InfoHub Logo

گەن (كودون) جانە بەلوك اراسىنداعى «كوپىر» قىزمەتىن رنق مولەكۋلاسى اتقارادى. دالىرەك ايتساق، دنق مولەكۋلاسىنداعى ازوتتىق نەگىز تىزبەگىندەگى كودتالعان گەنەتيكالىق اقپارات ەڭ ءبىرىنشى دنق مولەكۋلاسىنان ماتريسالىق رنق (مرنق) مولەكۋلاسىنا كوشىرىلەدى. بۇل ساتى ترانسكريپسيا پروسەسى دەپ اتالادى جانە پروكاريوتتاردا نۋكلەويدتا، ال ەۋكاريوتتاردا يادرودا جۇرەدى. ءارى قاراي مرنق مولەكۋلاسىنان گەنەتيكالىق اقپاراتتىڭ بەلوك مولەكۋلاسىنا ءوتۋ پروسەسى ترانسلياسيا دەپ اتالادى.

ترانسكريپسيا — بۇل نەگىزىندە مرنق مولەكۋلاسىنىڭ سينتەزىنە جاتاتىن گەنەتيكالىق اقپاراتتىڭ بەرىلۋىنىڭ ءبىرىنشى ساتىسى. ترانسكريپسيا پروسەسى بەلگىلى جەردەن باستالىپ، بەلگىلى جەردە اياقتالادى. ترانسكريپسيا پروسەسىنە تىكەلەي قاتىساتىن قۇرىلىمدار، ول دنق-ماتريسا (دنق مولەكۋلاسىنىڭ تىزبەگى)، رنق-پوليمەرازا فەرمەنتى جانە حروموسومالىق بەلوكتار (گيستوندى جانە گيستوندى ەمەس).

مرنق مولەكۋلاسى جالپى كلەتكالىق رنق مولەكۋلالارىنىڭ شامامەن، 3% قۇرايدى. ولار وتە تۇراقسىز جانە ءومىر ءسۇرۋ ۋاقىتى وتە از. پروكاريوتتاردا شامامەن، 2-10 مينۋتتى، ال سۇتقورەكتىلەر مەن ادامداردى شامامەن، 12-16 ساعاتتى، كەيبىر باسقا دا ەۋكاريوتتاردا بىرنەشە اپتانى قۇرايدى. پروكاريوتتاردا مرنق مولەكۋلاسى ترانسكريپسيا پروسەسىنىڭ نەگىزگى ءونىمى بولىپ تابىلادى. كەرىسىنشە، ەۋكاريوتتاردا ولار العاشقى رنق-ترانسكريپتەرىنىڭ پروسەسسينگىسىنىڭ (ءپىسىپ جەتىلۋىنىڭ) ءونىمى بولادى. مرنق مولەكۋلاسىنىڭ سينتەزى كلەتكانىڭ يادروسىندا جۇرەدى جانە دنق مولەكۋلاسىنىڭ رەپليكاسياسىنا وتە ۇقساس بولادى. ايىرماشىلىعى تەك مرنق مولەكۋلاسىن كوشىرۋگە ماتريسا رەتىندە دنق مولەكۋلاسىنىڭ ءبىر عانا تىزبەگى قولدانىلادى. مرنق مولەكۋلاسىنىڭ كوشىرىلۋى دنق مولەكۋلاسى تىزبەگىنە رنق-پوليمەرازا فەرمەنتى جابىسقان كەز كەلگەن جەرىنەن باستالادى جانە ونى پروموتور دەپ اتايدى. دنق مولەكۋلاسىنىڭ ەكى تىزبەگىنەن دە مرنق مولەكۋلاسى سينتەزدەلۋى مۇمكىن. وسىعان وراي ترانسكريپسيا ءۇشىن دنق مولەكۋلاسىنىڭ ەكى تىزبەگىنىڭ ەكەۋى دە قولدانىلادى، ءبىراق ءبىر تىزبەك ءبىر رنق-پوليمەرازا فەرمەنتىن قولدانسا، كەلەسى تىزبەك ەكىنشى رنق-پوليمەرازا فەرمەنتىن قولدانادى. بۇل جاعدايدا ترانسكريپسيا ءۇشىن دنق مولەكۋلاسىن پروموتورلىق تىزبەك انىقتايدى جانە رنق-پوليمەرازا فەرمەنتىن باعىتتايدى.

دنق مولەكۋلاسى قاراما-قارسى پوليارلى زاريادتاردان تۇرادى، ال رنق مولەكۋلاسى 5′-باعىتىنان 3′-باعىتىنا وسەتىندىكتەن دنق-نىڭ ءار تىزبەگىندەگى ترانسكريپسيا قاراما-قارسى باعىتتا جۇرەدى. دنق مولەكۋلاسىندا ترانسكريپسيا جۇرەتىن جەردىڭ تاڭدالۋى پروموتورلى تىزبەكپەن (رنق-پوليمەرازا فەرمەنتىنىڭ بايلانىسقان جەرى) انىقتالادى. مرنق مولەكۋلاسىنا ساي كەلەتىن تىزبەك كودتاۋشى دەپ، ال مرنق مولەكۋلاسىنىڭ سينتەزىن قامتاماسىز ەتەتىن تىزبەك انتيكودتاۋشى دەپ اتالادى. مرنق مولەكۋلاسىن سينتەزدەۋگە ا، گ، ت، س قولدانىلمايدى، ال ا، گ، ۋ، س قولدانىلادى. ءارى قاراي مرنق مولەكۋلاسى دنق-شابلونعا كومپلەمەنتارلى جابىسىپ قالمايدى، ول دنق مولەكۋلاسىنان بوساپ شىعادى، ال دنق ەكىنشى تىزبەگىن قايتا قالپىنا كەلتىرەدى. مرنق مولەكۋلاسى دنق شابلوننان الدەقايدا قىسقا بولادى. ءبىر ەۋكاريوت كلاتكاسىندا مرنق مولەكۋلاسىنىڭ سانى شامامەن، 10 000-نان اسادى.

مرنق مولەكۋلاسىمەن بىرگە دنق مولەكۋلاسىندا باسقا دا ترانسكريپتەر تۇزىلەدى. ونىڭ ىشىندە گەنەتيكالىق اقپاراتتىڭ ىسكە اسىرىلۋىندا ماڭىزدى ءرول اتقاراتىن ريبوسومالىق جانە تاسىمالداۋشى رنق مولەكۋلالارىن ايتۋعا بولادى. بۇل رنق مولەكۋلالارىن يادرولىق دەپ تە اتايدى. تۇزىلگەن ترانسكريپتەردىڭ (سينتەزدەلگەن رنق مولەكۋلالارى) كولەمى دنق ماتريسادا جازىلعان جانە سينتەزدىڭ توقتاتىلۋى دەگەن اقپاراتقا تىكەلەي بايلانىستى بولادى (ينيسياسيا جانە تەرميناسيا كودتارى).

كلەتكادا كوپتەپ تۇزىلەتىن رنق مولەكۋلاسى رەتىندە ريبوسومانىڭ قۇرىلىمىن قۇرايتىن ريبوسومالىق رنق (ررنق) مولەكۋلاسىن ايتۋعا بولادى. ەۋكاريوتتاردا ررنق مولەكۋلاسىنىڭ سينتەزى كوپتەگەن گەندەردىڭ باقىلاۋىندا بولادى جانە بۇل پروسەسس يادروشىقتا جۇرەدى. ادام كلەتكاسىندا ررنق مولەكۋلاسىنا جاۋاپتى گەندەر 13، 14، 15، 21 جانە 22 حروموسوما جۇپتارىندا ورنالاسقان. كلەتكادا ازىراق سينتەزدەلەتىن ترانسلياسيا پروسەسىنە قاتىساتىن تاسىمالداۋشى رنق مولەكۋلاسى (ترنق).

بارلىق رنق مولەكۋلالارى سايكەس گەندەردىڭ كوپتەگەن كوشىرمەلەرى بار دنق مولەكۋلاسىنان كوشىرىلەدى. رنق مولەكۋلاسىنىڭ سينتەزىنە ريبونۋكلەوزيدۇشفوسفاتتار تىكەلەي قاتىسادى. بۇل جەردە دە سينتەز كومپلەمەنتارلى پرينسيپكە نەگىزدەلىپ ىسكە اسىرىلادى، تەك دنق مولەكۋلاسىنداعى ءتيميندى ۋراسيل الماستىرادى. ۋراسيل تيمين سياقتى ادەنينمەن بايلانىسادى. رنق مولەكۋلاسىنىڭ تىزبەگى 5′-3′ باعىتىندا پيروفوسفاتتىڭ بوساپ شىعۋى ارقىلى وسەدى.

رنق مولەكۋلاسىنىڭ سينتەزى رنق-پوليمەرازا فەرمەنتىنىڭ كومەگىمەن جۇزەگە اسىرىلادى. پروكاريوت كلەتكالارىندا مرنق، ررنق جانە ترنق مولەكۋلالارىن رنق-پوليمەرازا فەرمەنتىنىڭ ءبىر عانا ءتيپى جۇزەگە اسىرادى. كلەتكادا ونىڭ مولەكۋلاسى شامامەن، 3000-دى قۇرايدى. رنق-پوليمەرازا فەرمەنتىنىڭ ءار مولەكۋلاسى التى پوليپەپتيدتەن تۇرادى، ولار ر’ جانە ر (سايكەسىنشە، 150 000 جانە 151 000 مولەكۋلالىڭ ماسساسى)، 36 000 ەكى سۋببۋرلۋكتەر جانە تاعى دا ەكى تومەنگى مولەكۋلالى سۋببىرلىكتەر (5 جانە سو) بولىپ تابىلادى. ترانسكريپسيا پروسەسىنىڭ باستالۋىن (ينيسياسياسى) 5-رنق-پوليمەرازا فەرمەنتى ورىندايدى. جوعارىدا ايتىلعانداي، رنق-پوليمەرازا فەرمەنتىنىڭ دنق مولەكۋلاسىمەن بايلانىسۋى پروموتور دەپ اتالاتىن ايماعىندا بولادى جانە بەلوكتار ارقىلى باقىلانادى. ە.سوlءى باكتەرياسى پروموتورىندا TATA AT تىزبەگى (پريبنوۆ بوكسى) بولادى. بۇل تىزبەك ترانسكريپسيا باستالاتىن نۇكتەسىنەن التى نۋكلەوتيدتىك نەگىزگە كەيىن تۇرادى. رنق-پوليمەرازا فەرمەنتى پروموتورلىق بولىككە بايلانىسقاننان كەيىن سول بولىكتەگى دنق مولەكۋلاسىنىڭ قوس ءسپيرالىن تارقاتادى جانە كومپلەمەنتارلى پرينسيپكە ساي سينتەز باستالادى. العاشقى مونومەرلەردىڭ بايلانىسۋى وتكەننەن كەيىن رنق-پوليمەرازا فەرمەنتى تىزبەك بويىمەن جىلجي وتىرىپ، رنق مولەكۋلاسىنىڭ باسقا مونومەرلەرىن جالعايدى. وسىلايشا رنق مولەكۋلاسى ۇزارادى. ءارى قاراي رنق-پوليمەرازا فەرمەنتى ءوز جولىندا «توقتا» دەگەن بەلگىنى كەزدەستىرەدى دە، دنق-ماتريسادان اجىرايدى. وسى كەزدە سينتەزدەلگەن رنق مولەكۋلاسى دا ءبولىنىپ تۇسەدى.

كەرىسىنشە، ەۋكاريوت كلەتكالارىندا (اشىتقى ساڭىراۋقۇلاقتارىندا جانە ادامدا) رنق-پوليمەرازا فەرمەنتىنىڭ ءۇش (I، II، جانە III) ءتيپى كەزدەسەدى. ولار بىرنەشە پوليپەپتيدتى تىزبەكتەردەن تۇراتىن كۇردەلى مولەكۋلالاردان قۇرالادى. بۇل رنق-پوليمەرازا فەرمەنتىنىڭ ءارقايسىسى پروموتورلىق بولىككە بايلانىسقاننان كەيىن دنق مولەكۋلاسىنىڭ ءار تىزبەگىندە ترانسكريپسيا پروسەسىن باستايدى. رنق-پوليمەرازا I فەرمەنتى ۇلكەن ررنق مولەكۋلاسىن سينتەزدەيدى (ريبوسومانىڭ ۇلكەن جانە كىشى سۋببىرلىكتەرى). رنق-پوليمەرازا II فەرمەنتى بارلىق مرنق مولەكۋلالارىن جانە ررنق مولەكۋلاسىنىڭ كىشى سۋببولىكتەرىن سينتەزدەيدى. رنق-پوليمەرازا III فەرمەنتى ترنق مولەكۋلاسىن جانە ريبوسومانىڭ 58-سۋببىرلىگىن سينتەزدەيدى. رنق-پوليمەرازا فەرمەنتىنىڭ سانى سۇتقورەكتىلەر كلەتكالارىندا ءارتۇرلى (ءبىر كلەتكادا رنق-پوليمەرازا I جەنە II شامامەن، 40 000 مولەكۋلا، ال رنق-پوليمەرازا III فەرمەنتى شامامەن، 20 000 مولەكۋلادان تۇرادى).

ەۋكاريوت كلەتكالارىنداعى رنق-پوليمەرازا فەرمەنتى كۇردەلى قۇرىلىمەن سيپاتتالادى. كوپتەگەن ورگانيزمدەردە رنق-پوليمەرازا فەرمەنتى 12 ءارتۇرلى پوليپەپتيدتەردەن تۇرادى. ولاردىڭ ۇشەۋى ە. سوlءى باكتەرياسىنىڭ (3% ر سۋببىرلىكتەرىنە جانە ا-رنق-پوليمەرازا فەرمەنتىنە گومولوگتى بولىپ كەلەدى. رنق-پوليمەرازا I جانە III فەرمەنتتەرىندە رنق-پوليمەرازا II فەرمەنتىنىڭ سۋببىرلىگىنە ۇقساس 5 سۋببىرلىك بولادى. رنق-پوليمەرازا II فەرمەنتى ترانسكريپسيا پروسەسىن باستايدى، ول ءۇشىن وعان اشىتقى ساڭىراۋقۇلاقتارىندا RA25 گەنى، ال ادامدا XRB گەنى ارقىلى سينتەزدەلەتىن دنق-گەليكازا بەلوگى قاجەت. كوپتەگەن ەۋكاريوت كلەتكالارى پروموتورلارىندا ترانسكريپسيالىق ايماقتان شامامەن، 30-120 نۋكلەوتيد تىزبەگىندە الشاق ورنالاسقان TATA تىزبەگى بولادى. ەۋكاريوتتاردا رنق-پوليمەرازا فەرمەنتى پروموتورمەن بايلانىسۋ ءۇشىن ترانسكريپسيانىڭ ينيسياسيالىق فاكتورى قىزمەتىن ورىندايتىن ارنايى بەلوكتار كەرەك (رنق-پوليمەرازا I، II جانە III فەرمەنتتەرىنە TF I، TF II جانە TF III بەلوكتارى).

ەۋكاريوتتى ورگانيزمدەردە ترانسكريپسيا پروسەسى پروكاريوتتارعا قاراعاندا كۇردەلى جۇرەدى. رنق-پوليمەرازا فەرمەنتى ارقىلى سينتەزدەلگەن رنق ترانسكريپتەردىڭ ۇزىندىعى 50 000 نۋكلەوتيدكە جەتەدى جانە ءبىر سەكۋندتا شامامەن، 30 ازوتتىق نەگىز سينتەزدەلەدى. ءبىراق-تا سينتەزدەلگەن رنق مولەكۋلاسى گەننىڭ ءدال كوشىرمەسى بولا المايدى، ول گەتەروگەندى بولادى. وسىعان بايلانىستى تۇزىلگەن ترانسكريپتەردى يادرولى گەتەروگەندى (ياگرنق) نەمەسە پرو-مرنق دەپ اتايدى. ترانسكريپسيا ناتيجەسىندە سينتەزدەلگەن پرو-مرنق مولەكۋلاسى مرنق مولەكۋلاسىنا اينالۋ ءۇشىن پروسەسسينگ پروسەسىنەن ءوتۋى كەرەك. بۇل كەزدە پرو-مرنق مولەكۋلاسىنداعى ترانسلياسيالانبايتىن بولىكتەرى (ينتروندار) ارنايى فەرمەنتتەر ارقىلى كەسىلىپ تاستالادى، ءارى قاراي ترانسلياسيالاناتىن بولىكتەرى (ەكزوندار) بىر-بىرىمەن بايلانىسادى. بايلانىسۋ پروسەسى سپلايسينگ (اعىلشىننىڭ splice — ءوسۋ دەگەن ءسوزى) دەپ اتالادى. پروسەسسينگ پروسەسى نەتيجەسىندە مرنق مولەكۋلاسىنىڭ ءپىسىپ جەتىلگەن تىزبەگى تۇزىلەدى. بۇل تىزبەك پرو-مرنق مولەكۋلاسىنان الدەقايدا قىسقا بولادى. ياگرنق مولەكۋلاسى شامامەن 50 000 نۋكلەوتيد تىزبەگىنەن تۇراتىن بولسا، سپلايسينگ پروسەسىنەن كەيىن ول 500-3000 نۋكلەوتيد تىزبەگىمەن شەكتەلەدى.

كلەتكادا بارلىق كلەتكالىق رنق-نىڭ جارتىسىن گيارنق مولەكۋلاسى قۇرايدى، ال پىسىپ-جەتىلگەن مرنق مولەكۋلاسى شامامەن 3% قۇرايدى. ينترونداردىڭ كولەمى شامامەن، 80-1000 ازوتتىق نەگىزدەن تۇرادى. سپلايسينگ پروسەسىنىڭ بيوحيميالىق مەحانيزمى اتالعان پروسەسكە گەتەروگەندى يادرولىق ريبونۋكلەوپروتەين بولىكتەرىنىڭ (sm RNA) قاتىسۋىمەن انىقتالادى. مۇنداي بولىكتەر بىرنەشە (VA، Ug، UA، Ug جانە باسقالارى) جانە ولاردىڭ ەرقايسىسى 90-150 نۋكلەوتيدتەردەن جانە 10 ءارتۇرلى بەلوكتاردان تۇرادى. بۇل قۇرىلىمداردىڭ بارلىعى ينتەرفازالىق يادرودا باقىلانادى جانە ولاردىڭ كونسەنتراسياسىن كينازا فەرمەنتتەرىنىڭ بىرەۋى باقىلايدى.

رنق مولەكۋلاسىنىڭ ترانسكريپتەرى ءارتۇرلى تۇردە سپلايسينگ پروسەسىنە ۇشىراۋى مۇمكىن، ناتيجەسىندە جەتىلگەن مرنق مولەكۋلاسى ءارتۇرلى بەلوكتاردى سينتەزدەيدى. بۇل پروسەسس ەۆوليۋسيادا ۇلكەن ماڭىزعا يە. پرو-مرنق مولەكۋلاسىنىڭ سپلايسينگ پروسەسى ارقىلى جەتىلۋىنەن باسقا رنق مولەكۋلاسىندا ءبىر نەگىزدىڭ ەكىنشى نەگىزبەن الماسۋى جۇرەتىن «رەداكسيالاۋ» پروسەسى دە جۇزەگە اسىرىلادى. مىسالى، باۋىر كلەتكاسىندا سينتەزدەلەتىن اپوليدوپروتەين بەلوگىنىڭ مولەكۋلالىق ماسساسى شامامەن 512 000 دالتونعا تەڭ، ال ىشەك كلەتكاسىندا سينتەزدەلەتىن سول بەلوك 242 000 دالتون. بۇل تىزبەكتەگى سيتوزين نۋكلەوتيدىنىڭ ۋراسيلگە كونۆەرسياسىنىڭ. ناتيجەسى، كەلەسى رەتتە توقتاتۋكودونى ىسكە قوسىلادى دا سينتەزدەلەتىن تىزبەك قىسقا بولادى. ياعني، مرنق مولەكۋلاسىنىڭ 3′-سوڭىنا پوليادەنيل قىشقىلىنان 15 نۋكلەوتيد الىستا ااۋااا تىزبەگىندە 30-500 نۋكلەوتيدتىڭ جالعاسۋىنان وزگەرىستىڭ جۇرۋىنە بايلانىستى بولۋى مۇمكىن. وسىعان بايلانىستى ترانسكريپسيا پوليا-سيگنالىنان الىستا توقتايدى، ال پروسەسسينگ پوليا-بايلانىسىنىڭ الدىندا ەكسترانۋكلەوتيدتەردى بوساتادى.

سينتەزدەلگەن جانە جەتىلگەن مرنق مولەكۋلاسى گەننىڭ اسەرىنىڭ العاشقى ءونىمى بولىپ تابىلادى. مىسالى، ە.سوlءى باكتەرياسى جاعدايىندا جەتىلگەن مرنق مولەكۋلاسى يادرودان سيتوپلازماعا وتەدى دە ونداعى ررنق مولەكۋلاسىنىڭ 30S سۋببىرلىگىمەن بايلانىسادى. ررنق مولەكۋلاسىنىڭ 16S سۋببىرلىگىمەن بايلانىساتىن مرنق مولەكۋلاسى تىزبەگى شاين-دالگارنو تىزبەگى دەپ اتالادى. مۇندا مرنق مولەكۋلاسى ريبوسومادا پوليپەپتيدتى تىزبەكتىڭ تۇزىلۋىندە ماتريسا رەتىندە بولادى. كلەتكادا ءارتۇرلى دەڭگەيدە سينتەزدەلەتىن شامامەن، 2000-3000 مرنق مولەكۋلاسى بولادى دەپ ەسەپتەلەدى. سونىڭ ىشىندە اۇف-تاۋەلدى فوسفورلانۋ رەاكسياسىن جىلدامداتاتىن پولينۋكلەوتيدكينازالىق بەلسەندىلىككە يە ريبوزيمدەر انىقتالعان. ررنق جانە ترنق مولەكۋلالارى پروسەسسينگ پروسەسىنىڭ ونىمدەرى بولىپ تابىلادى.

ينترونداردىڭ اشىلۋى ولاردىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى سۇراقتاردى العا تارتتى. ولاردىڭ شىعۋ تەگىن تۇسىندىرۋدە ەكى بولجام قولدانىلادى. ءبىرىنشى بولجام بويىنشا، ينتروندار بايىرعى اتا-تەك گەندەرىندە بولعان دەپ ەسەپتەلەدى. ەكىنشى بولجام بويىنشا، ينتروندار ۇزدىكسىز گەندەردىڭ قۇرامىنا كىرەدى دەلىنگەن.

جوعارىدا سيپاتتالعان ترانسكريپسيا سىزباسىنان بولەك كەيبىر رنق مولەكۋلاسى بار ۆيرۋستاردا «كەرى ترانسكريپسيا» دەپ اتالاتىن پروسەسس بەلگىلى. مۇندا دنق مولەكۋلاسىن سينتەزدەۋگە كەرەكتى ماتريسا رەتىندە ءبىر تىزبەكتى رنق مولەكۋلاسى قولدانىلادى جانە ونى كەرى ترانسكريپتازا دەپ اتالاتىن فەرمەنت (ريەۆەرتازا) ىسكە اسىرادى. بۇل جەردە گەنەتيكالىق اقپاراتتىڭ ىسكە اسىرىلۋى رنق — دنق — بەلوك سىزباسىندا جۇرەدى. زەرتتەۋلەر ناتيجەسىندە كەرى ترانسكريپتازا فەرمەنتى پروكاريوت كلەتكالارىندا دا، ەۋكاريوت كلەتكالارىندا دا تابىلدى. ريەۆەرتازا فەرمەنتتەرى پروكاريوتتى جانە ەۋكاريوتتى ورگانيزمدەر دەپ بولىنبەگەن ۋاقىتتا بولعان دەپ ەسەپتەلەدى.

ترانسلياسيا كلەتكانىڭ مەتابوليزمىندە ماڭىزدى ءرول اتقاراتىن جانە گەنەتيكالىق اقپاراتتاردى گەن اسەرىنىڭ العاشقى ءونىمى مرنق مولەكۋلاسىنان امينقىشقىلدىق تىزبەككە اۋىستىراتىن نەگىزگى پروسەسس بولىپ تابىلادى. ترانسلياسيا پروسەسى سيتوپلازماداعى ريبوسومادا جۇرەدى جانە بەلوكتاردىڭ سينتەزىندە ورتالىق پروسەسس بولىپ تابىلادى. بۇل پروسەسكە ريبوسومادان باسقا مرنق مولەكۋلاسى، 3-5 ررنق مولەكۋلالارى، 40-60 ترنق ءارتۇرلى مولەكۋلالارى، امينقىشقىلدار، شامامەن، 20-دان استام امينقىشقىلدارىن اكتيۆتەندىرەتىن فەرمەنتتەر (امينواسيل-ترنق سينتەتازا فەرمەنتتەرى)، ينيسياسيا، ەلونگاسيا جانە تەرميناسيا پروسەستەرىندە پوليپەپتيدتى تىزبەككە قاتىساتىن ەريتىن بەلوكتار قولدانىلادى.

ريبوسومالاردىڭ جارتى بولىگى ررنق مولەكۋلاسىنان (ءار ريبوسومادا 3-5 مولەكۋلادان)، ال جارتى بولىگى بەلوكتاردان تۇرادى. ريبوسومالاردىڭ ولشەمىن سەنتريفۋگالاۋ كەزىندە سەديمەنتاسيالانۋ (S) جىلدامدىعىنا بايلانىستى بىرلىك رەتىندە ەسەپتەيدى. پروكاريوتتاردا ريبوسومالاردىڭ ولشەمى 70 S قۇرايدى، ال ەۋكاريوتتاردا بۇل شاما 80 S-كە تەڭ. ريبوسومالار جۇپ سۋببىرلىكتەن (ۇلكەن جانە كىشى) قۇرالعان، ولار مرنق مولەكۋلاسىندا ترانسلياسيا پروسەسى بىتكەننەن كەيىن اجىرايدى. ە. سوlءى باكتەرياسىندا ۇلكەن سۋببىرلىك (50 S) ەكى ررنق مولەكۋلاسىنان (5 S جانە 23 S) جانە 30 پوليپەپتيدتەردەن تۇرادى. ال كىشى سۋببىرلىك (30 S) تەك ءبىر عانا ررنق مولەكۋلاسىنان (16 S) جانە 19 پوليپەپتيدتەردەن تۇرادى. ەۋكاريوت كلەتكالارىندا ۇلكەن سۋببىرلىك ءۇش ءارتۇرلى ررنق مولەكۋلالارىنان (58، 5،8 S جانە 20 S)، ال كىشى سۋببىرلىك تەك ءبىر ررنق مولەكۋلاسىنان (18 S) تۇرادى.

تاسىمالداۋشى (بەيىمدەلەتىن، ەريتىن) رنق مولەكۋلاسى كىشى (5 S) ءۇزىندىعى 75-80 نۋكلەوتيدتەردەن تۇرادى. ترانسلياسيا پروسەسىندە مرنق مولەكۋلاسى امينقىشقىلدارىن تىكەلەي تاني المايدى. ول ءۇشىن كودوندى دا، امينقىشقىلىن دا تانيتىن ارنايى «اداپتورلار» كەرەك. وسىنداي اداپتور قىزمەتىن كلەتكادا ترنق مولەكۋلاسى اتقارادى. ترنق مولەكۋلاسىنىڭ نۋكلەوتيدتەرى فوسفور قىشقىلىنىڭ قالدىعىنان، كومىرسۋدان (ريبوزا) جانە ازوتتىق نەگىزدەن تۇرادى. ترنق مولەكۋلاسىنىڭ قۇرامىنا ادەنين، گۋانين، سيتوزين جانە ۋراسيل نەگىزدەرى كىرەدى. سونىمەن قاتار ترنق مولەكۋلاسىنىڭ قۇرامىندا بىرنەشە مينورلى نۋكلەوتيدتەر بولادى. ولار ادەنين، گۋانين، سيتوزين جانە ۋراسيل نەگىزدەرىنىڭ حيميالىق موديفيكاسيالانعان ءتۇرى بولىپ تابىلادى (نەگىزىنەن ولار مەتيلدەنگەن بولادى). مۇنداي مينورلى نۋكلەوتيدتەر ترنق مولەكۋلاسىنىڭ ەرتۇرلى ايماعىندا ورنالاسقان بولادى.

ترنق مولەكۋلاسىندا ءبىر تىزبەكتى قۇرىلىممەن قاتار كومپلەمەنتارلى پرينسيپپەن بايلانىسقان نەگىزدەر دە بار، ياعني بۇل بايلانىسۋلار ترنق مولەكۋلاسىنا جوڭىشقا جاپىراعىنا ۇقساس قۇرىلىم بەرەدى. ءارى قاراي بۇل قۇرىلىم كوپقاباتتى Lء-تارىزدى پىشىنگە اينالادى. ال Lء-تارىزدى ءپىشىننىڭ ەكى جاعىندا بايلانىسپاعان نۋكلەوتيدتەر بولادى. ءبىر جاعىنداعى نۋكلەوتيدتەر انتيكودوندى قۇرايدى، ال كەلەسى جاعىنداعى (3′-سوڭى) نۋكلەوتيدتەر بوس امينقىشقىلدارىن بايلانىستىراتىن كوۆالەنتتى بايلانىستى قامتاماسىز ەتەتىن (سسا) تىزبەكتەر بولادى.

---