InfoHub Logo

قازىرگى تاڭدا وسكەلەڭ ۇرپاقتى ءوز حالقىنىڭ تاريحى مەن تەگىن، ءسالت-داستۇرىن، ءتىلىن، ءبىلىمىن، ادامي قاسيەتتى تەرەڭنەن تۇسىنە الاتىن شىعارماشىلىق تۇلعا ەتىپ تاربيەلەۋ - زامان تالابى مەن قوعام قاجەتتىلىگى بولىپ وتىر.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ءبىلىم تۋرالى» زاڭىنا سايكەس «ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ باستى مىندەتى – ۇلتتىق جانە جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىقتار، عىلىممەن پراكتيكا جەتىستىكتەرى نەگىزىندە جەكە ادامدى قالىپتاستىرۋعا، دامىتۋعا جانە كاسىپتىك شىڭداۋعا باعىتتالعان ساپالى ءبىلىم ءۇشىن قاجەتتى جاعدايلار جاساۋ؛ جەكە ادامنىڭ شىعارماشىلىق، رۋحاني جانە كۇش-قۋات مۇمكىندىكتەرىن دامىتۋ، ادامگەرشىلىك پەن سالاۋاتتى ءومىر سالتىنىڭ بەرىك نەگىزدەرىن قالىپتاستىرۋ، دارالىقتى دامىتۋ ءۇشىن جاعداي جاساۋ ارقىلى ءوي-ورىسىن بايىتۋ». .

ۇلتتىق مادەني قۇندىلىقتاردى  قاراپايىم تىلمەن تۇسىندىرەر بولساق،  بەلگىلى ءبىر ۇلتقا ءتان ادامي قادىر-قاسيەت، حالىقتىڭ سان عاسىرلار بويى جيناقتالعان ۇلتتىق رۋحاني جانە ماتەريالدىق قۇندىلىقتارى.

ادامداردىڭ بويىندا قالىپتاسقان يماندىلىق قادىر-قاسيەتتەر رۋحاني قۇندىلىقتارعا، ال ادامداردىڭ قولىمەن جاسالعان تۇتىنۋ زاتتارى مەن كاسىبى ماتەريالدى قۇندىلىقتارعا جاتادى.

ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ ءاربىر حالىقتىڭ ومىرىندە الاتىن ورنى وزگەشە ەكەنى بەلگىلى. سوندىقتان دا ءاربىر جاڭا ۇرپاق ءۇشىن ءماندى تاربيە – ۇلتتىق تۇرعىداعى تاربيە ۇلگىسى بولىپ تابىلادى. ويتكەنى، مۇندا تاربيەنىڭ نەگىزىن عاسىرلار بويى قالىپتاسىپ كەلگەن اسىل رۋحاني قۇندىلىقتار جانە بيىك ىزەتتىلىك پەن مورالدىق تۇرعىسىنداعى ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسىپ جاتاتىن، ادامنىڭ ادامدىق قاسيەتىن نىعايتىپ ءارى اسىلداندىرا تۇسەتىن، حالىقتىڭ دانالىق ءومىر–سالتىنان تۋىنداپ وتىراتىن بۇلجىماس ەرەجەلەر مەن قاعيدالار قۇرايدى.

ءوزىمىزدى ءوزىمىز باعالاي بىلۋگە بەت بۇرۋ–ۇلتتىق بايلىعىمىزدى يگەرۋ، ۇلتتىق سانامىزدى دامىتۋ. ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ىرىكتەپ، وقىتۋ پروسەسىنە ەنگىزۋ ارقىلى ۇلتتىڭ تۇنىپ تۇرعان اسىل مۇرالىق رۋحاني بايلىعىنان بولاشاقتا ەل بيلەيتىن ۇرپاقتاردى سۋسىندaتىپ، وتبaسىندا دا، ءبىلىم سالاسىندا دا ۇلتجاندىلىلىق پەن وتانشىلدىققا باۋلىcاق، ەلى مەن جەرىن كوزىنىڭ قارaشىعىنداي قورعaيتىن ءوز حالقىنا جاناشىر، پاتريوت تۇلعالاردى تاربيەلەپ شىعارۋ ابدەن مۇمكىن..

ءوز ۇلتىن قادىرلەپ-قاستەرلەگەن، ۇلت ءقادىرىن بىلگەن ازاماتتىڭ ءبىرى ج.ايماۋىتوۆ: «مەن حالىققا كىندىگىممەن بايلانىپ قالعانمىن. ونى ۇزە المايمىن. ءۇزۋ قولىمنان كەلمەيدى» - دەسە، سىرىم دات ۇلى: «مەن اعايىندى ەكەۋمىن: ءبىرى - ءوزىم، ەكىنشىسى-حالقىم» - دەيدى.

ۇلتىمىزدىڭ كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى مۇستافا شوقاي بولسا: «ۇلتتىق قۇندىلىقتاردان جۇرداي رۋحتا تاربيەلەنگەن ۇرپاقتان حالقىمىزدىڭ قاجەتى مەن مۇددەسىن جوقتايتىن پايدالى ازامات شىقپايدى»-دەگەن ەدى. ۇلتتىق قۇندىلىقتار – ۇلتتىق يدەيانىڭ نەگىزگى وزەگى، ۇلت بولىپ قالىپتاسۋدىڭ باستى باعىتتارىنىڭ ءبىرى.. ۇلتتىق يدەيا – تۋعان جەر، وسكەن ورتا اسەرلەرىنەن قالىپتاسىپ، حالىقتىڭ ءتىلى، اۋىز ادەبيەتى، سالت-ساناسى، ادەت-عۇرپى، ىرىمدارى مەن تىيىمدارى ارقىلى جۇيەلەنگەن سەزىم. ول – ۇلتتىڭ بولمىسى، وزىندىك پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىگى.

قازاق حالقىنىڭ وسىنداي دارىپتەۋگە، قاستەرلەۋگە، دامىتۋعا تۇرارلىق ۇلتتىق رۋحاني جانە ماتەريالدىق قۇندىلىقتارى تۋرالى ۇلاعاتتى، قۇندى ويلارىن حالىق يگىلىگىنەجۇمساپ، كەلەشەك ۇرپاقتقا، ەل-جۇرتقا يە بولار ازاماتتاردى تاربيەلەۋگە  قولدانۋ كەرەك.

تۇلعانى قالىپتاستىرۋداعى باستى قۇندىلىقتاردىڭ ءبىرى – ءوز ەلى، تاريحى، حالقى ءۇشىن ماقتانىش سەزىمى. ءوز حالقىنىڭ تاريحىن، سالتىن، ادەت-عۇرپىن بىلەتىن، ءوز وتانىن  قۇرمەتتەيتىن، ەلىنە جانى اشيتىن، ول ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنەتىن تۇلعانىڭ پاتريوتتىق تاربيەسى ۇلتتىق  تاربيەنىڭ وزەگى بولىپ تابىلادى.

قازىرگى كەزەڭدە مەكتەپ تابالدىرىعىنان باستاپ ءبىلىم بەرۋدە ەل تاريحىن تەرەڭ قوزعاپ، تاربيە ساعاتتaرىندا قازaق زيالى قاۋىمىنىڭ ەڭبەكتەرىن، قوعام دامۋىنa قوسقان ۇلەسىن ايتىپ ءتۇسىندىرۋ ارقىلى جاس ۇرپاقتىڭ ادaمي قۇندىلىق قاسيەتتەرىن قالىپتاستىرۋدىڭ بىردەن ءبىر جولى. سونداي-اق ۇلتتىق سالت-سانانىڭ ومىردەگى قولدانىلمالى كورىنىستەرى: راسىمدەر، رامىزدەر، ىرىمدار، تىيىمدار، ءجون-جورالعىلار، ءدىني ۋاعىزدaر، سەنىمدەر، كىسىلىك راسىمدەرى، پەرزەنتتىك پارىز، ادaمگەرشىلىك بورىش، ۇرپاقتىق مىندەت ارقىلى ىسكە اسىرىلىپ، ۇلتتىق قاسيەتتەرگە اينالادى. 

قازاق حالقى قوناقجايلىلىق، كىسىلىك، سىيلاسىمدىلىق، يماندىلىق، كىشىپەيىلدىلىك، كەڭپەيىلدىلىك، سالاۋاتتىلىق، تىرشىلىككە بەيىمدىلىگى، ونەرپازدىق، شەشەندىك، aقىنجاندىلىق ت.ب. قاسيەتتەرى ارقىلى ەرەكشەلەنەدى. 

ءبىلىم الۋشىلاردىڭ بويىندا وسى قاسيەتتەردى قالىپتاستىرىپ، قۇندىلىقتارىن قالىپتاستىرۋدا بىردەن-بىر اسەر ەتەتىن - ءبىلىم سالاسىندا جۇرگىزىلەتىن تاربيەلىك ءىس-شارالار. ادامنىڭ بويىنا جاقسى ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىنىڭ قالىپتاسۋى، ونەر-بىلىمدى يگەرۋى – تاربيەگە، وسكەن ورتاعا، ۇلگى-ونەگە بەرەر ۇستازعا بايلانىستى. وسىنى جاقسى تۇسىنگەن حالقىمىز “ۇستازى جاقسىنىڭ - ۇستامى جاقسى”، “تاربيە باسى – تال بەسىك” دەپ ۇلاعاتتى ۇستازدىڭ ەڭبەگىن تەككە كەتپەيتىندەي وسيەت ەتكەن. تاربيەنىڭ ءتۇپ قازىعى ۇلگى بەرەر ۇستازدا، “ۇستازعا قاراپ شاكىرت وسەر” دەپ حالقىمىز ۇستازعا ۇلكەن جۇك ارتقان. ۇستاز ءۇشىن ءوز ەڭبەگىنىڭ جەمىسىن كورۋدەن ارتىق باقىت جوق.

جاس ۇرپاقتىڭ اسەمدىككە، سۇلۋلىققا دەگەن كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋدا اباي ولەڭدەرىنىڭ دە  ماڭىزى ەرەكشە. «اسەمپاز بولما ارنەگە»، «عىلىم تاپپاي ماقتانبا» ت.ب. ولەڭدەرى جاس ۇرپاقتى ءعىلىم-بىلىم ۇيرەنۋگە شاقىرىپ، ادام بويىنداعى جاقسى، جامان قاسيەتتەردىڭ ارا-جىگىن اجىراتۋعا بىردەن ءبىر سەپتىگىن تيگىزەتىن  قۇرال.

بۇگىنگى تاڭدا جاستار اراسىندا  بەلەڭ العان كەلەڭسىز جاعدايلاردان ارىلۋ ءۇشىن  ۇلتتىق تاربيەگە باۋليتىن ءسالت-داستۇرىمىز بەن ادەت-عۇرپىمىزدىڭ وتە-موتە ماڭىزدى ەكەندىگىن  جۇرەگى قازاق دەپ سوعاتىن قازاقستاننىڭ  ءاربىر ازاماتىنىڭ ۇعىنعانى ابزال.

ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى الەمدىك دەڭگەيگە شىعارۋعا قابىلەتتى تۇلعا تاربيەلەۋ ءۇشىن:
- جاس ۇرپاقتىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمىن قالىپتاستىرۋ؛
- جاس ۇرپاق ساناسىنا، تۋعان حالقىنا دەگەن قۇرمەت، سۇيىسپەنشىلىك، ماقتانىش سەزىمدەرىن ۇيالاتۋ، ۇلتتىق رۋحىن دامىتۋ؛
- انا ءتىلى مەن ءدىنىن، ونىڭ تاريحىن، مادەنيەتىن، ونەرىن، ءسالت-داستۇرىن، رۋحاني-مادەني مۇرالاردى قاستەرلەۋ؛
- جاس ۇرپاق بويىندا جاناشىرلىق، سەنىمدىلىك، نامىسشىلدىق ءتارىزدى ۇلتتىق مىنەزدەرىن قالىپتاستىرۋ سياقتى مىندەتتەردى ورىنداعاندا عانا باستى ماقساتقا جەتەمىز.

ۇلتتىق تاربيە ءقازىر ەلىمىزدە ورىن الىپ وتىرعان كوپتەگەن ماسەلەلەردى: انا ءتىلىن، اتا تاريحىن، ۇلتتىق ءسالت-داستۇرىن بىلمەيتىن جاستار، تاستاندى جەتىم بالالار، «قيىن» بالالار، قارتتار ۇيلەرىندەگى اجەلەر مەن اتالار، ناشاقورلىققا سالىنعان جاستار، تاعى باسقالاردى بىرتە-بىرتە جويۋدىڭ جانە ولاردىڭ الدىن الىپ، بولدىرماۋدىڭ بىردەن-بىر جولى. ۇلتتىق تاربيەنى بويىنا سىڭىرگەن  ۇرپاق ۇلتجاندى، ەڭبەكقور، سىپايى، كىشىپەيىل بولىپ وسەدى. سوندىقتان دا ۇلتتىق تاربيە – ەل بولاشاعى.

«ادامعا ەڭ ءبىرىنشى ءبىلىم ەمەس، تاربيە بەرىلۋى كەرەك، تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم ادامزاتتىڭ قاس جاۋى» دەپ، ءابۋ ناسىر ءال-فارابي ءوز قاعيداسىندا تۇجىرىمداعانداي، وقۋ مەن تاربيە ەگىز. وقۋ مەن تاربيە ىقپالداستىعى سونداي ءبىرىن-بىرى تولىقتىرىپ وتىرادى.
حالقىمىزدىڭ ماڭدايىنا بىتكەن ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى، سوناۋ وتكەن عاسىرلاردان وشپەس مۇرا بولىپ قالىپتاسىپ كەلە جاتقان دارحان حالقىمىزدىڭ تاراتقان ۇلگى ناسيحاتى اسىل مۇرالارىمىزدى دارىپتەپ، بىلىمگە دەن قويىپ كوپ ىزدەنىس جاسامايىنشا وقىتۋ مەن تاربيەنى بىرگە ۇشتاستىرىپ، ىقپالداستىرۋ مۇمكىن ەمەس. وقىتۋ مەن تاربيەنى ىقپالداستىرىپ، قاجىماي ەتكەن ەڭبەك ارقاسىندا الەمدىك دەڭگەيدەگى دارىندى دا تاربيەلى تۇلعا شىعاتىنىنا سەنىمىمىز دە مول.

قورىتا كەلگەندە، ۇرپاعىمىزدى پاراساتتى دا بىلىكتى، مادەنيەتتى دە ءبىلىمدى ەتىپ تاربيەلەپ، رۋحاني دۇنيەتانىمىن جالپى ادامزاتتىق دەڭگەيدە دامىتامىز دەسەك، بويىندا ۇلتتىق جانە ازاماتتىق نامىسى بار ۇرپاق وسىرگىمىز كەلسە، بۇكىل قوعامدىق ءومىردىڭ وزەگىن كەلەشەك ۇرپاق تاربيەسىنە، سونىڭ ىشىندە ۇلتتىق قۇندىلىقتار نەگىزىندە تاربيەلەۋگە باعىتتاۋىمىز قاجەت.

سەگىزبايەۆا ق.ك.  وماروۆا ر.ج.

---