InfoHub Logo

گەندەر قىزمەتى نەمەسە اسەرى دەگەنىمىز (ەكسپرەسسياسى) ول گەندەردىڭ ءوزىنىڭ قاسيەتىن باقىلاۋىن نەمەسە دالىرەك، بەلوكتاردىڭ سينتەزىن باقىلاۋىن ايتادى. گەندەردىڭ اسەرى ولاردىڭ فەنوتيپتىك كورىنۋ دەڭگەيى، ياعني ولاردىڭ باقىلايتىن بەلگىلەرىنىڭ دامۋ دەڭگەيىمەن جانە گەن اسەرىنىڭ «كۇشىمەن» سيپاتتالادى. بۇل تەرميندى ن. ۆ. تيموفەيەۆ-رەسوۆسكيي ۇسىنعان (1900-1981). گەندەردىڭ ەكسپرەسسياسى تۇقىم قۋالاۋدىڭ تۇراقتى قاسيەتى ەمەس، ول ادامدا، جانۋارلاردا جەنە وسىمدىكتەردە تۇراقسىز قاسيەتكە يە. مىسالى، ءارتۇرلى ادامداردا فەنيلتيوكارباميد ءدامىن سەزىنۋ قابىلەتتىلىگى تۇرلىشە بولادى. كەيبىر ادامدارعا بۇل زاتتىڭ ءدامى اششى بولىپ كورىنەدى، ال ەندى بىرەۋلەرىنە اششىلىق اسا بىلىنبەيدى، ياعني بۇل فەنيلتيوكارباميد ءدامىن سەزۋ قاسيەتىنە جاۋاپ بەرەتىن گەننىڭ ءارتۇرلى ەكسپرەسسيالىق قاسيەتكە يە ەكەندىگىندە. گەندەردىڭ ەكسپرەسسيۆتىلىگىنىڭ قۇبىلمالىعىنىڭ مىسالى رەتىندە ادامداعى كوز كاتاراكتىسىن باقىلايتىن دومينانتتى گەننىڭ ەكسپرەسسيۆتىلىگىن ايتۋعا بولادى. بۇل گەننىڭ ەكسپرەسسياسى ءار ادامدا كوز الماسىنىڭ ءالسىز تۇماندانۋىنان تولىق تۇماندانۋىنا دەيىن تۇرلەنەدى.

سۇتقورەكتىلەردە گەندەردىڭ اسەرىنە گەنومدىق يمپريتينگ ءتان. بۇل گەننىڭ ەكى اللەلىنىڭ ديففەرەنسيالدى ەكسپرەسسياسىنا نەگىزدەلگەن، ياعني ەكى اللەلدىڭ بىرەۋى (انالىقتان نەمەسە اتالىقتان العان) ەكسپرەسسيالىق قاسيەتىن كورسەتەدى. مىسالى، ادامدا ينسۋلينگە ۇقساس 2-فاكتور اتالىقتان العان اللەل ارقىلى ەكسپرەسسيرلەنەدى، ال ونىڭ قاسىنداعى رنق مولەكۋلاسىنىڭ ترانسلياسيالانبايتىن بولىگىن كودتايتىن گەن انالىقتان العان اللەل ارقىلى ەكسپرەسسيرلەنەدى.

گەندەردىڭ اسەرىنىڭ ماڭىزدى ەرەكشەلىگىنە ولاردىڭ پەنەترانتتىلىعى دا جاتادى. بۇل قۇبىلىستى دا العاش ن. ۆ. تيموفەيەۆرەسوۆسكيي سيپاتتاعان. پوپۋلياسيادا بەلگىنىڭ كەزدەسۋ جيىلىگىمەن ولشەنەتىن قانداي-دا بولماسىن گەننىڭ كورىنۋ جيىلىگى، ياعني پوپۋلياسياداعى وسى بەلگىمەن سيپاتتالاتىن ورگانيزمنىڭ كەزدەسۋ جيىلىگى. پەنەترانتتىلىق پوپۋلياسيادا قانداي-دا بولماسىن گەننىڭ ەكسپرەسسياسىنىڭ رەتتەلۋىنىڭ ستاتيستيكالىق كونسەپسياسى بولىپ تابىلادى. ەگەر پوپۋلياسيادا قانداي-دا بولماسىن ءبىر گەن جەكە دارالاردا فەنوتيپتىك جاعىنان كورىنۋى 75%-عا تەڭ بولسا، وندا ونىڭ پەنەترانتتىلىق كورسەتكىشى دە 75%-عا تەڭ بولادى. مىسالى، ادامدا كوزدىڭ شەلىنىڭ ءتۇسىنىڭ وزگەرۋىن باقىلايتىن دومينانتتى گەن شامامەن، 90% ادامداردا كەزدەسەدى. دەمەك، بۇل گەننىڭ پەنەترانتتىلىعى دا 90% قۇرايدى.

ەكسپرەسسيۆتىلىك جانە پەنەترانتتىلىق اۋىتقۋلارعا ۇشىراعان. بۇل اۋىتقۋلاردىڭ سەبەبى ءالى كۇنگە تۇسىنىكسىز. سوندا دا بولسا، گەندەردىڭ ەكسپرەسسيۆتىلىگى جانە پەنەترانتتىلىعىنىڭ اۋىتقۋلارى گەن-موديفيكاتورلار دەپ اتالاتىن باسقا گەندەردىڭ موديفيكاسيالى اسەرىمەن نەمەسە وسى فاكتورلاردىڭ بىرىگىپ اسەر ەتۋىنەن، بولماسا باسقا دا فاكتورلاردىڭ اسەرىمەن تۇسىندىرىلەدى. ادام، جانۋار جانە وسىمدىك گەنەتيكاسىندا گەندەردىڭ ەكسپرەسسيۆتىلىگىن جانە پەنەترانتتىلىعىن ەسەپكە الۋدىڭ پراكتيكالىق ماڭىزى وتە زور. ادام جاعدايىندا بۇل قۇبىلىس تۇقىم قۋالايتىن اۋرۋلاردىڭ دياگنوستيكاسىندا، ال مال جانە وسىمدىك شارۋاشىلىقتارىندا جانۋارلار مەن وسىمدىكتەردىڭ سەلەكسياسىندا قولدانىلادى.

ورگانيزمدەر ءوزىنىڭ اتا-انالارىنان بەلگىنى دە، قاسيەتتى دە تەك تۇقىم قۋالاۋ جولىمەن المايدى. ولاردا ورگانيزمنىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ بارلىق ۋاقىتىندا اسەر ەتىپ وتىراتىن گەندەر تۇقىم قۋالايدى. قازىرگى كونسەپسيالار بويىنشا گەندەردىڭ اسەرى مرنق ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى، ياعني بەلوكتاردىڭ تۇزىلۋىنە اكەلەدى. دەمەك، مرنق مولەكۋلاسى گەندەردىڭ اسەرىنىڭ العاشقى ءونىمى، ال تۇزىلگەن بەلوكتار سوڭعى ءونىمى بولادى، ياعني گەندەر اسەرىنىڭ ناتيجەسى بولادى. باسقالاي ايتقاندا گەندەر بەلوكتاردىڭ قۇرىلىمىنا باقىلاۋ جاسايدى.

گەندى قۇراۋشى ماتەريال دنق مولەكۋلاسى بولعاندىقتان، دنق-نىڭ گەنەتيكالىق ءرولى اشىلعاننان كەيىن مىناداي سۇراق تۋىندادى: دنق مولەكۋلاسى بەلوك سينتەزىن قالاي باقىلايدى؟ بۇل سۇراقتىڭ جاۋابى: دنق مولەكۋلاسىندا بەلوك سينتەزى تۋرالى گەنەتيكالىق اقپارات بولادى، ياعني دنق مولەكۋلاسىندا بەلوك سينتەزى تۋرالى گەنەتيكالىق اقپارات جازىلعان گەنەتيكالىق كود بولادى. گەنەتيكالىق كودتىڭ ىسكە اسىرىلۋى ەكى ساتىدا جۇرەدى، ءبىرىنشىسى، ترانسكريپسيا دەپ اتالادى، ال ەكىنشىسى، ترانسلياسيا دەپ اتالادى. اقپاراتتار اعىمى دنق — رنق — بەلوك سىزباسىندا ىسكە اسىرىلادى. گەنەتيكالىق كودتىڭ جانە ونىڭ مەحانيزمىنىڭ ىسكە اسىرىلۋىنىڭ اشىلۋىنان باستاپ بۇل سىزبا مولەكۋلالىق بيولوگيانىڭ ورتالىق دوگماسى دەگەن اتقا يە بولدى.

---