۋi ەلەي قويعان جوق. سامبىرلاي سويلەپ، قارىشتاي باسىپ iلگەرi وزا بەردi. العان بەتتەرi — «ءۇشiنشi».
جومارت سوندا تۇراتىن ەدi.
كەڭەستiك شارۋاشىلىقتىڭ بۇل ءۇشiنشi ءبولiمشەسi ورتالىقتان ءۇش شاقىرىمداي جەرگە قونىستانعان. جۇرت «ءۇشiنشi ءبولiمشە» دەپ اتىن تولىق ايتقاندى قيىنسىندى ما، ءاۋ باستان «ءۇشiنشi» دەپ اتاپتى. بۇعان الدە ونىڭ ءۇش قانا كوشەسi بولعاندىعى، نەگiزگi ورتالىقتان ءۇش شاقىرىم جەردە تۇرعاندىعى ىقپال ەتۋi دە ىقتيمال. ايتەۋiر، جاپار ەس بiلگەلi وسىلاي ەستiپ كەلەدi. وزدەرiنشە ۇلكەن iرگەلi اۋىل، جۇزدەن استام ءتۇتiنi بار. جاستارى بالە iزدەگiش، شەتiنەن قىزىل شەكە بولىپ توبەلەسiپ جاتاتىن. توبەلەستiڭ iشiندە وسى ءتوڭiرەكتەگi جۇرتقا بەلگiلi جىندى كومiرحاننىڭ بiلەۋiتتەرi، كونەكتiڭ توبەتتەرi جانە ولاردىڭ جاندايشاپتارى جۇرەتiن. جانجالدى شىعاراتىن دا سولار. ءاسiرەسە، سىرتتان كەلگەندەرگە قىرعيداي تيەدi. ويتكەنi، ەكەۋiنiڭ دە ۇيلەرi ءۇشiنشiگە كiرە بەرiستەگi سول جاق قاناتتاعى كوشەنiڭ باس جاعىندا ورنالاسقان. كiم كەلiپ، كiم كەتكەنiن قالتقىسىز كورiپ وتىرادى. ودان قالا بەرسە، ءۇيiرلi نەمە اش ءبورiدەي شۇبىرىپ ءۇشiنشiنiڭ ءۇش كوشەسiندە سابىلادى. بiرەۋi الدەكiممەن iلiگiسسە، باسقا تۇكپiردە جۇرگەن قالعانى دەمدە وشارىلا جينالىپ ۇلگiرەدi. سودان كەيiن بارلىعى قورقاۋشا جابىلىپ، تۋ-تالاپايعا سالادى.
ءدۇبiنگەن دۇلەيلەر ازداي جەبەۋحاننىڭ جiنiككەن جىندىلارى اتقا قونادى. ولاردىڭ دا ءۇيi وڭ جاق قاناتتاعى شەتكi كوشەنiڭ باسىنا iرگە تەپكەن. الگiلەر دە اۋىلعا كiمنiڭ كەلiپ، كiمنiڭ كەتiپ جاتقانىن الاقانداعىداي ءمۇلتiكسiز اڭعارماق. جانە جويىتتاردىڭ كوزi قۇتىرعان يتتiڭ كوزiندەي قىپ-قىزىل بولىپ قانتالاپ تۇراتىن ەدi.
بۇلاردان باسقا دا اننان قاعىلعان، مىننان قاعىلعان جويداسىز دوكiر مiنەزدiلەر جەتەتiن-تۇعىن. ءبارiنiڭ سىقپىتى ءۇي ماڭىندا جۋان-جۋان تىشاتىن، ال سىرتقا شىقسا ەش كادەگە جارامايتىن دۇرەگەي توبەتكە ۇقسايتىن.
سول ىلاڭشىل اۋىلعا بەت الىپ كەلە جاتتى.
ەكi ەلدi مەكەندi ورتاسىنان قاق جارىپ اعاتىن قىزىلاعاش وزەنi بار. جازدا سالىناتىن باقشاعا بايلانىستى ەكپiنiنەن ايىرىلىپ جىلاپ اعادى دا، جۇرت ارى-بەرi توتەسiنەن وتە بەرەدi. قىستا قوس ەرنەۋiن كەرiپ، كوكموراز مۇز قاتادى. ورتاسىندا ارقىراعان سۋ، كەيدە اشۋلى اياز ونىڭ دا بەتiن قۇرساۋلايدى. بiراق، تاۋدان دامىلسىز قۇيىلعان اعىن ءتاستۇيiن مۇزدان اسىپ شىعىپ، قىزىلسۋعا اينالادى. تاعى بiر مىساسىنا مiنگەن ايازدا ول دا كوك «بولاتتان» كiرەۋكە جامىلادى. ەندi كەلەسi بiر كەزەڭدە تاۋدان قۇيىلعان ىرىقسىز سۋ كوكتايعاقتىڭ ءۇستiمەن لىقسىپ كەپ قالادى. ايتەۋiر وسىنداي، دامىل تاپپايتىن ارپالىس. اقىرى كوكتەم كەلiپ ءبارi ساباسىنا تۇسەدi، ال جاز شىعا باستاعاندا قىزىلاعاش وزەنi اساۋ مiنەزiنەن ايىرىلىپ تىنادى.
سوندىقتان جۇرت قىستىڭ كۇنi كۇرەجولدىڭ بويىنداعى كولiكتەر جۇرەتiن ۇلكەن كوپiرمەن قاتىنايدى. ول ەكi ارانى تiپتەن قاشىقتاتىپ جiبەرەدi.
كوپiردi كەيiنگە قالدىرىپ اسفالتتان سولعا بۇرىلعاندا وزەكشە، ودان سوڭ قىستاۋ، قىستاۋعا جاپسارلاس جالعاسقان زيراتتار ۇشىراسادى. سوقپاق قالىڭ مولانى قاق جارىپ، قورىمداردان اسقاندا بارىپ ىلديعا ۇلاسادى. سودان بiراز جۇرگەندە ءبولiمشەنiڭ قويماسى مەن ءجامان-جاۋتiك مالى تۇراتىن شارۋاشىلىعىنا سالىنعان بازىنا ۇشقاساسىڭ. ونىڭ اتىن ورىسشا داليتىپ «حوزدۆور» دەيدi. الگiدەن ۇزاعاننان كەيiن عانا داڭعوي ماحاللانىڭ ءوزiنە تاياناسىڭ.
جولشىباي جومارت قىزۋ اڭگiمەنi باستاعاننان سوڭ با، جاياۋ ادامعا الىستاۋ كورiنەتiن الشاقتىق بايقالمادى. جاپار انە-مiنە دەگەنشە زيراتتاردىڭ قاسىنا تايانعاندارىن اڭعارمادى. سوسىن جولدان قيىستاپ، اكەسiنiڭ مولاسىنا بۇرىلدى.
— ايەمنiڭ باسىنا بارامىز با؟
مۇنىڭ اكەسiن اعايىن-تۋعاننىڭ ءبارi «ايە» دەيتiن ەدi.
— ءيا.
تiزەدەن كەلەتiن قاردى كەشiپ، iلگەرi جىلجىدى. بەس-التى ادىم ۇزاعان سوڭ كۇپسiگەن ۇلپا كۇرتiككە اينالدى. كەيدە قاسات كiسiنiڭ سالماعىن ەرەن كورمەيدi دە، كەيدە ويىلىپ تۇسەدi. سوندىقتان اسىقپاي اقىرىن اياڭداپ، قاپتاعان بەيiتتiڭ iشiندەگi اتاسى مەن اكەسiنiڭ تۇسىنا iلiكتi.
قارا جەردiڭ قوينىنا اكەلi-بالالى ەكەۋi قاتار جايعاسقان ەدi. سول قاشاندا مiز باقپاي جاتاتىن تىمىرايعان قالپى بۇيىعى قارسى الدى. قابiردiڭ ءدال iرگەسiندە بiر ءسات ولاردىڭ پانيدەگi ورەنi يiنi سالبىراعان قالپى، ءۇنسiز مۇلگiردi. جومارتتىڭ دا ءوڭiنە سالقىندىقتىڭ لەبi جۇگiرiپ، توماعا تۇيىقتانىپتى. جاپار تىم قۇرىماعاندا قۇراننىڭ بiر سۇرەسiن بiلمەگەنiنە وكiندi. سوندا دا ايتەۋiر دالباسالاپ، ءوزiنشە ارۋاقتىڭ الدىندا مiءناجات ەتتi. ءسويتتi دە كەلگەن iزiمەن كەرi ءجۇردi.
بۇلار تايانعاندا ءۇشiنشi باقالى كولدەي بىقىپ، قايشالىسقان ەلگە تولى كورiندi. بۇگiن قاڭتاردىڭ بiرi بولعاندىقتان با، ءبارiنiڭ قاباقتارى جادىراڭقى. كوبi جاستار. ساق-ساق كۇلiپ بiر-بiرiنە ءازiل ايتادى، قاعىتادى. ەكەۋiمەن بەتپە-بەت جولىعىسقاندارى قول بەرiپ، جىلى ۇشىراي امانداستى. ارا-اراسىندا ەسiگiنiڭ الدىنا شىعىپ تۇرعان شال-شاۋقانداردىڭ دا جەتiمسiرەگەن كەيپi كوزگە شالىنادى. ولاردىڭ سىقپىتى سارعايعان جاپىراق سياقتى قۋاڭ ءارi كۇنi ءوتiپ بارا جاتقاندارىنا وپىناتىنداي.
جومارتتاردiكiنە بiر قۇشاق بۋدى ارقالاي كiردi. شوگiڭكiرەپ قالعان كارi كەمپiر جۇككە ارقاسىن تiرەپ، جiپ يiرiپ وتىر ەكەن.
— امانسىز با، اپا!
— وي، جاپارسىڭ با؟ — قاپەرسiز قاريا بiردەن باسىن كوتەرiپ، سالەمنiڭ ورنىنا قارسى ساۋال تاستادى.
— ءيا، مەن عوي، اپا.
ۇلكەن كiسi بۇگجەڭدەپ ورنىنان تۇرا باستادى. جاپار دا سىرت كيiمiن شەشپەستەن قارسى ءجۇردi.
— ءوزiڭ داعاراداي جiگiت بوپسىڭ عوي.
قاريا ماڭدايىنان ءسۇيدi.
اپ-ساتتە-اق داستارحان جاسالىپ، سارى ماي مەن اق قۇرت، وراۋى قىزىلدى-جاسىلدى كامپيت مەرەكەنiڭ مەرەيiن اسىردى.
— وقۋىڭدى قاشان بiتiرەسiڭ؟
— قۇداي قالاسا بيىل جازدا.
— از قالىپتى عوي.
— مەزگiلi تايانعان سايىن، سوڭى جەتكiزبەي شارشاتادى ەكەن.
— ەشتەمە ەتپەيدi.
— جاپاردىڭ اۋىلعا كەلگەنiن ەستiپ، ادەيi بارىپ ەرتiپ كەلدiم، اپا. — سوزگە جومارت ارالاستى.
— دۇرىس، بiر-بiرلەرiڭدi iزدەپ جۇرگەندەرiڭ ءجون.
— قازiر مىنا سارسەندەردiكiنە بارامىز.
سارسەن دە جومارتتارمەن زامانداس ءارi ەكەۋiنە دە جيەن.
— بۇگiن مارە-سارە بولاتىن بولدىڭدار.
— مارە-سارە بولاتىن كۇن عوي. — جومارت تiپتi ايدارىنان جەل ەسە ەكپiندەتە سويلەدi.
*** *** ***
شاي iشiپ قايتا سىرتقا شىققاندارىندا كۇن اجەپتاۋiر ەڭكەيiڭكiرەپ قالىپتى. سوعان قاراعاندا اڭگiمەگە الدانىپ، بiراز بوگەلگەنگە ۇقسايدى. سونادايدا كوشە بويىمەن قۇدىققا قاراي شانا سۇيرەتكەن بiرلi-جارىم بالانىڭ قىلپى بايقالادى. كەيبiرi فلياگiن تولتىرىپ ءۇيiنە قاراي سۋ اكەلە جاتىر. ارا-كiدiك اتەشتەر شاقىرادى، يت ۇرەدi. اۋىل تiرلiگi سونداي عانيبەت رەڭگە ەنگەن.
جاپارلار ەندi سارسەندەردiكiنە قاراي بەت تۇزەدi. بiر-بiرiمەن قاناتتاس سالىنعان ۇيلەردiڭ اراسىمەن ءجۇرiپ، كوزدەگەن مەجەگە دەمدە iلiكتi. انە-مiنە دەگەنشە جيەندەرiنiڭ ءۇيi قول سوزىم جەردە تۇردى.
ەكەۋi باقشاسىنان كiرمەك نيەتپەن، توتەلەي تارتتى.
قوراسىنىڭ ارت جاعىنان الدەنەگە كوزدەرiن قاداعان ەكiء-ۇش ادامنىڭ نوبايى بايقالدى. قاتتى-قاتتى شىققان بەيساۋات ۇندەر دە ەستiلدi. سوعان قاراعاندا ءۇيiلگەن ءشوپتiڭ ار جاعىندا الدەبiرەۋلەر جانجالداسىپ جاتقانعا ۇقسايدى. سويتكەنشە بولماي «وي، اكەڭنiڭ…» دەپ ىشقىنا بوقتاعان بiرەۋدiڭ داۋىسى دا قۇلاققا اپ-انىق شالىندى.
بۇلار ءجۇرiسiن جۇدەمدەتتi.
مايانى اينالا بەرiپ جاپار ءوز كوزiنە ءوزi سەنبەدi. سەنبەيتiنi، ءدال الدىندا ساپار بiرەۋدi ساباپ جاتىر. مۇنى شەشەسi نۇرعانىمنان باستاپ ءۇي-iشتiڭ ءبارi قالادا دەپ ويلاعان. ەندi ءۇشiنشiدە قايدان جۇرگەنiنە قايران.
— ساعان وسى كەرەك قوي، ءما! — الگiنi بىرش-بىرش تۇيگiشتەيدi. بۇكiل نازارىن سوعان اۋدارىپ، جانىنداعى تiرشiلiكتi بiرجولا ۇمىتقان. تۋعان اعاسىنىڭ ءدال قاسىنا كەلiپ تۇرعانىن دا اڭعارمادى.
انا ءپاتشاعاردىڭ شاقار ەكەندiگi جالپاق جۇرتقا بۇرىننان ءمالiم-تۇعىن. تاياقتىڭ استىندا قالسا دا قىزىل تiلگە iشكi قىجىلىن توگiپ، بۋىرقانا بۇلدانادى.
— ءولتiرەمiن! ءولتiرەمiن اكەڭنiڭ!.. — بiرەۋ قولىن ۇستاپ تۇرعانداي شىرقىرايدى.
— ءولتiر… — ىزالى ءۇن، قارىسقان تiستiڭ اراسىنان ىسىلداي شىقتى.
سارسەن جۇگiرiپ كەپ جاپارمەن امانداستى. امانداسا ساپ:
— ساپار، قوي ەندi، بولدى! — دەپ، باسۋ ايتقانداي سىڭاي بايقاتتى. جۇدىرىقتاسقانداردى قىزىقتاعان ءتوڭiرەكتەگi وڭگە جiگiتتەر دە دابىرلاسا باسالقى ءسوزدiڭ شەتiن قىلتيتتى. سودان كەيiن جاپار «ءوزارا بiردەمەگە كەلiسپەي شەكiسiپ قالعان شىعار» دەپ، كوپ بوگەلمەي iلگەرi جىلجىدى. تابالدىرىقتان اتتاسىمەن ارقا-جارقا نيەت تانىتىپ، كەۋ-كەۋلەگەن قوشامەت باستالدى. سوندا دا جiگiتتiڭ كوڭiلi سىرتتاعى مالاعامعا الاڭداپ، بايىز تابا المادى. ارا-كiدiك:
— الگiلەر نە بولدى؟ — دەپ، سۇراپ قويدى.
— وي، ول ەكەۋi الدەقاشان تاتۋلاسىپ، بiرگە ساپاردىڭ جولداستارىنىكiنە كەتتi. قازiر كەلەدi.
بۇل ءسوز دە كوڭiلiن جاي تاپتىرمادى. دەگبiرi قاشىپ، شىرقى بۇزىلا بەردi. ەسiك اشىلعان سايىن بوساعا جاققا نازارىن تiگەدi. تەرەزەگە ءۇيiرiلگەن قاراڭعىلىققا قاراعاندا، ۋاقىت بiراز بولىپ قالعانعا ۇقسايدى.
ءسويتiپ، شىرقى بۇزىلىپ وتىرعانىندا ساپار دا جەتتi. Iنiسiنiڭ توبەسi كورiنiسiمەن:
— بiز قايتالىق، ۇيگە بارعانشا قاي زامان، — دەپ، اعايىندارىنىڭ ىقىلاستارىنا راحمەت ايتتى.
— تiزگiن ۇشىمەن جۇرگەندەرiڭ دۇرىس بولمادى، وتىرمادىڭدار ما كiشكەنە. —بiراز قىزىڭقىراپ قالعان جومارت ناز ايتقانداي سىڭاي بايقاتتى.
— ايىپ ەتپە، وزدەرiڭ جايباراقات دەمالىڭدار. ەندi بiزگە قولقا سالما، جۇرەلiك.
— جارايدى.
اسىعىس اتتاندى. ويتپەسە، ءۇيiرiمەن شۇبىرا كوشەتiن وسى جەردەگi ءابiلەتتەر قازiر سارت ەتiپ كەلە قالۋى ابدەن مۇمكiن. كەلە قالسا قارا جۇرەكتi نويىستاردىڭ تالقىسىندا قالاتىنى انىق. جانجالداسقان الگiمەن ساپاردىڭ تاتۋلاسقانىنا نانبايدى. نانبايتىنى، كونەكتiڭ توبەتتەرiنiڭ ق ۇلى بولىپ ءجۇرiپ، سولاردى ارقالاناتىن نايساپتار جەتەرلiك. باعاناعى تاياقتىڭ استىندا جاتسا دا «ءولتiرەمiن» دەپ كiجiنۋشi ناق سوندايدىڭ ءوزi ەدi.
ءتۇن جامىلىپ ءۇشiنشiدەن شىعا بەردi. جاپاردىڭ كوڭiلi ءۇرiككەن كيiكتiڭ ءۇيiرiندەي وشارىلدى.
— بىلاي ءجۇر، بىلاي ءجۇر، — دەپ ساپار اعاسىن قاقپالاپ، جولدان قيىس بۇردى.
— ءوي، قايدا بارامىز؟ — جاپار مۇنىڭ ءمانiسiن ءتۇسiنە الماي، ودىرايا قارادى.
— قازiر انالار سوڭىمىزدان وكشەلەي قۋۋى مۇمكiن. ونشاقتى مينۋت مىنا «حوزدۆورعا» كiرiپ، اڭىسىن بايقالىق. — Iنiسiنiڭ قاباعى ءتۇيiلiپ، ءوڭi شىتىنعانى ىزالى ءۇنiنەن اڭعارىلدى.
وسىدان كەيiن عانا بارىپ جاپار باستارىنا قانداي قاتەردiڭ ءۇيiرiلگەنiن اڭدادى. ءسويتتi دە امالسىز، قاراۋىتقان قارا قۇجىراعا بەتتەدi.
بازدىڭ قالقاسىنا بۇقپانتايلاعان كۇيi، قۇرىعىن كولدەنەڭ ۇستاعان سالت اتتى ادامنىڭ ءۇشiنشiدەن شىققانىن كوردi.
— انە. —ساپار الگiنi يەگiمەن نۇسقادى. — بۇلار، سوڭعى كەزدە ەسەسi كەتكەندەردi ەلسiز جەردە جابىلىپ سويىلعا جىعۋدى ادەتكە اينالدىرعان. الدىمەن بiر-ەكەۋi اتپەن تۇرە قۋىپ ورتا جولدان بوگەيدi دە، قالعاندارى جاياۋ-جالپىلاپ ءۇيiرiمەن جەتەدi. كەيدە بەس-التى اتقا مiنگەسiپ-ۇشقاسىپ كەپ، وشارىلا تۇسەدi. ال سودان كەيiن كەرگiگە ساپ، يتشە تەپكiلەيدi.
— نە بولىپ كەتكەن بۇلارعا؟
الگi بەيمالiم اتتىدان جانارىن الماعان قالپى جاپار تاڭدانا باسىن شايقادى.
— سوڭعى تورت-بەس جىلدا وسىنداي شايقاس داستۇرگە اينالعان. جالقىعا جابىلۋدى نامىس سانامايدى. باس كوتەرەر جiگiتتەردi بiر-بiردەن جاۋكەمدەپ، دەسiن قايتارىپ، دىمىن قۇرتادى.
بەت-بەينەسi كورiنبەيتiن بەيمالiم سابازىڭ مۇلدە اسىعاتىن ەمەس. اتىنىڭ تۇياعىن عانا جىبىرلاتىپ، قارسى بەتتەگi ەگiنشiلiككە عانا پايدالانىلاتىن تەمiر-تەرسەكتەردiڭ جىقپىل-جىقپىلىن ارالاپ، مۇقيات تiنتۋدە. بىلايعى سىيقى ءوز بەتiنشە اشەيiن جۇرگەن ادامعا ۇقسايدى.
— انە، كوردiڭ بە، بiزدi اندا تىعىلىپ وتىر دەپ، قاڭتارىلعان كومباينداردىڭ اراسىن تەكسەرiپ ءجۇر. قازiر ەندi بiر بولەگi شۇبىرىپ، مىندا دا جەتەدi. كەتتiك.
ءارi ونىڭ ول تۇستى شولۋىلداۋى، سول ماڭنان ۇلكەن تراسساعا تارتقان بiر جول شىعادى. شالعايلىعىنا قاراي ونىمەن كوبiنە ماشينالار قاتىنايدى دا، قالىڭ زيراتتى كوكتەي ات-شانا، جاياۋ-جالپىلار جۇرەدi. بiر جاعى «قۋعىنشىنى جاڭىلىستىرۋ ءۇشiن ادەيi سولاي قياستاي جونەلدi مە» دەپ، ارىلتا بايقاستاعانى.
بازدىڭ iشiنەن اتىرىلىپ، ەكەۋi قاسقا جولمەن سالدى.
تاباننىڭ استىندا ايازدىڭ قىسىمىنا شىداماي گۇرت… عىرت… ەتiپ سىنعان سiرi قاردىڭ باي-بايى. جاپارعا بۇل تىمىق اۋادا سونادايدان «جۇرگiنشi انە كەتiپ بارادى» دەپ قۋعىنشىعا ءجون سiلتەپ، بايبالام سالعان باقىراۋىق تۇيەدەي كورiندi. ەرiكتەن تىس سوڭىنا جالت بۇرىلىپ، كوز تاستادى. قاپ-قارا جىم-جىلاس ءابiلەتتiڭ iشiندە ءۇشiنشi الدەبiر سۇمدىقتى جاسىرعانداي بۇيىعى قالپى تىم-تىرىس. بiءرتۇرلi ونە-بويى شىم ەتە قالدى. سوسىن اعايىندى ەكەۋi الدىعا جۇدەمدەتە ادىمدادى. كوڭiلiنە الاڭ كiرگەنمەن ايتسە دە، سونشاما قاراۋلىققا باراتىنداي ەلدiڭ iشi ۇساقتانعانىنا سەنگiسi جوق. «ابدەن قالىپتاسقانشا بۇگiن توبەلەسiپ، ەرتەڭ تاتۋلاساتىن بiر جىلعى ءتولدiڭ شەكiسەتiنi بولمايتىن با ەدi. ەندi سونى جەتi اتاسىنان بەرگi بۋىنعا تۇسكەن كەكتەي كورiپ، ۇرىمتال تۇستا اتوي ساپ جابىلا كەتۋگە بارا قويمايتىن شىعار» دەگەن پيعىل جاپاردىڭ ساناسىن شارلاپ ءجۇرiپ الدى. مىنا جانتالاسىپ، الدەكiمدەردەن بوي تاسالاۋعا ۇمتىلىپ كەلە جاتقان كۇلكiلi تiرلiكتەرiنە نامىسى قوزدى.
«ءاي، كاپiر» بولماسا جەتi تۇندە وشارىلا قۋىپ جىن سوعىپ پا؟»
وكپەسi اۋزىنان اتقالاقتاي شىعا جازداپ ەنتiگەدi. جويداسىز ءجۇرiستەن قىستىعا دەمiككەن ىرسىلى ەكi قۇلاعىن تۇندىرىپ جiبەردi. ونىڭ ءۇستiنە زيراتتارعا قاراي جاقىنداعان سايىن جەر قايقاڭ. ءور جاي جۇرگەن ادامنىڭ ءوزiنە سالماق سالىپ، ءالiنە تيەر ەدi. ەندi مىنانداي جان قارقاراعا تايانعاندا اشقان ادىمدى قارىستىرىپ، تۇسامىسشا كiبiرتiكتەتتi.
— كەلە جاتىر! — دەگەن ساپاردىڭ شولاق قايىرىلعان ىزبارلى ءۇنi بويىن قارماپ، قۇرساۋلادى. وقىس ارتىنا جالت قارادى. ات تۇياعىنىڭ جول تابانىنداعى تاپتالعان قاردى قارش-قارش باسىپ، شاپقانى بiلiندi. وعان قاباتتاسا بەيمالiم نارسە ىزىڭداپ قۇلاعىنا جەتەتiن سياقتى. ونىڭ نە ءابiلەت ەكەنiن سالدەن سوڭ ۇعىندى.
— توقتا!
— قاشپاڭدار، اكەڭنiڭ…
— ءبارiبiر قۇتىلمايسىڭدار!
جاپاردىڭ بۋىنى الدەنارسەدەن بوساپ، قول-اياعى ەركiنە يلiكپەدi. شىنىندا دا بiلەۋiتتەردiڭ كيiز باسقانداي ەتiپ بiلەككە سالاتىنىنا سەنبەي دال.
— ءجۇر، جاپار، نەعىپ تۇرسىڭ؟!
Iنiسi جەڭiنەن تارتتى. سول تۇستا بارىپ ورنىنان قوزعالدى.
بۇل ۋاقىتتا تۇنەكتiڭ iشiنەن كومەسكiلەنiپ، ءابiلەتشە ءتۇيiلگەن اتتىنىڭ سۇلباسى دا كورiنiپ قالىپ ەدi.
— جولدان بىلايىراق قىراتقا شىعايىق، ول جەردە قار سۇيىقتالۋعا تيiس. لاجى بولسا ەردەن اۋدارىپ تاستاپ، اتتارىنا مiنiپ كەتۋ كەرەك. — ساپار جەرگە شىرت تۇكiرiپ، مۇنى دوڭەسكە قاراي جەتەلەدi. — ەگەر بۇلاردىڭ توسقاۋىلىندا قالىپ قويساق، وندا بiتكەنiمiز… سوڭىندا جاياۋ-جالپىلاپ تاعى بiر قوراسى كەلە جاتىر.
قالىڭ زيراتتى قاپتالداي تۋرا اكەسi مەن اتاسى جاتقان تۇسقا تاياندى. وسى كەزدە جەمتiكتiڭ ءۇستiندە قاناتىن دالباقتاتا قاعاتىن قارا قۇسشا ەكi ەتەگi دالاقتاپ الگi اتتى دا جەتتi. مiنگەسiپ-ۇشقاسقان ەكەۋ ەكەن. ارتىنداعىسى سەكiرiپ ءتۇسiپ بiردەن ساپارعا ۇمتىلدى. جاپار قاراڭعىدا ونىڭ بەت پورىمىن اڭداي المادى، ايتكەنمەن تۇلعاسى ۇيدەي كورiندi. جەروشاقتىڭ ماڭىندا قۇيرىعىن قايقايتىپ جۇرەر دۇرەگەيشە دۇرديگەن تايلاقتىڭ بiرەۋi ەكەنiن جورامالدادى.
الگi قۇجىر مەن ساپار ەكەۋi شارتپا-شۇرت ۇستاسا كەتتi.
ال ات ءۇستiندە قالعانى — باعاناعى تاياق جەگەن نەمە. اي-شاي جوق، بۇعان قۇرىعىن ءۇيiرiپ تاپ بەردi. ارعى-بەرگiنi ەكشەۋگە مۇرشاسى جەتپەي جاپار دا ۇمتىلدى. قۇرىق سالىم جەرگە جۋىقتاتپاي، قوس قولىن ەربەڭدەتiپ، اتىن ۇركiتiپ جiبەردi. بiراق بۇل ءادiسiنiڭ ەش كادەگە اسپايتىنىن تەز توپشىلاي قويىپ، اتتى قايتا ماڭىنا تاياتۋدى ويلادى. ول قۇرىق سiلتەگەندە سويىلدان شاپ بەرiپ ۇستاپ، ەردەن اۋدارىپ ءتۇسiرۋگە نيەتتەندi. ءدال سولاي بولدى دا. ايتكەنمەن سiلتەنگەن سويىلدى قارماپ قالعانىمەن، قانسوققىردى اتتان اۋدارا المادى. بiر قۋانعانى، تiزگiن قولىنا iلiندi. ونى ساۋساقتارىنا ەكiء-ۇش قايىرا وراپ، الاقانىنا شاپتاي ۋىستادى. ءسويتiپ، بiرi — جەردە، بiرi — جوعارىدا جان تالاسا ارپالىستى. شامالى ۋاقىت وتكەندە تومەنگە قاراي تۇقيتىپ، ەڭسەرiپ-اق ەدi، تۋ سىرتىنان الدەكiم قورباڭداپ جۇگiرiپ كەلە جاتتى. «ءا-ا، تۇلەي اتقىر، ساپاردى جايراتىپ جەتكەن ەكەن-اۋ» دەپ، ونىسىز دا جەلiپ بارا جاتقان اتتى توقتاتپاي، سونىڭ اۋانىمەن دەدەك قاعا قاشقاقتادى. ال ەردiڭ ءۇستiندەگi انانىڭ مويىنى وڭ قولىنىڭ استىندا-تىن. بۇل اياعى اندا بiر تيiپ، مىندا بiر تيiپ سۇيرەتiلiپ بارادى. وسى ارەكەتi قارسىلاسىنا دا ۇنايتىنداي، ول مۇنى اتتىڭ جالىنا قاراي تارتادى. ءوستiپ امالداپ، ەردەن اۋىپ قالماي ۋاقىت ۇتقىسى بار.
— جاپار، توقتا! توقتا!
جاپار ەشتەمە ەستiمەدi. بار دارمەنiمەن تىرىسىپ، قۇشاعىن قارسىلاسىنىڭ موينىنان اجىراتا قويمادى. بiر بايقاعانى، سوڭىنان ەلپەڭدەگەن الگiنiڭ قولىندا بiلەكتەي جۋان ءنان سىرعاۋىلى بار.
بۇل — ساپار ەدi. ات كوتiنەن سىپىرىلىپ تۇسە ساپ لوم تەمiرمەن ءوزiنە اتىرىلعان ءابiلەتتi قاپىسىن تاۋىپ، قارۋىنان ادالاندىردى دا الىسىپ بەردi. ءوڭiرiنە جابىسا قارمانعان بiلەۋiتتi باسىمەن تاناۋىنان بiر ءسۇزiپ كيرەلەڭدەتتi دە، جويان جۇدىرىعىمەن جاعىنان قونجيتتى. ونىڭ اۋزىن زاماتتا-اق تاناۋىنان اققان قان جاپتى. الەۋەتتi سوققىدان ءسال سەندەلiپ تەڭسەلگەن الگiنi تاعى دا قۇلاق شەكەدەن جانىپ ءوتتi. ول بۋىنىن ۇستاي الماي يرەلەڭدەپ قۇلاپ بارا جاتتى. وسىدان كەيiن لومدى الا ساپ اعاسىنىڭ سوڭىنان ۇمتىلعان.
جاپار قاراڭعىدا ونىڭ قولىنداعى سويىلدى اڭداپ، مىنا اتتىعا مiنگەسiپ كەلگەن دۇشپاننىڭ ەكiنشiسi ەكەن دەپ توپشىلادى. قاتتى ىرسىلداي ەنتiگiپ، كوزiنە قان تۇنعاننان قۇلاعى تاس بiتەلدi. سونىڭ اسەرiنەن iنiسiنiڭ ءۇنiن ەستiمەدi.
وسى ارەدiكتە قۋعىنشىلاردىڭ جاندايشاپتارى دا «جاۋ قايدالاپ» ۇباق-شۇباق سوزىلىپ جەتكەن ەدi. ولار بiردەن جاپاردىڭ سوڭىنداعى ساپارعا تاپ بەرگەندە بارىپ اعاسى ءدات دەدi. ءوزiنiڭ اقىماقتىعىنا كۇيiنە بۋلىقتى. سول تۇستا جاۋىرىنىنىڭ ورتاسىنا كۇرزiدەي سويىل ىڭق ەتiپ تيدi. ەر ءۇستiندەگiگە جارماسقان ەكi قولى سالدىراپ تومەن تۇسە بەردi. شەڭگەلدەن قۇتىلعان ول اتىن بiر تەبiنiپ، اتىرىلا جونەلدi. ءارi تۇكiرiگiنە شاشالىپ بارقىراپ بارادى.
— سويىڭدار يتتەردi! اياماڭدار! اياعىن ەكiنشi قايتارا ءۇشiنشiگە قاراي اتتاپ باسپايتىن جاساڭدار!
ايتكەنمەن جاپار ەسiن تەز جيا قويدى. وڭ جاق قاپتالىنان تايانىپ قاعان الدەكiمدi وڭ قولىنىڭ سىرتىمەن بار پارمەنiمەن پەرiپ كەپ جiبەردi. ول قاپەلiمدە كەيiن شەگiنiپ، بويىنا دارىتپادى. جۇدىرىعى نىساناعا ءدوپ تيمەي، سۇيكەي جانادى. بۇل بارشا ۇيەلمەنiمەن تۋ سىرتىنا بۇرىلدى. وسى ارالىقتا ساپاردى iزدەي ءتوڭiرەكتi شولۋىلدادى. انانداي جەردە قارا-قۇرىم ءنوپiر ءۇي ورنىنداي الاڭدى الىپ ءۇيiلiپ قاپتى. «ءاي، مىنا جiنiككەن سۇمدار انا سورلىنى ءولتiرەتiن بولدى-اۋ» دەپ ويلاپ ۇلگەردi. سول ارالىقتا شابىنعان قارسىلاسى قايتا بۇعان جۇدىرىق سiلتەدi. بۇل دا تايتالاسىپ باقتى. الايدا قوس قاراۋ ءۇيiرiنەن ءبولiنiپ، قاپتالىنان جىلىستاي جەتكەن ەدi. كەنەت، قۇلاق شەكەسi دىڭىلداي جونەلدi. Iزiنشە كوزiنiڭ وتى جارق ەتتi. جەر اينالىپ اسپاننان شىقتى. جاپار ءتالتiرەكتەي بارىپ تاناۋىمەن وپپانى سۇزە قۇلادى. سiرi قار الاۋلاعان بەتiنە مايداي تيدi. ول وسى ءسات ءوزiنiڭ ءبۇيiرiنە تۇيمەشتەلگەن تەپكiنi سەزبەدi دە.
بiر ەسiن جيعاندا ءالi ابىر-دابىر، ىرس-ىرس ەتكەن ءۇن، زiكiر سالا بوقتاعان داۋىس قۇلاعىنا شالىندى. ورنىنان سۇيرەتiلە تۇرىپ سولاي قاراي بەتتەدi. ەرiنi ءدۇرديiپ iسiنگەن سياقتاندى.
— مەن سەنiڭ قانىڭدى iشەمiن دەدiم عوي، ءما ساعان!
باياپار دا شiڭكiلدەك داۋىس.
— تۇرەگەل!
Iزiنشە سىلق ەتiپ تيگەن الەۋەتتi جۇدىرىقتىڭ دىبىسى، «اھ» دەپ اۋىرسىنا ىشقىنعان الدەكiمنiڭ ءۇنi قۇلاعىنا شالىندى. بۇل — ساپاردىڭ ىشقىنىسى ەكەنiن دە ۇقتى.
جاپار بiلەۋiتتەرگە قول كوتەرiپ بەرەكە تاپپاسىن باجايلادى. ايلامەن الۋعا ۇمتىلدى.
— ءاي، قويىڭدار! ءولتiرەسiڭدەر مە؟! جەتتi…
— مىناۋ تiرiلiپتi عوي…
— اۋلاق ارى! ساعان نە كەرەك؟!
جونىن كۇجiرەيتiپ تۇرعان بiرەۋ تايانا بەرگەنiندە كiلت بۇرىلىپ، مۇنىڭ ءوڭiرiنەن يتەرiپ كەپ جiبەردi. الگiنiڭ قاۋعاداي باسى مەن جاپ-جالپاق بەتi بەزبۇيرەك قالماقتىڭ داتقاسىن ەلەستەتتi.
— نە اكەڭنiڭ قۇنى كەتتi مەندە؟ نەگە يتەرەسiڭ؟
— قايتەدi-ەي… — اناۋ گۇجبان كەۋدەسiمەن ەرەۋiلدەي تاپاپ، تارپا باس سالدى. ەندi جاپاردىڭ تەجەلۋi رەتسiز-تiن، قانى قىزىپ «ولسەم دە جاستىعىمدى قارمانا كەتەيiن» دەپ، الگiنiڭ يەگiنiڭ استىن كوزدەي سiلەيتە سوقتى. ءوز سوققىسىنىڭ ەكپiنiمەن اتى جوق ساۋساعى قان قاقساي جونەلدi. شاماسى، وسى جاسىنا دەيiن ەشكiممەن شەكiسiپ كورمەگەن باسى جۇدىرىعىن دۇرىس تۇيمەگەنگە ۇقسايدى.
سول-اق ەكەن:
— مىناۋ قايتەدi-ەي؟ — دەپ، جاۋىزدار تۇس-تۇستان انتالادى. جاپار تاعى دا يلەۋدiڭ استىندا قالدى. الەۋەتتi توبىر قاڭباقشا دوڭگەلەتتi. جانى قىستىققاندا اۋا جەتپەي قىستىقتى. تىپىرلاپ دالباسالاعانىمەن قورعاسىنداي باتپاننىڭ استىنان سىتىلىپ، جالتارا المادى.
— توقتاتىڭدار! توقتاتىڭدار! — دەپ ايقايلادى. بiراق ەشكiم ونىڭ ءسوزiن تىڭدار ەمەس.
الدەبiر كەزدە الاساپىراننىڭ اراسىنان قۇلاعىنا كەنەت، «قويىڭدار، قويىڭدار» دەگەن بiرەۋدiڭ باسالقى ايتقان داۋسى ەستiلدi.
بۇل كەلگەن بايبالامشىل بالەنiڭ اعاسى ەدi. ەڭ بiرiنشi ءوز iنiسiن تىقسىرتتى. سودان كەيiن قانىنا قارايعان ۇيالاس توبەتتەردiڭ اراسىنا كيلiكتi. جiنiككەن نەمەلەر جۋىق ارادا اراشاعا كونە قويار ءتۇرi جوق. باسۋ ايتقان كەزدە سايقىمازاقتانىپ تەجەلگەندەي بۇكپەنتايلايدى دا، سول ارادا اينالا بەرiپ، ءارقايسىسى ساپاردى بiر-بiر سوعىپ وتەدi. تاياقتىڭ سiلەلەتكەنi سونشالىق، ونىسىز دا ول اياعىنان تۇرا الار حالدە ەمەس ەدi. سوندا دا الگiلەر اكەسiنiڭ قۇنى كەتكەندەي ورنىنان كوتەرiپ اپ تومپەشتەيدi.
جاپار بايبالامشىلدىڭ اعاسىن سىرتتاي تانيتىن ەدi.
— ءابسات، توقتات باۋىرلارىڭدى! انانى ءولتiرەتiن بولدى! — دەدi ورنىنان ءسۇرiنە-قابىنا تۇرەگەلiپ.
وبالى نە كەرەك، ءابسات تە بارىنشا جانجالعا ارالاسۋدا. ءوز iنiسiن بiر-ەكi تۇيمەشتەپ جiبەردi.
— مىنانى اكەتشi! — دەپ، الدەكiمگە پارمەن بەردi. سوعان قاراعاندا اراشاعا تاعى بiرەۋلەردi ەرتە كەلگەنگە ۇقسايدى. ول بايبالامشىلدى قولتىعىنان قارماپ تارتقىلايتىن سياقتى. الگi نەمە ودان سايىن داندايسىپ، كوتكەنشەكتەپ جۇرە قويمايتىن ءتارiزدi. باج-بۇج ايقاي، دiڭك-دiڭك جەكiس كۇشەيدi.
سالبىراعان قالپى سۇيەگiن سۇيرەتiپ بارىپ، نويىستار ءالi تىنباي تەپكiلەپ جاتقان iنiسiنiڭ ءۇستiنە قۇلادى. بiر-ەكi جۇدىرىق تۋ سىرتىنان تيگەندەي بولدى. بiراق ونى ەرەن كورمەدi، ەرەن كورمەيتiنi جان بەرiپ، جان الىسقان ارپالىستان ەتi ابدەن قىزىپ العان-تىن.
الدەبiر ۋاقىتتاردا وزبىر توپ قالپاقتارىن الشىسىنان كيiپ، مەيماناسى تاسىعان قالپى تومەنگە قۇلديلادى. اعايىندى ەكەۋi تiرi ءولiك قالپى ارۋاقتاردىڭ باسىندا جەرلەنiپ قالا بەردi. تەپ-تەگiس كۇرتiك ءۇيiرلi قاسقىردىڭ ويناعىنا ۇشىراعانداي تاپتالىپ، قاردىڭ بەتiندە قىزىل جوسا قاننىڭ iزi سۇرمەلەنگەن. ول قاراڭعىدا ودان سايىن قارا نوقات بوپ كورiنەدi.
جاپار مىنا وجارلاردىڭ باسىنعانىنا، ءاسiرەسە اتاسى مەن اكەسiنiڭ سۇيەگiنiڭ باسىنا اكەپ، يتشە تەپكiلەگەندەرiنە قورلانعانى سونشالىق، كوزiن اشپاعان كۇشiكتەي باۋىرىن جەردەن كوتەرە المادى. قۇسادان اھ ۇردى. اكەلەرi كوردەن شىعىپ ۇلدارىنىڭ ءالجۋازدىعىنا، بوسبەلبەۋلiكتەرiنە ءمۇسiركەي قاراپ تۇرعانداي كورiندi. اشەيiندە تاياق جەسە ەشتەمە ەتپەيتiن ەدi، اعايىندى ەكەۋiنiڭ بiردەي ارۋاقتىڭ باسىندا جايراعاندارى سۇيەگiنە تاڭبا بوپ باسىلماق.
وسىنداي ساۋالداردىڭ ساناسىنا بiرi كەلiپ، بiرi كەتتi. نەعۇرلىم ونىڭ تۇڭعيىعىنا باتقان سايىن قاسiرەتi قابىنداپ، كوكiرەگi ايازداي ازىنادى. قاسiرەتi قابىنداعان سايىن قارا جەردەن باۋىرىن جازۋ تىم اۋىرعا سوقتى.
انانداي جەردە ەكپەتiنەن ساپار قيراي سۇلاعان. سوققى بۇدان گورi وعان كوبiرەك تيگەن. ەڭسەسiن تiكتەۋگە ءدال قازiر ونىڭ دا دارمەنi جەتپەيدi…
ەكەۋiنiڭ دە باستارى جالاڭباس، تۇماقتارىنىڭ قاي تۇستا قالعانىن دا بiلمەيدi. الگiلەردiڭ ولجالاپ اكەتۋi دە ىقتيمال.
بiر تال جۇلدىزى جوق سوقىر ءتۇن توبەلەرiنەن تۇنەرگەن قالپى شۇقشيا تونەدi. الدەنۋاقىتتا الدەقايدان يت ۇلىدى…
IV
…وسى وقيعا ەسiنە ورالعاندا تىنىسى تارىلىپ، ماڭدايىنان سۇپ-سۋىق تەر بۇرق ەتە ءتۇستi. بۇرىندا دا سونداعى قورلانعانى ساناسىندا قىلاڭ بەرسە جۇرەگiنiڭ باسى قىجىلداپ، جانىن قويارعا جەر تاپپايتىن. ءدال قازiر دە قارا قۇرت شاققان مالداي بۇگەجەك قاقتى. ونە بويىنان قارا شۇبار جىلان ورمەلەي ءجۇرiپ وتكەندەي دەنەسi تiتiرەندi. قاراپتان-قاراپ زىعىردانى قاينادى. اشۋعا بۋلىققانى سونداي، ءوزiنiڭ جەتi ءتۇننiڭ iشiندە جاپادان-جالعىز اق قارلى بوراندا، كوك مۇزدىڭ ءۇستiندە كەلە جاتقانىن دا ۇمىتتى. كوكiرەگiن الدەبiر كەك بۋدى. وسى كەكتiڭ ۋىتىنا مالشىنىپ ول ۇزاق سابىلدى. بiلەۋiتتەردەن كورگەن وزبىرلىعى جانىن قىجىرتىپ iلگەرiگە ودان سايىن جۇدەمدەتە سۇيرەي بەردi. كەيدە استىنداعى ماشينا سۋدان شورشىپ سەكiرiپ، قايرا تەرەڭگە گۇمپ بەرەتiن دەلفيندەي جولدى كەس-كەستەگەن كۇسەتتەن ىرعىپ بارىپ قايتا قونادى. سىرداڭ تۇستا مۇنداي شورشۋدىڭ قاتەرلi ەكەنiن دە قاپەرلەي المادى. توتەننەن سوڭىنان قۋعىنشى شىققانداي قۇيىن-پەرەن زاۋلاتتى. تۇلا بويىنىڭ تالماۋسىراپ قاجىعانى دا تاراپ، جاۋىنداعى جىلقىداي شيرىقتى. كوزi قانتالاپ، تاس بوسا دا شايناپ تاستاۋعا ءازiر ەدi. بار ءوشiن باۋىرىن كەڭگە جازىپ كوسiلiپ جاتقان قارا جول مەن استىنداعى ماشينادان الدى. Iشكi وڭەزiنەن زاپىران قوتارىلعاننان كەيiن بەبەۋلەتە بەردi، بەبەۋلەتە بەردi. تiپتi ساعاتىنا قاراۋدى ۇمىتتى. الدەبiر ۋاقىتتاردا قارسى ماڭدايىنان بوزامىقتانعان اق ساۋلەنiڭ نىشانى بiلiندi. باستاپقىدا الدامشى بiر جارىقتىڭ شوعىرى شىعار دەپ ءمان بەرمەدi. ايتكەنمەن بۇل، ۇيقىسىن اشا الماي ماناۋراپ جاتقان قاباعى تۇنجىر قاراعاندى ەدi.
قالاعا ەل ورنىنان تۇرىپ، جىبىر-جىبىر تiرشiلiك باستالعاندا كەلiپ كiردi. قويىن كiتاپشاسىندا جازىلعان مەكەن-جاي بويىنشا الماستىڭ ءۇيiن iزدەدi. كورiنگەندi توقتاتىپ، تيتوۆ كوشەسiن سۇرادى. قۇداي اتقاندا ەشكiم بiلمەيدi. بارشا تارتقان جول ازابىنان مىنا تانتال قابىرعاسىنا قاتتى باتتى. Iرگەسiنە كەلiپ تۇرىپ كوزدەگەن ادامىنا جولىقپاسا، قاسiرەتتiڭ ۇلكەنi سول بولماق. الاسۇرىپ، مەڭiرەۋ قالانىڭ قوينىنا دەندەي ەندi.
پاتەرiنiڭ تەلەفونى دا بار ەدi. بiراق، ادەيi تەلەفون شالمادى. ونداعى ويى، تانىمايتىن اداممەن سويلەسپەۋi دە مۇمكiن، «الماس ۇيدە جوق» دەي سالۋى دا ىقتيمال. ودان دا بiردەن ءۇيiنە بارىپ، بار جايدى سوسىن ايقىنداعاندى ءجون كوردi. وسىلاي وي قورىتقان سوڭ دامىلسىز iزدەدi. ايتەۋiر ءساتiن سالعاندا، تيتوۆ كوشەسiن بiلەتiن بiر پەندەنiڭ ۇشىراسقانى. سونىڭ سiلتەۋiمەن ەنi بiر-اق اتتام كوشەنiڭ بويىنا iلiكتi. شاماسى، بۇل بiر قالانىڭ قيىر شەتi بوسا كەرەك. سۇراي-سۇراي، بەتالبات لاعا بەرگەننەن ءوزiنiڭ ءشارiنiڭ قاي تۇسىندا جۇرگەنiن دە باعامداي المادى. ءتۇيسiنگەنi، يت ارقاسى قيانعا شىعىپ كەتكەنگە ۇقسايدى. تاعى دا بiر قىدىرۋ ۇزاعاندا كوكەيiنە جاتتالىپ قالعان ءنومiر كوزiنە وتتاي باسىلدى. سۇرقاي ءتۇستi بەس قاباتتى ءۇي ەكەن. اۋلاسىنا توقتادى دا ماشيناسىنان ءتۇستi. سارىلىپ ۇزاق وتىرعاننان اياق-قولدارى قارىسىپ قاپتى. قىلتاسىن جازا الماعان كۇيi كiبiرتiكتەي العا جىلجىدى.
قوڭىراۋدى باسىپ ەدi، بيداي ءوڭدi ايەل ەسiك اشتى. بەيتانىس مۇنى كورگەن زاماتىندا تiكسiنiپ قالعانداي، ءجۇزiنەن iشiن جيا قويعان نىشان بايقالدى.
— سالەمەتسiز بە؟
— سالەمەت…
— الماس بار ما ەكەن؟
— بار. — قوي كوزدەرiندە تاڭدانىس iزi بiلiنiپ، ءۇنi دە قۇبىلىپ سالدى. — ۇيگە كiرiڭiز.
وسىنى ايتتى دا كەيiن شەگiندi. جiگiت بوساعادان ءسولبiرەيگەن قالپى اتتادى دا، سوستيا بوگەلدi. كوپ ۇزاماي ارعى بولمەنiڭ بiرiنەن ءتۇسi تانىس جiگiتتiڭ توبەسi كورiندi. بۇعان قاراپ جايدارى قالپى جىمياتىن سياقتى.
— اسسالاۋماعالەيكۋم! حوش كەلدiڭiز!
مەيiر قاندىرار ىقىلاستى سالەمدi كۇتپەگەن بۇل iشتەي تاڭدانىس سەزiمiن وتكەردi.
— اليكiم… — ەرiنi بولار-بولماس قانا جىبىرلادى.
— ات-كولiك امان كەلدiڭiز بە؟ مىنانداي اق تۇتەك بوراندا كوزجۇمبايلىقپەن جولعا جاپادان-جالعىز اتتانعان ناعىز جۇرەك جۇتقان ەكەنسiز.
جاپاردىڭ تiپتi ايران اسىرى شىقتى. مۇنىڭ اڭىرعان كەيپiن كورiپ ءۇي يەسi بiر نارسەنi ءتۇسiندi مە:
— ماعان سۇلەيمەن تەلەفون شالدى، — دەدi. — بەرi قاراي تارتىپ كەتكەنiڭiزدi سودان ەستiدiم.
«ويپىرىم-اي، ءا-ا، سۇلەيمەن دە مەنi iزدەگەن ەكەن-اۋ» دەگەن وي لەزدە ساناسىندا جۇگiرiپ ءوتتi.
— كەلiڭiز، شەشiنiڭiز.
مۇنىڭ يىعىنداعى كۋرتكاسىن سىپىرا بەردi.
— تiپتi، بiزدiڭ تابيعاتقا ۇيلەسپەيتiن كيiمiڭiز دە جۇقا.
جاپار اياعىن شەشكەنشە تىماعىن، شارپىسىن ورىن-ورىنىنا قويىپ تا ۇلگەردi.
— تورلەتiڭiز، قازiر شاي دا دايار بولادى.
جiگiت تۋرا بiر كوپتەن بەرi ساعىنا كۇتكەن ناعاشىسىنىڭ ءۇيiنە كەلگەندەي سەزiندi. زالعا بارىپ بورپىلداق ديۆانعا جايعاسقاندا-اق دەنەسiن زiل باتپان بiر نارسە تومەن قاراي تارتا بەردi. الدىندا وتىرعان وتباسىنىڭ دا سوزدەرi بiرتiن-بiرتiن قۇمىعا ەستiلەتiندەي.
— مەن بارىپ تەلەفون سوعىپ كەلەيiن، — دەدi ءۇي يەسi اۋىزعى بولمەگە بەتتەپ.
بۇل باسىن يزەدi. «قايدا؟ كiمگە؟» دەگەن ساۋال دا تاستامادى، ويتكەنi وسىناۋ ءماۋرiتتە ونىڭ ءسوزiن مۇلدە ەستۋدەن قالعان ەدi.
الماس قايتا قايىرىلعانىندا بەيتانىستاۋ قوناعىنىڭ تاناۋى قۋسىرىلا، ۇيىقتاپ كەتكەنiن كوردi. قاپەلiمدە مۇنىڭ ءمانiسiن ۇعىنا الماعانداي قالت بوگەلiپ iركiلدi دە، بولماشى مەزەت ويلانعان پiشiنگە ەندi. سوسىن كەرi بۇرىلىپ جاستىق اكەلدi. وياتىپ الماۋعا تىرىسىپ، اسا بiر ەپپەن باسىنا جاستادى. بiراق ونى جاپار سەزبەدi، نەشە كۇنگi ۇيقى جىلى ۇيگە كiرگەنگە الدى-ارتىنا قاراتپاي بiردەن الىپ ۇرعان-تىن. الدەبiر ۋاقىتتاردا بارىپ ساناسى ۇيىسقان قالىڭ ۇيقىدان ارىلا باستادى. كوزiن اشۋعا مۇرشاسى جەتپەي قينالدى، بiر جاعى ءوزiنiڭ قايدا جاتقانىن دا باعامداي المادى. جانارىن جىپسيتىپ اشقاندا دا، بەيماعلۇم دۇنيە ونىڭ جادىنا ەشتەمە ورالتپادى. بiر ءتۇسiنگەنi، ءتۇز ەمەس — ءۇي. وسىنى iلiك ەتiپ ارى قاراي باعامداۋعا تىرىستى. سول كەزدەردە بارىپ بiرتiن-بiرتiن ۇزاق جولدا جۇرگەنi، الماستىكiنە تۇسكەنi جادىندا جاڭعىردى.
بولمە الاكوبەڭ ەكەن. ءوزiنiڭ كەلگەنi، ۇيگە كiرگەنi جاڭا عانا سياقتى بولعاندىقتان «ءالi تاڭ تولىعىمەن اتا قويماعان با» دەپ قورىتتى. «كوزiم iلiنە قالعانىن قاراشى» دەپ، ورنىنان تۇرەگەلدi. اس ءۇي جاقتان تاناۋىنا قايناعان ەتتiڭ يسi بiلiندi. سول كەزدە بارىپ قاتارىنان ەكiء-ۇش كۇن ىستىق اس iشپەگەنi ەسiنە ورالدى. وزەگi تالىپ، جۇرەگi سازدى. سويتكەنiنشە بولماي بۇل جاتقان زالعا الماستىڭ ءوزi دە كiردi.
— و-و، تۇرەگەلiپسiز عوي! جول ابدەن سوعىپ تاستاعان عوي، قاتتى ۇيىقتادىڭىز.
جاپار «مىنانىڭ قاتتى ۇيىقتادىڭىزى نەسi» دەپ، ءتۇسiنبەدi. بەتi بارجيىپ iسiنگەن قالپى ءۇي يەسiنە نازار اۋداردى.
— كوزiڭiز iلiنiپ كەتكەننەن كەيiن بiز دە وياتپادىق… — ۇزاق جولدان كەلگەنiندە بiردەن الدىنا ىستىق سۋ قويماعانىنا ىڭعايسىزدانعانداي كۇمiلجiدi. — تۇرعانىڭىز جاقسى بولدى، تاماق ءازiر. ءوزiم دە «ەندi وياتارمىن» دەپ بەت العان ەدiم.
— بۇگiن ءوزi نەشەسi، قازiر كۇننiڭ قاي مەزگiلi؟ — جولاۋشى كوكەيiن مازالاعان ساۋالىن سىرتقا شىعاردى.
— جەلتوقساننىڭ جيىرما جەتiسi، كەش باتىپ بارا جاتىر.
— سوندا، — باسىن بiر جاعىنا كەكجيتكەن قالپى ءوڭiنە تاڭدانىستىڭ iزi جۇگiرiپ، اڭىرعان كۇيi بوگەلدi، — كەشكە دەيiن تۇياق سەرپپەي ۇيىقتاعانمىن با؟ مەن شامالى عانا كوزiم iلiنiپ، ءالi تاڭ تولىعىمەن اتا قويماعان دەپ ويلاپ وتىرمىن.
— جوق، كەش باتىپ بارادى.
جاپاردىڭ جۇرەگi قان جىلاي جونەلدi. قاراپتان-قاراپ بiر كۇنiن تەككە ءولتiرگەنiنە جىنى قوزدى. ويتكەنi، كۇن ەمەس ءار مينۋتى قىمبات-تۇعىن. تىم قۇرىماعاندا مىناعان بۇيىمتايىن ايتىپ تا ۇلگەرمەپتi.
ۇنجىرعاسى ءتۇسiپ، باسى تومەن سالبىرادى.
— قاپ! — دەپ، وڭ قولىمەن ماڭدايى مەن شەكە تۇسىن ماقساتسىز ۇيپالاي بەردi.
— جۋىنىپ، تاماقتانىپ الىڭىز. شارۋانى سودان كەيiن تىندىرامىز.
سەنiمدi ايتىلعان «تىندىرامىز» دەگەن سوزگە iشi جىلىدى. كوپ كەشiكپەي الدىنا ۇيەمە تاباق ەت تارتىلدى. مىنا سىي-قۇرمەت تە الاعىزعان كوڭiلiن ورنىقتىرىپ، بiرلەگەندەي، ءبۇتiندەگەندەي.
اڭگiمەنi الماس ەتتiڭ ءۇستiندە باستادى.
— سۇلەيمەنگە سiزدiڭ امان-ەسەن جەتكەنiڭiزدi حابارلاپ ايتتىم.
— قاشان؟ — اۋزىنان وسى ساۋالدىڭ قالاي اتقي جونەلگەنiن دە اڭدامادى. جانارى دا باعجاڭ ەتتi.
— تاڭەرتەڭ سiز كەلە سالىسىمەن «تەلەفون سوعامىن» دەپ اس ۇيگە وتپەدىم بە؟ سويلەسiپ قايتىپ ورالسام، ۇيىقتاپ كەتiپسiز.
— ءا-ا…
ارادا ءۇنسiزدiك ورنادى. ەرتەڭگiلiكتەگi بيداي ءوڭدi ايەل سورپا قۇيا باستادى. قوناقجايلىلىق تانىتىپ، «تاماق الىڭىز» دەپ قويادى. ەتەگiنە ءۇش-تورت جاستاعى ۇل جابىسىپ، اجىرامادى. اۋزى-باسىنا شىرىشتى ساتپاق-ساتپاق ەتiپ جاعىپ اپتى.
— كەزiندە ازاماتتىق تانىتىپ، قولىمىزعا اقشا ۇستاتقان ەدiڭiزدەر، — دەپ جالعادى ءسوزدi وتباسى يەسi. — ونى ۇمىتقان جوقپىز. دەر كەزiندە قايتارا الماي ۇيالىپ ءجۇر ەك، ءوز اياعىڭىزبەن iزدەپ كەلگەنiڭiز تiپتi ماسقاراعا ۇشىراتتى. — ءسوزi ءۇزiلiپ قالدى. قوناق تا اڭگiمەگە ىنتىزارلىق تانىتپاي ونىڭ بiردە-بiر لەپەسiنە سەلت ەتپەدi. تەك سامارقاۋ كۇيi اس الىپ وتىردى. سالدەن سوڭ بارىپ ءلامi قايتا ساباقتالدى. — اقشا دەگەن دە ءوزi، قىسقى كۇننiڭ كوزi سياقتى ارا-تۇرا بiر جىلت ەتەدi دە، قايتا بەتiن كورسەتپەي زارىقتىرادى. سونداي ونى ساعىنىپ جۇرگەن تۇسقا تاپ كەلدiڭiز.
ۇرگەدەك جاپاردىڭ جۇرەگi قىلپ ەتتi. وسى ارادا اڭگiمە دە شورت تيىلدى. «ءاي، بەكەر ساندالىس بولدى-اۋ» دەگەن ءدۇدامال دا كوكەيiنە كەپتەلدi. جاسىعان قالپى وتاعاسىنىڭ بەتiنە قارادى. ول دا بۇدان جانارىن تايدىرماي قادالىپتى.
— بiراق، ءۇمiت ارقالاپ ات ارىلتىپ كەلگەنiڭiزدە قۇر قول جولعا سالۋ ازاماتتىققا سايمايدى. جانىمدا تيىن-تەبەن بولماسا دا، استىمداعى ماشينانى بەرەمiن. سiزدiڭ ماشينانى اياق ارتىپ ءجۇرۋ ءۇشiن مەن الايىن. تiپتi، قىجالات كورiپ بارا جاتساڭىز، ساتاسىز. ونى بازارعا شىعارعانعا دا ءجۇز ۇيالمايدى، جۇتىنىپ تۇر. قىسىلماي، دۇرىس باعا دا سۇراي الاسىز. ءدال قازiر وسىنداي كومەك قانا قولىمنان كەلەدi.
اۋزىنا بiر كەسەك ەتتi تاستاپ جiبەرiپ تاعى دا مەيمانىنىڭ ءوڭiنە نازار اۋداردى. جاپار وعان تiس جارمادى.
— سودان كەيiن، مەنiڭ قاسىمدا بولعان ەكiنشi تالعات دەيتiن جiگiت اباي قالاسىندا تۇرادى. ول سiزدi كۇتiپ وتىر. ءۇيiندە ەكi مىڭ دوللار اقشاسى بار، بەرەدi. ونىمەن الگiندە عانا سويلەستiم.
جاپاردىڭ ءوڭiنە قان جۇگiردi. تىنىسى دا ساڭعىراپ اشىلىپ سالدى. مىنا جiگiتتەردiڭ ءمارتتiگiنە جانى ءسۇيسiنiپ بارادى.
— مەنiڭ ۋاقىتىم وتە تىعىز، مەيلiنشە جىلدام قايتا جولعا شىعۋىم تيiس. ماشينانىڭ قۇجاتتارىن قالاي ءراسiمدەپ ۇلگەرەمiز، ول ات ەمەس اۋىستىرىپ مiنە سالاتىن.
— ونىڭ ءبارi رەتتەلگەن. سiز دەمالىپ جاتقاندا مەن بارىپ نوتاريۋستان جۇرگiزۋگە، ساتۋعا سەنiم قاعازدارىن الىپ كەلدiم. تەك ءاتى-جونiڭiزدi قازiر قولمەن ادەمiلەپ جازامىز. سودان كەيiن ماشينانى مiنەسiز دە، قالاعان ۋاقىتىڭىزدا اتتاناسىز.
مۇنى ەستiگەندە جاپار مۇلدە جادىراپ، جازداي جايلاندى. جانى قىسىلىپ، قارقاراعا تiرەلگەندە قۇداي كوز جاسىن كورiپ، مىنانداي ادامدارعا جولىقتىرعانىنا مىڭ مارتە شۇكiرانا ەتتi.
سىرتقا شىققاندا ەسiكتiڭ الدىندا القارا كوك «تايوتا-كارينا ە» ماركالى جاپوندىق ماشينا جانارىنا وتتاي باسىلدى. ايتسا ايتقانداي قۇيرىق-جالى توگiلگەن جورعاداي تۇقيا جۇتىنادى. ال ءوزiنiڭ مiنiپ جۇرگەن «نيسسان-بليۋبەردi» بۇدان الدەقايدا قوراش ەكەن. سيىقسىز بولسا دا ءتورت جىلداي تاقىمباستى تورىسىنا اينالعان كولiگiن بiءرتۇرلi iشi قيمادى. سويتە تۇرا قامقور جاننىڭ “تiپتi بولماي بارا جاتسا، ساتارسىز” دەگەن ءسوزi قۇلاعىندا ىزىڭداپ، اينالىپ ءجۇرiپ الدى. امالسىز سۇر ماشينانىڭ كiلتiن الماستىڭ قولىنا ۇستاتتى.
— ال، جاقسى! جولىڭىز بولسىن! — دەدi الماس.
— اتان جiلiك ازامات ەكەنسiڭ، راحمەت ساعان! وركەنiڭ وسە بەرسiن! —مىنانداي مىرزالىقتى كورمەگەندiكتەن بە بiءرتۇرلi قاپالاقتادى. ءوڭiنە لىپ ەتiپ قان جۇگiرگەندەي دە بولدى. كوپتەن بەرi كۇلمەگەن ايالى جانارلارى دا ۇشقىن اتا جىلت ەتتi.
— ايتقانىڭىز كەلسiن!
ەكەۋi قۇشاقتاسىپ قوشتاستى. سوسىن جاپار جاڭا ماشيناعا وتىردى دا وتتىقتى قوستى. موتور زاماتىندا-اق گۇر ەتە ءتۇستi. پريبورلاردىڭ كوگiلدiر ساۋلەسi ادامعا باسقاشا اسەر بەرەدi ەكەن. كەنەت، نازارى ءوز ماشيناسىنا اۋدى. ايدالاعا جات قولىنا تاستاپ كەتكەن بۇعان وكپەلiدەي بۇيىعى عانا تومسىرايادى. قيماسى قالىپ بارا جاتقانداي، مۇنىڭ دا جۇرەگi قوتارىلا قوبالجىدى. ەندiگi بوگەلۋiنiڭ ارتىق ەكەنiن ۇعىنىپ، ورنىنان ەرiكسiز جىلجىدى.
*** *** ***
حالقى قايشالىسقان قالانىڭ شامى سامالاداي جارقىرايدى. شەت جاقتارى بولماسا، ورتالىق كوشەلەرi كەڭ سياقتى كورiندi. قاراعاندىعا تاڭنىڭ شاپاعى سىزاتتانعانىندا كەلiپ، سام جامىراي باستاعاندا اتتانعانىن جاقسىلىققا جورىدى. قازiر، قۇداي اماندىعىن قويسا بiر ساعاتتىڭ و جاق، بۇ جاعىندا اباي قالاسىنا قونالقاعا جەتiپ بارادى. سوسىن شارۋاسىن بiتiرiپ، تiزگiن ۇشىمەن قايتا الماتىعا تارتپاق. بiلەتiنi — اقشانى ءازiرلەپ، تالعات مۇنى كۇتiپ وتىر.
وسىنداي لەكiگەن كوڭiلمەن شاھاردىڭ سىرتىنا قالاي شىققانىن دا اڭدامادى. بارعان سايىن ماشينانىڭ قاتارى سيرەدi. سول تۇستا عانا اشىق دالادا اققان جۇلدىزداي جالعىز زاۋلاپ كەلە جاتقانىن بايىپتادى. جاڭا ماشينا دا ۇشارداي ءشۇيلiگەدi، قاراتالداي شاپشيدى.
الدىنان سۋماڭ قاعىپ، ۇسكiرiك ايداعان جاياۋ بۇرقاسىن جۇگiرiپ ءوتتi. مۇنداي كورiنiس باعانادان بەرi سان قايتالانعان، تiپتi، جولدى كەسiپ يرەلەڭدەي جونەيتiن جىلانعا ۇقساس ءابiلەت، سوڭعى ەكiء-ۇش كۇننەن بەرگi سەرiگi iسپەتتi دە بوپ العان ەدi. قالاي ەكەنi بەلگiسiز، ءداپ وسىعان نازارى اۋدى. قاراپتان-قاراپ ارقاسىن اياز قارىعانداي سەزiندi. تۇعىرداعى ءدۇر سiلكiنگەن قۇستاي، دەنەسi تiتiرەندi. زاۋدە، توسىننان ەسiنە جەلتوقسانداعى قىز ورالدى. بەيشارانىڭ اتى — بارشاگۇل ەكەن.
*** *** ***
…ءار قارايعاننان شوشىنعان ەكەۋi بۇقپانتايلاپ كەپ جاپاردىڭ كۇركەدەي عانا بiر اۋىزدى ءۇيiنە باس ساۋعالادى. استى ادەيi ۇراعا ارنالىپ قازىلعان لاشىق اڭىراپ تۇر. جامان قۇجىراعا قوجاسى تاقتايدى ايادى ما، ەدەندەرiنiڭ جىمداساتىن جىقپىلى ءتۇيiسپەي، ساۋساق سيارلىقتاي ىرسيىپ-ىرسيىپ اشىق قاپتى. سودان تانباي ۇرلەگەن قارا سۋىق ءون بويىڭدى قارماپ، قالتىراتىپ جiبەرەدi. «ءۇ-ۇۇ» دەسەڭ، پەشتiڭ مۇرجاسىنداي اۋزىڭنان بۋداق-بۋداق بۋ اتقىلايدى.
ءومiرi كورمەگەن قۇقايىن كورiپ الۋ-دالۋى شىققان، ءوڭi ءقان-سولسiز قىزدى سۇيەمەلدەي قاپتالداعى ەسكi تەمiر توسەككە جاتقىزدى. جۇرەگiن ءتۇرشiكتiرگەن قورقىنىشتان با، سۇيەگiنەن وتكەن سۋىقتان با، بويجەتكەننiڭ دەنەسi بولماشى دiر-دiر ەتەدi. وسى ايانىشتى كەسكiنi، قاپيادا تۇزاققا iلiنگەن قوياننىڭ كوجەگiن ەلەستەتەدi. «قوناعىنىڭ» ۇسقىنىنا ءسال ءۇڭiلiپ قادالا قارادى دا، ءۇستiنە كورپە جاپتى. سوسىن، تاڭەرتەڭ دەگدي بەرسiن دەپ ۇيگە كiرگiزiپ كەتكەن تامىزىعىن وت تۇتاتپاق نيەتپەن پەشكە قالاي باستادى. يلiككەن سايىن ماڭدايىنان كوزi اتقىپ شىعىپ، اعىپ تۇسەتiندەي سولقىلدايدى. ەپتەپ تىجىرىندى. سول كەزدە ەرنiنiڭ دۇرديە iسiنگەنiن اڭدادى.
وت بiر لاۋ ەتiپ جانا جونەلسە، شەلەك تولى كومiرi دە ءازiر. ونىڭ قىزۋى بوي جىلىتىپ، ءاستى-ۇستiنەن جەل گۋلەگەن مىنا «اڭعارعا» قونىپ شىعۋعا جارار ەدi. بiراق، اش وزەكتiڭ تiلەمسەكتiگiن قايتاراتىن وسى قوتىر تامدا ەشتەمە جوقتىعى جادىنا ورالعاندا، ءوز-وزiنەن قىسىلىس تاپتى. «ەندi قايتەمiز، قارا شاي مەن قارا نان جەرمiز…»
انشەيiندە بىقسىپ تۇتانبايتىن وت دەمدە تارتىپ، لاۋلاي جونەلدi. ساتىرلاي دىبىس شىعارىپ، قۋ اعاش جانا باستادى. ەپتەپ، كوڭiلi جايلاندى. بۇل دا بولسا قۇدايدىڭ قاراسقانىنا.
كۇيەلەش قارا شاۋگiمگە سۋ قۇيىپ، قازاندىقتىڭ ءۇستiنە قويدى. Iزiنشە «قاعابەرiستە قالىپ، ۇمىتىلعان الدەنارسە بار شىعار» دەپ، ەسكi شكافتىڭ اۋزىن اشتى. تiلەۋiنە قاراي، جارتىسىنان كوبi جەلiنگەن «شارۋا مايى» نازارىنا iلiكتi. قۋانىپ كەتتi. جارتى بولكەگە جۋىق نان، ءۇش-تورت ءتۇيiر قانت تابىلدى. «باقىتقا تولىعىمەن كەنەلۋ ءۇشiن، بۇدان ارتىق ەشتەمە كەرەگi جوق قوي» دەپ ناساتتاندى.
سوسىن بۇرىشتاعى ستولدىڭ ءۇستiن سۇرتە باستادى. يزەڭدەپ ارى-بەرi قوزعالعان سايىن ميى اۋزىنا كەپتەلiپ، باسى زىرق-زىرق ەتەدi. سوندا بارىپ ءوزiنiڭ پوشىمىنىڭ كەلiسپەي، سيقىنىڭ قاشىڭقىراعانىن اڭدادى. ءتور جاقتاعى ەسكi شار اينانىڭ تۇسىنا تاياندى. مiنە، ماسقارا، وڭ جاق كوزi قارا كۇرەڭدەنiپ، قانتالاپتى. بiر ءتاۋلiك تۇرماق، بiر جۇمادا جازىلا قويار سىيقى جوق. قۇداي اتقاندا ەرتەڭگi ساباققا بارا المايتىن بولدى.
قىزعان پەشكە بiر شەلەك كومiردi كومiپ كەپ جiبەردi. شاۋگiم دە ىزىلداي باستادى.
قولىن شايدى. سودان كەيiن بارىپ، بiراز ۋاقىت ۇمىت قالدىرعان «مەيمانىنا» نازار اۋداردى.
— قالىڭ قالاي؟ جىلىندىڭ با؟
ونىڭ دا سۇرىنان سۇر قالماعان. ءنازiك پiستە مۇرىنى دومبىعىپ، قارا قوشقىل رەڭگە ەنگەن. باداناداي كوزi iسiكتەن تىرسىلداپ، جiپسيگەن. تەك ار جاعىنان وتتى قاراشىعى عانا جىلت-جىلت ەتەدi. ءوڭiرiنiڭ ءبارi قان-قان.
— جۇرەگiم اينىپ، باسىم اينالىپ بارادى.
— كەۋدەڭدi كوتەرiپ وتىرۋ كەرەك شىعار.
قىز ۇندەمەدi. ارادا توڭتەرiستiك ورنادى.
— قازiر شاي iشەمiز. ىستىق شاي iشكەننەن كەيiن باسىلار.
ەكەۋi ونى-مۇنىنى تiستەرiنە باسقان سىقىلداندى. قىز مۇلدە ءنار سىزبادى دەۋگە دە بولادى، كۇيكەنتايداي ءشۇرشيiپ وتىردى دا قويدى.
ولار داستارحان باسىندا تانىستى.
— مەنiڭ ەسiمiم — جاپار، — دەدi جiگiت.
— بارشاگۇل، — دەدi بويجەتكەن باسىن يزەپ. شاماسى، سويلەۋدiڭ ءوزi ءالiنە تيiپ، قاجىتاتىنداي كورiندi. يiنi سالبىراپ، ۇزاق تiلi بايلاندى. تىرس ەتپەي قويۋدى ابەستiك سانادى ما، بiر كەزدە بارىپ قايتا ءسوزiن جالعادى. — پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتتىڭ بiرiنشi كۋرسىندا وقيمىن. الاڭعا قۇربىلارىمنىڭ ءبارi كەلiپ ەدi، نە جاعدايعا ۇشىرادى ەكەن؟ بالە-جالادان امان بوسا كورiم. — ماڭدايىن قولىمەن سۇيەپ، ءۇن-تۇنسiز تومساردى. كوپسiگەن ساماي شاشى تومەن سالبىرادى. ۋايىم ساۋىپ، ساناسىنىڭ سارابدال تارتقانى وسى ۇسقىنىنان-اق بەلگiلi-تiن.
كوڭiلiن شەر باسىپ، مۇڭ جامىلعان ونىڭ جانىن جادىراتارلىق جiگiتتiڭ دە ماندىمدى بiردەمە ايتۋعا قاۋقارى جەتپەدi. نەدەن باستاپ، نەدەن قويارىن بiلمەدi. سالى سۋعا كەتiپ، سالدارى قۇري بەرگەن.
— مەن جاتاقحاناما قايتايىن.
— جوق! — وسى كەزدە جiگiت ىشقىنا ەكiلەندi. — قازiر كوشەگە شىقساڭ، سويىلعا جىعىلاسىڭ! امان جەتپەيسiڭ. ەرتەڭ باراسىڭ.
بويجەتكەننiڭ قارسى ءۋاج ايتۋعا ەش ىڭعايى قالمادى.
بولمەدەگi جالعىز توسەككە ەكەۋi قاتار جاتتى. بارشاگۇل iرگەگە جابىسىپ، قابىرعاعا بەتiن بەردi. جiگiت شەت جاعىنان جايعاستى. الدەن ۋاقىتتا قىزدىڭ تاناۋى پىس-پىس ەتiپ جىلاعانى اڭعارىلدى. «قايتسiن، ەرتەڭگi تاعدىرىنا ۇرەيلەنiپ جىلايدى-اۋ، ءباتiر» دەپ قورىتتى جiگiت. ءوزiنiڭ دە كوكەيiن قورقىنىش كەۋلەي جايلاعان، بiرەۋگە باسالقى ايتار جاعدايى جوق ەدi. كەنەت:
— ەندi مەنiڭ ساعان عانا كۇيەۋگە تيۋiم كەرەك، شاماسى، — دەگەن قۇمىعىڭقى ەستiلگەن ءۇن جاپاردىڭ الاي-تۇلەي كوڭiلiن ودان سايىن قوتارىپ، استاڭ-كەستەڭ جاسادى.
— نەگە؟! — دەدi قاپەلiمدە اۋزىنا وڭگە ءسوز تۇسپەي، باس جوق، اياق جوق مىنانداي اڭگiمەنi ەستiگەن سوڭ جۇلىپ العانداي.
— سەنiڭ قاسىڭدا جاتىرمىن عوي… — كوز جاسىنا بۋلىعىپ، ءسوزiن اياقتاي المادى.
— جاتسا نە عىلادى؟
— ەكi قابات بولىپ قالمايمىن با؟
جاپار مىنا قيسىنسىز لامگە مىرس ەتiپ كۇلiپ جiبەردi.
— نەگە كۇلەسiڭ؟ «جiگiتتەرگە جاقىنداما، ەكiقابات بوپ قالاسىڭ» دەپ مامام ايتقان. ەندi مەن سەنەن بالا كوتەرەتiن شىعارمىن.
قىزدىڭ سونشاما سابيدەي تازا، بالاداي اڭعالدىعىنا جiگiتتiڭ ەت جۇرەگi ەلجiرەدi.
— سوعان جىلاپ جاتىرسىڭ با؟
— ءيا. — كوكiرەگi جارىلا، وزەگiن وت-جالىن شارپي شىندىعىن ايتتى.
ارادا بiراز ءۇنسiزدiك ورنادى. ىقىلىق ارالاسقان ونىڭ جۇمساق دەمi بiلiنەدi. سونى تىڭداي لاجسىز ويعا بولەنگەن جiگiتتiڭ جۇرەگiنە اياۋشىلىق سەزiم ۇيالادى.
—ەشتەمەنi ۋايىمداما. تاڭ اتسىن، جاتاقحاناڭا دiن امان اپارىپ سالامىن.
*** *** ***
قاراپتان-قاراپ سونداعى تiرلiكتەرiنە كۇلكiسi كەلدi. زاۋمەن، ءوز-وزiن ۇستاي الماي قارقىلداپ كۇلiپ تە جiبەردi. ازەر بۋىنىن بەكiتتi.
بiر كەزدەردە سونادايدان شامدارى جارقىراپ، ابايدىڭ نوبايى كورiندi. جانى سوندا تۇرعانداي كەۋدەسi ورەكپiپ، جۇرەگi اتقالاقتاي سوقتى. تايانعان سايىن اسىعىپ، دەگبiرi قاشا باستادى. «قۇداي بۇيىرتسا، اينالاسى بiر ساعاتتا قايتا جولعا شىقسام…»
Iنiسiن جىلدامىراق قاپاستان قۇتقارۋ ءۇشiن تىزاقتادى.
اكسەلەراتوردى قۇشىرلانا باسىپ قالدى. سول-اق ەكەن، ماشينا شىمبايىنا قامشى باتقان جىلقىداي اتىرىلا جونەلدi. جول تابانى جiڭiشكەرiپ، جەر اپشىسىن قۋىرعان تەمiر تۇلپاردىڭ باۋىرىنا جينالدى. ايتكەنمەن، ەكi قاپتالداعى اق پەن قارا شەكتەسكەن الەم، قالىسپاي قاتارلاسا جۇيتكيدi. كەنەت، قولتىعىن جازىپ ۇلگەرمەي الدىنان شىنتاققا ۇقساس يiننiڭ ۇشىراسقانى. مۇندايدا جۇلدىزداي اققان كولiكتi تەجەۋدiڭ ارتىقتىعىن ءارi قاتەرلiلiگiن بiلەتiن. سوندىقتان iرiكپەي رۋلدi جولدىڭ ىڭعايىنا وڭعا تارتتى. بiراق، ەپتەپ ساسقالاقتاڭقىراپ گازدى ءالسiرەتiپ العان ەدi. ەندiگi تۇستا ءوز اۋانىمەن عانا سىرعىعان دوڭگەلەك بولماشى بiر ويدىمدا بۇلت ەتiپ، تابانسىزدىق تانىتىپ تايدى دا جونەلدi. Iزiنشە گازدى باسىپ جiبەرگەندە، الدى جەتەلەيتiن ماشينا وڭشالار ەدi، قاپەلiمدە بۇل ءادiس قاپەرiنە ورالمادى. جالما-جان ارتى اينالىپ، بiر جاق قابىرعاسىنا قيىس كەتiپ بارا جاتقان نەمەنi دۇرىسىنا قاراي بۇرا بەردi. ايتكەنمەن، باعىنۋ ىرقىنان بiرجولا شىققان ماشينا لىقسي تايعاناقتاپ، ەندi، كiلت سول جاق قاپتالعا سالدى. وسى ارەدiكتە گاز باسۋ ەسiنە ساق ەتە ءتۇستi. ۇرگەدەك سەزiم ارالاس كۇيi، بارىنشا اكسەلەراتوردى نىعارلاپ جiبەردi. قاقپاقىلدان ماشينا ءۇرiككەن جىلقىداي جالت بەرiپ، قايتا وڭعا تارتتى. الگi بەتiمەن ءومiرi جۇگەن-قۇرىق تيiپ كورمەگەن شۋ اساۋداي باس بەرمەگەن قالپى جولسىزعا اتىرىلىپ، ءدوي دالاعا لاعا جونەلدi. كەمiندە ءجۇز جيىرما شاقىرىمدىق جىلدامدىقپەن ءدويiپ، جۇلدىزداي اققان كولiك جول جيەگiندەگi كەسiلگەن قارا اعاشتىڭ ءتۇبiرتەگiنە سول جاق ەزۋiمەن بىرش ەتiپ سوعىلدى. الگiدەن كەيiن-اق بiر جامباسىنا قاراي كوتەرiلە بەردi دە، اق بوران سiرi قاردى اسپانعا قۇمشا شاشىپ، وڭقا-شوڭقا اۋدارىلدى. ونىمەن قويماي ىلديعا بiر-ەكi رەت دومالاپ كەتتi، اقىرىندا ءتورت دوڭگەلەگi كوكتەن كەپ شالقاسىنان بارىپ وڭكيدi. سول مەزەتتە وقىس ەسiك اشىلعانىندا جەتiلiك شامنىڭ جالپ ەتiپ وشەتiنiندەي، كۇللi جارىعى ءسوندi دە قاراڭعىلىققا بiرجولا سiڭدi.
*** *** ***
…ءبۇيiرiنە iستiك قادالعانداي جانىن قۋىرىپ، بەبەۋلەتiپ اكەتiپ بارادى.
ەسiن جيناعاندا ەڭ العاش سەزiنگەنi وسى بولدى. باسقا ەشتەمەنi پايىمداۋعا مۇرشاسى جەتپەدi. الدەكiم iشiنە ۇڭگiپ كiرiپ، قابىرعاسىن قىرعىشپەن قىرىپ جاتقانداي اسەر ەتتi. «اھ-ھ» دەپ، وزەگiنەن جالىن اتا ىشقىنعان ءۇنi دە ەستiلدi. توتەننەن جابىسقان زاۋال ون سەگiز مىڭ عالامدى تۇتاستاي ۇمىتتىرىپ، جانىن سۋىرىپ، ءولتiرiپ بارادى. ءجانتاسiلiممەن بۋلىققان دەنە كەرiلiپ-سوزىلىپ، بەلۋارىنان قامشى تيگەن جىلانداي شيىرشىق اتتى. مويىن ەتتەرi دە بiلەۋلەنiپ، كۇرە تامىرى ودىرايدى. سوسىن الدەن ۋاقىتتا اۋزىنا جىلىمشى قاننىڭ ءدامi بiلiندi. تۇكiرiپ تاستاعىسى كەلدi. تiلiن تولعاي قوزعاپ ەدi، ۇرتىنىڭ قويىرتپاققا تولعانىن سەزiندi. شۇبالشىنداي بiردەمە ەزۋiنەن يرەلەڭدەي جونەلگەن ءتارiزدەندi.
كوزiن اشا المايتىن سىقىلدى. اشسا ساۋ ەتiپ اياسىنا اششى زاپىران قۇيىلاتىنداي. ايتسە دە، الدەنەمەن شىلانا باتتاسىپ جابىسا ايقاسقان كiرپiكتەرiن ارەڭ، كۇشتەپ ىدىراتتى. ايتكەنمەن مەڭiرەۋ قاراڭعىلىق استە دە سەيiلمەدi. جانارى جۇمۋلى كۇيi قالعان سىڭايلى.
ۋاقىت وتكەن سايىن تىنىسى تارىلا بەردi، باسى اينالدى. ءوتi اۋزىنا توگiلەتiن سياقتى، تاڭدايى قان ارالاس كەرمەك ءدام تاتىدى. قولىن قوزعالتپاق بوپ ەدi، شاماسى جەتپەدi، الدەبiرەۋ تاس شەگەندەپ بايلاپ تاستاعانداي. قاراپتان-قاراپ القىمى سىعىمدالدى. ءوزiنiڭ قايدان كەلiپ، قايدان تۇرعانىن جادىنا ءتۇسiرە المادى. كوزi قاراۋىتىپ بارىپ، قايتادان اقىلىنان الجاسىپ جۇرە بەردi.
ءسولتۇستiكتەن سوققان جەل كۇشەيiپ، قارقىنىن ۇدەتتi. جالماۋىزدىڭ تiلiندەي سۇيرەڭدەگەن ۇسكiرiكتi بiرiنiڭ سوڭىنان بiرiن توپەلەتiپ، جاياۋ بۇرقاسىن اق شۇناق ايازدى بورانعا ۇلاسپاق ىڭعاي تانىتتى. اۋا رايىنىڭ بۇزىلاتىن نىشانى ىمىرت ءۇيiرiلە بiلiنگەن، ايتكەنمەن جاپار ەسكەن كوڭiلدiڭ لەبiمەن اڭعارمادى. اڭعارسا دا iرگەسiنە تاياپ قاعان تۇلەي بوراندى قارا سۋدى تەرiس اعىزا قۇيعىتقان سوڭ قاپەرiنە دە الماعان.
ات-كولiگi امان بوسا مۇنىڭ ءبارi ەشتەمە ەمەس ەدi، اتتەڭ…
توبەنi تۇتاستاي تۇمشالاي جاپقان تۇڭعيىق الەم بiر قىلاڭ ەتكەن جۇلدىزدى كورسەتپەيدi. تاستاي قاراڭعى دۇنيە اشەيiندەگi تۇننەن الدەقايدا قويۋ دا قاتiگەز. دەمدە توڭكەرiلگەن ماشينانىڭ ىعىنا اپتاپتا اڭىزاقپەن كوشەتiن قۇمشا ساۋىلداعان قار جينالا باستادى. بiراق، جولاۋشى جiگiت مۇنىڭ ءبارiنەن تىسقارى ەدi. تiرشiلiكتەن تىسقارى كۇيi بەيماعلۇم ءساتتi باسىنان وتكەردi.
سىنىق تەرەزەدەن سوققان ۇسكiرiك تالىقسىعان دەنەگە تiكەندەي قادالدى، جاڭقاداي تىرنادى. ماڭدايىنان اققان قان ايازعا شالىنىپ، كiلەگەيلەنە باستاعان. ەس-تۇسسiز قالپى قانشا ۋاقىتتى وتكەرگەنi دە بiر قۇدايعا عانا ايان-تىن. ەسiن جيعاندا اياعى، ءاسiرەسە، باقايشاقتارى سۋىقتان قۋىرىلىپ، بەبەۋلەتە اكەتiپ بارادى ەكەن. باعاناعى ءبۇيiرiنiڭ «تەسiلiپ» اۋىرعانى ءسال سايابىر تاپقانداي. ەندi شامالاپ مويىنى سىزدايتىنداي. ىڭعايسىز جاتىپ قالعان ءتارiزدەندi. ءتوڭiرەگiن باجايلايىن دەپ كوزiن اشسا دا، تۇرتسە كورگiسiز تاستۇنەك ەشتەمەنi اڭعارتپادى. قولىن كوتەرiپ الدەبiر نارسەنi قارمانىپ iزدەگەن سىڭايلاندى. ونىسى ماقساتسىز دالباسالاي تiمiسكiلەنۋ ەدi. ەت قىزۋمەن ىرقىنان تىس جاساعان بولماشى قيمىلدىڭ ءوزi، قابىرعاسىن سوگiپ، قاجىتىپ جiبەردi. دiڭكەلەگەن كۇيi سالدىراعان بiلەگiن شاراسىز تاستاي سالدى. مiنە، قىزىق، قولى باسىنان اسىپ بارىپ تۇسەدi. وسى كەزدە عانا بارىپ اياعى كوكتەن كەپ جاتقانىن توپشىلادى، وسى كەزدە عانا بارىپ جول اپاتىنا ۇشىراعانىن باعامدادى. لاجداپ، مىنا قاپاستان شىعۋعا ۇمتىلدى. بiراق، بiراق… وعان مۇرشاسى جەتپەدi. كiندiكتەن تومەن قارايعى تۇستى الەۋەتتi سوققى جاپىرىلعان ماشينامەن قوسىپ سىعىمداپ تاستاپتى.
جانتالاسا الاسۇرىپ كوردi. ءبارiبiر، ونىسىنان ەشتەمە ونبەدi. جان-پەندە جوق ايدالادا بەيمالiم بiرەۋلەردi ايقايلاپ كومەككە شاقىرعىسى كەلدi. ايتكەنمەن، لاھاتتا قالعانداي ءۇنi قۇمىعىپ، كومەيiنەن شىعار ەمەس. ۇيىقتاپ جاتىپ باستىعىرىلۋ مىنانىڭ قاسىندا تۇك ەمەس ەكەن، وياۋ ادامنىڭ باستىعىرىلۋى بiر عالام بوپ كورiندi. جەر سiلكiنiپ، كورەر جارىعى تاۋسىلماي، ءۇي قابىرعالارىنىڭ اراسىندا تiرi كەپتەلگەن پاقىردىڭ كۇيiن كەشتi. تانتال ازاپتى باسىنان وتكەردi دە، ادام تiرiدەي قانداي توزاقتىڭ قىسپاعىندا قينالاتىنىن ەندi ءتۇسiندi.
قورلىقتان با، اشۋدان با وكپەسi ورەكپiدi. جانى دا تىزاقتاپ، قارا تۇياعىنان حال كەتكەنشە، الدەنارسەدەن ۇستاپ تىرمىسا تارتىندى. كiندiكتەن تومەن جاقتى الا قاپقان ءابiلەت مiز باقتىرار ەمەس. قاسقىر سياقتى ءوز دەنەسiن ءوزi شايناۋعا دا بار ەدi، اتتەڭ، تۇتىلعان تۇسى اۋزىنا iلiنەتiن نە اياعى، نە قولى ەمەس — جۋان بەل.
ارپالىستان ەنتiگiپ، ال-دارمەنi سارقىلدى. «قوي، سابىر ساقتايىن، سابىر… — دەپ، اپتىعا الىپ ۇشقان ەكiۇداي پيعىلىنا باسالقى ايتتى. — بۇيتە بەرسەم، باسىما ءۇيiرiلگەن قاتەردەن بۇرىن، ءوزiمدiء-وزiم جەپ بiتەرمiن».
بiر ءسات ەشتەمە ويلاماۋعا بەكiندi. جانارىن جۇمىپ، قيمىلسىز قالدى. ءباتۋاسىز بايلامى سىرداقتىق تانىتىپ، زاماتىندا-اق ساناسىنا «ەر جولدىسىنان، ات جولدىسى جاقسى» دەگەن ناقىل ورالدى.
— قاپ، سىرالعى سەرiگiمدi بەكەر الماستىرعان ەكەنمiن. «وتكەلەكتە تۇرىپ، ات ايىرباستامايدى» دەگەندi قالاي عانا قاپەرiمنەن شىعاردىم؟..
سول قولى ەربەڭ ەتiپ، الدەقايدان ماڭدايىنا تيدi. ەتiنە شوق باسىپ العانداي دىز ەتە دۋىلدادى. سوندا عانا بايقادى، وڭ جاق قاباعىنىڭ ءۇستi ماڭدايىنان باستاپ سىدىرىلىپ، سالبىراعان تەرi بiر كوزiن تۇتاس جاۋىپ، تۇمشالاعان ەكەن.
— جاتايىن ەندi ءوستiپ، قاسقىرشا ۇلىپ. — ءوزiءن-وزi كەلەمەجدەدi. كەنەت، دىبىس بەرگiشتi باسۋ ميىنا ساق ەتە ءتۇستi. اپىل-تاپىل ادىمداپ جۇرە باستاعان بالاداي، ءالسiز قولدارى ەبەدەيسiز ەربەڭدەپ، رۋلدiڭ ورتاسىن تاپتى. بار كۇشiن سالىپ قانشا نىعارلاعانىمەن، تiلi بايلانعان وگiزدەي نەمە مىڭق ەتەر ەمەس. قاراكەتiنەن ەشتەمە ونبەگەن سوڭ تاۋى شاعىلىپ، قاجىر-قۋاتى كۇل پارشا ۋاتىلا كۇيرەدi.
ءسويتiپ، ايدالادا جاپادان-جالعىز قاسiرەتiنە قامالىپ، وكiنiشتەن، نالادان جاپا شەكتi. تىرس ەتكەن تiرشiلiك بiلiنبەيدi. ءوزiنiڭ دە قوزعالۋعا قۇلقى سوقپادى. تەك ەركiنەن تىس قارا سۋىق تۇلا بويىن قالتىراتىپ جiبەردi. تiسi-تiسiنە تيمەي ساقىلدايدى.
«وسىلاي قالعانىم با» دەپ ويلادى. ەشتەمە تىندىرماعان كۇيi ءومiردi تەككە وتكەرگەنiنە ىزاسى قوزدى. بار كورگەنi قورلانۋ مەن ازاپ قانا. ەسەسi كiم كورiنگەنگە كەتiپتi. تىم قۇرىماعاندا بiر جەردە قاپىسىن تاۋىپ جەڭiسكە جەتپەپتi-اۋ. وپىنۋ. كۇيرەۋ. قىل اياعى حان دا، قارا دا جۇرەتiن قارا جولدىڭ بويىندا وماقا اسۋى بىلايعى جۇرتتان سورىنىڭ قالىڭدىعىنان شىعار. قاراپتان-قاراپ كوكiرەگi سىزدادى. تاسماڭدايلىعىنا كوزi جەتتi. ءارi-بەرiدەن كەيiن وماقا اسقانىنا كۇيiنگەن جوق، بولبىرلىعىنا زىعىردانى قاينادى. سول-اق ەكەن جانى قىستىعىپ، جۇدىرىقتاي جۇرەگi شىرقىراي جونەلدi.
ول جانى قينالىپ ۇزاق ارپالىستى. ءدال قاسىنان ماشينالار ارى دا، بەرi دە ارا-تۇرا بوسا دا ءوتiپ جاتتى. قاس قىلعانداي وپاتقا ۇشىراعان يiننiڭ ەتەگi شۇعىل وزەك-تۇعىن. سول وزەكتە تەڭكيگەن كولiكتi تاس قاراڭعىدا جان پەندە بايقاساشى. ونىڭ ءۇستiنە اككۋملياتورعا قاتتى سوققى تيiپ جۇلگەسi اجىراپ كەتتi مە، ءا دەگەننەن-اق شامى دا سونگەن.
…جادىنان جاڭىلىپ قاپ، قايتا بiر ەسiن جيعاندا اياز سورىپ مازاسىن قاشىرعان باقايشاقتارى جانىنا ونشا باتپاي، دۋىلداپ تۇرعانداي بولدى. ءوزiنiڭ مۇراتىنا جەتپەي تۇتىلعانىن قاپيادا قاقپانعا تۇسكەن كوكجالداي سەزiندi. اتتەڭ، تۇك بiتiرمەپتi. مۇنىڭ قاسىندا iنiسi جايناق، تاپتالعان ارۋاقتىڭ ابىرويىن بيiكتەتكەندەي. ساپار ەكەۋiنiڭ جiبەرگەن ەسەسiن الىپ، اتا-باباسىنىڭ باسىندا ەكi اعاسىنىڭ توگiلگەن قانىن قانمەن جۋعان ەكەن. باۋىرلارىنىڭ عانا ەمەس، قارا حالىقتىڭ وزبىرلىققا قارسى ءتۇيiلگەن جۇدىرىعى بوپتى-اۋ جارىعى. بiر نارسەنiڭ شەتiنەن شىعامىن دەپ ۋنيۆەرسيتەتتi بiتiرگەن ءوزi، قاراپايىم جۇرت ءۇشiن ەشتەمە iستەمەپتi. قايران سول باۋىرىنىڭ ازاماتتىعىن نويىستاردىڭ الدىندا اراشالاي الماعان بوسبەلبەۋلiگiن، ەكi دۇنيەدە كەشپەيدi… كەشiرە المايدى…
بوران ۇدەي ءتۇستi. داۋىلدىڭ ۇيتقي، قۇبىلا سوققان ادۋىندى ءۇنi جالعىزدىڭ ايقايى تۇرماق، كۇننiڭ كۇركiرiن دە جۇتىپ جiبەرەتiن وبىر حالدە. بۇل كەزدە جاپار ايقايلاۋدان دا قالعان. ءوزiمەن-وزi ارباسىپ تەك ساندىراقتاپ سويلەي بەردi.
— قايران پايعامبارىم-اي، «اتادان — التاۋ، انادان — تورتەۋ، جالعىزدىق كورەر جەرiم جوق…» «بiراق، مەن نەگە جالعىزدىقتىڭ ازابىن تارتىپ ءجۇرمiن؟» دەپ اھ ۇرا كۇرسiندiڭ.
ول بۇدان ارى تiلi كۇرمەلiپ، ەشتەمە ايتا المادى. بiراق، شەر مەن شەمەنگە تولا كۇمبiرلەگەن كوكiرەگi ازالانا اقتارىلىپ، تاتاۋسىز سايراپ تۇر ەدi.
«ءتۇسiنەمiن، ءتۇسiنەمiن جايىڭدى. سول جالعىزدىعىڭمەن جەكپە-جەك ارپالىسىپ ءجۇرiپ، اقىرى جەڭiلiس تاپتىڭ. ايتكەنمەن، پەندە اتاۋلىنىڭ ەشقايسىنا دەس بەرگەن جوقسىڭ. كۇيرەسەڭ، پەندەلiك ولشەمنiڭ سەن شىققان بيiككە شىعا الماعاندىعىنان كۇيرەدiڭ. ارادا بالەنباي جىل وتسە دە، مەن دە سول، قاسيەتتi ابىزىم، ءوزiڭ كوتەرiلگەن اسقاققا ۇمتىلدىم. بار قاجىر-قايراتىمدى سالىپ تالپىندىم. تىم شىرقاۋ بيiكتەسiڭ، ەكi دۇنيەدە دە يىق تەڭەستiرە الار ەمەسپiن. مiنە، تاعى دا سەنiڭ اتىڭدى جامىلعان ءشارiنiڭ ەتەگiندە تابالدىرىعىنان اسا الماي سۇلاپ جاتىرمىن. نە دەگەن تاسماڭدايمىن. بالكiم، و دۇنيەدە ارۋاعىمىز ۇشقاسار. مەن دە جالعىزدىقتان كۇيiپ بارامىن. اتادان دا، انادان دا تورتەۋ بوپ تۋىپ، يت تiرلiكتە توبەگە شىعا المادىق. «ديۋانانىكi الدى-الدىنا» دەگەندەيiن، الدى-الدىعا تارتتىق. اكە ارمانىن، انا تiلەگiن مانسۇق ەتتiك. باتا بۇزدىق. ولاردى قويشى، ءبارi دە پەندەشiلiكتiڭ شىرشۋى عانا. ءبارiنەن قاتتى وكiنەتiنiم، ونەردەگi سەن تاستاعان سوقپاقتىڭ سورابىن تابا الماي كەلەمiن. يتشiلەدiم. قاراسام، جىلت ەتەرلiگi جوق جۇرىن ەكەم… اياقتى قاپ ەكەم…»
بوران مەن ايازدان تiسi-تiسiنە تيمەي ساقىلدادى. جايشىلىقتاعى جايدارى ءوڭiنەن تiرشiلiكتiڭ رەڭi قاشىپ، شاڭىتا بوزاردى. ونە بويى قالشىلداپ، شىبىن جانىن پانالاتار جەر تاپپاي تiرمiزiك حال كەشتi. دولى ۇسكiرiكتiڭ ادۋىنىمەن ءۇستiن قىراۋ كومiپ، تiرiدەي اق كەبiنگە وراي بەردi. بiراق كوكiرەگiندەگi شەمەن بوپ قاتقان نالا مەن نازا، وزەگiن وت بولىپ قارىدى.
وسىلاي ەكi دۇنيەنiڭ ورتاسىندا كiرەسiلi-شىعاسىلى كۇي كەشiپ، ماندىماعان پەندەشiلiك تiرلiگiنە ارىزىن ايتىپ تاۋىسا المادى. جارعاناتشا توبەسiمەن تومەن سالبىراپ تۇرىپ، تاعدىردىڭ سالعان زاۋالىن بiرتiن-بiرتiن سەزiنۋدەن قالىپ بارا جاتتى. بiر ءسات مىنا دۇنيەنi كەلەكە ەتكەندەي ەزۋiن بولار-بولماس تىرجيتتى. بiراق، قىراۋ سiرەسكەن مۇرتى ونى سىرتقا بىلدىرتپەدى. ءوزi دە بۇل كەزدە تەپەرiشتi اڭعارۋدان الىستاپ كەتكەن-تiن.
…ورتتەي قىزىل قاۋلاپ وسكەن قىزعالداقتىڭ اراسىندا مايسانى كەشiپ ءجۇر. سارايى ساڭعىراپ اشىلىپ، كوڭiلi رياسىز شالىقتايدى، الاڭسىز تiرشiلiك قويناۋىنا بiرجولا شومپ بەرگەن. ادەتتەگi تارىلۋ مەن قىستىعۋدىڭ ەش نىشانىن سەزبەيدi: قاعاناعى — قارق، ساعاناعى — سارق. ايبىندى موينىنا مiنگiزiپ، شىرايدى جەتەلەپ اپتى. جۇپارى تاناۋدى جارعان جاسىل جەلەكتi كەشiپ، جۇگiرەدi. قوس قوزىسى سىقىلىقتاپ كۇلەدi. ءوزi دە راحاتتانا قارقىلدايدى.
— پاپا! پاپا!
شىرايى بiردەمە ايتقىسى كەلەتiندەي قولىنان تارتقىلايدى. بiراق ءسابي ءۇنiنە كۇلكi ارالاسا شىققاندىقتان بوبەگiن ودان سايىن ويناتىپ، كۇلدiرە تۇسكiسi كەپ، ادەيi ونىڭ شىرىلىنا كوڭiل اۋدارمايتىنداي. شiكامسiز نارەستەنiڭ كاۋسار بۇلاقتاي سىقىلىقتاي تۇسكەنiن قالايدى.
— پاپا! پاپا! مەن شارشادىم!
وسى كەزدە بارىپ جۇگiرۋiن باسەڭدەتتi. بiراق تاسىعان كوڭiلiندە شەك جوق ەدi. قوڭىر ءدوڭنiڭ قويناۋىندا توقتاپ ۇلىن جەرگە ءتۇسiردi دە، قىزىنىڭ ماڭدايىنان يiسكەدi. مەيiرi قانار ەمەس. ەكiنشi قايىرا سامايىنان يiسكەدi. مەيiرi قانار ەمەس. بۇرىمى سەلتيگەن بوتاسى قىتىعى كەلگەندiكتەن يىعىن كوتەرiپ، مويىنىن، تاماعىن بۇقپانتايلادى. ويتكەنi، اكەسiنiڭ قۇلاعىنىڭ ءتۇبiنەن يiسكەيتiن بۇرىننان ادەتi ەدi. وندايدا بالعىن دەنەسiن اكەنiڭ تiكەنەك مۇرتى جىبىرلاتاتىن، سودان قاشقاقتايتىن. قازiر دە سودان تايىنعانى.
ەندi بiردە جوتانىڭ ءدال ءۇستiندە تۇر ەكەن. قولدارىندا ءۇزiپ العان ەكiء-ۇش تال گۇلدەرi بار قوس قۇلىنى، سونادايدان بۇعان قاراي قۇلدىراڭداپ، جارىسا جۇگiرiپ كەلەدi. بۇل پەرزەنتتەرiن كەۋدەسiنە باسپاق بوپ، قۇشاعىن ايقارا اشتى. اۋدەم جەردەن بيبiنiڭ قىلپى بiلiنەدi. ول الدەنارسەگە ىرزا ەمەس سياقتى. بۇلاردىڭ شاتتانعانىنا ءسال بەيiل قويعانداي. پەيiلi اۋعاننان كەيiن بولار-بولماس يi جۇمسارعانداي. ونىڭ كەيiستi قاباعىن بايقاسىمەن ارقا-جارقا ناساتتانعان جiگiتتiڭ جۇرەگiن الدەبiر اياز قارىپ ءوتتi…
ول سوڭعى رەت بۇ تiرلiكتەگi سۋىقتىقتى سەزiنگەن ەدi.
قۇتىرعان سايتاننىڭ قۇيرىعىنداي يرەلەڭدەپ، توڭكەرiلگەن ماشينانىڭ ءۇستiنەن بوزامىق بۇرقاسىن جۇگiرiپ ءوتتi. اقيلانعان اق بوران ودان سايىن مىساسىنا مiنiپ، الگiندە كومەسكiلەنە كورiنگەن ابايدىڭ شامىن iزiم-عايىم جوعالتىپ جiبەردi.
سوڭى.
You Might Also Like
-
بيىل وتە اۋىر جىل بولدى. اسىرەسە جاز كەزىندە. تەلەفونى شىر ەتە قالسا، تۋرا سۇراپىل سوعىس ۋاقىتىنداعى «قارا قاعازدان» قورىققانداي قوس ۇرەي كەشتىك. ءوزىمىز تۇرىپ جاتقان كوپ قاباتتى ۇيدەن ءۇ...
-
ەڭ ءبىرىنشى فۋنكسيا-اقپارات تاراتۋ. بۇل وزگە فۋنكسيالارعا قاراعاندا الدەقايدا كەڭ تاراعان فۋنكسيا ەكەنىن ەسكەرگەن ءجون. سەبەبى، جۋرناليستيكانىڭ باستى ماقساتى-حالىققا شىنايى اقپارات تاراتۋ. اق پەن قار...
