InfoHub Logo

تۇركىستان — بابالارىمىزدىڭ كونە قالاسى. ول قاراتاۋ مەن سىرداريا وزەندەرىنىڭ ورتاسىندا، ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىندا ورنالاسقان. ەجەلگى قالاعا تىرناداي تىزىلگەن قوڭىراۋلى كەرۋەندەر باتىستان دا، شىعىستان دا كەلىپ جاتاتىن بولعان. ەرتە زاماندا قالا شابعار دەپ اتالاتىن. مۇسىلمان ءدىنى ورنىققاننان باستاپ قالا ياسى دەپ اتالعان. قوجا احمەتتىڭ ياساۋي بولاتىنى وسى تۇس. موڭعول جاۋگەرشىلىگىنەن كەيىن قالا تۇركىستان اتاندى. تۇركىستان «تۇرىكتەر مەكەنى» دەگەن ءسوز. ساق داۋىرىنەن باستاپ بابالارىمىز كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسۋمەن قوسا، وتىرىقشى دا ءومىر سۇرگەن. وتىرار، تاراز، تۇركىستان سەكىلدى قالالار سالعان.

قالالاردا شاكىرتتەر وقيتىن مەدرەسەلەر اشقان. سونداي ءبىر عاجايىپ مەدرەسە-مەكتەپ تۇركىستاندا بولدى. مەدرەسەنىڭ باس ءمۇعالىمى قوجا احمەت ياساۋي ەدى. احمەت ءوزىن «ياساۋيلىك قۇل قوجا» دەپ اتاعان. ول كونە قالا — يسفيدجابتا (كەيىنگى سايرام) دۇنيەگە كەلگەن. بالا كەزىنەن العىر، زەرەك وسكەن احمەت ءدىني عۇلاما جانە تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحاني كوسەمى بولادى. بالا وقىتا ءجۇرىپ، «دانالىق كىتابى» دەگەن كىتابىن جازادى. كىتاپقا كىسىنىڭ تازا ءجۇرۋى، وتىرىك ايتپاۋى، ادال بولۋى تۋرالى اقىل سوزدەرى ەنەدى. وسى سوزدەرىن اقىن «حيكمەت» دەپ اتاعان. ۇزاق ومىرىندە ءتورت مىڭداي حيكمەت جازعان. ازىرگە بىزگە جەتكەنى — جەتپىس قانا.

قوجا احمەتتىڭ اۋليە بولۋى تۋرالى مىناداي اڭىز بار: «مۇحاممەد پايعامبار ولەرىندە: «مەن ولگەن سوڭ، پالەن جىلدان كەيىن جولىمدى ۇستايتىن شاكىرت تۋادى، سوعان اپارىپ بەر»، — دەپ شەيح ارىستان بابقا قۇرما جەمىسىن اماناتقا بەرەدى. شەيح پايعامباردىڭ اماناتىن ساقتاپ قويادى. ءبىر جولى تۇركىستانعا كەلە جاتسا، الدىنان جاس جىگىت شىعىپ، اماناتىن سۇراپتى. ارىستان باب جىگىتكە قۇرمانى بەرىپتى. سول جاس جىگىت — احمەت ياساۋي ەكەن. احمەت اماناتتى جەپ، سودان اۋزىنان جىر قۇيىلعان اقىن بولىپتى»، — دەسەدى.

قوجا احمەت تۋرالى قىزىقتى اڭىز مول. ول كىسى: «مۇحاممەد پايعامبار جاسىنا جەتتىم، جانىم پايعامباردان ارتىق ەمەس، جارىق دۇنيەنى كورمەيمىن»، — دەپ جەر استىن قازدىرىپ، قىلۋەت سالدىرادى. جەر استىندا تىرشىلىك جاساۋ ءۇشىن اۋا، سۋ ارنايى قۇبىر ارقىلى جەتىپ وتىرعان. قىلۋەتتىڭ دارەت الاتىن، ناماز وقيتىن، قۇلشىلىق قىلاتىن بولمەلەرى بولعان.

قىتلۋەتتى مەكەن ەتكەن اقىن قاسىنا شاكىرتتەرىن جيناپ الىپ، تەڭسەلە وتىرىپ زىكىر (قوسىلىپ جالبارىنۋ) سالعان. زىكىر سالۋشىلار: «عالىمدارعا كىتاپ كەرەك، سوفىلارعا نيەت كەرەك، كوكىرەگىمە تولسىن يمان، قۇدايا...»، — دەپ كۇڭىرەنگەن. جۇماقتىڭ جەتى ءتۇرلى راقاتىن، توزاقتىڭ توعىز ءتۇرلى ازابىن ايتىپ جىرلاعان. جۇماققا جەتەمىن بە دەپ، وسىلاي بار كوڭىلىمەن يلانىپ وتىرىپ قوجا احمەت و دۇنيەگە كوشكەن.

ءامىرى ءجۇرىپ، ايتقانى بولىپ تۇرعان ءامىر تەمىر ءوز كەزىندە قوجا احمەتتىڭ اقىندىق ءسوزىنىڭ قاسيەتىنە تاڭ قالادى. كوشىپ-قونىپ جۇرگەن قازاقتار ءامىر تەمىردىڭ قىلىشىنان قورىقپايدى، اقىننىڭ ۋاعىز سوزىنە سەنەدى. وسىعان وراي، ءامىر تەمىر قوجا احمەتتىڭ قۇرمەتىنە دۇنيە جۇزىنەن ۇستا، زەرگەر، ساۋلەتشى، ونەرپازداردى جيناپ، باياعىدا قازا بولعان اقىن زيراتىنىن باسىنا عاجايىپ عيمارات ورناتۋعا جارلىق بەرەدى.

عيماراتتى تۇرعىزۋ ءۇشىن مىڭداعان ادام قاتار تۇرىپ كۇيگەن قىشتى بىر-بىرىنە قولدان بەرىپ الىستان جەتكىزەدى. قۇرىلىس ىرگەسىن ءۇيىر-ۇيىر جىلقى ايداپ، مال تۇياعىمەن بەكىتەدى. عيمارات ءار ءتۇرلى بولمەلەردەن تۇرادى. سولاردىڭ ءبىرى — «قازاندىق» دەپ اتالاتىن بولمە. وسى بولمەدە سالماعى ەكى توننا ۇلكەن قولا قازان ورناتىلعان. قازاندى ءابدىلازيز دەگەن شەبەر قارناق دەگەن جەردە قۇيعان. وعان جەتى جىلقىنىڭ ەتى سىيادى. ەرنەۋىندە قازاندى قۇيعان ۇستانىڭ ەسىمى اراب تىلىندە جازىلعان.

تۇركىستانداعى عاجايىپ عيمارات ون جىل كولەمىندە سالىنىپ بىتكەن. ساۋلەتتى شەبەر ۇستا عۇبايدۋللا سادىر جۇرگىزگەن. «ول ءوز شەبەرلىگىنە ءوزى ريزا بولىپ، ساعانانىڭ ەڭ بيىك باسىنان جەرگە تۇسپەي قويىپتى. اقىرىندا، سول ارادا ولگەن ەكەن» دەگەن دە اڭىز بار. ءوزىنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا، زەرگەردى كۇمبەزدىڭ قىر ارقاسىنا قىشتىڭ استىنا قويىپ ءورىپ جىبەرگەن ەكەن دەسەدى. وسى عاجايىپ عيماراتتىڭ سالىنعانىنا 600 جىلداي ۋاقىت ءوتتى. ەڭ تاڭقالارلىعى، ءبىر قىشى سىنباي ءبىر شەگەسى بوساماي، سىرى تۇسپەي ءالى ءتۇر.

اتا-بابالارىمىز كونە زاماننان تۇركىستان توپىراعىنا بارىپ، ءتاۋ ەتىپ، قاسيەت تۇتقان. حاندار تاققا وتىرعان كەزدە قوجا احمەت اقىننىڭ باسىندا تۇرىپ انت بەرگەن. ولگەن كەزدە ول كىسىلەردى وسى جەرگە اكەلىپ قويعان. كونە تۇركىستان توپىراعىندا سەكسەن ءبىر حاندار، بيلەر، باتىرلاردىڭ سۇيەگى جەرلەنگەن. جاس جەتكىنشەك، سەندەر اتا-بابالارىڭنىڭ ەرلىك جولىن، تاسقا باسىلعان ءسوزىن ىزدەسەڭدەر، وسى كونە تۇركىستاننان تاباسىڭدار. ويتكەنى تاريحى تەرەڭ تۇركىستان قىشپەن، تاسپەن جازىلعان كىتاپ سەكىلدى.

---