تۋرتۋريكالىق چۋبو
بويى ەتىكتەن از-اق قالقىڭقى بولعان سوڭ، ءبارى ونى چۋبوسەل دەپ اتاپ كەتتى.
مولداۆانشا «چۋبوسەلە» — ەتىك. مىنە، بۇل ات سودان شىققان، ەگەر بۇل ءسوزدى قازاقشاعا تۋرا اۋدارسا، ەتىك بالا بولار ەدى. ءبىراق ءبىز ونىڭ ەسىمىن اۋدارمايمىز. ەڭ ابزالى — چۋبو دەپ اتاعان. وسىلايشا ونى ەركەلەتىپ، چۋبو دەپ ماماسى اتايتىن.
— چۋبو! چۋبو! چۋبوسەل! قايداسىڭ سەن؟
— چۋبو! چۋبو! سەن قايدا جوعالىپ كەتتىڭ؟!
شىنىندا دا ءوزى كۇندە ءبىر جاققا جوعالىپ كەتەتىن-دى، سودان ماماسى ۇلىن تەك كەشكە عانا، ول ۇيگە كەلگەندە ءبىر-اق كورەتىن. ال كۇندىز چۋبوسەلدىڭ قايدا ەكەنىن چۋبوسەلدەر عانا بىلەتىن.
كەشە شەشەسى ونى كۇن ۇزاققا ىزدەدى. ايتەۋىر، تاپتى- اۋ! مىنە، ول، قاراشىعى، تاۋىق قورادا وتىر.
— چۋبو! سەن مۇندا نە ىستەپ جاتىرسىن؟
— وتىرمىن.
— قايدا وتىرسىڭ؟ و جاساعان، كەشىرە گور، ەسىركەي گور ءبىزدى!
— «قايدا، قايدا» دەيدى عوي! تاۋىقتىڭ ۇياسىندا!
— نەگە؟
چۋبو كوزىن جىپسيتە سىعىرايتىپ، شەشەسىنە قارادى — قىزىق ەكەن، شىنىمەن-اق، ول ءوزى اجەپتاۋىر ادامنىڭ تاۋىقتىڭ ۇياسىندا نەگە وتىراتىنىن بىلمەگەنى مە؟
— بالاپانعا سۋىق تيمەسىن دەپ ۇيانى جىلىتىپ وتىرمىن.
— قايداعى بالاپان؟
— الگى جۇمىرتقادان شىعاتىن شە؟ ءقازىر تاۋىق كەلەدى، جۇمىرتقالايدى...
ايتقانداي-اق، تاۋىق قوراعا تاۋىق كەلدى دە، جۇمىرتقالادى، ودان شىققان بالاپان جوتكىرمەدى دە، چۋبو دا جوتەلمەدى دەۋگە بولادى، تەك بىر-ەكى مارتە تۇشكىرىپ جىبەردى، سوسىن سۋىق تيگەن بولۋ كەرەك، مۇرنىنان سۋ اقتى... قىسقاسى، شەشەسى ونىڭ ارقاسىنا بانكا قويدى. ال كەلەسى كۇنى چۋبو بانكالارىمەن قوسا جوعالىپ كەتتى.
كەشكە جاقىن ۇلكەن قولدى ادام كەلدى. بۇل ادامنىڭ قولىندا كىشىرەك قول بار، ول چۋبونىڭ قولى ەدى. ءبىراق قازىرگى اڭگىمە ونىڭ قولى جايىندا ەمەس، اياعى جايىندا. اياعى ونىڭ سۋ-سۋ بولاتىن. جانە ونىسى سەلونىڭ سىرتىنان الدەقايدا الىستا ءبىر جەردەن تابىلعان-دى.
— اۋ، سەن ءوزىڭ قايدا بەت الىپ ەدىڭ؟ ءا؟ قايدا؟
— قىستىڭ قاي جەردە بىتەتىنىن كورۋگە كەتكەم. ساعان بايشەشەكتەر تەرىپ اكەلەيىن دەپ ەدىم.
كەش بويى شەشەسى اھىلاپ-ۋھىلەپ جىلاۋمەن بولدى، ال چۋبو ۇيقتاعان كەزدە، ەرىنە بىلاي دەدى:
— كورەرسىڭ ءالى، بۇدان كوز جازىپ قالامىز... كۇرتىك قاردىڭ استىنا كىرىپ جوعالادى... سودان كوكتەمدە ونىڭ چۋبوسىن... چۋبوسىن... ەتىگىن عانا تابامىز...
— ءجا، بولدى! — دەپ اكەسى جۇدىرىعىمەن ستولدى قويىپ قالدى.
ءبىر قويىپ قالىپ، ۇيقىعا جاتتى، ال تاڭەرتەڭ ەرتەرەك تۇرىپ، قاقپاعا ءداۋ قۇلىپ سالدى دا، كوڭىلى ورنىنا ءتۇسىپ، جۇمىسىنا جونەلدى.
كەشىرەك تۇرعان چۋبو قۇلىپتى كوردى، سوسىن اۋلاداعى قاردى كوردى. قار كوپ جاۋىپتى، اۋلادا قاردان وزگە ەشتەڭە كورىنبەيدى. ءتىپتى كۇلكىڭ كەلەدى ءبىر ءتۇرلى. قار مەن قۇلىپ، قۇلىپ پەن قاردان وزگە ەش نارسەنى كورمەي، ەكى كوزىن باقىرايىپ تۇرعانىڭ. ال قارمەن قۇلىپتى اشا المايسىڭ.
ءبىراق چۋبو قۇلىپتى اشىپ اۋرەلەنىپ جاتپادى. قورشاۋدىڭ جانىنا — ال قورشاۋ بيىك، ءارى تۇتاستاي تاستان قالانعان ەدى — چۋبو اقشا قاردان اجەيدىڭ ءمۇسىنىن جاسادى. سوسىن ونىڭ يىعىنا ورمەلەپ شىعىپ، قورشاۋدان ءبىر-اق قارعىدى.
— چۋبوسەل! قايدا كەتتىڭ؟ — دەپ ايقايلادى كورشى ايەل.
— قار-اتانى ىزدەۋگە، — دەپ جاۋاپ بەرەدى چۋبو. — اجەي ءوتىنىپ ەدى.
چۋبو ۇيىنە كەشكە ورالدى، ءبىراق قاقپا بەكىتۋلى عوي. ول قاردان تەزدەتىپ ادام ءمۇسىنىن جاساپ جىبەردى دە، سونىڭ يىعىنا شىعىپ، قورشاۋدان ءبىر-اق قارعىدى.
— قورىقپاي-اق قوي، اجەسى، — دەدى چۋبو الگى تاڭەرتەڭ ءوزى قاردان جاساعان مۇسىنگە. — شالىڭ سەنىڭ قورشاۋدىڭ سىرتىندا تۇر.
كەشىكپەي اكەسى دە ورالىپ، قاقپانىڭ كىلتىن سىلدىرلاتىپ قويىپ، ايەلىنە بىلاي دەدى:
— مىنەكەي، ەڭ سەنىمدى ءادىس وسى! كەرەمەت ويلاپ تاپقان جوقپىن با؟
ول ۇيقىعا جاتقاندا، كىلتىن جاستىعىنىڭ استىنا تىعىپ قويدى.
تاڭەرتەڭ اكەسى قالتاسىنا كىلتىن سالىپ، اۋزىنا تەمەكى تۇتىكشەسىن تىستەپ الىپ، شەبەرحاناداعى جۇمىسىنا، شەشەسى فەرماعا كەتتى. ال چۋبو بولسا اۋلاعا شىقتى.
ءبىر ۋاقىتتا قاراسا، كەشەگى ءوزى جاساعان قار-اجەي بۇعان كوزىن قىسىپ، قار ساۋساعىمەن ىمداپ وزىنە شاقىردى.
— وسى مەنىڭ شالىم جالاڭ باس-اۋ دەيمىن، — دەدى اجەي چۋبو تۇسىنەتىن قار تىلىندە. —-قاراپ جىبەرشى، تۇندە قورشاۋدىڭ سىرتىندا بىرەۋ قالتىراپ توڭعانداي بولىپ ەدى.
— ءتۇۋ! — دەپ داۋىستاپ جىبەردى چۋبو. — ول سول عوي قالتىراعان!
چۋبوسەل ۇيىنە جۇگىرىپ بارىپ كەلىپ، قورشاۋدان قارعىپ ءتۇستى دە، قوينىنان اكەسىنىڭ قالپاعىن سۋىرىپ الدى.
— بۇل سەنىڭ كەمپىرىڭنەن سالەمدەمە، — دەدى دە، ول قاردان جاسالعان كارى باسقا قالپاقتى قونجيتا سالدى.
كەشكە جاقىن سەلودان ورالعان كەزدە قار-اجەيدىڭ اۋزىنا كامپيت سالدى.
— شالىڭ بەرىپ جىبەردى ساعان. «ءيىلىپ ءتاجىم ەت» دەدى، — دەدى دە، چۋبو ويلانىپ قالدى. سەلودا اجەسى دە، اتاسى دا جوق ەكەنىنە وكىندى.
— بەرى قاراشى، — دەدى ول، — مەنىڭ اجەم بولعىڭ كەلە مە؟
— موكا، نوكا، چۋكۋ، بۋ، — دەپ جاۋاپ قاتتى كەمپىر، قار تىلىندە ايتىلعان بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسى: بولعىم كەلەدى، نەگە بولماسقا؟ — ەدى.
— مىنە، كەرەمەت، — دەپ قۋاندى چۋبو. — مەن سەنى دالبا اجەي دەپ، ال اتايدى دالبۋ1 دەپ اتايمىن.
سودان بەرى دالبا اجەيدىڭ ءوز شالىنا سالەمدەمە جىبەرمەگەن ءبىر كۇنى بولمادى، بىرەسە قولعاپ، بىرەسە تاياق دەگەندەيىن، ويتكەنى، دالا سۋىق قوي، سوسىن قاباعان يتتەر دە كوپ جۇرەدى.
— ال كەمپىر وندا نە ىستەپ جاتىر؟ — دەپ سۇرادى دالبۋ اتاي. — توڭباي ما ەكەن ءوزى! ايتپەسە مەن — بۋلي، تۋلي، سوكا، موك!.
— ءيا، ءتۇسىندىم، — دەپ جاۋاپ قاتتى چۋبو. — مىندەتتى تۇردە جەتكىزەمىن سالەمىڭدى.
ءسويتىپ جەتكىزدى دە.
— شالىڭ سالەم ايتتى، ول: «تۇندە ساعان كوڭىلسىز بولماۋ ءۇشىن اسپانعا اي جاعىپ قويدىم»، — دەدى.
بىردە شەشەسى قاراسا — قار-اجە مۇنىڭ شالىسىنە ورانىپ الىپتى، ال اكەسى ءوزىنىڭ جوعالعان تۇتىكشەسىن قار-اتانىڭ اۋزىنان تاپتى.
— جارايدى، ايتەۋىر بالامنىڭ ۇيدەن كەتىپ قالماي جۇرگەنىنە شۇكىرشىلىك، — دەدى اكەسى. — قاقپاعا قۇلىپ سالۋ تابىلعان اقىل بولدى. سەنىمدى-اق ءادىس.
ال قاردان جاسالعان ەكى ادام، ارينە، چۋبونىڭ اۋلادان شىعىپ كەتۋىنە ءاردايىم جاردەم جاساپ ءجۇردى، ءبىراق بۇل جونىندە ەشكىمگە ءلام دەمەدى.
ءبىر جولى فەرماعا كورشى ايەل جۇگىرىپ كەلدى. چۋبونىڭ شەشەسى سيىر ساۋىپ جاتىر ەدى.
— تاستا سيىرىڭدى!
— نە بولدى تاعى؟
— چۋبو كارى توبەت — فاراوندى شاناعا جەگىپ الىپتى. وزەننەن ءارى ءوتىپ، تۋرا قوراز تاۋىنا قاراي تارتىپ بارادى.
— جاساعان-اي! وندا ءۇش بىردەي قۇدىق بار عوي!
— ونىڭ ۇستىنە شاناعا زىرىلداق قالاقشا ورناتىپ العان! — دەدى دابىرلاپ كورشىسى. — ءسويتىپ، تۋرا تاۋعا ورلەپ بارادى! ال تاۋ ەرەسەن ۇلكەن عوي! سۇمدىق-اي!
شەشەسى كۇيەۋىنىڭ اعاش ۇستا دۇكەنىنە جۇگىردى.
— نە امال ىستەيمىز، مەي؟!
چۋبونىڭ اكەسى اۋلاعا اتىپ شىقتى، ءدال وسى كەزدە جولمەن ۇن تولى قاپتاردى تيەگەن شانا كەتىپ بارادى ەكەن.
— تپ-پپرۋ! — اكەسى دەمدە اتتى توقتاتىپ، دوعاردى دا، ۇستىنە ءبىر-اق ىرعىپ، قوراز تاۋىنا قاراي شابا جونەلدى.
قاپتار يەسى اۋزىن اشتى دا قالدى. ءبىراق ول اۋزىن اشىپ قانشا تۇرماق؟ جەرگە سەكىرىپ ءتۇسىپ، ءايتىپ-بۇيتىپ شاناعا جەگىلدى دە، جۇگىن ءارى قاراي سۇيرەي جونەلدى، ال چۋبونىڭ شەشەسى شانانى ارتىنان يتەرىپ وتىردى. يتەرىپ كەلە جاتىپ، ءوزى چۋبو كورىنبەي مە دەپ اسپانعا قارايدى. ەگەر بالاسىنىڭ شاناسىنىڭ زىرىلداپ اينالىپ تۇراتىن قالاعى بولسا، بالكىم، ءقازىر سەلونىڭ ۇستىمەن كوكتەي ۇشىپ تا وتەر.
ال دالبا اجەي اتايدان:
— نيكي، ميكي؟ نەمەرەڭ كورىنبەي مە؟ — دەپ سۇرادى.
ءبىر ايتا كەتەتىن جايت — چۋبو شاناسىنىڭ قالاعى بار ەكەنىن اجەسى تاڭەرتەڭ-اق بايقاعان بولاتىن.
— شىنىندا دا ءبىر جاققا ۇشىپ كەتىپ جۇرمەسىن، — دەپ ويلاعان، اجەسى شاناعا ءجىپ بايلاپ قويعان. ال ءجىپ بولسا، ونىڭ جەمپىرىنەن تارقاتىلىپ، چۋبو قوراز تاۋىنا قاراي زىرلاعان سايىن جەمپىر بىرتىندەپ تارقاتىلا بەردى. ەندى تەك جارتى جەڭى عانا قالعان ەدى.
— سەن دە جىپكە جارماس! —دەپ ايقايلادى كەمپىر شالعا. — ەكەۋلەسەك، توقتاتامىز!
«مۋكي، مۋري، ريكي، مي» دەگەندى شەشەسىنىڭ جولاي قۇلاعى شالسا دا، ەشتەڭە تۇسىنە المادى. ال ۇيىنە تاقاعان كەزدە، اقشا قاردان جاسالعان اتاي مەن اجەيدىڭ جىپكە ەكەۋلەي جارماسىپ، بارىنشا تىرمىسىپ تارتىپ تۇرعاندارىن كوردى.
شەشەسى ءجىپتى قولىمەن قوزعاپ كورىپ ەدى — ءماسساعان، ارعى ۇشىندا بىرەۋ وتىرعان سياقتى. چۋبو بولماس پا ەكەن؟ ايتەۋىر ءجىپ ءۇزىلىپ كەتپەسە جارار ەدى.
اتاي مەن اجەيدىڭ تارتا-تارتا تۇسىرگەندەرى ءبىر كىشىرەك سىڭار ەتىك بولدى.
— چۋبو! بايعۇس چۋبو! قايدا ول؟
ەكى كورشى ايەل جۇگىرىپ كەلىپ، سىڭار ەتىكتى كورىپ ويبايلاي باستادى.
— بايعۇس بالا! ونى جىرتقىش اڭدار، قاسقىرلار جەپ قويعان عوي!
وسىلاي ولار قاشان اكەسى كەلگەنشە ويباي سالىپ، اھىلاپ-ۋھىلەپ، ەتىكتى سۇيۋمەن بولدى. چۋبو ءبىر اياعىن اكەسىنىڭ قوينىنا تىعىپ جىبەرىپ، ءوزى ونىڭ قولىندا وتىر ەدى.
ىمىرت ۇيىرىلە سولاردىڭ ىزىمەن شاناعا جەگىلگەن كارى توبەت — فاراون دا كەلدى.
ءيا، دالبا اجەي، قاپىلىستا ءجىپتى شاناعا ەمەس، چۋبونىڭ سىڭار ەتىگىنە بايلاپ جىبەرگەن بولىپ شىقتى.
— مۇنىڭ ەتىگىنە اتىن جازىپ قويۋعا تۋرا كەلەدى، — دەدى اكەسى.
— ول نەگە قاجەت؟
— سولاي. ەتىگىنە ونىڭ ءاتى-جونى مىناۋ، پالەن دەگەن سەلودان دەپ جازىپ قويامىن. ەگەر شىعانداپ الىس كەتە قالسا، ەتىگى جاردەمدەسەدى، بۇگىندە حالىق ساۋاتتى عوي.
ەرتەڭىندە دالبا اجەي چۋبودان:
— ەتىگىڭدەگى نە جازۋ، — دەپ سۇرادى.
— چۋبو! — دەپ ەجىكتەي وقىدى اقىلدى كارى توبەت فاراون. — تۋر-تۋ-ري-كا-لىق چۋ-بو!2.
— ەستيمىسىڭ شال! — دەپ ايقايلادى دالبا اجەي. — ءبىز ەكەۋمىز دە وسى سەلودانبىز. ءوزىڭدى قايداعى قاڭعىباس بىرەۋ ەكەنمىن دەپ ويلاپ قالما، جولدىڭ قاق ورتاسىندا تۇرساڭ دا.
ديىرمەنشى اعاي
كەلەسى كۇنى اكەسى فاراوندى اعاش ۇستاسىنا وزىمەن ەرتىپ الا كەتتى، ويتكەنى چۋبو ونى تاعى دا شاناعا جەگىپ جۇرەر دەپ قاۋىپتەنگەن ەدى.
— ال سوندا قورانى كىم كۇزەتپەك؟ — دەپ ويعا قالدى چۋبو، بوركىن جەلكەسىنە قاراي ىسىرىپ قويىپ.
ول ءيتتىڭ كەتەگىنە كىرىپ الدى، ال ون شاقتى مينۋتتان سوڭ قاقپا اشىلدى دا، اۋلادا تاپ سول الگى كەشە فەرماعا جۇگىرىپ كەلگەن كورشى ايەل كورىندى. كەنەت كۇركەشە اۋزىنان ءبىر سابالاق باس شىعا كەلىپ، ورشەلەنە ءۇرىپ قويا بەردى. ءاۋپ! ءاۋپ! ءاۋپ!
— چۋبو! مۇنىڭ نە؟ شايتان ءتۇرتتى مە؟ مەن ساعان كوگەرشىن3 ءپىسىرىپ اكەلدىم عوي.
يت ۇيشىكتەن ىرىلداپ شىعا كەلىپ، كورشى ايەلگە، ارينە، ءتورت اياقتاپ تۇرا-تۇرا ۇمتىلدى. كورشى ايەل ولاي جالتاردى، بۇلاي جالتاردى، توبەت قويار ەمەس، قاپپاقشى بولادى.
تەك اۋلاعا فاراوندى ەرتىپ اكەسى مەن شەشەسى كەلگەندە عانا — ىرىلداعان ءتورت اياقتى حايۋان — ەكى اياقتى جان يەسىنە اينالدى. ەندى اۋلانى كۇزەتۋشىنىڭ ءوزى كەلدى عوي.
كەشكە جاقىن اكەسى ەتىگىن شەشىپ جاتقاندا، چۋبو ودان:
— سەن كۇشتىسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى.
— جالپى، سولاي، — دەپ جاۋاپ قاتتى اكەسى.
— ال ۇيىقتاعان كەزىڭدە ساعان كۇش كەرەك پە؟
— جالپى، جوق، — دەپ جاۋاپ قاتتى اكەسى جەلكەسىن قاسىپ قويىپ.
— ەندەشە ماعان ونىڭدى ەرتەڭگە دەيىن بەرە تۇرشى
— كىمدى؟ نەنى؟ — دەپ تۇسىنبەدى- اكەسى.
— كۇشىڭدى.
— جارايدى، نەسى بار الا عوي، — دەدى اق كوڭىلدىلىكپەن اكەسى.
— وندا مەنىڭ بەسىگىمە جاتىپ ۇيىقتا، — دەدى چۋبو. — سەن ەندى — بوبەكسىڭ، ال مەن كەرىسىنشە ۇلكەن ەرەسەك ادام بولامىن.
— ال مەن وعان سىيمايمىن عوي.
— وقا ەمەس، بىردەڭە ەتىپ كور.
اكەسى كۇلىپ جىبەردى — ءوزى كوپتەن بەرى بەسىكتە ۇيىقتاماعان ەدى. ءبىراق ەندى ۋادە ەتكەننەن كەيىن ۇلىمەن ايتىسپادى. بەسىككە كىرىپ، تىزەسىن يەگىنە تاقاي بۇكتەلە جاتتى.
— ءالدي-الدي! — دەپ تەربەتتى بەسىكتى چۋبو. — ۇيىقتا!
اكەسى العاشىندا بۇنىسىنا كۇلگەن ەدى، سوسىن ويلاماعان جەردەن ەسىنەپ، ءتىپتى تىپ-تىنىش ۇيىقتادى دا قالدى.
شەشەسى بەسىكتەن كۇيەۋىن كورىپ، قورقىپ كەتتى.
— اكەم-اۋ! سەن بەسىكتە نەعىپ جاتىرسىڭ! بالكىم، ساعان جايالىق توسەپ بەرۋ كەرەك شىعار؟ جاساعان-اۋ، بۇل ءۇي نە بولىپ كەتتى ءوزى!
اكەسى كوزىن اشتى، ءبىراق بەسىكتەن تۇرا المادى. دەنەسى ءداۋ بولعانمەن، كۇشى جەتەر ەمەس. بوبەكتەي السىزدەنىپ قالعان. ءبىر اياعىن ازەر دەگەندە سوزدى.
— مەن ءبىر ءتۇرلى شارشاپ جاتىرمىن، — دەدى دە، ول ودان بەتەر قاتتى ۇيقتاپ كەتتى.
شەشەسى اھىلاپ-ۋھىلەپ، ايعايىن سالىپ، ءوزى دە ۇيقتاۋعا جاتتى. شەشەسىنىڭ ۇيىقتاۋىن كۇتكەن چۋبو سەنەككە شىقتى، ال وندا بيداي تولتىرىلعان قاپتار تۇرعان بولاتىن. ول ءبىر قاپتى جەردەن كوتەرىپ ەدى، شىنىندا دا كۇشتى بولىپ كەتىپتى. ەكىنشىسىن كوتەردى — كەرەمەت جەپ-جەڭىل! ول قاپتاردى شاتىردىڭ ۇستىنە اپاردى. سوسىن اۋلاعا شىقتى.
— يكا، چيكا! — دەگەن داۋىس ەستىلدى قاراڭعىدان. — نەعىپ ۇيقتاماي ءجۇرسىڭ؟
بۇل دالبا اجەسى ەدى، نەمەرەسىن بىردەن بايقاپ قالىپتى.
ال چۋبو سويتكەنشە بولماي، سارايدان سۇيمەن تەمىردى الىپ كەلىپ، قورشاۋدىڭ تاس قابىرعاسىن گۇرسىلدەتىپ ۇرا باستادى! وسىلايشا ول قورشاۋدان قاشان تەرەزە تەسىپ شىعارعانشا ۇرا بەردى.
سول-اق ەكەن، تەسىكتەن دالبۋ اتايدىڭ بالاسى كورىندى.
— كەش جارىق! — دەدى اتاسى قالپاعىن كوتەرىپ. — كەش جارىق، دالبا!
— تۋھ، تەرەزەمىزدىڭ بولعانى قانداي جاقسى ەدى، — دەپ قۋانىپ كەتتى اجەي. — ال جارايسىڭ، چۋبو! ەندى مەن شالىمدى كورىپ تۇرامىن.
— تەرەزە بار بولسا، دەمەك، ءۇي دە بار، — دەدى ويعا شومعان قارت. — راس، ءبىزدىڭ ءۇيىمىز نە بارى ءبىر تەرەزە جانە ءبىر قابىرعادان تۇرادى، ءبىراق وقا ەمەس. ءبىر وكىنىشتىسى — قوناقتى وتىرعىزار جەردىڭ جوقتىعى. شىركىن، ورىندىق بولار ما ەدى؟!
— جاسايمىز، — دەدى دە، چۋبو الگى سۇيمەنمەن قوپارىپ تۇسىرگەن تاستاردان ۇزىنشا ورىندىق جاساپ بەردى.
— قوناق كەلۋىن قالايمىن! — دەدى ويدا جوقتا دالبا اجەي. — وتە قالايمىن قوناقتىڭ كەلۋىن.
— كىم كەلمەكشى؟ — دەدى چۋبو. — جۇرتتىڭ ءبارى ۇيقىدا عوي.
— اناۋ ديىرمەنشى اعاي شە؟
چۋبو امالسىزدان اۋزىن اشىپ، اڭتارىلدى دا قالدى.
ديىرمەنشى اعاي جايىندا ول باياعىدا-اق ەستىگەن. بۇل اعاي رەۋت وزەنىنىڭ ار جاعىنداعى ەسكى ديىرمەندە تۇرادى دەسەتىن.
— سوعان جونەل، چۋبو، — دەپ ءوتىندى اتاسى. — قار-اتقا ءمىن دە، جونەل.
چۋبو اقشا قاردان جالى توگىلگەن، مۇز تۇياقتارى مىعىم اتتى لەزدە جاسادى. اتتى شاناعا جەكتى دە، بۇلار تەز جۇيتكي جونەلدى، تەك مۇز تۇياقتاردىڭ تارسىلى عانا ەستىلەدى.
— تپ-پپرۋ! — ول اتىن ديىرمەننىڭ بوساعاسىنا توقتاتىپ، قاراسا، ەسىكتىڭ استىنداعى ساڭىلاۋدان جىلتىراپ جارىق كورىنىپ تۇر. ءبىر ءتۇرلى الا بوتەن جىلتىرايدى، جارىق — قاراقشىلار ما، الدە ۇرىلار ءجۇر مە ەكەن؟
چۋبو قۇلاعىن توسىپ ەدى، مىنا ءبىر ولەڭدى ەستىدى:
كوكەم مەنىڭ ديىرمەنشى
اتام مەنىڭ ۇن تارتقان.
اعام-داعى ديىرمەننەن
بيداي ۇنىن بوراتقان.
جورگەگىمنەن مەن دە ءالى
ۇن تارتۋمەن كەلەمىن.
ادامداردىڭ كوڭىلىن
اپپاق ۇنمەن جەبەيمىن.
چۋبو دەمىن ىشىنە تارتىپ، باتىلدانىپ الدى دا، — تاق-تاق-تاق! — ەسىك قاقتى.
— نە اكەلدىڭ ديىرمەنگە قايىرىمدى جان؟ — دەگەن داۋىس ەستىلدى. — ديىرمەن جۇمىس ىستەمەيدى! ءالى جوندەگەن جوقپىن. كەلەر جىلى كەل! ءتۇۋ! نەتكەن ادەمى ات!
ديىرمەنشى اعاتاي جارتىلاي ەسىك اشتى. ول ۇستىنە جىلى تون كيگەن، ۇزىن اق ساقالدى كىسى ەكەن. ءبىراق كىپ-كىشكەنتاي، بويى چۋبونىڭ ەتىگىندەي عانا. قولىندا — ماي شام. الايدا ساقالىنا تىم تاقامايدى، مۇنىسى — جامان ايتپاي جاقسى جوق، جانىپ كەتپەسىن دەگەنى بولۋ كەرەك.
چۋبونىڭ تاڭ قالعاننان كوزى جىپىلىقتاپ كەتتى: «سيقىرشى ەمەس پە ەكەن وسى اعايدىڭ ءوزى». ول جايىندا سەلوداعى جۇرت ءجيى ايتادى، ال، ءبىراق ونى كورۋ بارشانىڭ پەشەنەسىنە جازىلماعان. ديىرمەنشى جۇرتتىڭ بارىنە بىردەي كورىنە بەرمەيدى.
— سەن بە ءان ايتقان، ءا؟ — دەپ سۇرادى چۋبو.
— ءبىز، — دەپ باسىن يزەدى اعاتاي.
— سولاي ما! سەندەر ەكەۋسىڭدەر مە؟
— ءان ايتاتىن دا، تىڭدايتىن دا مەنمىن. دەمەك، ءبىز ەكەۋمىز. تەك مىنا ساقالىمىز عانا ەكەۋ ارا — بىرەۋ.
— كوپتەن تۇراسىڭ با سەن مۇندا؟
ديىرمەنشى بالانى ساۋساعىمەن ىمداپ شاقىردى چۋبو بوساعادان اتتادى. اعاي ونى قابىرعاعا تامان الىپ كەلدى، وندا ەكى سارى، ءبىر كوك — ءۇش جاپىراق ءىلۋلى تۇر ەدى.
— ەھە، — دەپ تۇسىنە قويدى چۋبو.: — دەمەك، مۇندا تۇرعانىڭا ەكى كۇز، ءبىر جاز بولعان ەكەن عوي.
— ءدال سولاي! — دەپ ساقالىن يزەپ قويىپ، ديىرمەنشى اعاي قولىنا بالعانى الدى دا، انا جەردەن ءبىر، مىنا جەردەن ءبىر سوققىلاي باستادى.
شەگەنى قولعا العان ەم،
ۇرامىن ونى بالعامەن،
تاق، تۇق!
وسىلاي ۇرسام ءدوپ بولار،
ديىرمەندە ۇن كوپ بولار!
تاق، تۇق!
— ال مەن جۇمىسپەن كەلىپ ەدىم، — دەدى چۋبو. — اقشا قاردان جاساعان ەكى ادام جاڭا قونىس تويىن جاساپ جاتىر. سەنى قوناققا شاقىرادى.
— قولىم تيمەيدى، — دەدى ديرمەنشى اعاي. — جوندەۋ كەرەك... وي، شىركىن، اتىڭ كەرىم ەكەن! كەرەمەت ات! مۇنداي اتپەن قۇيعىتىپ ءبىر شاۋىپ كەلگەن دە تەرىس بولماس ەدى. جارايدى، ءجۇر، كەتتىك! تەك مەن سالت مىنەيىن!
— جارايدى، — دەپ كەلىستى چۋبو، سول كەزدە ديىرمەنشى اقشا قاردان جاسالعان اتتىڭ ۇستىنە ءبىر-اق ىرعىدى، ال چۋبو شانانىڭ ىشىنە قۇلادى. بۇلار كوڭىلدەنە قۇيعىتتى.
— تىڭداشى، — دەدى ديىرمەنشى. — مەن ومىرىمدە تويدا بولىپ كورگەن ەمەسپىن. وندا مەن نە ىستەۋىم كەرەك؟
— ونى بارا كورەسىڭ.
دالبۋ اتاي چۋبو مەن ديىرمەنشى اعايدى سونادايدان كوردى. اتاي ەرنىمەن:
— بۋم! بۋم! بۋم! — دەپ بارابان مارشىن وينادى.
— كەلىڭىزدەر، تورلەتىڭىزدەر، مارتەبەلى قوناقتار! — دەپ ءيىلىپ ءتاجىم ەتتى دالبا اجەي.
ديىرمەنشى اتتان سەكىرىپ ءتۇسىپ، ۇزىن ورىندىققا بارىپ وتىردى. ءبىراق ونىڭ ۇستىنەن اتاي مەن اجەيدىڭ ەكەۋىن بىردەي كورە المادى. سوسىن چۋبو ونى تەرەزەگە وتىرعىزىپ، ۇزىن ورىندىققا ءوزى جايعاستى.
دالبۋ اتاي اق مۇرتىن شيىردى.
— ال بىزدەر، بىلسەڭ، تۋىسپىز عوي، — دەدى ول اعايعا. — ديىرمەنشىلەر اق بولسا، جانە ءبىز، قاردان جاسالعان ادامدار اق بولساق، وندا پىسەتىن قالاشتار دا اق بولماق ەمەس پە؟
— بۇل دۇرىس، — دەدى ديىرمەنشى اعاي. — قىستا قار كوپ بولسا — ەگىن دە بىتىك شىعادى. مول استىق — اق ءۇن.
دالبۋ اتاي: «سوناۋ اسپان تورىندە ءوزىمنىڭ دە ديىرمەنىم بار، ول جۇمىس ىستەگەن كەزدە جەرگە قار جاۋادى» دەپ ايتپاقشى ەدى. ءبىراق اجەي ءسوزدى ءبولدى:
— تاماق الىڭدار، وتىنەمىن سىزدەردەن! تاماق الىڭىزدار، مارتەبەلى قوناقتار!
سولاي دەپ، اجەي تەرەزەگە قاراي ءبىر كىشىرەك تاباقتى ۇسىندى. ال تاباقتا كامپيت بار بولاتىن. باياعى، اجەيدىڭ اۋزىنا چۋبو سالعان كامپيت.
— ال سەن ديىرمەندى ءقايتىپ جوندەيسىڭ؟ — دەپ سۇرادى دالبۋ اتاي.
— بالعامەن ۇرىپ.
— دەمەك، سەن بىلايشا ايتقاندا، شەبەر ەكەنسىڭ عوي!
— ءيا.
— ال سەن ايدى مىنا جەرگە، ءدال ءبىزدىڭ توبەمىزگە توقتاتا الماس پا ەكەنسىڭ. ايتپەسە كەيدە قاراڭعىدا كەمپىرىم مۇلدە جوق سياقتى كورىنەدى.
— بولادى، اتاي. ءبىراق ەڭ اۋەلى ديىرمەندى ءبىرىڭعايلايىن. ال ونىڭ ار جاعىندا ايدى دا قولعا الارمىن.
ديىرمەنشى اعاي كامپيتتى ۇزاق جەدى. كامپيت وعان ءبىز ءۇشىن قاربىز قانداي بولسا، سونداي كورىنىپ، سىباعاسىنا ءسال ۇلكەندەۋ سوقتى. ال جەپ تاۋىسقان كەزدە، تاباقتى دا قولتىعىنا قىسىپ الدى. قوناق بولۋ وعان وتە-موتە ۇناعان ەدى.
— مەن جۋىقتا تاعى كەلەمىن، — دەدى ول.
چۋبو اكەسىن بەسىكتەن الىپ شىعىپ، كەرەۋەتكە كوتەرىپ اپارعان كەزدە، سەلو ىرگەسىندە اتەشتەر دە شاقىرا باستاعان ەدى.
ۋكۋ
تاڭەرتەڭ ەرتەمەن اۋلادا مىناداي مازاسىز داۋىستار ەستىلدى.
— چۋكۋ، مي! بۋلي، چوك!
— تۋكۋ، مۋكۋ، بارابۋكۋ! ويباي، جاردەمدەسىڭدەر!
بۇل ايقايلاعان، ارينە، دالبا اجەي مەن ونىڭ شالى ەدى. اڭگىمە مىنادا، اكەسى ويانعان سوڭ، قورشاۋداعى تەسىكتى كورىپ، ونى دەرەۋ بىتەي باستاعان-دى.
قارلى وڭەشتەن شىققان ايقاي چۋبونى وياتىپ جىبەردى. ۇيقىلى-وياۋ كۇيى ول كەرەۋەتتەن سەكىرىپ ءتۇسىپ، سىرتقا اتىپ شىقتى. كوپ ويلانباستان، قورشاۋعا جۇگىرىپ كەلىپ، تۇندە ءوزى تەسىپ شىعارعان تەرەزەنىڭ كوزىنە وتىرىپ الدى.
— ءتۇس، چۋبو! — دەپ ايقايلادى اكەسى.— بىرەۋ تەسىك شىعارىپ قويىپتى، بىتەپ تاستاۋ كەرەك.
چۋبو ورنىنان تاپجىلمادى.
— مەي-ay، بۇنىڭ نە؟ — دەپ باجىلدادى باسقىش جاقتان شەشەسى. — ۇلىڭدى قابىرعاعا قاتىرىپ تاستايىن دەپ پە ەدىڭ؟
— تفۋ! — دەپ، اشۋمەن ءبىر تۇكىرگەن اكەسى قولىن سىلتەپ، ءوزىنىڭ شەبەرحاناسىنا كەتتى.
ال چۋبو تەرەزەدەن سەكىرىپ ءتۇسىپ، قايتا ۇيقتاۋعا جونەلدى. دالبۋ اتايدىڭ ءۇيى وسىلاي امان قالدى.
قۋانىشى قوينىنا سىيماعان اجەي شالىنان كوزىن ايىرمادى. ال شالى سۇمدىق جۇمىس باستى ادامنىڭ تۇرىنە ەنىپ، ماڭعازدانا جوتكىرىنۋمەن بولدى. جوتەلىپ بولىپ، تۇتىكشەسىن الدى دا، قار پالتوسىنىڭ ەتەگىنە بىلاي دەپ جازدى:
تانگا، رينگا،
تي-تي-ري.
رينگا، تينگا،
ري-تي-تي؟!
ءبىزدىڭ تىلىمىزدە بۇل بىلاي بولىپ ەستىلەر ەدى.
و ادامدار!
ءبىز نە جازىپ ەدىك،
سەندەرگە كەمپىرىمىز ەكەۋمىز؟!
ءبىزدىڭ ارامىزدى. نەگە تاس دۋالمەن بولەسىڭدەر؟!
كورىپ وتىرسىزدار، بۇل ولەڭ. دالبۋ اتايدىڭ كەۋدەسىندە قارلى اقىن جۇرەك بۇلقىنا سوعىپ تۇر ەدى.
اجەيگە ولەڭ وتە ۇنادى. اجەي ونى قار كىرپىكتەرىن جاۋىپ، اندەتىپ وقىدى، وسىلاي كوپكە شەيىن وقي بەرەر مە ەدى، ءبىراق وسى كەزدە ۇيلەرىنە قوناقتار كەلە باستادى.
ەڭ ءبىرىنشى بولىپ — اقىلدى توبەت فاراون كەلدى. ءىرىلداپ امانداستى، ولەڭ وقىدى. سوسىن شىمشىق تورعايلار ۇشىپ جەتتى. ءتىپتى قوي دا ءۇش رەت قورشاۋىنان شىعىپ كەلدى. قوناققا كەلىپ، تەرەزەدەن قاراپ تۇرادى - .تۇرادى دا، قايتا كەتەدى. ءلام-ميم جوق، ماقاۋلاۋ. .. — قوناقتارىمىزدىڭ بولعانى بەك جاقسى، — دەدى دالبۋ اتاي. — ءبىراق ءبىز كوبەيسەك دەپ ەدىم.
— ول قالاي؟ — دەپ تۇسىنبەدى اجەي.
— وپ-وڭاي. ماعان قاردان بالا تاۋىپ بەر.
— ساعان بىردەنەنىڭ شالىعى تيگەن ەمەس پە؟ كەمپىر ەمەسپىن بە مەن؟
— قايداعى كەمپىر؟ جاپ-جاسسىڭ ءالى دە. تاباسىڭ، سول!
دالبۋ اتاي ايتقان سوزىنەن قايتپاي قويعان سوڭ، اجەيدىڭ ەندى باسقا لاجدىڭ قالماعانىنا كوزى جەتتى. قاردان جارالعان ءبىر ۇلدى تاپتى دا بەردى. قۇرتاقانداي ازىرگە.
وسى كەزدە بۇلاردىڭ ءبىر تەرەزەلى ۇيىندە نە بولعانىن كورسەڭدەر. توي-دۋمان، شاتتىق! -. اتاي ۇلىن كورە الماي، ايقايلاپ بۇكىل كوشەنى باسىنا كوتەردى.
— Ay، جوعارىراق كوتەرشى دەيمىن ءوزىن! دۇرىستاپ كورەيىن دە!
اجەي ۇلىن جوعارى كوتەرگەن كەزدە، ول مۇرتىنان كۇلىپ:
— بويىڭ توبەگە جەتسىن! مىنە، ءبىزدىڭ ءۇيىمىزدىڭ قورعانى وسى بولادى! — دەدى.
ولار ماز-مەيرام بولىپ، بالاعا ۋكۋ دەپ ات قويدى.
بالا دەگەندەي بولىپ شىقتى. ءبىر ءتاۋىرى — ەكى اياعى بار، ءتاي-تاي باسىپ جۇرە الادى.
ءتاي-تاي باسىپ، ۋكۋ دۋالدان شىعىپ، اكەسىنە باردى.
اكە مەن بالا ايمالاسىپ، ءسۇيىستى-اي كەلىپ. اكەسى ونىڭ باسىنا ءوزىنىڭ قالپاعىن قونجيتا سالدى.
چۋبو ويانعان كەزدە، ۋكۋ ونى بوساعادا كۇتىپ الدى. ،
— سالەم! — دەپ ساڭق ەتتى چۋبو. — كەل، بويىمىزدى ولشەيىك، قايسىمىز بيىك ەكەنبىز!
بويلارىن ولشەدى. چۋبو بيىكتەۋ ەكەن، ءبىراق ونىڭ كويلەگى ۋكۋگە جارادى. ءسال ۇلكەندەۋ، الايدا ۋكۋ تىر جالاڭاش كۇيدە جۇرە المايدى عوي ەندى.
چۋبو وعان كويلەگىن بەردى، ال شالباردىڭ ازىرگە ورايى كەلمەدى. چۋبونىڭ ءوزىنىڭ دە شالبارى سونشا كوپ ەمەس — بىرەۋ-اق. شالباردى ەكەۋىنىڭ بىرەۋىنە كيۋگە تۋرا كەلەدى، نە ول، نە ۋكۋ.
ال ۋكۋ كوز الدىندا وسە باستادى. چۋبو وعان ءوزىنىڭ بار بايلىعىن — سيىرىن، قويىن، تاۋىعىن، فاراونىن، ءتىپتى الما اعاشتاعى تورعايلارىنا شەيىن كورسەتىپ بولعانشا، ۋكۋ وسە بەردى، وسە بەردى. اسىرەسە ونىڭ قاردان جاسالعان اياقتارى تەز ءوستى. ول قاقپاعا قايتىپ ورالعان كەزدە — اجەسىنىڭ بويىنا جەدەعابىل بولىپ قالدى.
بۇلار چۋبو ەكەۋى جاسىرىنباق ويناي باستادى. ۋكۋ قىزىق! ەكى كوزىن قولىمەن جابادى دا:
— بولدىم! — دەپ ايقايلايدى. — بولدىم! مەن تىعىلىپ بولدىم! ..
ءبارىنىڭ، ارينە، سىقىلىقتاپ، كۇلكىدەن ىشەك-سىلەلەرى قاتادى! قۇلكىلى-اق، قۇداي اقىنا! جاسىرىنعان ءتۇرىن كوردىڭ بە؟ مىنا جاڭا تۋعان نارەستەنىڭ قىلىعىن كوردىڭ بە؟
ال شالبار جونىندەگى ماسەلەنىڭ دەگەنمەن ماڭىزى جويىلمادى. ءجونى ءتۇزۋ ادامنىڭ، ءتىپتى قاردان جاسالسا-داعى، جارىق دۇنيەدە شالبارسىز سەلتەڭدەۋى كەلىسپەيدى. ءبىراق شالباردىڭ جوق ەكەنى ءمالىم. چۋبو وعان جۇگەرى ساباقتارىنان يۋبكا تارىزدەس بىردەڭە ىلدەبايلاپ بەردى. بۇل — ۋكۋ تۇندە توڭباسىن دەگەنى ەدى. قاردان جاسالسا-داعى، اياۋ كەرەك، نارەستە عوي.
اكەسى تاڭەرتەڭ ەرتە ويانىپ، اۋلاداعى جۇگەرى ساباقتارىن كوردى، ءبىراق وعان ورانعان ۋكۋدىڭ ءوزىن، قالاي ەكەنى بەلگىسىز، بايقامادى.
— مەن بۇل جۇگەرىنى قويلارعا اپارىپ بەرە قويايىن، — دەپ ويلاعان ول، جۇگەرى ساباقتارىن ۋكۋمەن قوسا باس سالىپ وتتىققا الىپ باردى.
ابيىر بولعاندا، ايتەۋىر، چۋبو ويانىپ، ۋكۋدى دەر كەزىندە قۇتقارىپ قالدى، ال ساباقتاردى، مەيلى، قوي جەي بەرسىن.
دالبا اجەيدەن ءبىر ورام ءجىپ الىپ، چۋبو ونىمەن ۋكۋدىڭ ءار اياعىن وراپ تاستادى. مۇنىسى بۇرمەلى اپ-ادەمى شالبار بولىپ شىقتى.
جاڭا جىل تۋعان كۇن ەرەكشە كۇن بولدى.
ەگەر الدەكىم سول كۇنى تەلەگراف باعاناسىنا قۇلاعىن توسسا، بىردەن قوڭىراۋ سىڭعىرىن ەستىر ەدى. بۇل قوڭىراۋلاتىپ، دەريەۆنياعا جاقىنداپ قالعان جاڭا جىل بولاتىن.
سول كەزدە چۋبو تەرەزە الدىنداعى قارعا شىرشانىڭ بۇتاعىن شانىشتى، ءسويتىپ، ۋكۋ ەكەۋى شىرشانى اشەكەيلەۋگە كىرىستى. شىرشاعا جۇگەرى سوبىعىن، بيداي ماساقتارىن، بازيليكتىڭ كەپكەن ساباقتارىن ءىلدى.
اپ-ادەمى بولىپ شىقتى. دالبۋ اتايدىڭ ۇيىندە دە جۇپار ءيىس بۇرقىرادى.
— كۇن كەشكىرىپ قالدى، — دەدى چۋبو، — دالبۋ اتا قۇتتىقتاۋلارىمىزدى قابىلدايسىڭ با؟
— كەمپىر — دەپ قۋانىپ كەتتى اتاسى. — بىزگە بالالار كەلدى. قۇتتىقتاپ جاتىر.
وسى كەزدە چۋبو تەرەزە استىنداعى قوڭىراۋدى قاعىپ قالدى دا، جاراپازان ايتقانداي جاڭعىرتىپ، بىلاي دەپ اندەتتى:
بىردە قىستا
قار اتام،
قار سوقاعا
جەكتى اتىن!
بەۋ، بەۋ،
جەكتى اتىن!
قاردى جىرتتى
بوراتىپ،
بيداي ەكتى
Op اتىن!
بەۋ-بەۋ،
بيداي ەكتى وراتىن.
قار جامىلعان
دالادا
ءوستى ايدىك ءبىر
اق قالاش!
بەۋ-بەۋ، ءوستى ايدىك ءبىر
اق قالاش!
جاڭا جىلمەن!
جاڭا باقىتپەن، مەيىرباندى ءۇي يەلەرى!
— مىنە، بۇلارىڭا راقمەت! — دەدى دالبۋ اتاسى. — ۋرەتۋرەلەرىڭ ءۇشىن راقمەت سەندەرگە!
اجەي چۋبو مەن ۋكۋعا جاڭعاق بەردى. ال اتاسى وعان الدە ەكى، الدە ءۇش ءتيىن قوستى.
چۋبو مەن ۋكۋ ەندى ۋرەتۋرەنى بۇكىل دەريەۆنيانى ارالاپ ءجۇرىپ اندەتتى.
اندەتۋشى چۋبو دا، قوستاۋشى ۋكۋ. ول:
— گەي، گەي-ي-ي! — دەپ كوتەرمەلەي ايقايلاپ قويادى.
ونىڭ مولداۆانشا بار بىلەتىنى وسى — گەي ەدى! — ونىڭ ەسەسىنە قوڭىراۋدى كەرەمەت قاعىپ، شىلدىرلاتادى،
— سەندەر نەشەۋسىڭدەر؟ — دەپ سۇرايتىن بولدى ايەلدەر تەرەزەلەردەن باستارىن شىعارىپ.
— ەكەۋمىز، — دەپ جاۋاپ قاتادى چۋبو. — مەنىڭ قاسىمدا دالبۋ اتايدىڭ ۇلى بار.
ءسويتىپ، ايەلدەر بۇلاردىڭ ەكەۋىنە دە سالەم-ساۋقات الىپ شىعىپ بەرىپ جاتتى.
— چۋبو، ۋرەتۋرەنى ەرتەڭ دە ارالاپ اندەتەيىكشى، — دەدى ۋكۋ. — ودان ارعى كۇنى دە. جالپى، كۇندە كەشكە. جانە قار-اتتى دا وزىمىزبەن بىرگە الا جۇرەيىك!
— و نە دەگەنىڭ، ۋكۋ! — دەپ كۇلدى چۋبو! — ۋرەتۋرە ءانى تەك ءبىر-اق كەش شىرقالادى. ءدال جاڭا جىل كەلەردە.
ديىرمەننىڭ ىسكە قوسىلۋى
كەلەسى كۇنى كەشكە چۋبو اكەسىنەن بەسىككە جاتۋدى قايتادان ءوتىندى. ءبىراق اكەسى بۇل جونىندە تىڭداعىسى دا كەلمەدى.
— بالسىنبەسەڭشى ەندى، — دەدى شەشەسى، — جارايدى، قورشاۋدان تەسىك شىعارعان ەكەن، بۇلىنگەن ەشتەڭە جوق قوي. وعان قاردان جاسالعان ادامدارمەن سۇقباتتاسۋ قىزىق، بار بولعانى سول.
— ال ەگەر سول تەسىكتەن قاسقىر كىرىپ كەتسە، قايتەسىڭ؟ — دەپ ىرىق بەرمەدى اكەسى. — وزىڭشە، مەنىڭ بەسىكتە جاتىپ ىسقىرعانىما ول قاشىپ كەتەدى دەپ ويلايسىڭ عوي؟
— ەندەشە، مەن ءوزىم جاتامىن بەسىككە، — دەدى شەشەسى. — ويحوي! نە زامان بەسىكتە تەربەتىلمەگەلى.
شەشەسى بەسىككە كىرىپ، ءويتىپ-بۇيتىپ جايلاستى. چۋبو:
— ءالدي-الدي، ۇيىقتاي عوي! — دەپ اندەتتى.
سويتكەنشە بولماي، ماماسى تەز ۇيقتاپ قالدى. شەشەسىنىڭ تۇسىنە ءوزىنىڭ جاسىل القاپتا كوبەلەك قۋىپ جۇرگەنى ەندى.
اكەسى ءۇيدىڭ ىشىندە كۇڭكىلدەپ، قىرىلداۋمەن بولدى. ەندى كەشكى تاماقتى ءوزى دايارلاۋى كەرەك ەدى. ءبىراق پەش جاعىپ اۋرە بولمادى. توبەدەگى شاتىردىڭ ىشىنە كىرىپ، سونداعى كاكىر-شۇكىردىڭ اراسىنان ەسكى بەسىكتى تاۋىپ الىپ، تۇبىنە تاقتايدى مىقتاپ تۇرىپ قاقتى دا، سوندا جاتىپ ۇيقىعا كىرىستى. كەشىكپەي ول دا چۋبونىڭ ماماسىمەن بىرگە جاسىل القاپتا كوبەلەك قۋىپ ءجۇردى.
ال چۋبو بۇل كەشتە اكەسى مەن شەشەسىنىڭ بار كۇشىن وزىنە قوسىپ الىپ، كەرەمەت الۋەتتى بولىپ كەتتى.
اۋلادا اي جارقىرايدى. اي نۇرىنا شومىلعان اتاسى مەن اجەسى بىر-بىرىنە تەرەزە-تەسىكتەن قارادى دا تۇردى.
اجەسىنە ەستىرتپەي، اقىرىن عانا چۋبو اتاسىنا بىلاي دەدى:
— مەن ديىرمەنگە بارا جاتىرمىن، ال سەن اۋلانى كۇزەت. ەگەر قاسقىر كەلسە، قاتتى داۋىستاپ، نەمىسشە: «اين»، «دۆاي»، «دراي» دەسەن، ول قورقىپ، قاشىپ كەتەدى. ال ەگەر قاسقىر وتە اش بولسا، تاماقتاندىر. مىنا قوراپتا ازىق بار.
سولاي دەپ، چۋبو تال قوراپتى اتاسىنىڭ جانىنا جەرگە قويىپ، قار-اتتى شاناعا جەگىپ الدى دا، قۇيعىتىپ شابا جونەلدى.
كوشەدە قىبىر ەتكەن جان جوق. تەك ءار جەردە مۇرجالاردان ءتۇتىن بۋداقتايدى. ءتىپتى يتتەر دە بۇگىن ءۇنسىز، جالعىز-اق سوناۋ الىستا، وزەننىڭ ار جاعىندا تۇلكى ۇرەدى.
چۋبو ديىرمەننىڭ ەسىگىن اشىپ، ىشكە كىردى، ءبىراق ەشكىمدى كورە المادى.
— Ay، اعاي! قايدا ءجۇرسىڭ سەن؟
— تس-سس! — دەگەن داۋىس ەستىلدى بەينە قۇدىقتان شىققانداي.
چۋبو ۇڭىلە قاراپ ەدى، ديىرمەن ەدەنىنىڭ استىندا جىلت-جىلت ەتكەن كىشىرەك توعاندى كوردى. ال ديىرمەنشى اعاي قايىقتا بالىق اۋلاپ وتىر.
چۋبونى كورىپ، ول باسقىشپەن جوعارى كوتەرىلدى.
— تۇلكىنىڭ ۇرگەنىن ەستىپ تۇرمىسىڭ؟ — دەدى ول. — بۇل مەنىڭ تۇلكىم. ۇقتىڭ با؟ قارنى اش، مىنە، سوسىن ۇرەدى. مەندە تاۋىق جوق. سول سەبەپتى ونى بالىقپەن اسىرايمىن.
رەۋت مۇز قۇرسانعالى بەرى، چۋبو جاس بالىق ەتىن تاتپاعان ەدى، ونىڭ ەكى كوزى جايناپ كەتتى، ءارى بۇگىن كەشكى تاماعىن دا ىشپەپ ەدى. ءبىراق ديىرمەنشىنىڭ قول تابانى وتقا قويۋ ويىنا كەلمەدى.
ول بالعانى الا سالا، تارس-تۇرس ەتكىزىپ، ديىرمەندى جوندەي باستادى. چۋبو توقپاقتى الىپ، وعان جاردەمدەسۋگە كىرىستى. بۇل ءتۇنى ديىرمەننەن شىققان تارسىل دەريەۆنياعا دا ەستىلىپ تۇردى.
ال ديىرمەنشى اعايدىڭ جاعى ءبىر سەكۋند تىنبادى.
— دۇنيەدە سۋ ديىرمەننەن ارتىعى جوق. جەل ديىرمەنگە ونداي قايدا. وزەندەگى ءومىر — ءورىستى ءومىر. بىردە قايىقپەن ءجۇزىپ كەلە جاتىپ، كەنەت وسى ديىرمەندى كوردىم. «ءوزىن جوندەي قويايىنشى» — دەپ ويلادىم. مەن بۇل ءىستىڭ جاي-جاپسارىن بىلەمىن عوي.
ديىرمەن ءىشى اجەپتاۋىر سالقىن ەدى، چۋبو ماي شامعا قولىن جىلىتتى، ال اعاي ەكى قولىن ساقالىنىڭ استىنا تىقتى.
— مەنىڭ جامىلعى كورپەم دە جوق، — دەدى اعاي. — ال كورپەنىڭ ماعان نە قاجەتى بار؟ ۇيىقتاعان كەزدە، بۇكتەتىلە قالامىن دا، قول-اياعىمدى ساقالىممەن قىمتايمىن! راقات! جىپ-جىلى!
— ال ديىرمەندى قاشان ىسكە قوسامىز؟ — دەپ سۇرادى چۋبو. — ءبىزدىڭ ۇيدە ءۇن ءبىتىپ قالدى! — سولاي دەپ، توقپاعىن قاتتى ءدۇرس ەتكىزدى.
اعاي بالعاسىن تاعى دا ءۇش مارتە تارسىلداتتى.
— دايىن! ەندى ءۇن تارتۋعا بولادى!
قولىنا ماي شامىن ۇستاپ، ول تومەن ءتۇسىپ، ديىرمەن دوڭعالاعىنا باردى.
— ەھە، — دەدى ول. — سۋ بولسا، قاتىپ جاتىر. ال دوڭعالاق اينالۋى ءۇشىن سۋ اعىپ جاتۋى ءتيىس. تفۋ... جوندەپ جاتىرمىز، جوندەپ جاتىرمىز، ال سىرتتا قىس ەكەنىن تارس ۇمىتىپ كەتىپپىز.
چۋبو دوڭعالاقتى ۇستاي الىپ، اينالدىرماقشى بولىپ كورىپ ەدى، ونىسىنان ەشتەڭە شىقپادى. پاپاسى مەن ماماسىنان العان كۇشى كوپ-اق بولاتىن، ءبىراق سوندا دا شاماسى كەلمەدى.
اتەش ەكىنشى رەت شاقىرعاندا بارىپ، چۋبو ۇيىنە ورالدى. ونىڭ اياعىنىڭ تىقىرىن ەستىپ، اتاسى سونادايدان-اق كارلەنە ايقاي سالدى.
— اين، سۆاي، دراي! ءا، بۇل سەن بە؟
كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ چۋبو ورنىنان تۇرىپ ۇلگەرمەستەن، وعان ۋكۋ جۇگىرىپ كەلدى.
— قىرسىققا ۇشىرادىق! — دەدى سوسىن ول. — جاردەم بەر!
چۋبو ۇيدەن اتىپ شىعىپ، اجەسىنىڭ بەتىن بىرەۋ تۇك قالدىرماستان تىرناپ تاستاعانىن كوردى.
— بۇعان نە بولعان؟
— ش-ش-ش-ش-ش، — دەگەننەن باسقا، كەمپىر تۇك دىبىس قاتا المادى.
— قىرسىققا ۇشىرادىق، چۋبو، — دەدى اتاسى. — مەن كارى قاقباس ۇيقتاپ قالىپپىن. ءسويتىپ، تۇسىمدە قاسقىر كەلگەن ەكەن دەيمىن! كوزىمدى اشىپ السام — ونىم تورعاي بولىپ شىقتى. كەمپىرىمە ۇشىپ كەلىپ، بەت-اۋزىن تىرناپ، داۋسىن ۇرلاپ كەتىپتى.
— داۋسىن ەمەس، تىستەرىن، — دەپ كۇلدى چۋبو. — بۇل كىسىنىڭ تىستەرى بيداي داندەرىنەن تىزىلگەن ەدى عوي. وقا ەمەس، ءقازىر جاڭادان ءتىس سالىپ، تىرناق ىزدەرىن دە تەگىستەپ جوندەيمىز. مىنە، قار دا جاۋا قالعان ەكەن.
چۋبو سول ارادا-اق اجەسىنە جاڭا تىستەر سالدى. ءتىپتى بەسەۋى ارتىق. اپپاق بەتىن تەگىستەدى.
— ال تورعاي تاعى دا ۇشىپ كەلسە شە؟
— سەن وندا بىلاي ىستە، — دەدى دە، چۋبو اجەسىنىڭ قۇلاعىنا بىردەڭە دەپ سىبىرلادى.
— قۇپ، — دەپ كۇلدى اجەسى. - تاپ سولاي ىستەيمىن.
تورعاي، ارينە، تەز قايتا ورالدى. جاڭا تىستەردى الىستان-اق بايقاپ، تۋرا ۇمتىلدى، ال اجەسى اۋزىن اشتى دا:
— Aپ! —دەپ تورعايدى اساپ جىبەردى.
ءبىراق ءبىرجولاتا اسامادى، ءتىپتى جۇتپادى دا، جاي انشەيىن اۋزىن عانا جاپتى، قۇيرىعىنىڭ ۇشى اۋزىنان قىلتيىپ شىعىپ تۇردى.
— و، پالە! — دەپ ويباي سالدى بايعۇس تورعاي. — مەنى قار ادامى اساپ جىبەردى! نە ءۇشىن؟ قويا بەر، اجەي! اۋزىڭ قاپ-قاراڭعى ەكەن، ءوزى قورقىنىشتى-اق!
— ەندىگارى وزگەلەردىڭ ءتىسىن شوقىپ جەيسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى اتاي.
— شوقىمايمىن ەندى! شوقىمايمىن! كەشىرىڭىز، وتىنەمىن!
دالبا اجەي اياپ كەتىپ، اقىماقتى قويا بەردى. اناۋ سونىڭ وزىندە ءبىر ءتىستى تىستەي-مىستەي، زەڭبىرەك وعىنداي اتىپ شىقتى.
كەشكى تاماقتان كەيىن چۋبونىڭ اكەسى ماماسىنا:
— ءسويتىپ قوي، ەكەۋمىز كوبەلەكتى ۇستاي المادىق. ال جالپى ۇستاۋىمىز كەرەك-اق، — دەدى.
ءسويتىپ، بۇلاردىڭ ءارقايسىسى ءوز بەسىكتەرىنە قايتادان جاتتى دا، چۋبو ەكەۋىن — ماماسىن سول، پاپاسىن وڭ قولىمەن تەربەتتى.
— ءالدي-الدي! ءالدي-الدي!
وزىنەن-وزى تۇسىنىكتى — بۇلاردىڭ كۇشى چۋبوعا كوشىسىمەن ول قايتادان ديىرمەنگە جونەلدى.
ال جولشىباي چۋبو تەادور اعايعا بۇرىلا كەتپەكشى بولدى. بۇل اعاي ەڭگەزەردەي زور مۇجىق، تۋرا ءداۋدىڭ ءوزى بولاتىن.
ەسىك قاعىسىمەن ءداۋدىڭ داۋسى بىردەن-اق ەستىلدى.
تەادور اعاي ەسىكتى اشىپ، بالانى قولىنا كوتەرىپ الماقشى بولىپ ەدى، ءبىراق چۋبو بىلاي دەدى:
— تۇرا تۇرشى، تەادور اعاي. قايتا مەن كوتەرىپ كورەيىن.
سولاي دەپ، ول كەنەت ءداۋدى تىزەسىنەن تومەن قاراي ۇستاپ الىپ، جوعارى تىك كوتەردى. توبەگە جەتكەن تەادور اعايدىڭ مالاقايى شاتىر جيەگىنە ءىلىندى دە، سول كۇيىنشە قالىپ قويدى.
— قايتەدى-ەي، مىناۋ! — دەدى تەادور اعاي.— مىنە، عاجاپ! وگىز قارا كۇشىڭ بار عوي، جانىم-اۋ!
تەادور اعاي زاڭى ەر كوڭىل جاقسى ادام ەدى، چۋبو ونى بەسىككە جاتۋعا كوندىرۋگە بولاتىنىن ءبىلدى. ال ديىرمەننىڭ دوڭعالاعىن ورنىنان جىلجىتۋ ءۇشىن ءداۋدىڭ كۇشى قاجەتىنە جارار-اق ەدى.
— اۋ، و نە دەگەنىڭ چۋبو، — دەدى تەادور اعاي. — مەن بەسىككە سىيمايمىن عوي.
— استاۋعا جات وندا.
— Ay، و نە دەگەنىڭ چۋبو! ۇيات قوي، جۇرت نە دەيدى؟ جارايدى، تەك سەن ءۇشىن.
اعايدىڭ ايەلى ەرىن استاۋدىڭ ىشىنەن كورگەندە، ءۇنى شىقپاي سىلەيىپ تۇرىپ قالدى. قولتىعىنىڭ استىنا ەكى گرادۋسنيكتى سۇعىپ جىبەردى. بىرەۋىن سول، ەكىنشىسىن وڭ قولتىعىنىڭ استىنا قويدى. ايەلى ءىستىڭ جايىن انىقتاپ بولعانشا، چۋبو ديىرمەنگە كەلىپ جەتكەن ەدى.
اعاي الجاپقىشىن بايلاپ الىپ، جاشىكتى بيدايعا تولتىردى، سوسىن چۋبو دوڭعالاقتى بۇراپ قالعاندا، ول بىردەن-اق شىر اينالدى.
ءتۇسىپ جاتقان ۇن قانداي: اق پا، اق ەمەس پە، سونى كورۋ ءۇشىن. بۇلار بالاۋىز شامنىڭ ءبارىن تۇگەل جاقتى.
اپپاق !— دەپ ايقايلاپ قويا بەردى ساقالدى ديىرمەنشى. —وي، قانداي اپپاق ۇن! ايتپاپ پا ەدىم ساعان مەن «ديىرمەنشىمىن» دەپ! ايتىپ پا ەدىم، جوق پا؟ ساپ-سارى الا بيدايدان اپپاق ءۇن جاساعانىمدى ەندى كوردىڭ عوي ءوزىڭ؟
سولاي دەپ، ول ديىرمەندى ساقالىمەن سىپىرىپ، دومالاي جونەلدى.
ۇن جۇرگەن جەر بەرەكە،
اپپاعىن-اي، اپپاعىن.
ساپ-سارى الا بيدايدان
اعىزامىن اپپاق ۇن!
تاڭەرتەڭ ەرتە تەادور اعايدىڭ شاتىر جيەگىندە سول كۇيى ءالى ءىلىنىن تۇرعان مالاقايى اق ۇنعا تولىپ قالعان ەدى. ىشىنە قىرىق ءۇش كيلوگرامم كەتىپتى.
قالىقتاپ ۇشقان قالاشتار
سول كۇنى اكەسى شەبەرحاناسىنا بارمادى. ول ماڭعاز كۇيدە سەلونى كەزدى.
— بۇل شىن با، تامىر؟ — دەپ سۇرايدى ودان بىرەسە بىرەۋى، بىرەسە ەكىنشىسى، اكەسى ماقۇلداپ باسىن يزەيدى.
بۇكىل تۋرتۋريكا سەلوسى قۋانىشقا كەنەلدى. ءتىپتى قالاي قۋانباسقا؟
ۇن تارتۋ كەرەك ەكەن — ءبىر قاپ بيدايىڭدى كوشەگە الىپ شىعىپ، قاقپانىڭ جانىندا قالدىر دا، ءوزىڭ بەسىككە كەلىپ جات. ال تاڭەرتەڭ قاراساڭ، قابىڭدا تولعان ۇن، ءوزى سونداي اپپاق، سونداي جۇمساق، ءتىپتى قامىرىن ساۋساعىڭا ساقينا ەتىپ وراپ الۋىڭا بولادى.
ال سەلوداعى بۇرقىراعان حوش ءيىس قانداي؟ ەھە-ە! مىنا باسقىشتا — توقاشتاردىڭ، اندا — كاۋدىرەك ناننىڭ، ال مۇندا — سامسانىڭ ءيىسى بۇرقىرايدى.
"چۋبو وقتا-تەكتە بيداي الۋ ءۇشىن دەريەۆنياعا كەلىپ تۇرادى. ديىرمەنشى اعاي دا بىرگە كەلەدى. اعايعا دەريەۆنيانىڭ تازا اۋاسى مەن نەشە الۋان ءتاتتى ءيىسى قاتتى ۇناعان ەدى.
— حي-حي-حي! — دەپ ءماز بولادى اعاي، مۇرجالاردان بۋداقتاعان ءتۇتىندى كورسەتىپ.
قار-اتتىڭ ۇستىندە ول بار داۋسىمەن بىلاي دەپ شىرقادى:
ساقالىم اق، مەن ءوزىم
كىشكەنتايمىن قاشاننان!
تۋىسپىن مەن اتايعا
اقشا قاردان جاسالعان!
اي دالادا اقشا قار،
سىقىرلايدى باسقاندا.
ديىرمەنىم، انەكەي،
اينالىپ تۇر اسپاندا.
جۇمىس ىستەر ديىرمەن
كەرەك بولار قارمانۋ!
كوپ بولسىن دەپ ءاماندا
ۇلپىلدەگەن قار مەن ۇن!
ديىرمەنشى اعاي ۇن تارتقانىنا اقشا المادى. ونى نە ىستەمەك؟ اۋەلى ەسەپتەۋدى دە بىلمەيدى.
ءبىراق «تۋرتۋريكا» سەلوسىندا مەيىرباندى ادامدار تۇراتىن-دى. ديىرمەنشىنىڭ جاقسىلىعىن جاقسىلىقپەن قايتارۋدى ۇيعارىستى.
توبەنىڭ ۇشار باسىنان ولار تومەندەگى ديىرمەنگە دەيىن ۇزىن مىقتى ءجىپ تارتتى. توبەنىڭ باسىنا شىعىپ، جىپكە قالاشتى وتكىزسە بولعانى — قاس قاققانشا، قالاش ديىرمەنگە جەتىپ باراتىن بولدى. پەشتەن جاڭا عانا شىققان ىپ-ىستىق ءتاپ-تاتتى اق قالاش.
ال تومەندەگى ديىرمەندە قالاشتىڭ كەلگەنىن اعايعا ءبىلدىرۋ ءۇشىن قوڭىراۋ شىلدىر ەتە قالادى.
نەشە ءتۇرلى قۇستار — تورعاي، قارعالار قالىقتاپ ۇشىپ بارا جاتقان قالاشتاردى كورگەندە، مۇلدە ەستەرىنەن تانادى.
ءسويتىپ، ديىرمەن دۇيسەنبى، سەيسەنبى، سارسەنبى كۇنى دە ۇن تارتتى. بەيسەنبى كۇنى ءبىر ادام بىلاي دەدى:
— ال ەگەردە چۋبو بىزگە كۇشىمىزدى تاڭەرتەڭ قايتارماي قويسا قايتەمىز؟ وسىلاي بەسىكتە بۇكىل قىس بويى جاتامىز با؟
— ال كەنەت ونىڭ ناعىز باستىق بولعىسى كەلسە شە؟ — دەدى بەسىكتە جاتقان تاعى بىرەۋى. — مىنە، سوندا بولار كوكەسى! ءاي، بايبىشەم قۇلاعىمنىڭ ءتۇبىن قاسىپ جىبەرشى، قولىمدى كوتەرۋگە كۇشىم كەلمەي جاتىر.
ءبىراق، ارينە، چۋبونىڭ ەشكىمدى دە الداماق ويى جوق-تى. سويتكەنمەن دە، ءبىر جولى كەشكە جاقىن ءبىر ىڭعايسىزدىق بولدى. ۋكۋ بولماعاندا ءىس ناسىرعا شابۋى ىقتيمال ەدى.
سول كۇنى كەشكە ەكى قاپ ۇن تارتىلىپ بولىپ، چۋبو ءار اۋلانىڭ وزىنە تيەسىلى ۇنىن اپارىپ بەرمەكشى بولعاندا، كەنەت ۇيقىسى كەلدى. ال ديىرمەننىڭ ءبىر بۇرىشىندا ەسكى بەسىك جاتاتىن. جازدا ونى ءبىر جاقتان وزەن اعىزىپ اكەپ تاستاعان-دى.
چۋبونىڭ سوعان جانتايعانى سول ەدى، ديىرمەنشى اعاي:
— ءالدي-الدي... — دەپ اندەتىپ قويا بەردى دە، سول-اق ەكەن بۇكىل دەريەۆنيا ادامدارىنىڭ كۇشى ديىرمەنشىگە اۋىستى.
چۋبو ۇيقتاپ، ال ديىرمەنشى قۋانعاننان قول-اياعىن ەربەڭدەتىپ جەلپىنگەنى سونشا، ءتىپتى اۋەگە قالىقتاي كوتەرىلىپ كەتتى. ساقالدى كوبەلەكشە ديىرمەننىڭ ءىشىن شارلاي ۇشىپ، ەكى پيماسى ەكى جاققا ءتۇسىپ قالدى.
بۇل ەكى ورتادا دالبۋ اتاي مازاسىزدانايىن دەدى.
كۇن ەداۋىر كەشكىرسە دە، چۋبو ۇيىنە ءالى ورالماعان ەدى.
اتاسى ۋكۋدى ديىرمەنگە جىبەردى.
ۋكۋ جۇگىرىپ كەلىپ قاراسا، ەسىك شالقاسىنان اشىق، چۋبو بەسىكتە ۇيقتاپ جاتىر، ال ديىرمەنشى ۇشتى-كۇيدى جوق.
بۇل كەزدە ديىرمەنشى اعايدىڭ ءدال ايدىڭ جانىندا ۇشىپ جۇرگەنىن ۋكۋ قايدان ءبىلسىن. ايدى بىرەسە يىعىمەن، بىرەسە تىزەسىمەن يتەرەدى، ەندى بىردە ونى ورنىنان مۇلدە جىلجىتىپ اكەپ، ديىرمەننىڭ ءدال توبەسىنە قالىقتاتىپ قويماقشى بولادى.
ۋكۋ چۋبوسەلدى وياتا باستاپ ەدى، وياتا الماي قويدى. قار قولىمەن ونىڭ ماڭدايىن ىسقىلادى، چۋبو ويانبادى. ەندى نە امال ىستەۋى كەرەك؟
ۋكۋدىڭ ويلاپ تاپقان امالى — قاردان بالاقان جاسادى.
— يوكا، موكا، تروكا، نا! بول، جىلدامدات! — دەدى ۋكۋ. سول كەزدە الگى بالاقان اپ-ساتتە وزگە ءبىر بالاقاندى جاساپ شىعاردى.
—- يوكا، موكا، تروكا، نا! — سول-اق ەكەن، ءىس وڭىنا باسىپ، سىناپتاي سىرعىپ جۇرە بەردى.
ءبىر قاردان جاسالعان بالاقان ەكىنشىسىن جاساپ شىعاردى دا، اينالاسى جارتى ساعاتتىڭ ىشىندە ۇزىن سانى جۇزگە جەتتى. اسكەري ساپ قۇرعانداي قاز-قاتار تىزبەكتەلە كەلە، ولار ديىرمەننەن دالبۋ اتايعا شەيىن سوزىلدى. اتاي اجەيدىڭ اتىن اتاپ ايقايلادى، ال اجەي قاردى جۇمارلاپ الىپ، ونى ءۇي يەسىنىڭ تەرەزەسىنە لاقتىردى.
— بۇل نەمەنە؟ — دەپ، تەرەزەدەن ماماسىنىڭ باسى كورىندى.
— الي، پۋلي، وكا، ۋ، — دەپ داۋدىرلەدى كەمپىر. — ءنام-نام!
«ءالي-پۋليدىڭ» نە ەكەنىن شەشەسى، ارينە، ۇقپادى، ال «ءنام-نام» ءجونىن تەز اڭعاردى. ول: «اجەيدىڭ قارنى اشقان ەكەن» دەپ ۇقتى.
شەشەسى قۇراق ۇشىپ اۋلاداعى اجەيگە جاڭا پىسكەن نان الىپ شىعىپ بەردى. ال اجەي بۇل ناندى اتايعا تاستاي بەردى. اتاي ناندى قاعىپ الىپ، ەڭ جاقىن تۇرعان قاردان جاسالعان بالاقانعا بەردى، ول ەكىنشىسىنە، ءسويتىپ، ماماسىنىڭ نانى ديىرمەنگە لىپىلداپ لەزدە جەتىپ باردى.
سول جەردە ۋكۋ، — اقىلدى بالا عوي، — بۇل ناندى چۋبونىڭ تاناۋىنا تاقاي قويدى.
چۋبو تاناۋىن جىبىرلاتىپ، كوزىن ۋقالاي باستادى.
— مام، بۇل سەن بە؟ — دەپ چۋبو باسىن كوتەرىپ الدى، ۇيقىسى شايداي اشىلىپ، بەسىكتىڭ ىشىنەن شىعا كەلدى. Taپ وسى كەزدە ءبىر نارسە ديىرمەننىڭ شاتىرىنا سوعىلىپ، ءدۇرس ەتە قالدى.
بۇل ديىرمەنشى اعاي ەدى ايدان قۇلاپ تۇسكەن. كۇش چۋبوعا قايتا اۋىسقان كەزدە، اي ديىرمەننىڭ ءدال توبەسىندە تۇرعانى مۇنداي جاقسى بولار ما؟
— ءجۇر، چۋبو، ءجۇر كەتتىك، — دەپ اسىقتىردى ۋكۋ. — انە، تاڭ شولپانى دا كورىندى. ءقازىر تاڭ اتادى، ادامدار بەسىكتەرىنەن شىعۋعا ءتيىس!
چۋبو ءۇن سالعان قاپتارعا تەز جارماسا كەتىپ، ولاردى دەريەۆنياعا قاراي الا جونەلدى. ول جولشىباي اقشا قاردان جاسالعان بالاقاندارعا بىلاي دەدى:
— چۋبو، ميو! — چۋبودان سەندەرگە كوپ العىس!
— ياكو، چي! — تاعى قاشان كورىسەمىز؟
— چيكو نيو! — ەرتەڭ تۇندە!
ايدان اكەلىنگەن جۇمىرتقا
ديىرمەنشى اعاي بۇل ەكى ارادا شاتىردان ءتۇستى. ول ديىرمەندى قيراتىپ كەتپەگەنىنە ءدان ريزا ەدى.
— ال ەگەردە اسپاننان الپامساداي ءبىر. ءداۋ قۇلاپ تۇسسە شە؟ تەادور اعاي سياقتى بىرەۋ! سوندا ديىرمەننەن نە قالار ەدى؟ ءبارى وسىلاي ساتىمەن اياقتالعانى مۇنداي جاقسى بولار ما.
اقساي باسىپ، ديىرمەندى جاعالاي ءبىر اينالىپ شىعىپ، ءبارى قاز-قالپىندا ەكەنىن كورگەننەن كەيىن، ول جاتىپ ۇيقىعا كىرىستى.
كەلەسى كۇنى ديىرمەندەگى كىشكەنتاي قوڭىراۋ قالاشتىڭ كەلگەنىن حابارلاپ، بوسقا قىزىل كەڭىردەك بولدى. ساقالىن جامىلىپ الىپ، اعاي قاتتى ۇيقتاپ جاتىر ەدى.
ول اقىرى كوزىن اشقان كەزدە، ديىرمەن ءبىر جەرى بۇلىنبەستەن ءبۇپ-بۇتىن تۇر ەكەن، ال ءبىراق مىنا باسىنا نە بولعان! جاساعان-اۋ! يىعىندا تۇرمايتىنى نەسى؟ باسىن كوتەرۋى مۇڭ ەكەن، جەرگە سىلق ەتە قالادى. قۇددى بىرەۋ ساقالىنان جۇلقىپ تۇرعانداي.
بالكىم، بىرەۋ ساقال اراسىندا جاسىرىنىپ وتىرماسىن؟ سوندا وتىرىپ الىپ، جۇلقا تارتىپ قوياتىن شىعار.
— ءاي، سەن شىق! — دەپ ايقايلادى ديىرمەنشى اعاي.— ايتپەسە كورەسىڭ!
ءبىراق ساقالدان ەشكىم شىقپادى دا. ديىرمەنشى ءتىپتى نە ىستەرىن بىلمەدى.
ول ايناعا كەلىپ، كەنەت شەكەسىندەگى شوشيىپ شىعا كەلگەن ۇلكەندىگى ءدال كەپتەردىڭ جۇمىرتقاسىنداي ءبىر تومپاقتى كوردى. ديىرمەنشى مالاقايىنىڭ ىشىنە تاعى دا جۇمىرتقا جوق پا ەكەن دەپ قارادى. ازىرگە جوق سياقتى. جارايدى ەندەشە، شەكەڭدە ەڭ جوق دەگەندە ءبىر جۇمىرتقانىڭ بولعانى دا جامان ەمەس.
اعاي دالاعا شىعىپ ەدى، اقشا قاردان جاسالعان بالاقانداردى كوردى. ولار سوناۋ دەريەۆنياعا دەيىن تىزبەكتەلىپ قاز-قاتار ساپ قۇرعان.
ديىرمەنگە كەلگەن بولۋلارى كەرەك.
— اۋ، بيداي سالعان قاپتارىڭ قايدا؟ — دەپ سۇرادى ديىرمەنشى. — ءدانسىز ديىرمەنگە اتتاپ باستىرمايمىن! سولاي!
اقشا قاردان جاسالعان بالاقانداردا ءۇن جوق. بىرەۋى تەك كورشىسىنە ەڭكەيىپ، قۇلاعىنا بىردەڭە دەپ سىبىر ەتە ءتۇستى.
— بىلاي ەتەيىك، — دەدى ديىرمەنشى اعاي. — سەندەر مەنىڭ تەلەفونىم بولاسىڭدار. وسىنداي ءبىر قاردان تىزىلگەن تەلەفون جاسايىق ديىرمەننەن سەلوعا دەيىن، كەلىستىك پە؟
— بولسىن! — دەدى باستارى دوپ-دومالاق بالاقاندار، — جارايدى!
— اللو، چۋبو! — دەپ ايقايلادى ديىرمەنشى اعاي. — سەن ۇيدەمىسىڭ؟ بۇل مەن عوي، قاردان جاسالعان تەلەفون ارقىلى سويلەسىپ تۇرمىن. ۇقتىڭ با؟ جاۋاپ بەر!
— اللو، چۋبو! تەلە-تەلە-تەلە-تەلە-سەن-سەن-سەن... ءۇي-ۇي-ۇي... — دەپ شۋىلداپ الا جونەلدى قاردان جاسالعان بالاقاندار، ءوستىپ سەلوعا دەيىن شۋىلدادى. ءبىر مينۋت ۇنسىزدىكتەن كەيىن ەندى سەلودان ديىرمەنگە دەيىن شۋىلداپ الا جونەلدى.
— مەنىڭ اتىم — چۋبو، اللا ەمەس!
— سەن نە، رەنجىپ قالدىڭ با؟ — دەپ قايتالايدى ديىرمەنشى اعاي. — جارايدى، مەن ۇشىپ بارىپ كەلدىم دەيىك ءبىر ازىراق... ءجا، ءتىپتى ايعا دەيىن... ءجا، ديىرمەننىڭ ۇستىنە قۇلاپ-اق ءتۇستىم...
بالاقاندار ۋلاپ-شۋلاي جونەلگەن كەزدە، چۋبو اي ديىرمەننىڭ ۇستىنە قۇلاعان ەكەن دەپ ۇقتى...
— شەكەمە تومپاق شىقتى، ءوزى كەپتەردىڭ جۇمىرتقاسىنىڭ ۇلكەندىگىندەي، — دەپ شاعىم جاسادى تەلەفوننان اعاي.
— ايداعى جۇمىرتقا كەپتەردىڭ ۇلكەندىگىندەي ەكەن، — دەپ جەتكىزدى ەڭ سوڭىنداعى قاردان جاسالعان بالاقان. ءاي، كەلىستىرەدى-اۋ، بالاقاندار.
— سەن ول جۇمىرتقانى ءپىسىر! — دەپ ايقايلادى چۋبو.
ال اعايىنا ول:
— مەن سەنى كەشىردىم! — بولىپ ەستىلدى.
شىركىن، جەتكىزەدى-اۋ، بالاقاندار!
ديىرمەنشى اعايدىڭ كوڭىلى جادىراپ، بويى جەڭىلدەپ سالا بەردى. ويتكەنى چۋبو ونى كەشىردى عوي. ەڭ جاقىن تۇرعان بالاقاندى يىعىنان ءبىر قاعىپ قويىپ، ول ديىرمەنگە قايتا كەلدى.
چۋبو ويعا شومىپ، ارلى-بەرلى جۇرۋمەن بولدى. كورەر مە ەدى، شىركىن، ءتۇرى قانداي بولادى ەكەن اي جۇمىرتقاسىنىڭ؟!
نە اتاسى، نە اجەسى، ارينە، ۋكۋ بالاقان دا مۇنداي جۇمىرتقانى ءومىرى كورگەن ەمەس.
«ال ەگەر بۇل جۇمىرتقانى مەكيەننىڭ باۋىرىنا سالسا شە؟— دەپ ويعا قالدى چۋبو، بوركىن جەلكەسىنە قاراي ىسىرىپ قويىپ، — ودان كىپ-كىشكەنتاي سارى ۇرپەك اي شىعار ما ەكەن؟»
چۋبو ديىرمەنگە مەكيەندى قولتىعىنا قىسىپ الىپ كەلگەن كەزدە، اعايى كەرەۋەتتە باسىن تاڭىپ العان كۇيى وتىر ەدى.
مەكيەن جونىندە ونىڭ تىڭداعىسى دا كەلمەدى.
— كىشكەنتاي اي جارىپ شىعادى بۇل جۇمىرتقانىڭ ىشىنەن، — دەپ قوياردا-قويمادى چۋبو، اقىرى، ايتەۋىر كوندىردى-اۋ.
ديىرمەنشى اعاي باسىنا تاۋىقتى قوندىرىپ الىپ ءتۇنى بويى وتىردى، ال تاڭەرتەڭ چۋبو قانشا قاراعانىمەن، ەش جۇمىرتقا كورە المادى.
— شىن با؟ — دەپ تاڭ قالىپ ديىرمەنشى اعاي جۇگىرىپ اينانىڭ الدىنا كەلدى. ءيا، بۇل تاڭ قالارلىق ەدى، ەندى ول ءوزىنىڭ باسىن دۇرىستاپ ۇستاي الاتىن بولدى. تومپاق ۇشتى-كۇيدى جوعالعان.
— مىنە، كورىپ تۇرسىڭ عوي،— دەدى وعان چۋبو.— سەن ءبىر ەسەپتەن — شەبەرسىڭ، ال مەن — دارىگەرمىن.
چۋبو تەك وسى ارادا بايقادى، بۇل ءتۇنى بۇلار ديىرمەندى سول قاڭتارىپ قويعان كۇيى ىسكە قوسپاپتى-اۋ! اكەم-اۋ، وندا ادامدار نە ءۇشىن بەسىكتە جاتىر دەسەڭشى؟
چۋبوسەلدىڭ مۇناراسى
اسپاندا بۇگىن تاڭەرتەڭنەن بەرى قار ديىرمەنى قان كوبەلەك اينالىپ، جۇمىس ىستەپ، قاردى تۋرتۋريكا سەلوسىنا تىنىمسىز جاۋدىرىپ تۇردى. چۋبو ماماسىن فەرماعا شىعارىپ سالىپ، ۇيىنە كەلە جاتتى دا، ارتىنا قايرىلا قارادى. ول قاردىڭ ءوز ءىزىن كومىپ، تاپ ءبىر بۇل فەرماعا كەلمەگەندەي جىپ-جىلماعاي ەتىپ جىبەرگەنىن كوردى.
— تۋكا، ۋكا؟ سەن نەگە كوڭىلسىزسىڭ؟ — دەپ سۇرادى ودان دالبا اجەسى.
— مەن وسىنشا كىشكەنتاي بولعانىما وكىنەمىن. بويىم بايتەرەكتەي بيىك بولسا عوي! سوندا تۋرا ءوزىمىزدىڭ اۋلادان فەرماداعى مامامدى كورىپ جۇرەر ەدىم. مامام دا مەنى كورەر ەدى.
— نيك، نيك! — دەدى دالبا اجەي. — ونداي ۇزىن بولما! ايتپەسە ماماڭ سەن ءۇشىن بورشش قۇيعان تارەلكەنى ءۇيدىڭ شاتىرىنا شىعارىپ قوياتىن بولادى. ال بۇلت، باسىڭداعى بۇكىل شاشىڭدى ۇيپا-تۇيپا ەتىپ جىبەرەدى. ودان دا ءداۋ بورىك كي — ماماڭ سەنى قاي جەردە جۇرسەڭ دە، كورەتىن بولادى.
— ءبىراق مەنىڭ دە ونى كورگىم كەلەدى عوي.
چۋبو ويعا شومدى، قوقايما بوركىن جەلكەسىنە قاراي ىسىردى. سوسىن قار-اتىن شاناعا جەگىپ الدى دا، ديىرمەنگە تارتتى. ول اقشا قاردان جاسالعان بالاقانداردىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن شاناعا وتىرعىزىپ، ولاردى ۇيىنە تاسىدى.
كۇن بۇل كەزدە كەشكىرۋگە اينالعان-دى، ال جولدا قالعان بالاقاندار ءالى كوپ بولاتىن.
سول كەزدە چۋبو ولاردىڭ ءارقايسىسىنا قولما-قول ەكەۋدەن اياق جاساپ بەرىپ ەدى، بالاقانداردىڭ وزدەرى-اق بۇلاردىڭ سوڭىنان دەريەۆنياعا تومپاڭداي جونەلدى.
ال ۋكۋدىڭ ەستيارلىعىن سودان ءبىلىڭىز، ءوزىنىڭ اتا-اناسىنا، ياعني، اتاي مەن اجەيگە دە اياق جاساپ بەرىپتى.
اكەسى جۇمىستان كەلسە، اۋلا ءىشى اقشا قاردان جاسالعان بالاقاندارعا تولىپ كەتكەن، ءبىراق مۇنداعىلاردىڭ نە ىستەمەك ويى بار ەكەنى ونىڭ قاپەرىنە دە كەلمەگەن ەدى.
ال كەشكە چۋبو قار-اتتى ديىرمەنشى اعايعا جىبەردى.
شەبەر كەلگەن كەزدە، اۋلاداعى وتتا ۇلكەن ءبىر قازاندا سۋ قايناپ جاتىر ەدى. قازانداعى سۋدى تاياقپەن بىلعاپ قويىپ، چۋبو لاي دايارلادى.
ءيا، ءيا لاي! Taپ الگى ءۇي تۇرعىزعان كەزدە ىشىنە تاس سالىناتىن لاي شە؟ اڭگىمەنىڭ ءتۇيىنى، مىنادا — چۋبو مۇنارا سالماقشى بولىپتى. ول بۇكىل وزدەرىنىڭ تاس قورشاۋلارىن اۋەلەتە اسپانعا كوتەرىپ بيىكتەتۋدى ۇيعارىپتى.
— نەسى بار، ىستەيمىز، — دەدى ديىرمەنشى اعاي، ساقالىن جۇمىسقا بوگەت جاساماس ءۇشىن، قوينىنا تىعىپ جىبەرىپ.
چۋبوسەلدىڭ اكەسى مەن شەشەسى الدەقاشاننان بەرى وزدەرىنىڭ بەسىكتەرىندە ۇيقتاپ، تۇستەرىندە كوبەلەكتەردى قۋىپ جۇرگەن ەدى. ال اۋلادا بۇرىن كوز كورمەگەن مۇنارانىڭ ەڭسەسى كوتەرىلىپ بارا جاتتى.
تاستاردى قالاۋشى — ديىرمەنشى اعاي دا، ال ول تاستاردى تاسۋشى — اقشا قاردان جاسالعان بالاقاندار. دالبۋ اتاي مەن اجەي دە ۋاقىتتارىن بوسقا جوعالتپاي، قورشاۋدىڭ تاستارىن قوپارىستى، ال چۋبو تاستاردى تال قوراپقا سالىپ، جىپپەن جوعارى شىعارىپ تۇردى.
مۇنارا ۇستى-ۇستىنە بارعان سايىن بيىكتەي بەردى. بۇل كەزدە ۇيدەن الدەقايدا بيىككە اسقاقتاي كوتەرىلدى، اقىرى، تاس ءبىتىپ، قورشاۋ دا تۇگەسىلدى. نە بارى دالبۋ اتايدىڭ تەرەزەسى مەن قوناقتارعا ارنالعان ورىندىعى عانا قالدى.
مۇنارانىن بيىك بولىپ شىققانى سونشا، ءتىپتى ءقازىر تۇنگى اي جارىعىندا ونىڭ ۇشار باسى كورىنبەدى. ال ديىرمەنشى مەن چۋبوعا ءبىر امالىن تاۋىپ، تومەن ءتۇسۋ كەرەك بولدى.
اعايدى چۋبو تال قوراپقا مىنگىزىپ تومەن ءتۇسىردى دە، ءوزى مۇنارانىڭ باسىندا قالدى. بالاقاندار بۇل كەزدە قاردى ءۇيىپ، چۋبو سەكىرىپ تۇسەر بيىك توبە جاساماقشى بولىپ ەدى، ءبىراق اجەي:
— ءبىز ونى ونداي كوپ قاردىڭ ىشىنەن تابا الار ما ەكەنبىز؟ — دەدى.
سول كەزدە چۋبو مۇنارا باسىنا ءجىپ بايلاپ، سونىڭ بويىمەن تومەن سىرعىپ ءتۇستى.
— چۋبو، ميو، — دەدى ول اقشا قاردان جاسالعان بالاقاندارعا. — چۋبودان سەندەرگە كوپ العىس.
شەبەردىڭ قولىن ول قايتا قىسىپ، قار-اتتى جەگىپ بەردى. ديىرمەنشى اعاي ديىرمەنىنە جونەلدى. ال اقشا قاردان جاسالعان بالاقانداردى چۋبو تاپ سول بۇرىنعى تاس قورشاۋ تۇرعان جەرگە جاعالاي قاز-قاتار تۇرعىزدى. اقشا قار بالاقانداردان تىزىلگەن جاڭا قورشاۋ تاڭ قالارلىقتاي عاجاپ بولدى.
سوسىن چۋبو ۇيگە كەلىپ، بەسىكتەگى اكەسىن قولىنا كوتەرىپ الدى دا، كەرەۋەتىنە اپارىپ جاتقىزدى. ماماسىن دا كەرەۋەتكە كوشىرىپ، ءوزى بەسىككە جاتتى.
— بەرى قاراشى، شال، — دەدى دالبا اجەي، اقشا قاردان جاسالعان بالاقاندارعا باجايلاي قاراپ، — شىنىمەن وسىلاردىڭ ءبارى ءبىزدىڭ بالالارىمىز با؟
— ەندى كىمدىكى بولۋشى ەدى تاعى، — دەدى اتاي.
— سونى ايتسايشى. شىنتۋايتى — بۇل سولاي سياقتى. مىنا بىرەۋسى ءتارىزى ساعان ۇقسايدى... اۋ، جىگىت، سەنىڭ اتىڭ كىم؟
بالادا ءۇن جوق، تەك كوزىن جىپىلىقتاتا بەرەدى.
— نەمەنە ءوزى ساقاۋ ما، قالاي؟
— ماما-اۋ، اۋزى جوق قوي ونىڭ، — دەدى ۋكۋ.
اجەي باجايلاپ قاراپ ەدى، بالاقاننىڭ اۋزى جوق بولىپ شىقتى. ال مىناسىنىڭ مۇرنى جوق! ونىڭ جانىندا تۇرعانى جالعىز كوزدى ەكەن.
— جاساعان-اۋ! كىمدەرمەن تولتىرعانبىز ءبىز جارىق دۇنيەنى!
— كحى! — دەپ ءبىر جوتكىرىنىپ قويدى دالبۋ اتاي، ورىندى ءبىر ءسوز ويلاپ تابۋعا تىرىسىپ. — كحى، كحى...
— سەن دە، بايقايمىن، جۇدەۋ باستانىپ كەتىپسىڭ؟
— توقتا، كارى شايتان، قايداعىنى سوقپاي! بۇلاردىڭ ءبارى جاي انشەيىن اقشا قاردان تۇندە اسىعىس جاسالىنعان، ۋاقىت جەتپەگەن. ونداي كەزدە قايداعى اۋىز نەمەسە مۇرىن. ءارى وندا تۇرعان ەشتەڭە جوق. ودان دا بۇلاردىڭ جۇپتارى جازىلمايتىن قانداي ىنتىماقتى بالاقاندار ەكەنىنە قاراساڭشى! مۇندايلار باسىڭا قيىندىق تۋعاندا تاستاپ قاشپايدى!
— ءاي، بالاقاندار! —دەپ ايقايلادى دالبۋ اتاي. — قاراپ قويىڭدارشى، مىنا ءبىزدىڭ سالعان مۇنارامىزعا! جارايسىڭدار، قىراندارىم!
بالاقاندار كوككە مويىندارىن سوزىپ: «نەتكەن بيىك مۇنارا!» — دەپ تاڭدانىستى. قار-ات مۇناراعا قاراپ، ومىرىندە تۇڭعىش رەت كىسىنەدى.
دالبا اجەي ازداپ ساباسىنا ءتۇستى. ءتىپتى ايتتى-ايتپادى، جالعىز كوزدى بولعاندا نە تۇر، ونىڭ ەسەسىنە — شەتتەرىنەن قىراندار ەمەس پە!
تاڭەرتەڭ اكەسى ويانىپ، تەرەزەنىڭ الدىنا كەلگەن كەزدە، اۋزىن اشىپ اڭتارىلدى دا قالدى.
— اكەم-اۋ! — دەپ ايقايلاپ قويا بەردى شەشەسى. — ءقازىر بۇل قۇلايدى عوي!
شەشەسى جالما-جان چۋبونى كوتەرىپ الىپ، كورپەگە ورادى دا، كوشەگە اتىپ شىعىپ، ۇيدەن بەزە قاشتى.
اكەسى:
— مۇنارا قۇلاسا، ىدىستى قيراتار، — دەپ، كەسە-تارەلكەلەردى جالما-جان قاپقا سالا باستادى.
— ال ەگەر سارايعا گۇرس ەتە تۇسسە شە؟ — دەپ ايقايلادى شەشەسى بۇل كەزدە چۋبونى كورشىسىنە تاستاپ، قايتىپ كەلىپ.
اكەسى ءبىر جۋان بورەنەنى الا سالىپ، مۇنارانى تىرەپ، شەشەسى قويلارىن قورادان ايداپ شىعىپ جاتتى. كورشىلەر جۇگىرىپ كەلىپ: — ەگەر مىنا مۇنارا قۇلاسا، ەشكىم ساۋ قالمايدى، — دەسىپ، داۋرىعىسىپ ۋلاپ-شۋلاۋمەن بولدى.
— ونى ءوزىمىز قيراتۋىمىز كەرەك! — دەپ دابىرلاستى. — نە بار سوزاتىن!
— قالايشا ونى تومەنگى جاعىنان بۇزباقسىڭ؟ ۇزىن باسپالداق كەرەك!
— بالعا، شوتتى ال! توبەسىنە شىق!
— ءوزىڭ شىق! بۇل ساعان ويىنشىق ەمەس! توبەسىنە قاراساڭ، بوركىڭ باسىڭنان ۇشادى!
ءدال وسى مەزەتتە چۋبو دا وياندى. ايعاي-شۋدى ەستىسىمەن، ول جالما-جان كيىنىپ، كوشەگە اتىپ شىقتى.
قالىڭ توپ قولدارىنا كۇرەكتەرىن، قول اربالارىن، بالتالارىن الىپ، مۇنارانىڭ اينالاسىنا جينالىپ قالىپتى.
— قورىقپاڭىزدار! — دەپ ساڭق ەتتى چۋبو. — بۇل قۇلامايدى! مۇنى ايگىلى شەبەر سالعان!
سولاي دەپ، ول مۇنارانى جۇدىرىعىمەن قويىپ-قويىپ قالدى.
— قاراڭدارشى، ءتىپتى سەلت ەتپەيدى!
سول ارادا ءبارى مۇنارانى جۇدىرىقتارىمەن تۇيگىشتەي باستادى، — ول ءتىپتى تەڭسەلمەدى دە. ايتسا ايتقانداي، كەرەمەت سالىنعان. كوڭىلدەرى ءبىراز ساباسىنا تۇسكەننەن كەيىن، كورشىلەرى ۇيلەرىنە تاراي باستادى، ءبىراق ءبارىبىر بىرەسە بىرەۋى، بىرەسە ەكىنشىسى تەرەزەدەن باستارىن قىلتيتىپ: «مۇنارا تۇر ما، قۇلاعان جوق پا ەكەن؟» — دەگەندەي قاراپ قويادى.
چۋبونىڭ اكەسى عانا ۇيىنە بارمادى. ول مۇنارانى ارلى-بەرلى اينالسوقتاپ، كۇرسىنۋمەن بولدى. قورشاۋىنىڭ بۇزىلعانىنا ءىشى قاتتى اشىدى. ەندى ول تاۋىعىنان قورىقتى. قادعالاقتاپ ءجۇرىپ ءبىر جاققا قاشىپ كەتسە، بۇل شۇبار نەمەنى قاي جەردەن ىزدەپ تابارسىڭ!
— اۋ، سوندا نە ءۇشىن سالدىڭ سەن بۇل مۇنارانى، — دەپ سۇرادى چۋبودان شەشەسى. — نەمەنەڭە قاجەت ەدى ساعان؟
— سەنى الىستان كورىپ تۇرۋىم ءۇشىن، — دەدى چۋبو. — سەن فەرماعا كەتكەن كەزدە.
— ەي، چۋبو، چۋبو-اي، — دەپ كۇرسىندى شەشەسى. — ال، مىنە، مەن بۇگىن ەشقايدا دا بارمايمىن كۇنى ۇزاققا ۇيدە بولامىن. قاراي بەر، قانشا قاراساڭ دا! تەك مىنا مۇنارانىڭ باسىنا شىقپا! ەستيمىسىڭ.
ءبىر كۇن ءوتتى، ەكى كۇن ءوتتى، — مۇنارا مىزعىماستان قاز-قالپىندا قالا بەردى، ءتىپتى قۇلايتىنداي ءتۇرى كورىنبەدى. تاعى ءبىر كۇن وتكەندە اكەسى وعان ۇزىن دا مىقتى باسقىش ورناتتى. «چۋبو شىنىندا دا شەشەسىن قاتتى ساعىنعان كەزدە مۇنارانىڭ باسىنا شىعىپ، ونى كورە الاتىن بولسىن»، — دەدى.
ال ەڭ ۇشار باسىنا، چۋبونى قار باسىپ قالماسىن دەپ، اعاشتان كىشكەنتاي شاتىر جاساپ قويدى.
مۇنارانىڭ سوناۋ ۇشار باسىنا شىعىپ تۇرۋ كوڭىلدى-اق ەدى.
وعان دەريەۆنيانىڭ وزگە بالالارى دا ءجيى شىعاتىن، ءتىپتى اكەسى دە كەيدە مۇنارانىڭ باسىنا بارىپ فەرما جاققا قاراي بوركىن بۇلعاپ: «شەشەسى-اۋ، بولساڭشى، تەزىرەك. قايت ۇيگە! مەن دە ساعىندىم!» — دەپ يشارا جاسايتىن بولدى.
ءجۇزىم ساباعى
اقشا قاردان جاسالعان بالاقاندار ۇيدە وتىرۋدى ۇناتپادى. جۇرە بىلەتىن بولعان سوڭ، جۇرۋلەرى كەرەك قوي.
تەك ۇيدەن بىلاي شىقسا بولدى — سوڭدارىنان ءبۇتىن ءبىر توپ ەرىككەندەر شۇبىرىپ قالمايدى، تاپ ءبىر سيركتى تاماشالاعانداي. ءبىراق، شىنىندا دا، قىزىقتىرارلىق دۇنيە بارشىلىق ەدى — مىنا بىرەۋىنىڭ مۇرنى جوق، ءبىراق قولعاپ كيگەن، ال انا بىرەۋىنىڭ تەك باتەڭكەسى عانا بار اياعىندا، ال ءوزى ايتۋعا دا ۇيات، تىر جالاڭاش.
بالالار ولارعا مالاقايلارىن لاقتىرادى، اياقتارىنان شالادى، قار-بوبەكتەردىڭ جەردەن تۇرەگەلىپ جاتقاندارىنىڭ ءوزى ءبىر قىزىق!
كۇندىز ولاردى چۋبو ۇيدەن الىسقا جىبەرمەدى، سەرۋەنگە تۇندە شىعاردى.
ءسويتىپ، مىنە، ءبىر جولى كۇن باتقان مەزگىلدە، بۇلار بۇكىل اۋلەتىمەن توپ-توپ باسىپ، كەڭ دالاعا سەرۋەنگە شىقتى. اجەي دە، اتاي دا، ۋكۋ بالاقان دا — ءبارى بىرگە ەرىپ ءجۇردى.
بەينە قازداڭداي باسىپ كەلە جاتقان ەكى اياقتى اق ايۋلار سياقتى.
— ۋھ، ۋھ، دەمىمىزدى الايىقشى، — دەدى اتاي. — ابدەن شارشادىم. انە، اۋزىمنان شىققان دەمىم قازان بۋىنداي بۇرقىرايدى.
— ءجۇر، ءجۇر، قاريام، — دەپ ەركىنە قويمادى ونى اجەي، ءبىراق اتاي بۇل كەزدە جولدىڭ شەتىنە وتىرىپ قالعان ەدى.
— مىنا ءبىر توبەنىڭ بوركى نەگە جوق؟ — دەپ سۇرادى ول چۋبودان.
— جازدا باسىندا بوركى بولاتىن. ال سوسىن ونى سىپىرىپ الىپ، جاڭادان بيداي ەككەن.
اجەي قاردى قولىمەن ءبىر سيىرىپ تاستادى.
— مىنا توبەنىڭ باسىندا ءوسىپ تۇرعان كوك شاشتى قاراڭدار! بيداي دەگەن وسى ما؟ بىتىك ءوسسىن، ەندەشە.
كۇزدىك بيدايعا اپپاق مەيمانداردىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەلىپ، ونىڭ قانداي بولاتىنىن كورۋگە ەڭكەيدى. ال بۇكىل توپ ودان ءارى جىلجىعان كەزدە، بويى ۇزىنداۋ ءبىر ساباق ەكىنشىسىنە:
— بارەكەلدى! اقشا قاردان جاسالعان مۇنشا جان بىزگە قوناققا كەلگەن ەكەن. جازدا ماساعىمىز قانداي. شىعىمىمىز قانداي بولاتىنىن كورەرسىڭدەر ءالى! — دەدى.
ال چۋبوسەل ادامدارى بۇكىل توبىمەن ب ا ق ىشىنە لاپ قويدى.
— مىنە، مىناۋ سىڭار اياقپەن تۇرعاندار — اعاشتار، — دەپ ءتۇسىندىردى چۋبو. — جازدا ولار باستارىنا كوك قالپاق كيەدى. وعان قوسا بۇلار الما جاساي بىلەدى! قىزىل، سارى ءتۇستى.
دالبا اجەي قاردى قولىمەن سيىرىپ، اراسىنان الما ىزدەي باستادى.
— جو-جوق، المالار جوعارىدا، بۇتاقتاردا وسەدى!
— قالجىڭسىز با؟ — دەپ سۇرادى اتاسى. — سوندا ولار جەرگە ءتۇسىپ كەتپەي قالاي تۇرادى؟
— ولاردى الما اعاش قۇيرىقتارىنان ۇستاپ تۋرادى.
— مىنە، سولاي دە! — دەپ الدى دا، اتاي بالاقاندارىنان: — ۇقتىڭدار ما؟ — دەپ سۇرادى.
— ءيا، ءيا، — دەپ بىلدىرلادى بالاقاندار، ال بەتى تىرنالعان بىرەۋى:
— المالار تىرناماي ما؟ قۇيرىقتارىنان تارتسا شە؟.. — دەپ سۇرادى.
— جوق، — دەپ كۇلدى چۋبو. — المالار اسپانداعى اي سياقتى مەيىرىمدى. ءقازىر قىردا قىس بولعاسىن، ب ا ق ءۇنسىز مۇلگىپ تۇر، ال كوكتەمدە! كوكتەمدە ءاربىر اعاشتىڭ ءوز كۇيشىسى، ءوز ءانشىسى بولادى.
سولاي دەدى دە، چۋبو ءبىر الما اعاشتىڭ باسىنا شىعىپ الىپ، شىمشىقشا سايراپ قويا بەردى، ەكىنشىسىنە سەكىرىپ اۋىسىپ، بۇلبۇلشا قۇيقىلجىتتى.
— بارەكەلدى! — دەپ باسىن شايقادى دالبۋ اتاي. — ادەمى-اق قوي بۇل الەم. تەك ءبىزدىڭ بۇلبۇل ءانىن تىڭداي المايتىنىمىز وكىنىشتى-اق. ۇقتىڭدار ما، قىراندارىم؟
— ۇقتىق، ۇقتىق، — دەپ قايتادان بىلدىرلاي جونەلدى بالاقاندار، ال بىرەۋى بۇتاققا شىعىپ الىپ: — «كۋ-كۋ!» — دەپ ايقايلاپ جىبەردى.
وسى كەزدە بۇتاعىنداعى جاپىراعى تۇسپەي قالعان ءبىر اعاش ەكىنشىسىنە سىبىر ەتە ءتۇستى:
— قاراشى، قانشا قار-بوبەك كەلگەن. كوكتەمدە ءبىز گۇلگە تۇنىپ تۇرامىز!
تىپىر-تىپىر باسىپ، بۇكىل توپ ودان ءارى جىلجىدى. توبەنىڭ باسىنا شىعىپ الىپ، جابىلا شانامەن سىرعاناق تەبە باستادى. ايعاي-شۋ! شانا بىرەۋ، ال ولار كوپ. بەس-التاۋدان وتىرىپ الىپ، تومەن سىرعي جونەلەدى. جولاي شانادان ۇمار-جۇمار قۇلاپ جاتقاندارى. ءتىپتى اتاي مەن اجەي دە توبەدەن ەكى-ۇش مارتە سىرعانادى.
— كەل، تاعى دا ءبىر مارتە سىرعانايىق، — دەدى اجەي.
— توقتا. مەن ءبىر نارسە ەستىپ تۇرعان سياقتىمىن، ءبىراق نە ەكەنىن ۇقسام بۇيىرماسىن! اۋ، كانە، تىنىشتالا قالىڭدارشى، قىراندارىم.
بالاقاندار جىم بولدى، ال اتاي تىڭ تىڭدادى دا: «بەرى كەلىڭدەر» دەگەندەي قولىن بۇلعاپ، كورشى توبەگە قاراي بەت الدى. ونىڭ سوڭىنان توپ-توپ باسىپ اقشا قاردان جاسالعان بۇكىل قار ادامدار اۋلەتى جىلجىپ بەردى.
توبە باسىندا ءبىر ءجۇزىم ساباعى سۋىقتان قالتىراپ-دىرىلدەپ تۇر ەدى. كۇزدە ونى وراپ قويۋدى ۇمىتىپ كەتكەندىكتەن، ەندى ءون بويىنا مۇز قابىرشىقتارى قاتىپ، ۇسكىرىك جەلدىڭ ىزعارى شىداتپاي بارا جاتىر ەكەن.
زارەمدى الىپ ءبىتىردى،
جەل ىزىلداپ، گوي-گويلەپ!
قىسادى كەپ كەۋدەمدى،
ۇستىمدەگى مۇز كويلەك.
شىڭىلتىر مۇز شىداتپاي،
قۇرساپ الدى ءتانىمدى.
قويار ەمەس ىزعارى،
شىرقىراتىپ جانىمدى.
مۇندا، توبە باسىندا دىم قار قالماعاندىقتان، ءجۇزىم ساباعى جەل وتىنەن ەشبىر پانا تابا الماعان ەدى.
— ولو، دولو! — دەپ ايقايلادى دالبۋ اتاي، وسى كەزدە چۋبوسەلدىڭ ادامدارى — اقشا قاردان جاسالعان بالاقاندار، — الگى ساباقتى قورشاي تۇرا قالدى دا، ساباق قار كۇركەنىڭ ورتاسىندا قالعانداي بولدى.
ال دالبا اجەي ۋكۋمەن بىرگە توبەنىڭ ەڭ بيىك باسىنا ورمەلەپ، بۇلتقا جاقىنداي ءتۇستى. وسى كەزدە ۋكۋ قولىن بۇلعاپ، ال اجەي:
— سىپ-سىپ-سىپ! — دەپ ايقايلاپ قويا بەردى. سول-اق ەكەن، اسپاننان كەنەت قالىڭ قار جاۋىپ، دالبۋ اتايدىڭ ديىرمەنى زىرىل قاعىپ، قانكوبەلەك اينالدى. سودان كوپ كەشىكپەي-اق ساباق بايعۇس ۇلپىلدەگەن جۇپ-جۇمساق جىلى قارمەن قۇنداقتالدى. ال بۇكىل ءبىزدىڭ شەرۋ چۋبوسەلدىڭ سوڭىنا ەرىپ، ۇيگە قايتتى. ولار اسپاننان جاپالاقتاپ جاۋعان قالىڭ قاردا اداسىپ كەتپەس ءۇشىن بىر-بىرىمەن قول ۇستاسىپ كەلە جاتتى.
ءۇشىنشى كوز
— بەرى قاراشى، چۋبو، — دەدى بىردە ديىرمەنشى اعاي، — مەن ساعان مۇنارا سالۋعا كومەكتەستىم بە؟
— كومەكتەستىڭ.
— ال ەندى سەن ماعان كومەكتەس. مەن دە ءوزىمنىڭ مامامدى كورگىم كەلەدى.
— قالاي كومەكتەسەيىن؟
— مەنى تاعى دا اسپانعا ۇشاتىن ەت. اۋەلى باتىسقا، سوسىن شىعىسقا ۇشىپ، ءوزىمنىڭ بايعۇس كارى مامامدى ىزدەيىن. قايدا ەكەن ءقازىر ءوزى؟
— بايقا، شەكەڭە تومپايىپ ايدىڭ جۇمىرتقاسى شىعىپ جۇرمەسىن!
— ال سەن ماعان پاراشيۋت جاساپ بەر.
چۋبو ەسكى قولشاتىردان پاراشيۋت جاساپ بەردى، ءوزى بەسىككە جاتتى. چۋبونىڭ شەشەسى دە، اكەسى دە بەسىككە جاتتى، — سول كەزدە ديىرمەنشى اعاي قايتادان ادام سەنبەستەي كۇشەيىپ شىعا كەلدى.
ەكى قولىن قاناتشا قاعىپ ۇشا جونەلدى.
ءتۇن ايازدى بولاتىن، سوندىقتان سەلودان الىسقا ۇشۋعا اعاي جۇرەكسىندى. اۋەدە پەش مۇرجالارىن اينالشىقتادى دا ءجۇردى، ءبىراق جىلىنا المادى. ءتۇتىن از بولدى — كىم تۇندە پەش جاقسىن؟
جوعارىدا ءجۇرىپ، تومەندە جىلت ەتكەن جارىقتى بايقادى. سۋىقتان قالتىراي، پاراشيۋتىن اشقان كەزدە، قوي قورادان ءبىر-اق شىقتى.
وسى ارادا وعان يت ورشەلەنە ءۇردى. باسقىشتان قولىنا فونار ۇستاعان قوجايىن كورىندى.
— كىم بار مۇندا؟ — دەپ ايقايلادى ول.
ديىرمەنشى اعاي قورىققانىنان قويلاردىڭ اياعىنىڭ استىنا جاسىرىندى. قوي بۇرىشقا تىعىلىپ، كوزدەرى باقىرايىپ، ۇركەكتەي بەرگەن سوڭ، قوجايىن قورادا بىرەۋدىڭ بار ەكەنىن ءبىلدى. دەرەۋ ەسىكتى سىرتىنان جابا قويدى.
— بۇل تۇلكى بولۋ كەرەك، — دەپ ويلادى قوجايىن، ايتپاقشى، قوجايىننىڭ اتى كەرەبۋليا7 بولاتىن.
ول ساڭىلاۋدان سىعالاپ، ءبىر كويدىڭ اۋەگە كوتەرىلىپ، سارايدىڭ ءىشىن شارلاي ۇشىپ جۇرگەنىن بايقادى.
— كيەلى! كيەلى! — دەپ ويلادى قەرەبۋليا. — بۇل نە حيكمەت! سونشا نە جەپ ەدى بۇل جىندى قوي؟!
كەرەبۋليا ساڭىلاۋعا جابىسا ءتۇسىپ، كىرپىگىن تارس-تۇرس قاقتى. ءيا، ءيا، تاپ سولاي، كىرپىگىن تارس-تۇرس قاعىپ-قاعىپ جىبەردى — تاڭ قالعانى سونشا.
قوي ءالى ۇشىپ ءجۇر، وسى كەزدە كەرەبۋليا قويدىڭ تومەنگى جاعىنان اپپاق ساقال جەلبىرەپ، قوس پيمانىڭ سالاڭداپ جۇرگەنىن بايقادى.
— تۇنگى پەرىشتە! — دەپ ويلادى كەرەبۋليا.
ول تۇنگى پەرىشتە سىرتقا شىعىپ كەتپەس ءۇشىن، الدەبىر كەسپەكتى، سوسىن جاشىكتى، قول اربانى، تاس استاۋدى الا سالىپ، سارايدىڭ ەسىگىن باستىرىپ تاستادى.
سوسىن توبەگە شىعىپ، ونى قول بۇرعىمەن تەسىپ، ىشتە نە بولىپ جاتقانىن سودان سىعالاپ قاراي باستادى.
ال ىشتە بولعانى مىناۋ ەدى — اعاي قويدىڭ اياق استىنان شىقتى.
كەرەبۋليا ونى كورىپ، قۋانعانىنان قوس الاقانىن ۋقالادى. بوركىنىڭ استىندا ءبىر وي قىلاڭ ەتە قالدى. اعايدى ول قويان مەن جابايى ۇيرەكتەردى اۋلاۋعا جاقسىلاپ ۇيرەتىپ شىعارۋدى ۇيعاردى. كورىپ وتىرعانىمىزداي، كەرەبۋليا ءوز ەسەبىن بىلەتىن جان بولىپ شىقتى.
تاڭەرتەڭ ول ەشكىمگە ەشتەڭە دەپ ءتىس جارمادى. ەسىكتى دە اشپادى، جو-و-وق! ول توبەدەگى تەسىكتى ۇلكەيتىپ، قويلارىن سول ارقىلى ازىقتاندىردى، سول جەردەن سۋ ورنىنا قار شاشتى.
ديىرمەنشى اعاي ەسىكتى قيراتپاقشى بولىپ ەدى، ءبىراق ول ەمەننەن جاسالىپتى...
ال چۋبو، ونىڭ شەشەسى مەن اكەسى بەسىكتەرىندە ءبۇرىسىپ، سول كۇيى ۇيىقتادى دا جاتتى.
اقىر سوڭىندا كارى توبەت فاراون مازاسىزدانايىن دەدى.
— دالبۋ اتا، — دەدى ول، — نە امال ىستەيمىز؟ ديىرمەنشى اعاي جوعالىپ كەتتى. ال چۋبو بولسا ۇيقتاپ جاتىر!
— بالكىم، مەن ديىرمەنىمدى ىسكە قوسۋىم كەرەك شىعار؟! — دەپ ويعا قالدى اتاي...— قار جاۋسا — اعاي ورالار.
— ىسكە قوس!
دالبۋ اتاي جەردەن ءبىر ۋىس قار الىپ، اۋەگە لاقتىرىپ ەدى، سول ارادا اسپاننان قار جاپالاقتاپ، بىرتە-بىرتە ۇدەي ءتۇستى. ال فاراون اۋلانى اينالا جۇگىرىپ، اسپاننان ديىرمەنشى اعايدىڭ ءيىسى سەزىلمەي مە دەپ جاۋعان قاردى يىسكەۋمەن بولدى.
— جوق، ءيىسى شىقپايدى، — دەدى فاراون. — ول اسپاندا ەمەس. ءتارىزى ول كوپ ۋاقىتتان بەرى جەردە جۇرگەنگە ۇقسايدى. ال ەگەر جەردە بولسا، ءبىز ونى قالاي تابامىز؟ قار بار ءىزدى كومىپ كەتتى عوي.
دالبۋ اتاي ويعا شومىپ، ءوزىنىڭ اق باسىن قاسي باستادى، — ءبىراق وسى جەردە اجەي ونىڭ قولىنان ۇستاي الدى.
— قاسيمىن دەپ، باسىڭدى تەسكەنىڭ نە؟ — دەپ كۇيىپ-پىستى اجەي. — بار اقىلىڭ سول تەسىكتەن شىعىپ كەتسە، اقىماق بولىپ قالمايمىسىڭ؟
سولاي دەپ اجەي تەسىكتى جاڭا قارمەن مۇقيات بىتەپ تاستادى.
— ەگەر ول اسپاندا بولماسا — وندا دەريەۆنيادا، — دەدى اتاي. — ارا، ۋليا، تيكۋ، نۋليا! ال، كانە، بالاقاندار، جاعالاي جۇگىرىپ ىزدەڭدەر.
ءسويتىپ، اقشا قاردان جاسالعان بالاقاندار دەريەۆنياعا تۇگەل تاراپ، جاعالاي جۇگىرە جونەلدى. ءبىراق ەشبىر ءىزدى تابا المادى. مولداۆانشا بىلمەيتىندىكتەن، ولار وتكەن-كەتكەندەردەن كوزىمەن سۇراستىردى. ال كوزبەن كوپ نە سۇراي الارسىڭ؟
سوسىن ىزگە كارى توبەت فاراون ءتۇستى. ءبىر شولاق كۇشىك وعان قەرەبۋليانىڭ ءيتى تۇنىمەن ءۇرىپ شىققانىن ايتتى. سوسىن ول سول يتكە قوناققا باردى.
— سەنىن داۋسىڭ نەگە سونشا قارلىعىڭقى؟ — دەپ سۇرادى ول.
— جاي انشەيىن! مۇز سۇڭگىسىن سورىپ ەدىم!
— وتىرىك ايتاسىڭ، باۋىرىم! سۇڭگىدەن بالالاردىڭ عانا داۋسى قارلىعادى! شىنىڭدى ايت!
ءبىراق يت بۇرتيىپ، ۇندەمەي قويدى، ءسىرا، وعان دا يەسىنىڭ قىڭىر مىنەزى جۇققان بولۋ كەرەك.
ءدال وسى كەزدە كەرەبۋليا توبەدەگى تەسىكتى اشتى، فاراون ديىرمەنشىنىڭ ءيىسىن سەزىپ قالدى.
— ەي، كەرەبۋليا! — دەپ ايقايلادى يت. — كانە، ەندى ءتۇس! قويا بەر اعايدى!
— نەمەنە؟ — دەپ باج ەتتى كەرەبۋليا. — بوتەن يت پە مىناۋ! مەنىڭ قورامدا! مەن سەنى ءقازىر!..
فاراون يتتەرشە ىسقىرىپ جىبەردى دە، سول ارادا اقشا قاردان جاسالعان بالاقاندار جەتىپ-جەتىپ كەلىپ، قورانى قورشاپ الدى.
ولار قار تىلىندە ۋلاپ-شۋلاپ، قولدارىن سەرمەستى.
فاراون قاپىسىن تاۋىپ، ءبىر سەكىرگەندە، كەرەبۋليانى توبەدەن جۇلىپ ءتۇسىردى. وسى ارادا دالبۋ اتاي دا جەتىپ، قولىنا سۇيمەندى الىپ، قورانىڭ ەسىگىن قوپارىپ ءتۇسىردى.
ديىرمەنشى اعاي كوشەگە ۇشىپ شىعىپ، ءبارى بىرگە جايراڭ قاعىپ، ۇيلەرىنە جونەلىستى.
تەك كەرەبۋليانىڭ ۇيىنەن بىلاي شىعا بەرگەندەرى سول ەدى، كەنەت ءبىر قار-بوبەك شىڭعىرىپ جىبەردى:
— وي، قاراڭعى بوپ كەتتى! قاپ-قاراڭعى! ەشتەڭە كورمەي قالدىم!
ال ونىڭ جالعىز-اق كوزى بولاتىن. ەندى سونىڭ ءوزى جوعالىپ كەتىپتى. ال وسى كەزدە جانىندا تۇرعان باۋىرىنىڭ كوزى ۇشەۋ بولىپ شىعا كەلدى. ءۇشىنشىسى — جەلكەسىندە!
ءبارى جاعالاي توپتالىپ تۇرا قالىپ، مۇنىڭ نە ەكەنىن ۇزاق ويلاستى.
ءۇش كوزدىنىڭ موينى تومەن سالبىراپ كەتكەن، ال ونىڭ باۋىرى:
— بۇل نە بولعانى؟ تۇك كورمەي كەتتىم! — دەپ قايتالادى.
دالبۋ اتاي ويعا شومدى — مۇنداي نارسە ونىڭ سەمياسىندا بولماعان ەدى. ال ەگەر ادامدار وسىلاي ىستەي باستاسا، نە بولار ەدى؟ ءسويتىپ، ول كوك جانە قارا ءتۇستى كوزى بار ادامداردى، نەمەسە كوزى مۇرنىنىڭ ۇشىنا بىتكەن، نەمەسە باسار جەرىن اياعى كورەتىن بولۋى ءۇشىن كوزى تىزەسىنە ورنالاسقان ادامداردى كوز الدىنا ەلەستەتتى.
— كەرەبۋليا شە؟ — دەدى كارى دانا توبەت فاراون. — ول دا ءتورت كوزى، ءتورت قولى بولۋىن قالاپ ەدى عوي — ءوزىنىڭ ەكى كوزى، ەكى قولىنا اعايدىڭ ەكى كوز، ەكى قولىن قوسىپ العىسى كەلگەنى جاڭا عانا ەمەس پە ەدى؟.. ءيا، اتاي، سەنىڭ ۇلىڭا دا كەرەبۋليانىڭ اش كوزدىگى جۇققان ەكەن.
اتاي جاۋار بۇلتتاي تۇنەرىپ، ءۇش كوزدى بالاسىنا ىزعارمەن قارادى.
— ءاي، بالاقان، — دەپ كۇرسىندى ول. — سەن كەت ءبىزدىڭ ارامىزدان، ءجونىڭدى تاپ.
ءسويتىپ، بۇلار ۇيلەرىنە سوقىر باۋىرىن قولتىقتاپ الىپ كەلدى.
دۇنيەنىڭ كەڭ ەكەنى راس، ءبىراق بارار جەر، باسار تاۋىڭ قايسى؟
ءۇش كوزدى جىلاپ-سىقتاپ باۋىرىن قۋىپ جەتتى دە، وعان ءوزىنىڭ ەكى كوزىن بەردى، ال ءۇشىنشى كوزى سول كۇيى ونىڭ جەلكەسىندە قالدى.
دالبۋ اتاي ءوزىنىڭ ديىرمەنىن وزگە جاقتارعا اۋىستىرادى
ەشكىمگە ءلام دەمەستەن ۋكۋ ساتىمەن شاتىردىڭ توبەسىنە شىقتى دا، مۇرجانىڭ ىشىنە سۇڭگىپ كەتتى. ول ءتۇتىننىڭ قالاي جاسالاتىنىن كورگىسى كەلگەن ەدى.
مۇرجا ىشىندە، ارينە، ۇزاق وتىرا الماي تۇشكىرە باستادى، كوزى جاساۋرادى. قالپاعىنا ءتۇتىندى تولتىرىپ الىپ، ونى اجەيگە كورسەتۋ ءۇشىن تومەن ءتۇستى.
ال تۇسكەن كەزدە، قالپاقتا تۇك تە جوق بولىپ شىقتى. ونىڭ ەسەسىنە ۋكۋدىڭ ءوزى سايتاننىڭ ساپالاعىنداي قاپ-قارا بولىپ كەتكەن.
ءتۇرىنىڭ تىم قۇبىجىق بولعانى سونشالىق — بالاقاندار ونى كورىسىمەن بەت-بەتىنە قاشتى. بىرەۋى سارايعا تىعىلىپ قالدى، بىرەۋى قوي قوراعا دەگەندەيىن. جالعىز-اق دالبۋ اتاي قورىقپادى، تاياعىن سەرمەپ قالىپ:
— كىمسىڭ سەن؟ مۇنداعى قىس پاتشالىعىنان ءتۇن ادامى ساعان نە كەرەك؟ — دەدى.
— مەن ءتۇن ادامى ەمەسپىن، مەن بالاڭ — ۋكۋمىن.
— جو-جوق! مەنىڭ بالام — كۇندىزگى ادام!
— توقتاي قال، — دەدى اجەي. — قالپاعى سونىكى ءتارىزدى عوي. باتەڭكەسىن تە تانىپ تۇرمىن.
— ءا، جەكسۇرىن! — دەپ ايقايلاپ قويا بەردى اتاي. — بۇل ۋكۋدى شەشىندىرىپ توناپ العان ەكەن عوي. ال، كانە، شەش باتەڭكەنى!
ۋكۋ باتەڭكەسىن شەشكەن كەزدە، اتاي باتەڭكەنىڭ ىشىندەگى اياقتىڭ كوز شاعىلدىرارداي اپپاق ەكەنىن كوردى.
— شىركىن-اي، — دەپ كۇرسىندى اتاي. — سونداي سۇيكىمدى-اق، شاڭقانداي اپپاق ەدىڭ. ال ەندى مىناۋ نە؟ قىراندارىم! ءبىر شەلەك سۋ الىپ كەلىڭدەر.
بالاقاندار سۋ الىپ كەلىپ، ۋكۋدى جۋىپ، ىسقىلاي باستاعان ەدى، ءبىراق سۋ ونىڭ ۇستىنە تيىسىمەن قاتىپ جاتتى. ۋكۋ سول قارا كۇيىندە قالىپ قويدى.
— تفۋ! — دەپ، جەرگە ءبىر تۇكىردى اتاسى، ال ۋكۋ الدەبىر جەردەن اينا تاۋىپ اكەپ، سوعان قاراپ، ءماز بولۋمەن بولدى.
كەيىن ۋكۋدىڭ قارالاۋ ەكەنىنە ءبارى ۇيرەنىپ كەتتى. سايىپ كەلگەندە، اڭگىمەنىڭ توركىنى وندا ەمەس قوي، تەك جانى تازا بولسىن دە!
ال ۋكۋدىڭ جانى ىزگى بولاتىن. ول اقشا قاردان جاسالعان بالاقاندارعا سالەمدەسۋدى ۇيرەتتى.
ءبىراق ۇيدە سالەمدەسەرلىك پالەندەي ەشكىم بولمادى دا، ولار دەريەۆنياعا بارىپ ادام ىزدەدى.
ءبىر ادام كورسە — ءبارى ونى جاعالاي قورشاپ تۇرا قالادى. ال ول ادام بۇلارعا كامپيت نە تيىن، نە باسقا بىردەڭە كەرەك ەكەن دەپ ويلاپ، قالتالارىن اقتارا باستايدى. سول كەزدە ولار قوسىلا ايقايلاپ:
— ساۋ-سالەمەتسىز بە؟ — دەسەدى.
سوسىن كۇلكىدەن ىشەك-سىلەلەرى قاتىپ، ۇيلەرىنە جۇگىرە جونەلەدى.
— اجە، — دەپ ايقايلايدى ءبارى. — بۇگىن كۇن قايىرلى بولادى!
تاماشا بالاقاندار.
كەشىكپەي دەريەۆنيادان ولار دوستار دا تاۋىپ الدى. ءبىرىنشى كلاسس وقۋشىلارىنا پورتفەلدەرىن مەكتەپكە اپارۋعا جاردەمدەستى. ال قىز بالالاردى اتقا مىنگىزىپ، مەكتەپكە جەتكىزىپ سالاتىن بولدى.
— ءبىز دە مەكتەپكە بارىپ ءجۇرمىز، — دەپ ماقتاندى وزدەرى اجەلەرىنە.
— جارايسىڭدار! — دەدى اجەلەرى، ال اتالارى:
— قىراندارىم! — دەپ ءبىر كوتەرىلىپ قالدى.
كەيدە بالاقاندار توپتالىپ دۇكەننىڭ جانىنا جينالادى. ءبىراق اقشالارى جوق قوي ولاردىڭ. دۇكەننەن ءبىر كەمپىردىڭ شىققانىن كۇتىپ تۇرادى دا، سومكەسىن ۇيىنە شەيىن جەتكىزىپ بەرەدى. ولارعا بۇل قىزمەتتەرى ءۇشىن كامپيتتىڭ قاعازدارىن بەرەدى، كەيدە ءتىپتى كامپيت تە بەرەدى — وڭىنا بىرەۋىن.
كەشكە جاقىن اجەلەرىنە كامپيتتىڭ قاعازدارىن، ال اتالارىنا نە ىسقىرعىش، نە ەسكى قولشاتىر اكەپ بەرەدى. اتالارى ىسقىرعىشپەن ىسقىرىپ قويىپ، قولشاتىردى جايىپ جىبەرگەن كەزدە، ونىڭ استىنا جيىرما شاقتى بالاقان سىيىپ كەتەدى.
ءبىر جولى بالاقاندار بۇكىل توبىمەن بازارعا باردى.
بازار بويىن شارلاپ، سىقىرلاتا باسىپ ءجۇرىپ، بىرەۋى شەكىلدەۋىك شاعىپ كوردى، ەندى بىرەۋى جالعىز-جارىم جاڭعاق تاۋىپ الدى. ابدەن جۇگىرىپ، ويىندارى قانعان سوڭ، ۇيلەرىنە كايتتى.
ءسويتىپ، كەلە جاتىپ قاراسا، جولدا ءبىر سيىر تۇر. قاسىندا كىشكەنتاي ءبىر مۇجىق. ول سيىردى جاڭا عانا بازاردان ساتىپ العان بەتى ەكەن. سيىردى يتەرسە، جانۋار قاسارىسىپ جۇرمەيدى، ءتىپتى كۇجىرەيىپ سۇزبەكشى بولادى.
ال سيىردىڭ ساۋىلار ۋاقىتى بولىپ قالعان. مۇجىق شەلەك تاۋىپ اكەپ، ونى تۋرا جولدىڭ ۇستىندە ساۋا باستادى، الدىنا جۇگەرى ساباقتارىن سالدى. وعان ەندى تۋرا جولدىڭ ورتاسىندا قورا سالۋ عانا قالعانداي ەدى.
بالاقاندار نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن اڭعارا قويدى. ءارقايسىسى جۇگەرى ساباعىن بىر-بىرەۋدەن الىپ، سيىردىڭ تۇمسىعىنىڭ الدىندا بۇلعاڭداتا باستاپ ەدى، سيىر سوڭدارىنان ەرىپ، دەدەكتەدى دە وتىردى. وسىلاي سيىردى تۋرا ۇيىنە شەيىن جەتكىزىپ بەردى.
مۇجىق سيىردى ۇيگە اكەلگەنىنە قۋانىپ، اقشا قار بالاقاندارعا ءدۇربى سىيلادى. ءدۇربى ەسكى، سىرى تۇسكەن، ءبىراق قاراعان كەزدە جاقسى كورىنەدى.
بالاقانداردىڭ قۋانىشتارى قويىندارىنا سىيمادى. دۇربىمەن بىر-بىرىنە قارايدى دا، ىشەك-سىلەلەرى قاتادى.
ءبارى چۋبونى ىزدەي باستادى.
ال چۋبو مۇنارانىڭ باسىندا وتىرعان. ءدۇربىنى سوعان قاراي بۇرىپ ەدى، چۋبو زور بولىپ كورىندى، اكەسى سياقتى ۇلكەيىپ كەتكەن.
— سولاي، — دەدى دالبۋ اتاي. — كۇندەردىڭ كۇنىندە شىنىندا ول دا سونداي ۇلكەن بولادى.
— مىنە، ماسەلە قايدا، — دەپ ويعا قالدى اجەسى. — دەمەك، وسى ءبىر بۇيىمتاي ارقىلى ەرتەڭگى كۇنگە سىعالاپ قاراۋعا بولادى ەكەن عوي. كانەكي، بەرى اكەلىڭدەرشى دۇربىلەرىڭدى.
اجەلەرى ءدۇربىنى الىپ، مۇنارانىڭ باسىنداعى چۋبوعا قارادى، سوسىن دۇربىمەن ءوزىنىڭ اياعىنىڭ استىن بايقاي باستادى.
— حا-حا-حا! — دەپ كۇلدى بالاقاندار. — ول جەردە ەشكىم جوق قوي.
— ءازىر جوق، — دەدى اجەلەرى. — سوسىن بولادى.
وسى كەزدە اجەسى چۋبودان شوت اياق پەن اق جانە كوك ءتۇستى شۇيكە ءجۇن سۇرادى. اجەسى تۇنىمەن توقىدى، ونىسى كىپ-كىشكەنتاي بورىك بولىپ شىقتى.
— قاراپ جىبەرشى، اتاسى، — دەدى اجەي. — ادەمى مە؟
— مىناۋ دەگەن! — دەپ باس بارماعىن شوشايتتى دالبۋ اتاي. سوسىن اجەي كويلەك توقۋعا كىرىستى.
كەلەسى كۇنى اجەي ءدۇربىنى تاعى سۇراپ الىپ، ون بويى اياعىنىڭ استىنا قاراۋمەن بولدى، ال اقشا قاردان جاسالعان بالاقانداردىڭ بۇعان ىشەگى قاتتى.
— ءالى كورىنبەي تۇر، — دەدى اجەي. — اۋ، ۇندەرىڭدى وشىرىڭدەرشى، تۇگەل! ايتپەسە بوساعامىزعا كەلىپ بىرەۋ ەسىك قاقسا، ءبىز ەستي الماي قالىپ جۇرەرمىز!
— كىم قاعادى؟ كىم؟
— كەشىكپەي بىزگە قوناق كەلەدى؟ — دەپ بۇرتىڭداعان اجەي اسىعىپ-ۇسىگىپ، ودان ءارى توقي بەردى.
بالاقاندار اجەلەرىنىڭ ءشيىن جىپ-جىپ ەتكىزىپ، نە توقىپ جاتقانىنا قىزىقپادى. ولار دەريەۆنيانىڭ بويىن شارلاي جۇگىرىپ، ۇشىراسقان ءاربىر اداممەن امانداستى. مىنە، بۇل كوڭىلدى بولاتىن.
اجەي باس الماستان توقۋمەن بولدى، ال دالبۋ اتاي وزىنەن-وزى ءۇن-ۇنسىز تۇيىقتالىپ، قاتتى ويعا شومعان.
ءبىر جولى جەكسەنبىدە ول چۋبوعا بىلاي دەدى:
— قاراشى، مۇناراڭ تەڭسەلىپ تۇر... ءۇيىڭ دە، سەن ءوزىڭ دە تەڭسەلىپ تۇرسىڭ... جوق، بۇل مەنىڭ باسىم ەكەن اينالىپ بارا جاتقان.
چۋبو ونىڭ باسىن ورامالمەن تاڭىپ بەرگەن كەزدە، اتاسىنىڭ بويى كىشىرەيىپ، ءبىر ءتۇرلى بۇكشيىپ، ەڭكىش تارتىپ كەتكەنىن بايقامادى دا. اجەسى دە كادىمگىدەي قارتايىپ، ەكى يىعى جەرگە سالبىراپ ءتۇسىپ كەتكەن.
ال اقشا قار بالاقاندار جەكسەنبىنى سارايدىڭ كولەڭكەسىندە وتكىزدى، ءبىراق ءبارىبىر ول جاقتان وتكەن-كەتكەندەردىڭ بارىنە كوڭىلدەنە ايقايلاۋمەن بولدى.
— ساۋ-سالەمەتسىز بە؟
ۋكۋ اقشا قاردان جاسالعان اتقا سالت ءمىنىپ الىپ، كۇن ۇزاققا سالقىن سايالى تەرەڭ سايلاردى ساعالاپ شاپقىلاۋمەن بولدى.
دۇيسەنبى كۇنى چۋبو ۇيقىسىنان ويانىپ، تەرەزەگە جۇگىرىپ كەلدى دە، قايران قالدى! نە اجەسى، نە اتاسى، نە اقشا قاردان جاسالعان بالاقاندار ەشبىر جەردەن كورىنبەيدى، ءبارى دە ۇشتى-كۇيدى جوق بولىپ كەتكەن!
اۋلادا تەك اكەسىنىڭ ەسكى قالپاعى، تاياق پەن ءدۇربى عانا بەي-بەرەكەت شاشىلىپ جاتىر...
چۋبو سىرتقا جۇگىرىپ شىعىپ، قارلى ىزدەردى كوردى.
سول ىزدەردى قۋالاي، رەۋت وزەنىنە قاراي جۇگىرە جونەلدى. وي، ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە وزەن قانداي بولىپ كەتكەن دەسەڭشى! ول بۋىرقانا تاسىپ، تاپ ءبىر قار ادامدارىنىڭ بار كۇشىن بويىنا جيىپ العانداي قۇدىرەتتەنىپ جاتىر. ەندى ديىرمەننىڭ دوڭعالاعىن وزەننىڭ ءوزى-اق اينالدىرۋدا. ديىرمەنشى اعاي شاتىردا تۇرىپ الىپ، ايقايلاۋمەن بولدى.
— ءدان! ءدان! داندەرىڭدى الىپ كەلىڭدەر.
ءبىراق ديىرمەنگە ەشكىم اسىقپادى. ارعى جاعالاۋدان مۇندا ءوتۋ مۇمكىن ەمەس بولاتىن — كوپىر سۋدىڭ استىندا قالعان. ءقازىر ەشكىم دە ۇن جايىن ويلامادى دا، ويتكەنى ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە اقشا قاردان جاسالعان وسىنشاما ادامداردىڭ ۇشتى-كۇيدى جوق بولىپ كەتكەنى اناۋ.
ءوستىپ تۇرعاندا، كەنەت چۋبو ولاردى سۋدىڭ ىشىنەن كوردى.
باستارى دوپ-دومالاق بولىپ، ولار ەندى كار ەمەس، سۋ بەينەسىنە ەنىپ، بىر-بىرىمەن قۇشاقتاسىپ الىپ، وزەننىڭ بويىمەن تومەن قاراي سىرعىپ بارا جاتتى. ءارى ءارقايسىسىنىڭ باسى جالاڭ باس بولاتىن.
— اتا! ۇستا! — دەپ ايقاي سالدى چۋبو، ءسويتتى دە، ءوزىنىڭ بوركىن سۋعا تاستاپ جىبەردى. — بۇل ساعان!
وسى كەزدە ديىرمەنشى اعاي جۇگىرىپ كەلىپ، بورىكتى تاياعىنىڭ باسىنا كەرگەن تورلى وجاۋمەن ۇستاۋعا ارەكەت قىلدى. ءبىراق سۋ بەينەسىندەگى بالاقاندار، سويتكەنشە بولماي، بورىكتى شاپ بەرىپ، اقشا قاردىڭ اراسىنا جاسىرا قويدى.
— چۋبودان سەندەرگە كوپ العىس! چۋبودان سەندەرگە كوپ العىس! — دەپ ايقايلادى چۋبوسەل. ول سۋعا باتەڭكەسىن دە تاستاماقشى بولىپ ەدى، ءبىراق ديىرمەنشى اعاي قولىنان شاپ بەرىپ ۇستاپ الدى.
— ودان دا قۇيتتاي-قۇيتتاي كەمە جاساپ جىبەر، — دەدى ول. — باتەڭكەلەرىڭ سۋعا باتىپ كەتەدى.
سودان چۋبو قاعازدان بىرنەشە كەمە جاساپ، ولاردى ءبىر كەزدە قاردان جاسالعان اعايىندىلاردىڭ سوڭىنان اعىزىپ قويا بەردى.
ءبىر كەمەدە —«دالبا اجە» دەپ جازىلعان.
ەكىنشىسىندە —«دالبۋ اتا».
ۇشىنشىسىندە —«ۋكۋ».
بۇل كىشكەنتاي كەمەلەر ءتۇرلى ەلدى قونىستاردىڭ جانىمەن ءجۇزدى، سول كەزدە بالالار قار ادامدارىنىڭ ەسىمدەرىن وقىدى.
ال چۋبو كىشكەنتاي كەمەلەردىڭ سوڭىنان قاراپ تۇردى، شىنىن ايتار بولساق، ول قيماستىقتان جىلاپ تا الدى.
ديىرمەنشى اعاي دا وزەننىڭ قالاي بۋىرقانا تاسىعانىنا قاراۋمەن بولدى. ول تورلى وجاۋىن ونە بويى بۇلعاۋمەن بولدى.
— سەن بورىكتى نەگە ۇستادىڭ؟— دەپ سۇرادى چۋبو. — مەن ونى اتاما لاقتىرىپ ەدىم عوي.
— سۋ ىشىندە ەشقانداي دا اتاي بولعان جوق.
— سوندا قالايشا؟
— ول بىلاي، — دەپ جاۋاپ قاتتى ديىرمەنشى اعاي. — تىڭدا، بۇگىن تۇندە مىناداي وقيعا بولدى. ۇيقىعا جاتقانىم سول ەدى، كەنەت توپ-توپ باسىپ كەلە جاتقان اياقتاردىڭ دىبىستارىن ەستىدىم. اينەكتەن قاراپ جىبەرسەم — اتاڭ الشاڭ باسقان اقشا قار اتقا ءمىنىپ العان، ونىمەن بىرگە وزگەلەرى دە جاعادا ارلى-بەرلى سابىلىپ ءجۇر. وزىمشە، ءجا، ديىرمەنگە كەلگەن عوي سەنىڭ ورنىڭا دەپ جورىدىم. ءبىر ۋاقىتتا قاراسام، اتاي قولىن بۇلعاپ جىبەردى دە، سول ارادا ءبىر بۇلت اسپاننان جەرگە تۇسە قالدى.
— ءاي؛ كەمپىر، سەن ءمىن مىناعان، — دەگەنىن ەستىپ تۇرمىن. — ءبىزدىڭ ءبارىمىزدى بۇل كوتەرە المايدى.
سول كەزدە الگى بۇلت اسپانعا كوتەرىلىپ، دالبا اجەي سونىمەن بىرگە ۇشىپ جۇرە بەردى. ال سوسىن بۇلتتان تۇزىلگەن اتتار جەرگە بىرىنەن سوڭ ءبىرى سەكىرىپ تۇسە باستادى. بالاقاندار ولاردىڭ ۇستەرىنە قارعىپ ءمىنىپ، جوعارى قاراي قۇيعىتىپ شابا جونەلىستى. اتاي دا، ۋكۋ دا قارعىپ اتقا ءمىنىستى. اقشا قاردان جاسالعان اتتىڭ بۇلتتان تۇزىلگەن اتقا قالاي قارعىپ مىنگەنىن كورگەن كەرەمەت كۇلكىلى ەدى. ولاردىڭ سوڭىنان ىلە-شالا جونەلگەن تاعى ءبىر بۇلتپەن وڭگەرۋلى ديىرمەن ۇشىپ بارا جاتتى.
— ە، باسە، ءمان-جاي سولاي دە، — دەدى چۋبو. — ءبارىن جاڭا ءتۇسىندىم. دالبۋ اتام ديىرمەنىن باسقا جاققا كوشىرگەن ەكەن عوي. ءالى سۋىق بولىپ تۇرعان جاققا...
گيوچيكا
ال تاڭەرتەڭ اۋلادا كەنەت كارى توبەت فاراون ءۇرىپ قويا بەردى. «يەم، تۇر، قوناق كەلدى» دەپ تۇرعانداي.
دالبۋ اتايدىڭ تەرەزەسىنىڭ تۇبىندەگى قوناقتارعا ارنالعان ۇزىنشا ورىندىقتا ءبىر كىپ-كىشكەنتاي قىز وتىر. چۋبو مۇندايلىق كىشكەنتاي قىزدى استە كورمەگەن ەدى. كوزدەرى كوكپەڭبەك، ۇلكەندىگى بيداي ءدانىنىڭ تۇيىرىندەي عانا. باسىندا اق بورىكشە، ۇستىندە كوك كويلەك، ال اياعىندا ەشتەڭە جوق — جالاڭ اياق!
— سەنى نە، ماماڭ ۇيدەن قۋىپ جىبەردى مە؟
— نيكا ماما، — دەپ قىز باسىن شايقادى. — مەنىڭ مامام جوق.
چۋبو كويلەك پەن بورىكتى ەندى عانا تانىدى — ويباي- اۋ، بۇلاردى دالبا اجەسى توقىعان ەدى عوي. باسە، مىنە،. وسى قىز ەكەن عوي ول كىسىنىڭ كۇتكەنى! ءبىر وكىنىشتىسى — شۇلىق توقىپ ۇلگەرمەپتى.
چۋبو ماماسىنىڭ ءتۋفليىن الىپ كەلدى. قىز وعان كىرىپ وتىرعان كەزدە، ۇلكەن قايىقتىڭ ىشىندەگىدەي كەڭ جايىلىپ سالا بەردى، تەك باسى عانا قىلتيادى.
— ميو. نيك. پا، پي، ري. مىنە، ەندى مەن توڭبايمىن.
— ال سەن نە ىستەمەكسىڭ مۇندا؟
— قوناققا كەلىپ ەدىم، سەنىڭ اقشا قاردان جاساعان بالاقاندارىڭا. ءبىراق، ءسىرا، كەشىكسەم كەرەك. مەنىڭ ولاردىڭ ۇيىندە تۇرۋىما بولا ما؟
— ويباي-اۋ، ول ءۇيدىڭ توبەسى اشىق قوي، — دەدى چۋبو. — ءبىزدىڭ ۇيدە تۇر. ال قاجەت بولسا، سارايعا كوشىپ الامىز.
— ميو. راقمەت! ءبىراق مەن توبەسى جابىق ۇيدە تۇرا المايمىن. وندا جەل قالاي كىرەدى ۇيىمە؟ كۇن قالاي سىعالايدى؟ جۇلدىزدار شە؟ اي شە؟ دالبۋ اتايدىڭ ۇيىندە قالدىر مەنى.
— جارايدى، سولاي-اق بولسىن، — دەدى چۋبو. — تۇرا عوي سوندا. ال اتىڭ كىم سەنىڭ؟
— گيو، چيو، يكا.
— ءا، گيوچيكا ما؟ — دەپ كۇلىمدەدى چۋبو.— قالاساڭ، مەن مۇنارامدى بەرەيىن؟ سونىڭ باسىنا شىعىپ اپ تۇر.
— نيك، تۋرا، ۋلي، — دەپ باسىن شايقادى قىز. — مەنىڭ جەردە بىتىرەتىن جۇمىستارىم بار.
سويدەپ، گيوچيكا دالادا، دالبۋ اتايدىڭ قالپاعىنىڭ ىشىنە ۇيقىعا جاتتى. ال چۋبو وعان كىشكەنتاي جاستىق بەردى، ءۇستىن قولعاپپەن جاپتى.
بۇل ءتۇنى چۋبونىڭ ۇيقىسى ونشا بولمادى. ءسويتىپ جاتقاندا وعان اۋلادان اياقتىڭ دىبىسى ەستىلگەندەي بولدى. چۋبو ءالسىن-الى تۇرىپ، تەرەزەگە قاراۋمەن بولدى، اقىرى، شام جاقتى.
شەشەسى ويانىپ، ەدەندە ءبىر شۋدا ءجۇننىڭ دومالاپ جۇرگەنىن كوردى، ال چۋبو مۇرنىنا كوزىلدىرىك قوندىرىپ الىپتى. جاساعان-اۋ! بۇل ءوزى دالبا اجەيدىڭ شوت اياعىمەن بىردەڭە توقىپ وتىر عوي!
چۋبو شۇلىق توقىعان ەدى، ءبىراق ونىسى جەڭ ءتارىزدى بىردەڭە بولىپ شىقتى.
شەشەسى ۇلىن ۇيقىعا جاتقىزدى، ال تاڭەرتەڭ ونىڭ جاستىعىنىڭ جانىندا جاپ-جاڭا ەكى شۇلىق جاتتى.
ال قالپاقتىڭ ىشىندە تاڭەرتەڭ ەشكىم بولماي شىقتى. گيوچيكا جەردە، تۇندە ءوسىپ شىققان ءبىر تال ءشوپتىڭ جانىندا وتىر ەدى.
— بۇل سەنبىسىڭ، يونەل؟ — دەپ جاتتى قىز. — ال گەورگەل قايدا؟ وياتشى ءوزىن، كوكتەم شىقتى عوي.
سولاي دەپ، گيوچيكا بۇرشاقتىڭ ۇلكەندىگىندەي عانا ءبىر قوڭىراۋدى شىلدىرلاتتى.
سول كەزدە جەردەن قىلتيىپ كوك بورىكشەلەر كورىندى. بۇل گەورگەل، ال ودان كەيىنگىلەرى — يلە مەن ۆاسيلە بولاتىن.
چۋبو گيوچيكانىڭ اياعىنا شۇلىق كيگىزبەكشى بولىپ ەدى. گيوچيكا:
— جوق، جوق! مەن جالاڭ اياق جۇرەمىن. ودان دا شۇلىقتى قۇستارعا توقى، ويتكەنى ولار دا جالاڭ اياق قوي! — دەدى.
مىنە، ەندى قيسىندى سىلتاۋ، ءسوز تاۋىپ كور! دۇنيەدە قۇستار دەگەن ءبىراز بار-اۋ!
— ۋا، ءداۋ، — دەدى گيوچيكا چۋبوعا باستان-اياق كوز جانارىن تاستاپ. — مەن ساعان، قۇلاعىڭ سونشا بيىك تۇرماسا ءبىر قۇپيا سىردى اشار ەدىم.
چۋبو ونى كوتەرىپ الىپ، يىعىنا وتىرعىزدى.
— تيو، يگو، ۋ، — دەپ سىبىرلادى وعان گيوچيكا. — بۇگىن تۇندە ماعان بىرەۋ كەلىپ: «ۋ-ۋ، حۋ-ۋ»، — دەپ ۇرلەدى.
باسە سولاي دە! دەمەك، تۇندە اۋلادا اياقتىڭ تىرسىلى ەستىلگەنى تەگىن بولمادى. ەندى چۋبو گيوچيكاعا كىمنىڭ كەلىپ جۇرگەنىن اڭدىماقشى بولدى.
كەش ءتۇستى، ودان كەيىن ءتۇن بولدى. سىرت ەداۋىر سالقىنداپ كەتتى. وسى ارادا چۋبو بىرەۋدىڭ توپ-توپ باسىپ، دالبۋ اتايدىڭ قالپاعىنا قاراي كەلە جاتقان تىقىرىن ەستىدى. چۋبو اۋلاعا شىعا كەلگەن كەزدە، مۇنىڭ قوزى ەكەنىن كوردى. ول جەرگە باسىن تومەن يگەن كۇيى، گيوچيكا توڭباس ءۇشىن، قىزعا: «ۋ-ۋ، حۋ-ۋ»، — دەپ، دەمىن جىبەرىپ تۇر ەكەن.
چۋبو ونى تاناۋىنان ءسۇيىپ الدى.
سودان كەيىن چۋبو بۇل قوزىنى اكەم سويىپ تاستاماسا يگى ەدى دەپ قورىقتى.
— شىركىن-اي، — دەپ كۇرسىندى اكەسى. — جاپ-جاقسى بورىك شىعار ەدى-اۋ مۇنىڭ ەلتىرىسىنەن. ال، جارايدى، سويمايمىن، ۇيىقتاي بەر تىنىش.
ءبىراق ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ ويانا كەلە، اكەسى كەنەت شىلدىر ەتە تۇسكەن دىبىستى ەستىدى. ونىڭ موينىندا قوڭىراۋ بىلعاقتاپ تۇر ەدى.
— بۇ نەسى تاعى؟ — دەپ تاڭ قالدى ول.
— بۇل چۋبونىڭ تاعىپ قويعانى عوي ساعان، — دەپ كۇلدى شەشەسى. — تۇندە سەن قوزىنى سويىپ قويا ما دەپ ءالى دە قورقىپ ءجۇر.
ءبىر كۇنى ءتۇس كوردى، تۇسىندە ونىڭ قوزىسى ۇلكەن جۇلدىزدار كەرۋەنىنە جەگىلىپتى.
جۇلدىزدار كەرۋەنىنىڭ وسىناۋ دۇنيەنىڭ وزىندەي كونە دوڭگەلەكتەرى سىقىر-سىقىر ەتەدى. قوزىسى ونى جۇلدىزداردىڭ اراسىمەن ازەر-مازەر سۇيرەپ كەلەدى.
— قايدا سۇيرەپ باراسىڭ جۇلدىزدار كەرۋەنىن؟ — دەپ ايقايلادى وعان چۋبو. — اداسىپ جوعالىپ كەتەسىڭ عوي جۇلدىزدار اراسىندا. دۇنيە كەڭ، ال سەن قۇرتاقاندايسىڭ.
— ءشوبى شۇيگىن جەرلەردى ىزدەپ بارامىن، — دەپ جاۋاپ قاتتى قوزى. — ەنەمە شۇيگىن ءشوپ اكەپ بەرەيىن دەپ ەدىم.
وسى كەزدە بىرەۋ تەرەزە قاعىپ، چۋبو ويانىپ كەتتى.
— الي، ترالي، ي، ا! سەن ەستيمىسىڭ، چۋبو؟ تۇر! انە، ەستيمىسىڭ — تىرنالار ۇشىپ كەلەدى.
گيوچيكامەن بىرگە چۋبو، ءالى ۇيقىسىن دا اشپاستان، مۇنارانىڭ باسىنا كوتەرىلدى. ول باراباندى جاڭعىرىقتىرا سوعىپ، ال گيوچيكا بولسا تىرنالاردى ساناپ تۇردى:
— توعىز، ون جانە تاعى ءبىر ساۋساق! جانە تاعى ءبىر ساۋساق! نەشەۋ، بولدى ءوزى؟ چۋبو؟
مىنە، ەندى، كوكقۇتان دا كورىندى سوندايدان، سول كەزدە چۋبو وعان باراباندا مارش وينادى.
قارلىعاشتار ۇشىپ كەلەدى، وسى كەزدە ولاردى ساناۋعا گيوچيكانىڭ ساۋساعى جەتپەي قالدى.
مۇنارادا بارابان داۋسى جاڭعىرىعا دۇمبىرلەپ، اينالا توڭىرەكتىڭ ءبارى كوكپەڭبەك بولىپ كەلە جاتتى. يونەل دە ءوستى، گەورگەل دە ءوستى، يلە مەن ۆاسيلە دە ءوستى. ەندى بۇل كەزدە ولار گيوچيكانىڭ بەلۋارىنان كەلىپ، ارقالارىندا ءبۇتىن ءبىر قۇمىرسقانى كوتەرىپ تۇرا الاتىن بولدى.
ال دەريەۆنياداعىلار گيوچيكا شىعارعان مىنا ءبىر ولەڭدى قايتالاۋمەن بولدى:
كۇلىمدەدى كۇن — اتا!
كەلدى مە ەكەن كوكتەمىم؟
قۇستار سايراپ، جۇلدىزدار
سەزەم شۋاق توككەنىن.
جاڭا تەسىك قالپاق
چۋبونىڭ اكەسىنىڭ گيوچيكامەن قالاي سويلەسكەنىن ەستىسەڭ، ىشەگىڭ قاتار ەدى.
— ساعان لاقتارىن ەرتكەن ەشكى جايىندا اڭگىمە ايتىپ بەرەيىن بە؟— دەپ سۇرادى اكەسى مولداۆانشا.
قىز يىعىن كوتەردى.
سول كەزدە اكەسى ورىسشا:
— ەشكى جايىندا اڭگىمە ايتىپ بەرەيىن بە؟ — دەدى.
گيوچيكا تەك باسىن شايقادى. مۇنىسى: «تۇسىنبەيمىن مەيىرىمدى جان»، — دەگەندەي.
ءبىراق اكەسى بەرىلمەدى.
— گۋتەن مورگەن، — دەدى ول نەمىسشە.
گيوچيكا كوزىن جىپىلىقتاتتى.
اكەسى ودان ءارى نەمىسشە ەشتەڭە بىلمەيتىن، ەندى فرانسۋزشاعا كوشتى.
— مەرسي! — دەدى ول.
قىز ۇندەمەدى.
اكەسى، ارينە، كيشينيەۆتە ۇلى عالىمداردىڭ، ولاردىڭ اقىلگوي ساقالدىلارىنىڭ دا بار ەكەنىن بىلەتىن.
— قالاي بۇلتالاقتاسا دا، — دەدى ول شەشەسىنە، — بۇل بالانى قيشينيەۆكە اپارۋ كەرەك. وندا مۇنىڭ قاي ەلدەن ەكەنىن بىلەر ەدىم!
— سەن نە ەسىڭنەن اداسىپ تۇرمىسىڭ؟ — دەدى شەشەسى. — مۋزەيگە اپارار دا قويار مۇنى! نە سيرككە بەرەدى، وندا تور جاشىككە قاماپ قويادى. ول عالىمداردىڭ ساقالدارى ۇزىن، ءبىراق ءبارىبىر مۇنىڭ شۇلدىرلەگەنىنە تۇسىنبەيدى. سوسىن چۋبوعا ماشينا جىبەرەر، ولارعا قىزدىڭ نە ايتقانىن ءتۇسىندىرىپ بەرسىن دەپ. ودان سوڭ ونى دا مۋزەيگە قامايدى! نەمەسە سيرككە! ال وندا ارىستان بار، ايۋ بار! سەن بۇل جونىندە ويلادىڭ با؟
— ءي-يا-ا-ا، — دەپ سوزىپ، اكەسى جەلكەسىن قاسىدى.
كىشكەنتاي قىزدىڭ استاناعا بارار ساپارى جايىنداعى اڭگىمە وسىمەن ءبىتتى.
ادەيى گيوچيكاعا ارناپ، قىز بالا كىرە الاتىنداي ەتىپ، اكەسى ءۇيدىڭ ەسىگىنەن تاعى ءبىر كىشكەنتاي ەسىك جاساپ شىعاردى. گيوچيكا ەشتەڭە جەمەدى، ال سۋدى ونە بويى ىشكىسى كەلىپ تۇراتىن. سوسىن سۋ قۇيىلعان شەلەككە شىعاتىن كىشكەنتاي ساتى قويىلدى. سۋدى تاۋىقتارمەن بىرگە استاۋدان ىشكەنى قولايسىز عوي!
ۇيدە جانە ءبىر ساتى بولدى. ونىڭ بويىمەن گيوچيكا ايناعا ورمەلەيتىن. مۇنداي كوكپەڭبەك كوزىڭ بولا تۇرا، ونى اينادان اندا-ساندا ءبىر كورمەۋ مۇمكىن ەمەس ەدى!
وعان ارناپ كىشكەنتاي كەرەۋەت جاسالىپ ءارى ول بۇرىشقا، ءبىر جەرگە ەمەس، — كاسا-مارەدە قىزىل رايحان گۇلدەرىمەن ورنەكتەلگەن كىلەمنىڭ تۇسىنا قويىلدى.
ءبىراق گيوچيكانىڭ قايتكەن كۇندە دە كەرەۋەتتە ۇيىقتاعىسى كەلمەدى. ول بۇرىنعىشا اۋلادا، دالبۋ اتايدىڭ قالپاعىنىڭ ىشىنە جاتتى.
تۇندە بىرەسە اكەسى، بىرەسە شەشەسى شىعىپ، ونىڭ قالاي ۇيقتاپ جاتقانىن كورىپ تۇردى. قۇر قوزىعا سەنۋگە بولمايدى عوي.
شەشەسى ءتىپتى گيوچيكاعا جۇننەن جىپ-جىلى ەتىپ، شەتىن وقالاعان كورپە توقىدى. كورپەدە «گ» ءارپى كەستەلەنگەن. بۇل — گيوچيكا دەگەن ءسوز.
بىردە تاڭەرتەڭ چۋبو تەرەزەگە كەلىپ، كورپەنىڭ جەرگە ءتۇسىپ جاتقانىن كوردى.
— توڭىپ قالدى-اۋ! — دەپ قورقىپ كەتتى چۋبو.
ول اۋلاعا شىعىپ قاراسا، گيوچيكا سول بۇرىنعىشا قالپاق ىشىندە ۇيقتاپ جاتىر، ال كورپەنىڭ ورنىنا ونى ەكى كوبەلەك قاناتىمەن قىمتاي بۇركەگەن.
تۇندە كوبەلەك ۇشىپ بارا جاتىپ، كورپەنىڭ جەردە ءتۇسىپ جاتقانىن كەزدەيسوق كورىپ قالادى. قوبەلەكتەر جيىلىپ قانشا تىرمىسقانىمەن ونى كوتەرۋگە الدەرى جەتپەيدى. سوسىن گيوچيكانى قاناتتارىمەن بۇركەگەن ەكەن.
— مىنە، كورپە دەپ وسىنى ايت! — دەدى گيوچيكا، ويانعان كەزدە. — نەتكەن ادەمى كورپە ەدى! راقمەت سەندەرگە!
كوبەلەكتەردىڭ وزدەرى دە ازداپ جاۋراپ قالىپتى. بىرەۋى ءتىپتى جوتەلە باستاعان. جىلىنۋ ءۇشىن ولار قاناتتارىن تەز-تەز قاعىپ الا جونەلدى.
— سەنىڭ ەسىمىڭ كىم؟ — دەپ ايقايلاپ، چۋبو بىرەۋىنىڭ سوڭىنان جۇگىرە جونەلدى.
— ءسويتىپ تۇرىپ، سەن مەنى قالپاعىڭمەن جابا قويماقسىڭ عوي، ءا؟
— توقتا! — دەپ ايقايلادى چۋبو. — مەن قالپاقتان تەسىك جاسايمىن. ەگەر ۇستىڭنەن جاپسام — قاشىپ كەتەسىڭ!
ول قالپاقتى تەسىپ جىبەردى، كوبەلەك مۇنى كورىپ، توقتاي قالدى.
— مەنىڭ ەسىمىم — قيرا، — دەدى كوبەلەك.
— ال قايدا ۇشىپ بارا جاتىرسىڭ؟
— ول ءوز جۇمىسىم. سەندەر، ادامدار، ءبارىن دە بىلگىلەرىڭ كەلەدى. قوش! — سولاي دەپ، كيرا كوبەلەك ءارى قاراي ۇشا جونەلدى.
چۋبونىڭ جاپ-جاڭا قالپاقتان تەسىك شىعارعانىن كورگەن كەزدە گيوچيكانىڭ ىشەگى قاتتى.
— وي، جاسا، كيرا! — دەدى گيوچيكا. — اقىلدى كوبەلەك، باسقا نە دەرسىڭ!
ال كيرا كوبەلەك ءوزىنىڭ قۇربىلارىنا ۇشىپ باردى دا:
— چۋبونىڭ قالپاعىنىڭ، مىنە، مىناداي تەسىگى بار، — دەپ جىرداي قىلىپ ايتىپ بەردى.
— ۋرا! — دەپ ايقايلاستى قۇربى كوبەلەكتەرى.
اكەسى مەن شەشەسىنىڭ بۇل ايقايدى ەستىگەنمەن، كوبەلەكتەردىڭ جاڭا عانا چۋبونىڭ قالپاعىن ەشقانداي شايقاسسىز-اق جەڭىپ شىققانى قاپەرلەرىنە دە كەلمەپ ەدى.
ال قارلىعاشتار مۇناراعا قىزىعا قارايتىن بولدى.
— وي، قانداي مۇنارا! ءوزىنىڭ توبەسىنە قونىپ وتىرۋعا بولا ما؟
سوسىن چۋبو، ارينە، ونىڭ توبەسىنە قونىپ وتىرۋعا، ءارى ۇيا سالۋعا رۇقسات ەتتى. ءتىپتى كومەكتەستى دە. گيوچيكامەن بىرگە ول قۇستىڭ مامىعى مەن قۇرعاق شوپتەردى جينادى. ال ساز بالشىقتى قارلىعاشتاردىڭ وزدەرى اكەلدى. تۇمسىقتارىمەن. رەۋتتەن.
قارلىعاشتار مۇنارانىڭ باسىنا جيىرماعا تارتا ۇيا سالدى. مىنە، سونداي پاكيسا ەسىمدى ءبىر قارلىعاش يىعىنا كەلىپ قوندى.
— راقىم وتىنەمىز، — دەدى قارلىعاش. — بىزدىكىنە قوناققا كەلىڭىز. تەك بوساعادا اياقكيىمىڭىزدى شەشىڭىز. كەشىرەرسىز، ءبىراق بىزدە ءسىزدىڭ اياعىڭىزعا شاق كەلەتىن باشماق جوق. ال قالپاعىڭىزدى ەسىكتىڭ سىرتىنداعى ىلگىشكە ىلەرسىز.
چۋبو اۋزىن اشىپ اڭتارىلدى دا قالدى. بىردە-بىر قۇس ونى ۇياسىنا شاقىرىپ كورمەگەن ەدى. ءارى بۇل ونىڭ ىشىنە قالاي سىيماق؟!
وسى كەزدە قارلىعاش يىعىنان پىر ەتىپ ۇشا جونەلدى دە، چۋبو مىنا ولەڭدى ەستىدى:
دوسىمىز-اۋ، قىمباتتى!
سەن سىياسىڭ بار جەرگە!
قارلىعاشتىڭ ۇياسىنداي،
بولسا-داعى تار جەرگە.
كەل، سىياسىڭ ابزال دوس،
زەردەسىندە وتى بار.
بالاپاندار جانىڭدا
شۇپىرلەسىپ وتىرار.
وسى كەزدە چۋبو اياقكيىمىن شەشىپ، قارلىعاشتىڭ الدىندا باسىنان قالپاعىن الدى.
— راقمەت، چۋبو، — دەپ ءيىلىپ ءتاجىم ەتتى وعان قارلىعاش. — بيىل ءبىزدىڭ بوساعامىزدا ءالى ەشكىم اياقكيىمىن شەشپەپ ەدى. ءارى ەشكىم ۇيامىزدىڭ الدىندا باسىنان قالپاعىن العان ەمەس.
گاۆريلكا
Taپ ءبىر ۇلكەن قىزى ۇيدە جۇرگەندەي، گيوچيكا كەلگەلى، شەشەسىنىڭ شارۋادان قولى بوسادى. بالاپاندارعا جەم شاشاتىن دا سول.
ارينە، تەگەشكە ءداندى چۋبو سالادى، وعان گيوچيكانى وتىرعىزىپ، يىعىنا كوتەرەدى. بيىكتەن بالاپاندارعا قىز جەم تاستاپ، ال چۋبو:
— سىپ-سىپ... — دەپ شاقىرادى.
ءۇيدى دە سىپىراتىن گيوچيكا.
راس، سىپىرعىش قىز ءۇشىن ۇلكەندەۋ، ونى سىلتەيتىن چۋبو، گيوچيكا تەك وعان بۇل ءىستىڭ جاي-جاپسارىن تۇسىندىرەتىن.
— مىنە، وسى دۇرىس. ەندى مىنا جەردى سىپىر، — دەيتىن گيوچيكا سىپىرعىشتىڭ سابىنا شىعىپ الىپ. — سەن مەنى اتكەنشەك تەۋىپ ءجۇر دەپ ويلاما. ءبىز بىرلەسىپ ەدەن سىپىرىپ ءجۇرمىز.
چۋبو ءىسىن ءجيى تاستاپ، مۇناراعا كوتەرىلەتىن، سوندا ۇيگە باس-كوز بولىپ گيوچيكا قالادى.
ءبىر كۇنى كەشكە جاقىن شەشەسى شەلەكتە تۇك سۋ قالماعانىن بايقادى. شىنىمەن-اق چۋبو مۇنارادا جۇرگەندە، گيوچيكا ءىشىپ قويعان با؟
— سەنگىڭ كەلمەيدى، — دەدى اكەسى. — ءبىر جەرگە توگىلگەن شىعار.
شەشەسى ىزدەمەگەن جەر قويماي، ءتىپتى ەتىكتەردىڭ ىشىنە دەيىن قاراپ، قالتالارعا شەيىن ءتىنتتى — قۇپ-قۇرعاق. شىنىمەن-اق ءىشىپ قويعانى ما؟
كەلەسى كۇنى چۋبو مۇنارانىڭ باسىندا تۇرىپ گيوچيكانىڭ كىشكەنتاي ەسىگىنەن قارلىعاشتاردىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرى ۇشىپ كىرىپ جۇرگەنىن بايقادى.
ال گيوچيكانىڭ ءوزى بىرەسە ۇيگە كىرىپ، بىرەسە ۇيدەن شىعىپ زىر قاعىپ ءجۇر. اۋزىن سۋعا تولتىرىپ الىپ، اۋلاداعى گۇلدەرگە قۇيادى. ال قارلىعاشتار سۋدى تۇمسىقتارىمەن تاسىپ، شوپتەرگە قۇيىپ ءجۇر.
— تاستا مۇنىڭدى، — دەدى چۋبو. — جاڭبىر كەلەدى اسپاننان.
— اسپاننان؟
— جوعارىدان، — دەپ ءتۇسىندىردى چۋبو. — بۇلت سەلونىڭ ۇستىمەن كوشەدى. ونىڭ سورعالاپ تۇراتىن سۋدان تىزىلگەن اياقتارى بولادى. بۇل «جاڭبىر» دەپ اتالادى.
ءبىر كۇن، ەكى كۇن ءوتتى. كۇن شەكەنى قىزدىرعانمەن، جاڭبىر ءالى جاۋمادى.
ءبىراق، مىنە، چۋبو ءبىر شوكىمدەي بۇلتتى بايقاپ قالدى. گيوچيكا ەكەۋى مۇنارانىڭ باسىنا تەز كوتەرىلدى، ءسويتتى دە، چۋبو بار داۋسىمەن ايقاي سالدى.
بۇلت، بۇلت!
كەرۋەن،
قۇرا بەرمەي سەرۋەن،
ءبىر كىشكەنە
توقتاشى،
بىزگە دە ءبىر سوقساڭشى!
بۇلت! بۇلت!
اياعىڭدى
جەرگە ءتۇسىر — سورعالا.
شەشىپ تاستاپ ەتىكتى،
جالاڭ اياق جورعالا!
ال گيوچيكا تومەندەگىلەردىڭ جاڭبىر تىلەپ تۇرعانىن بۇلت ءبىلسىن دەپ، اتاسىنىڭ قولشاتىرىن توبەسىنە جازىپ جىبەردى.
— كانە، جۇگىرىپ بارىپ ءبىلشى، نە تىلەيدى ەكەن اناۋ بالالار، — دەدى بۇلت-اپاتاي ءوزىنىڭ نەمەرەسى گاۆريلكا دەگەن بۇلتقا.
— قۇپ بولادى! — ساڭق ەتكەن گاۆريلكا دەريەۆنيانىڭ توبەسىندە ءاينالىپ-ۇيىرىلىپ ءبىراز ءجۇردى دە، بايقاماي قالعانسىپ، مۇناراعا جەتىپ كەلدى.
چۋبو كوزىن اشىپ-جۇمعانشا بولعان جوق، سۋماقاي گاۆريلكا قولشاتىردى قۇيرىعىمەن ءىلىپ الىپ، گيوچيكانى اسپانعا كوتەرىپ الا جونەلدى.
گاۆريلكا بارعان سايىن بيىككە كوتەرىلە بەردى، ال گيوچيكا تومەن قاراپ كەلە جاتىر ەدى، باسى اينالىپ، كوز الدىندا ءبارى بيلەپ جۇرگەندەي بولدى. ۇيلەر دە، اعاشتار دا. كۇننىڭ كوزى بىرەسە وڭ جاعىنان، بىرەسە سول جاعىنان جارقىرايدى، تاپ ءبىر كوزگە كورىنبەيتىن داۋلەر ونى ءبىر شەتتەن، ەكىنشى شەتكە لاقتىرىپ تۇرعانداي. گيوچيكا سوسىن كوزىن قولىمەن جاپقىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق كەنەت — وي! — ءوزىنىڭ قولشاتىردان ۇستاپ كەلە جاتقانىن ەسىنە الدى.
پاكيسا قارلىعاش مۇنارانىڭ باسىنان گيوچيكانىڭ اسپاندا شارىقتاپ ۇشىپ بارا جاتقانىن كورىپ، قورىققاننان دابىل كوتەردى.
قارلىعاشتار چۋبونىڭ اينالاسىنا ۇيىرىلە قالدى:
— يكا، بيكا، ا! قول ورامالىڭ بار ما سەنىڭ؟
چۋبو قول ورامالىن الىپ شىقتى دا، قارلىعاشتار
ونىڭ ءتورت بۇرىشىنا جارماسا كەتىپ، گيوچيكانىڭ سوڭىنان ىلە-شالا ولار دا ۇشتى. ەندى قىز قۇلاي قالسا، بۇلاردىڭ ونى قاعىپ الاتىندارى اقيقات.
ال ەسەرسوق گاۆريلكا قىز بالانى بارعان سايىن اسپانعا جوعارى شىرقاتىپ، تۋرا ءوزىنىڭ ۇيىنە اپارا جاتتى.
بۇلت-اپاتايى اسپانداعى ەسىگىن اشىپ، قاباعىن ءتۇيدى.
— ءاي، سەنى مە، گاۆريلكا، — دەپ ساۋساعىمەن سەس كورسەتتى. — تاعى جىندانا باستادىڭ با؟ بار ويلايتىنى قۇيتىرقىلىق.
ول گاۆريلكانى جەلكەسىنەن جاقسىلاپ ءبىر ءتۇيىپ جىبەرمەكشى ەدى، ءبىراق كوزدىڭ جاۋىن العانداي قىز بالانى كورگەندە، جۇمسارىپ سالا بەردى. گيوچيكا وعان ۇنادى. سول كەزدە اپاتايى گاۆريلكانىڭ دۋدار باسىنان سيپادى.
ال گاۆريلكا اپ-ساتتە ۇشىپ جۇرەتىن كىشكەنتاي ورىندىق جاساپ، گيوچيكانى سوعان وتىرعىزدى.
— ميو، — دەدى قىز.
وسى ارادا قوناقتى كورۋگە بۇلتتاردىڭ نەشە ءتۇرلى اعايىن-تۋعاندارى جوڭكىلىپ كەلە باستادى، انا بىرەۋىنىڭ جالى ارىستاننىڭ جالىنداي، مىنا بىرەۋىنىڭ باسىندا اتەشتىڭ ايدارى بار، ەندى بىرەۋىنىڭ قۇلاعى قوياننىڭ قۇلاعىنداي ەربيگەن.
— اي، جاسا گاۆريلكا، — دەپ ايقايلاستى ولار، — ەسەرسوعىم-اي سول. قانداي عالامات قىزدى تاۋىپ اكەلگەن دەسەڭشى!
گاۆريلكانىڭ ءجۇزى گۇل-گۇل جايناپ، كوزىن جىپىلىقتاتۋمەن بولدى.
— ءجا، ءسويتىپ، ساعان نە كەرەك؟ — دەپ سۇرادى بۇلت- اپاتاي گيوچيكادان.
— يري، ميري، تيو، دۋ! شوپكە سۋ كەرەك. — سولاي دەپ، گيوچيكا ەكى الاقانىن وجاۋ سياقتى قوسىپ اكەپ اۋزىنا تاقادى.
— اۋ، گاۆريلكا! — دەپ قاتۋلانا ايقايلادى اپاتايى. — قاراشى، قويما ىشىندەگى قۇمىرالار سۋعا تولى ما ەكەن؟
— قۇپ بولادى! — دەپ ايقايلادى دا، گاۆريلكا قويماعا قاراي جوڭكىلە جونەلدى.
وسى ءبىر كەزدە اسپان كۇمبەزى قاراۋىتىپ، تاپ ءبىر ەرەسەن زور قارا كۇس جەر دۇنيەنى قاناتىمەن جاۋىپ جىبەرگەندەي بولىپ كەتتى. بىرەسە انا جەردەن، بىرەسە مىنا جەردەن وت ۇشقىندارى جارق-جۇرق ەتتى.
— ابايلا! — دەپ ايقايلادى اپاتايى. — وتپەن ويناۋشى بولما! نايزاعاي-اتا دا ويانىپ كەتىپ ءجۇر. قالاي ەكەن قۇمىرالار؟
— شۇپىلدەپ تولىپ تۇر دەۋگە بولادى! قوتارايىن با؟
— توقتا! — دەپ ايقايلادى اپاتايى. — ايتامىن قاشان ەكەنىن! ال جارايدى، ەندەشە، قىزىم، سولاي-اق بولسىن، قۇمىرالاردى سەنىڭ سەلوڭنىڭ ۇستىنە قوتارايىق. ال سەن تەزىرەك ۇيىنە جۇگىر. ءتارىزى الگى اۋمەسەر اتاسىن وياتىپ العانعا ۇقسايدى.
سولاي دەپ، بۇلت-اپاتاي اسپاننىڭ ەسىگىن اشىپ جىبەردى، ونىڭ اۋزىندا گيوچيكانى قارلىعاشتار كۇتىپ تۇر ەدى.
بۇلار تومەن قاراي تەز قۇلدىرادى، ءبىراق مۇناراعا دەيىن ءالى الىس ەدى، ءبىر ۋاقىتتا الىستان:
— بۋ، بۋ، بۋ! — دەگەن دىبىس ەستىلدى.
سوسىنعىسى ودان قاتتىراق، ءارى قاھارلى شىقتى،
تاسىر-تۇسىر ەتىپ، تاپ ءبىر جەرگە جۇمىر تاستار قۇلاپ ءتۇسىپ جاتقانداي بولدى.
نايزاعاي-اتاي ويانىپ كەتكەن.
— ءاي، سەنى مە، گاۆر-ر-ي-ي-لكا! — دەپ ايبار شەكتى ول. — و-و-يات-ت-تى-ى-ىپ-پ-پ ج-جىب-بەردىڭ-اۋ!
اتاسىنىڭ مۇرتى ەدىرەيىپ شىعا كەلگەن كەزدە — اسپاندا نايزاعاي شاتىر ەتە ءتۇستى. اسپان كۇمبەزى ايقۇش- ۇيقىش وت سىزىقتارىنان جارق-جۇرق ەتتى. سول-اق ەكەن، شۇپىلدەگەن اسپان قۇمىرالارى جەرگە توڭكەرىلە قوتارىلىپ، جاڭبىر ساۋ ەتىپ قۇيىپ بەردى.
ال گيوچيكا بۇل كەزدە مۇناراعا جەتكەن ەدى. چۋبو ونى الاقانىن توسىپ ۇستاي الدى.
— وي، قانداي قورقىنىشتى بولدى دەسەڭشى ماعان، — دەپ مويىندادى گيوچيكا. — ال گاۆريلكانىڭ قىلىعىنا ىشەگىڭ قاتادى.
كۇنى بويى دەريەۆنيانىڭ ۇستىندە جاڭبىر قۇيىپ تۇردى.
كەشكە جاقىن شەشەسى بىلاي دەدى:
— بۇگىن گيوچيكا ۇيدە تۇنەسىن. مۇنداي جاۋىننىڭ استىندا ۇيىقتاۋى مۇمكىن ەمەس قوي.
— نيك، نيك، — دەدى گيوچيكا.— ميو، ميو.
سولاي دەپ، قىز ادەتتەگىسىنشە دالبۋ اتايدىڭ قالپاعىنىڭ ىشىنە جايعاستى.
سول كەزدە اكەسى قالپاقتى جەردەن كوتەرىپ، ورىندىقتىڭ ۇستىنە قويدى، ال ونىڭ ۇستىنە قولشاتىرىن جايدى.
ءبىراق ءبارىبىر گيوچيكانىڭ ۇيقىسى ونشا بولمادى. ونە بويى جاڭبىر تامشىلارى قولشاتىردى سابالاپ:
— گاۆريلكادان سالەم! گاۆريلكادان سالەم! — دەپ دۇسىرلەتتى دە تۇردى.
ال نايزاعاي اتا الىستان ايبار شەگە گۇرىلدەدى:
— ءاي سەنى مە، گاۆر-ر-ر-ريلكا! س-س-سوتانا-ا-اق!
ۋ-ۋ-ۋ
بىردە چۋبو ءوزىنىڭ سوڭىنان ونە بويى ءبىر بالاپاننىڭ ەرىپ جۇرەتىنىن بايقادى.
— مەن — مەكيەن ەمەسپىن، — دەدى وعان چۋبو. — نەگە جۇگىرىپ ءجۇرسىڭ سوڭىمنان؟
بالاپان ۇيالىپ، قالاقايدىڭ ىشىنە تىعىلىپ قالدى.
بۇل سويتكەنمەن، اناۋ الگى چۋبو باسىپ شىعارعان بالاپان بولاتىن. جوق، ونى باسىپ شىعارعان، ارينە، تاۋىق، ءبىراق چۋبو جۇمىرتقانى جىلىتقان ەدى عوي. ءسويتىپ، مىنە، ەندى بالاپان بالانىڭ سول جاقسىلىعىن قايتارماقشى بولىپ، سوڭىنان ەرىپ ءجۇر ەدى. بالاپان: «چۋبونىڭ اياعىنا ايتەۋىر بىردە شەگىر كىرەر دە، مەن سول شوگىردى تۇمسىعىممەن سۋىرىپ الىپ تاستارمىن»، — دەپ ۇمىتتەنگەن-دى.
ءبىراق ادەيى شوگىر كىرمەي، بالاپانعا ىستەيتىن ءىس قالمادى. ونىڭ چۋبومەن سويلەسكىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق ايتارلىق تا ەش نارسەسى بولمادى، ال: «سەنىڭ نەگە ماماڭ قىت- قىتتامايدى؟» — دەپ سۇراۋ ءبىر ءتۇرلى ىڭعايسىز؟
— ماريۋسا دەگەن ارانىڭ باسى اۋىرادى، — دەپ سالدى اقىرى بالاپان.
— ونىسى نەسى تاعى؟
— ارا گۇلدەردى سۇيگەن كەزدە، ىلعي باسىن تومەن سالبىراتىپ تۇرادى. ال سوسىن سول گۇلدەن ماريۋسانىڭ وزىنەن دە ۇلكەنىرەك الما ءوسىپ شىعادى.
چۋبو بالاپاندى كوتەرىپ الىپ، الاقانىنا قوندىردى.
— مۇنىڭ ءبارىن سەن قايدان بىلەسىڭ؟
— بالاپاندار ايتىپ بەرگەن.
چۋبو كۇلىپ، بالاپانعا ۇعىمدى مولتەك ولەڭ ويلاپ شىعاردى:
سۇيگەن جەردەن ماريۋدا —
وسەدى الما ءار ۋاقىتتا.
شيە دەگەن وسەر ءاردايىم!
جەۋگە ونى مەن دايىن!
سوسىن بۇلار شيە تەزىرەك پice مە ەكەن دەپ، سونى ءبىلۋ ءۇشىن ماريۋسانى ىزدەۋگە شىقتى.
سويتكەنمەن، ماريۋسا ەش جەردەن تابىلمادى.
وزگە ارالار كەشە ماريۋسا چۋبونىڭ اۋلاسىنداعى بارلىق گۇلدى ءسۇيىپ شىعىپ، بۇگىن قوراز تاۋىنا كەتكەن دەستى.
بۇل كەزدە قاراڭعى تۇسكەن ەدى. كەشىككەن ارالار ۇيلەرىنە ورالدى. ماريۋسا كورىنبەدى.
قايدا ءجۇر ول؟ ارالار تۇندە ۇشپايدى؟ بالكىم، رەۋتكە قۇلادى، نە ورمەكشىنىڭ تورىنا تۇسكەن شىعار؟ الدە جاپىراقتان وزىنە كۇركە جاساپ الىپ، قوراز تاۋىندا تىپ-تىنىش ۇيقتاپ جاتىر ما ەكەن؟
ال گيوچيكا بۇل ءتۇنى ۇيىقتاي الماي. «ماريۋسا قايدا كەتتى»، — دەپ مازاسىزدانۋمەن بولدى.
— بالكىم، سەن بىلەرسىڭ ونىڭ قايدا ەكەنىن؟ — دەپ سۇرادى گيوچيكا دالبۋ اتايدىڭ قالپاعىنان.
—چەپ، — دەپ جاۋاپ قاتتى قالپاق، —مەن ءالى كىشكەنتايمىن.
گيوچيكا تاڭ قالىپ قاراسا — قالپاقتىڭ استىندا بالاپان وتىر. قاراڭعىدا بالاپان تاۋىق قورانى تابا الماي، قالپاقتىڭ استىنا جايعاسقان ەكەن.
تانەرتەڭ ەرتە چۋبو ارانىڭ ۇياسىنا جۇگىردى. ماريۋسا ورالماپتى. وسى كەزدە كەنەت ول باسىن كەمپىرشە ورامالمەن تاڭىپ العان ءبىر ارانى كوردى. بۇنىسى نەسى؟
گيوچيكانى شارۋاعا باس-كوز بولۋ ءۇشىن ۇيدە قالدىرىپ، چۋبو ماريۋسانى ىزدەۋگە جونەلدى. بالاپان سوڭىنان قالمادى.
ءبىراق ءقايتىپ تابارسىڭ ارانى؟ قوراز تاۋىنداعى ب ا ق وتە ۇلكەن... چۋبو كيرا دەگەن كوبەلەك پەن پاكيسا دەگەن قارلىعاشتان كومەك سۇرادى.
سودان پاكيسا باقتىڭ ۇستىمەن ۇشىپ، كوبەلەك الما اعاشتارىنىڭ اراسىمەن قالبالاقتاپ، ال چۋبونىڭ ءوزى سوقپاقپەن جۇگىرىپ وتىردى. باقتىڭ ىشىندە ولارعا ارانىڭ نەشە ءتۇرلىسى كەزدەستى. تەك ماريۋسا ۇشىراسپادى.
سودان بەرى ەندى ۇيگە قايتپاقشى بولدى، ءبىراق وسى كەزدە كارى دانىشپان توبەت فاراون جۇگىرىپ كەلدى.
— يەم-اۋ، — دەدى توبەت، — جاڭا عانا ءۇش قاپ ءتاتتى شىرىن ارقالاعان ءبىر ارا ۇياعا ورالدى. ءبىر قاپتا «ماريۋسا» دەپ جازىلعان. سول ارا. «ماريۋسا ۇيگە جاياۋ كەلە جاتىر، ۇشۋعا شاماسى جوق»، — دەدى.
— ال ءوزى قايدا ءقازىر؟
— جوڭىشقادا، يەم.
«ەھە! ارانى جوڭىشقانىڭ ىشىنەن تاۋىپ كور». جارايدى، ايتەۋىر، قاي جەردە جۇرگەنىن بىلگەنىنە دە شۇكىرشىلىك.
ءسويتىپ، چۋبو جوڭىشقا اتىزىنا قاراي جۇگىرە جونەلدى. تاپ وسى جەردە اياعىنا شوگىر كىردى. چۋبو قايرىلا قاراپ ەدى، بالاپان جوق! زىم-زيا!
ال بالاپان بۇل كەزدە ارلى-بەرلى جۇگىرىپ:
— چەپ، چەپ، چەپ! — دەپ ايقايلاپ ءجۇر ەدى.
— سەن نەگە ايقايلايسىڭ؟ — دەگەن داۋىس ەستىلدى ءبىر ۋاقىتتا. بۇل تاپ سول ماريۋسانىڭ داۋسى بولاتىن.
— الاقاي! — دەپ قۋانىپ كەتتى بالاپان. — مەن تاپتىم!
— جوق مەن تاپتىم سەنى ،— دەدى ماريۋسا. ارانىڭ باسى ورامالمەن تاڭۋلى بولاتىن.
بىر-ەكى ساعات وتكەسىن، بۇلار ۇيگە جەتتى. چۋبو ارانىڭ. ءتىرى ەكەنىن كورىپ، قۋاندى.
— مۇنى مەن تاپتىم، — دەپ ماقتاندى بالاپان.
— جوق سەنى مەن تاۋىپ الدىم!
— Ay، ساعان نە بولعان، ماريۋسا؟ — دەپ سۇرادى چۋبو.
— اناۋ باقتا بىرەۋ بار. ۇشىپ كەلگەنى قورقىنىشتى-اق، ءارى ءوزى ۇلكەن. ءوزى بۇيتەدى: «ۋ-ۋ-ۋ!» قۋىپ جىبەرشى ءوزىن، چۋبو، ايتپەسە، مەنىڭ ودان باسىم اۋىرادى. سودان، مىنە، قاناتىمدى كوتەرە الماي قالدىم.
كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ چۋبو قوراز تاۋىنا قايتادان جونەلدى. جولشىباي ول باستارىن تاڭىپ العان ەكى ارانى كەزدەستىردى. ال سوسىن ساقاۋ كوكەكتى كوردى. كوكەك اۋزىن اشىپ «كو-كوك» دەگەن كەزدە ونىسى — «كحى-كحى» بولىپ شىعادى.
كەنەت: «ۋ-ۋ-ۋ» دەگەن دىبىس ەستىلىپ، قوراز تاۋىنىڭ ۇستىندە سامولەت پايدا بولدى. سامولەت ۇشىپ ءجۇرىپ، باققا دارى-دارمەك بۇرىكتى، ول ۇشىپ وتكەن جەرلەردە قۇستار جىم بولىپ سايراۋىن قويا قويدى.
— قالاي قۋارسىڭ ونى؟ — دەپ كۇرسىندى چۋبو.
— مەن ويلاپ تاپتىم بىلەم، مۇنىڭ امالىن، يەم، — دەدى فاراون.
ۇشقىش كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ سامولەتتىڭ بار اينەگى بالاۋىزبەن جاپسىرىلىپ تاستالعانىن كورگەن كەزدە، قاتتى قايران قالدى.
ديىرمەنشى اعايدىڭ ۇيلەنۋ تويى
بىردە تاڭەرتەڭ دالبۋ اتايدىڭ قالپاعىنىڭ جانىنان چۋبو كۇيگەن شىرپى تاۋىپ الدى. تۇندە مۇندا بىرەۋ بولعان، ءبىراق كىم ەكەنىن گيوچيكا بىلمەدى، ۇيقتاپ جاتقان-دى.
كەلەسى كۇنى ماي شامنىڭ تۇقىلى تابىلدى، ال ءۇشىنشى كۇنى اكەسى تەرەزەدەن جانىپ تۇرعان ماي شامدى كوردى.
— بۇل مەيىرباندى ادام، قوبالجىما، — دەدى شەشەسى.
— ال ءۇي جانىپ كەتسە قايتەسىڭ؟
چۋبو اۋلاعا اتىپ شىعىپ، ديىرمەنشى اعايدى كوردى.
— بۇل سەن بە ماي شامدى جاعىپ جۇرگەن؟ — دەپ سۇرادى چۋبو.
— مەن.
— Ay، نەگە؟
— مىنا قىزدىڭ ديدارىن كورگىم كەلەدى.
ديىرمەنشى اعاي جاۋراپ قالىپتى، چۋبو ونى ۇيگە الىپ كەلدى.
ال تاڭەرتەڭ گيوچيكا ويانعان كەزدە، ءوزىنىڭ ۇستىڭگى جاعىنان اپپاق ۇزىن ساقالدى كوردى.
— قايىرلى تاڭ؟ — دەدى گيوچيكا.
ال ديىرمەنشى نە دەرىن بىلمەي، ساسقالاقتاپ قالدى،
— تارت مەنى ساقالىمنان، — دەدى ول.
گيوچيكا كۇلىپ جىبەرىپ، ساقالىن ۇستاي الدى. ديىرمەنشى باسىن يزەڭدەتتى. گيوچيكا اتكەنشەك تەپكەندەي تەربەتىلدى.
قىزدى جەرگە تۇسىرگەننەن كەيىن، ديىرمەنشى قاشىپ كەتتى. قىز بۇدان كەنەت: «اتىڭ كىم؟» — دەپ سۇراپ جۇرسە نە ايتادى؟
«وسى مەنىڭ شىنىندا اتىم كىم؟ ۇمىتىپ قالىپپىن!.. جالعىز تۇرا-تۇرا، مىنە، ءبارىن دە ۇمىتىپپىن.،. ەي، ەي...»
ول مۇنارانىڭ سىرتىندا ۇزاق وتىرىپ، وزىنە ات ويلادى!
— اق بورىك، — دەدى ول گيوچيكاعا. — مەنىڭ اتىم » اق بورىك!
سولاي دەپ، زىتىپ وتىردى، ءبىراق كەشىكپەي قايتا كەلىپ، چۋبونى ساۋساعىمەن ىمداپ شاقىرىپ الدى.
— تىڭداشى، — دەپ سىبىر ەتتى ول. — مەن مىنا قىزدى كورگەن كەزدە، شاماسى، اۋزىم اشىلىپ قالعان كۇيىمدە ۇيىقتاسام كەرەك. سوندا اۋزىما تورعاي ەنىپ كەتىپتى. ەندى كەلىپ قاناتىمەن كوكىرەگىمدى ۇرعىلاپ، الاسۇرىپ تۇرعانى.
چۋبو ونىڭ كەۋدەسىنە قۇلاعىن توستى.
— بۇل جۇرەك، — دەدى ول. — ءدۇرسىلىن ەستىمەپ پە ەدىڭ ءوزىڭ بۇعان دەيىن؟
— ەستىگەن ەمەن، — دەپ مويىندادى ديىرمەنشى. — ءبىراق سەن قاتەلەسەسىڭ. بۇل — قۇس.
سولاي دەپ، ول ديىرمەنگە زىتىپ بەردى.
ءبىراق كەشىكپەي قاقپا سىقىرلادى. اعاي قايتىپ كەلدى. قوينىنان كۇمىرسقانىڭ كوزىنىڭ ۇلكەندىگىندەي مونشاقتاردى الىپ شىعىپ، گيوچيكاعا ۇسىندى.
— ميو، — دەدى گيوچيكا، مونشاقتاردى موينىنا تاعىپ جاتىپ.
سودان باستاپ، ديىرمەنشى دەريەۆنياعا كۇن قۇرعاتپاي كەلەتىن بولدى.
ال مۇندا كەلمەس بۇرىن ساقالىن ءىجداعاتتاپ تاراپ، ەتىگىن تازالاپ، تۇيمەلەرىن دۇرىستاپ قادايدى. ديىرمەنىن تارتىپكە كەلتىرىپ، تەرەزە-ەدەنىن جالتىراتىپ تۇرىپ جۋادى.
دەريەۆنيامەن ەكى ورتاداعى جولدا ول گۇلدەرمەن، اسىرەسە ولاردىڭ ىشىندەگى كوك نەمەسە جاسىلدارىمەن سويلەسەدى.
الايدا ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ ول گيوچيكاعا كەلمەدى. ءتىپتى تۇستەن كەيىن دە كورىنبەدى. بۇعان نە بولدى ەكەن؟
چۋبو مۇناراعا كوتەرىلدى، ءبىراق جوعارىدا تۇرىپ تا ديىرمەنشىنى كورە المادى. ونىڭ ەسەسىنە اق قۇيرىق قارلىعاشتى كوزى شالىپ قالدى.
— بۇل قارلىعاش ديىرمەننەن كەلدى، — دەپ اڭعارا قويدى چۋبو. — ونىڭ قۇيرىعى اپپاق ۇن.
ديىرمەنشىل قارلىعاش،
شارلاپ ۇشقان ماڭايدى.
كورمەدىڭ بە بيىكتەن
ديىرمەنشى اعايدى؟
دەپ سۇرادى چۋبو.
سوندا قارلىعاش بىلاي دەدى:
وتىر وزەن جاعاسىندا،
بەشپەنتى ونىڭ وقالى.
بۇلاڭدايدى سۋ ۇستىندە
اپپاق ۇزىن ساقالى!
— اۋىرىپ قالمادى ما ەكەن ؟— دەپ ويلاپ، چۋبو ديىرمەنگە جۇگىرە جونەلدى.
ءبىراق ديىرمەنشى اعاي ساۋ-سالەمەت بولاتىن. ايتقانداي-اق ساقالىن جەلپ-جەلپ ەتكىزەدى، ال راسىندا ساقالىنىڭ ءوزى جەلبىرەيتىن ەدى. ديىرمەنشى وزەن جاعاسىندا جۇگىرىپ، كوبەلەك قۋىپ جۇرگەن. ول ءالسىن-الى ءوز ساقالىنا ءوزى ءسۇرىنىپ، جىعىلادى.
— اۋ، نە بولعان ديىرمەنگە، قاڭتارىلىپ قاراپ تۇر عوي؟
— مەن دەمالىس العانمىن، — دەدى اعاي. — دامىلدايتىن دا ءبىر كەزىم بولۋى كەرەك قوي.
بۇل ديىرمەنشى اعايدىڭ قۋلىعى بولاتىن. ول ءوزىنىڭ كارى، يا كارى ەمەس ەكەنىن تەكسەرۋ ءۇشىن جۇگىرىپ جۇرگەن-دى،
— تىڭداشى، چۋبو، ساعان سىيلىق جاساعىم كەلەدى؟
— سىيلىق! — دەپ قۋانىپ كەتتى چۋبو. — قانداي؟
اعاي قايشىنى الىپ جىبەرىپ، قاس قاققانشا ساقالىن ورىپ ءتۇستى.
— ءما، ال!
— مىنە، كەرەمەت! — دەدى چۋبو. — ال توي قاشان؟ سوندا ونى قالاي جابىستىرامىز؟
— ۇنمەن جەلىمدەپ قويامىز!
اعاي سول ارادا-اق ۇن تۇيىرشىكتەرىن سۋعا ەزىپ، ساقالى مەن مۇرتىن چۋبوعا جاپسىردى دا بەردى.
— حا-حا! — دەپ كۇلدى ول. — ەندى سەن كىشكەنتاي شالعا ۇقسادىڭ دا قالدىڭ. ال ماعان ساقالدىڭ ەندى كەرەگى جوق. مەن ۇيلەنەمىن!
— مىنە، كەرەمەت! — دەدى چۋبو. — ال توي قاشان؟
— ءۇش كۇننەن كەيىن.
چۋبو ۇيىنە قايتتى.
گيوچيكا ونىڭ ساقالىن كورگەندە، ىشەك-سىلەسى قاتتى.
— ول ساعان مۇنى ادەيى بەردى. مەن. ونى ساقالىنان جۇلقىلاماسىن دەپ!
كەلەسى كۇنى ديىرمەنگە جاقىنداي بەرە، چۋبو باراباننىڭ ءدۇبىرىن ەستىدى. كۇيەۋ جىگىت بارابان سوعۋدى ۇيرەنىپ جاتىر ەكەن. بارابانسىز توي بولۋشى ما ەدى؟
— ال قالىڭدىقپەن كىم بيلەيدى؟ — دەپ سۇرادى چۋبو.
— مەن، باسقا كىم بولۋشى ەدى؟
— باراباندى ارقاڭا وڭگەرىپ ءجۇرىپ پە؟
— ءيا، وڭگەرىپ ءجۇرىپ.
— ءسوز ەمەس، — دەدى چۋبو. — بۇلاي ەتۋ كەلىسپەيدى. مەنىڭ ءبىر سەنىمدى دوسىم بار. سول كومەكتەسەدى.
بۇلار تويعا ءۇش كۇن دايىندالدى. ەڭ ءبىرىنشى ىستەگەن ىستەرى — قوزىنى ماڭدايىمەن باراباندى سوعىپ تۇرۋعا ۇيرەتىپ شىعاردى. قيمىلى جامان ەمەس.
سوسىن كەشكە دە تويدا جاپ-جارىق بولىپ تۇرۋى ءۇشىن، بالاۋىز شامدار جاسالىندى. ءۇش سامسا ورالدى، ۇلكەنىرەك بىرەۋى چۋبوعا، كىشىرەك ەكەۋى — كۇيەۋ مەن قالىڭدىققا.
توي قارساڭىندا ءتۇنى بويى بۇلار پەچەنە ءپىسىرىپ، قامىردان ءۇش ادامنىڭ — دالبۋ اتايدىڭ اجەيدىڭ جانە ۋكۋ بالاقاننىڭ ءمۇسىنىن جاسادى، وسىناۋ قىسقى دوستار دا تويدىڭ باسى-قاسىندا بىرگە بولسىن دەگەندەرى ەدى.
تاڭعا قاراي اعاي مەن چۋبو سىلەسى قۇرىپ، ابدەن شارشادى دا، قاتتى ۇيقتاپ قالدى. ال تويعا قالىڭدىقتى شاقىرۋدى ۇمىتىپ كەتتى.
ءسويتىپ، مىنە، توي باستالدى.
— بۋم! بۋم! بۋم! — دەگەن دىبىستار ەستىلىپ جاتتى.
بۇل توي بارابانىن دۇڭكىلدەتىپ جۇرگەن قوزى ەدى.
چۋبو ۇيقتاپ جاتتى. كۇيەۋ باسىن جاستىعىنىڭ استىنا تىعىپ العان، ونىڭ مازاسىن بارابان الا بەرگەن ەدى. «كىم ءوزى بۇل دۇرسىلدەتىپ جۇرگەن؟! تاپقان ەكەن دۇرسىلدەتەتىن ۋاقىتتى»، — دەپ قويادى.
ال قوزىنىڭ ءبۇيىرى قىزىپ، ءتىپتى ەلىرگەن!
— بۋم-تارا-رۋم!
تام-تارا-رام!
گيوچيكا باراباننىڭ دۇڭكىلىن دەريەۆنيادا جاتىپ ەستىدى.
— بۇل كىمنىڭ تويى بۇگىن بولىپ جاتقان؟ — دەپ ويلاپ، قىز ديىرمەنگە جۇگىرىپ كەلدى.
جۇگىرىپ كەلسە، ەشقانداي توي كورىنبەيدى — تەك قوزى عانا باراباندى ارلى-بەرلى سۇزگىلەپ ءجۇر.
قوزى قىزدى كورگەن كەزدە قۋانىپ كەتىپ، ودان بەتەر كوڭىلدەنە دۇمبىرلەتتى. سول كەزدە گيوچيكا دا بيلەۋگە كىرىستى، ال اسپاندا قىزدىڭ توبەسىندە كەنەت ءبىر بۇلت پايدا بولدى. تومەنىرەك ءتۇسىپ، ال كەلىپ ءاينالىپ-ۇيىرىلىپ بيلەسىن ديىرمەننىڭ ۇستىندە. بۇل، ارينە، گاۆريلكا بولاتىن.
بۇلار وسىلاي ۇزاق بيلەدى — گيوچيكا جەردە، ال گاۆريلكا اسپاندا.
— گەي-گەي، گيوچيكا! — دەپ ايقايلاپ قويادى گاۆريلكا. — كەل، بيلەيىك، دۇبىرلەت! قىزسىن دۋمان دۇرىلدەپ!
ايعاي-ۇيقاي مەن ءبيدىڭ دۇبىرىنەن كۇيەۋ جىگىت ويانىپ كەتتى.
— چۋبو، تۇر! —دەپ ايقايلادى ول. — مەنىڭ قالىڭدىعىم كەلدى!
— بۇل مەن بە قالىڭدىق؟ — دەپ تاڭ قالدى گيوچيكا، — قايداعى قالىڭدىق؟ مەن جەردەگى قوناقپىن. جۋىقتا كەتەمىن.
— قالىڭدىقسىڭ، قالىڭدىقسىڭ، — دەپ ايقايلاپ الا جونەلدى ديىرمەنشى كۇيەۋ. — سەن — قالىڭدىعىمسىڭ مەنىڭ.
— قايدان كورىپ ەدىڭ سەن جالاڭ اياق قالىڭدىقتى؟ — دەپ، قىز رەۋتتىڭ جاعاسىنا قاشا جونەلدى.
جوعارى مارتەبەلى قوناق
ءۇش اتەش — بىرەۋى وزدەرىنىكى، ەكەۋى كورشىلەرىنىكى — بوساعادا قيعىلىق سالىپ، تاڭ اتقاننان ايقايلاۋمەن بولدى.
— ەندى قوناق كۇتە بەر، — دەدى شەشەسى.
شەشەلەرى ءالسىن-الى جول جاققا قاراپ: «ەشكىم كەلە جاتقان جوق پا ەكەن»، — دەپ، ەلەڭدەۋمەن بولدى. ەڭ نەگىزگىسى — قوناقتار قاپىلىستا كەلىپ قالماسا بولعانى.
باسىنا شارشى ورامالىن بايلاپ الىپ، شەشەسى ىسكە كىرىستى. بۇكىل ءۇيدىڭ ءىشىن جۋىپ، قىرناپ شىقتى، كەي جەرلەردە قابىرعالاردى دا اقتادى، ەسىكتى سىرلادى.
كۇن باتۋعا اينالدى، ءبىراق قاقپا ازىرگە اشىلمادى، قوناق كەلمەدى.
كوڭىلىن كىربىڭ شالعان شەشەلەرى ۇزىن شىبىقپەن اۋلاداعى اتەشتەردى الدادىڭدار دەگەندەي قۋىپ شىقتى. ءبىراق اتەشتەر كەشىكپەي قايتا ورالىپ، تاعى وزدەرىمەن بىرگە ارتقى تىرناعى شودىرايعان ءتورتىنشىسىن دە ەرتە كەلىپتى. ونىسى سەنەككە بەت باقتىرماي كىرىپ كەلدى:
— كۋ-كۋ-ري-گۋ-ۋ!
— مۇندا ءبىر ءمانىس بار، — دەدى شەشەسى.
بۇلار ءبۇيتىپ تەگىننەن-تەگىن وڭەش جىرتپاس ەدى عوي.
— قويشى سونى، ءسوز ەمەس، — دەدى اتەشتەرگە ونشا سەنىڭكىرەمەيتىن اكەسى.
ءبىراق، دەگەنمەن، سول ءتۇنى ءبىر بولمەنىڭ جارىعىن سوندىرمەگەن كۇيى قالدىردى، ەگەر بىرەۋ كەلە قالسا، يەلەرى ۇيدە ەكەنىن ءبىلسىن دەگەندەرى ەدى.
ءبىراق ەسىكتى ەشكىم قاقپادى، ال تاڭ اتا چۋبو ۇشتى-كۇيدى جوعالدى.
گيوچيكا ونى، ۇيقىسىن اشار-اشپاستان-اق رەۋتكە ەرتىپ اكەتكەندى.
شوپتە شىق تۇيىرشىكتەرى جاتتى. گيوچيكا ادەتتەگىسىندەي چۋبونىڭ يىعىنا جايعاسقان.
بۇلار جاعاعا كەلگەن كەزدە گيوچيكا:
— شومىل، — دەدى.
چۋبو ويلانىپ جاتپادى. تەز شەشىنىپ جىبەرىپ، سۋعا كۇمپ بەردى.
ۇيقىسىراعان رەۋت، بىردەڭە دەپ بىلدىرلاپ، سۋىن تومەن قاراي سىرعىتۋمەن بولدى. «تاڭ ازاننان تۇرىپ كەلىپ، چۋبو شومىلۋى مۇمكىن» دەگەن وي ونىڭ قاپەرىنە دە كەلمەگەن ەدى. وزەن وزىنشە بۇنى: «قىزىل شىلىكتىڭ ىشىندەگى بۇلقىنىپ جۇرگەن بالىق بولار»، — دەپ ويلادى.
سۋىقتان قالش-قالش ەتىپ، چۋبو سۋدان شىقتى. ءبىراق گيوچيكا وعان اياعىن دا جۋعىزدى، تازا كويلەك بەردى.
— وزەننىڭ ۇستىندە كوتەرىلگەن مىنا بۋدى قاراتتى! — دەدى چۋبو. — مەن رەۋتتى جىلىتتىم. سەنىڭ دە شومىلىپ الۋىڭا بولادى.
گيوچيكا دا سۋعا ءتۇستى.
بۇلار كوڭىلدەرى جادىراپ، تاپ-تازا مۇنتازداي بولىپ ۇيگە ورالعان كەزدە، اكەسى مەن شەشەسى مازاسىزدانا باستاعان ەدى.
— قايدا باردىڭدار سەندەر سونشا ەرتەلەتىپ؟
— رەۋتكە، — دەپ جاۋاپ قاتتى چۋبو. — سۋعا تۇستىك.
— الدا، مالدا، وكا، و! — دەدى گيوچيكا، — بۇل كىسىلەرگە دە شومىلىپ الۋ كەرەك. بىزگە جوعارى مارتەبەلى قوناق كەلۋگە ءتيىستى!
اكەسى مەن شەشەسى گيوچيكامەن ءسوز تالاستىرىپ جاتپادى، ويتكەنى قىز بۇلارعا وتە قاتتى ۇنايتىن ەدى. اكەسى — سۋ قۇيىلعان كەسپەككە، شەشەسى — استاۋعا شومىلدى. ال فاراون وزەنگە اپارىلدى.
— اسىعىڭدار، — دەدى گيوچيكا. — قوناق ەسىك قاعىپ تۇر!
اكەسى مەن شەشەسى تازا كيىمدەرىن اۋىستىرىپ كيگەن كەزدە، ۇلبىرەگەن جاس قىز ولاردى ساۋساعىمەن ىمداپ وزىنە شاقىرىپ، دالبۋ اتايدىڭ ۇيىنە ەرتىپ اكەلدى.
— مىنە، ول! — دەدى قىز.
انا ءبىر كەزدەگى دالبۋ اتاي تۇراتىن جەردە بۇلاردى، ايتقانداي-اق، جوعارى مارتەبەلى قوناق كۇتىپ تۇر ەدى.
راس، ونىڭ بويى ونشا ۇزىن ەمەس بولاتىن، ءبىراق وسى كوز الدارىندا ۇزارىپ ءوسىپ، ءقازىردىڭ وزىندە باسىنا التىن قالپاق كيە باستاعان.
— ي-ي-ي! — دەپ تاڭ قالدى اكەسى، ال شەشەسى ءيىلىپ ءتاجىم ەتتى.
وسى جەردە بۇلاردىڭ ءبارى — چۋبو دا، اكەسىمەن بىرگە شەشەسى دە، گيوچيكا دا قول ۇستاسىپ ءجۇرىپ، ءان شىرقادى:
اجارىڭ گۇلمەن جارىسقان،
سەن كەلىپسىڭ الىستان.
و، مارتەبەلى قوناق!
ءبىر اياقپەن — بەل اسۋ،
قيىن-اق قوي جول اسۋ!
و، مارتەبەلى قوناق!
سەن — شىعىسسىڭ، سەن باتىس،
كۇنگە بولا تۋىپسىڭ.
قوناعىمىز سەن ءبىزدىڭ،
كۇن كوزىنە تۋىسسىن،.
و، مارتەبەلى قوناق!
راقمەت!
دوستىم، ءتاڭىرىم،
بوساعامىزدىڭ ءبىزدىڭ
اجارىن سەن كىرگىزدىڭ،
و، مارتەبەلى قوناق!
بۇلار وسىلاي ءان شىرقاپ، الاقاندارىن سارت-سۇرت سوقتى. بۇل انگە كيرا ەسىمدى كوبەلەك پەن ماريۋسا ەسىمدى ارا ۇشىپ كەلدى.
— مەن كەشە-اق بىلگەنمىن. قوناقتىڭ حابارىن، — دەدى ارا.
— ال مەن ارعى كۇنى! — دەپ كۇلدى كيرا.
چۋبو دەريەۆنيانى شارلاپ جۇگىرە جونەلدى.
— تۇرىڭدار! — دەپ تەرەزەلەردى قاقتى ول. — بىزگە جوعارى مارتەبەلى قوناق كەلدى. ول دالبۋ اتامنىڭ ۇيىندە. اتام وعان ءوز ورنىن بەردى.
اكەسى سارايعا ەكى بوشكەنى دومالاتىپ اكەلدى، ءسويتىپ، قوناقتى كورۋگە كەلگەن ءاربىر ادام شومىلۋعا ءتيىستى بولدى.
ال كولىكپەن كەلگەندەرى قۇدىقتىڭ جانىنا توقتاپ، اتتارىنىڭ ۇستىنە ءبىر-بىر شەلەك سۋ قۇيدى. ءبىر اپەندە قاپ-قارا، ماي-ماي تراكتور ءمىنىپ كەلىپتى. ونى جۇرت بوشكەنىڭ ىشىنەن ۇزاق ۋاقىت شىعارمادى.
— بەرى قاراشى، چۋبو، — دەدى تەادور اعاي. — مەنىڭ جۋىنعانىم وسى كەشە عانا. رۇقسات ەتشى، كورەيىن!
— بوشكەدەگى سۋعا ءتۇس.
— ال مەن سىيمايمىن عوي.
تەادور اعايعا ءار جەرىن بولەكتەپ جۋىنۋعا تۋرا كەلدى. جۋىنىپ، قوناققا ءتاجىم ەتكەننەن كەيىن، ول قۇدىقتان جاڭادان سۋ تولتىرىلعان بوشكەلەردى تاسي باستادى.
— بەرى قاراشى، چۋبو، — دەدى گەورگە اتاي. — مەن سىرتىمدى جۋدىم، ءبىراق ءىشىم ءبىر ءتۇرلى الەم-جالەم.
— ە، نە بولدى سونشا!
— الگى كەمپىرىممەن ۇرىسىپ قالىپ ەدىم.
— بارىپ، تاتۋلاسىپ كەل، — دەدى گيوچيكا.
شالعا ۇيىنە جونەۋگە تۋرا كەلدى، قايتارىندا كەمپىرىن بىرگە الا كەلدى.
— راقمەت! — دەدى كەمپىرى جوعارى مارتەبەلى قوناققا ءيىلىپ ءتاجىم ەتىپ.
ءبىراق، ارينە، جۇرتتىڭ ءبارى بىردەي كەلگەن جوق دالبۋ اتايدىڭ ۇيىنە.
— تاپقان ەكەنسىڭدەر، — دەدى ءبىر قايسار. — جۋىنىپ اۋرە بولسام-اۋ، الدەبىر كۇنباعىستى كورەدى ەكەم دەپ! انەكي، ولار دالادا ءوسىپ تۇر قانشا كەرەك بولسا دا! Kip كۇيىندە-اق كورە بەرۋىڭە بولادى.
— دالاداعىسى مۇنداي بيىك ەمەس. ال مىناۋ وسى كوز الدىڭدا وسۋدە!
— ەندى ويتپەگەندە! ول دالبۋ اتايدىڭ ورنىندا تۇر عوي.
— ءبارىبىر جۋىنبايمىن. قارامايمىن دا! — دەپ، قايسار جانىنان وتە بەرە، ادەيى قالپاعىن كوزىنە ىسىردى.
ال اسپاندا وسى ەكى ورتادا شوكىمدەي بۇلت پايدا بولدى. ول ارلى-بەرلى ۇشىپ ءجۇرىپ، اقىرى، تۋرا جوعارى مارتەبەلى قوناقتىڭ توبەسىنە كەلىپ ايالدادى. اۋزى اڭتارىلا جەرگە قارادى. بۇل، البەتتە، گاۆريلكا ەدى.
دەريەۆنيانىڭ بىرنەشە بالاسى مۇنارانىڭ باسىنا شىعىپ الىپ، گاۆريلكانى تاياقپەن، تاسپەن ال كەلىپ اتقىلاسىن.
— وبا، نوبا ما؟ — دەپ ايقايلادى گيوچيكا. — تيمەڭدەر گاۆريلكاعا...
— تۇكىرگەنىم بار مەنىڭ ولارعا، — دەپ كۇلىپ، گاۆريلكا ساقالىن ءبىر بۇلعاپ قالدى. ونىڭ ساقالىنان اپ اۋىر، ءىرى تامشىلار بۇرشاقتاي جاۋىپ، مۇنارانىڭ باسىنداعى بالالار جەرگە توپىرلاپ ءتۇستى.
- ەي، گيوچيكا، — دەپ ايقايلادى گاۆريلكا. — سەن چۋبوعا ايتشى، كوكتەمدە مەنىڭ ۇستىمە ءمىنىپ شابا جونەلگەن ۋكۋ بولاتىن! چۋبوعا ۋكۋدان، اتاسى مەن اجەسىنەن سالەم ايت! اقشا قار بالاقاندار وعان ءتاجىم ەتۋدە! مەن ولاردىڭ ءبارىن دە الدىڭعى كۇنى كوردىم!
ءدال وسى كەزدە الدەقايدا الىستان ايبار شەككەن گۇرىل ەستىلدى.
— گاۆر-ر-ريلللكا، قايدا؟ قايدا ج-ج-جوعالىپ كەتكەن؟!
گاۆريلكا سەلك ەتە ءتۇسىپ، شەتكە قاراي جالت بەردى، ءبىراق دالانىڭ توبەسىندە تۇرىپ تا الگى قايساردى جاقسىلاپ تۇرىپ شومىلدىرىپ ۇلگەردى. باستان-اياق، كيىمىمەن قوسا، تۇپ-تۇگەل شومىلدىرىپ شىقتى.
قايسارعا ۇيىنە بارىپ، سۋ كيىمدەرىن شەشىپ باستان-اياق تازا كيىم كيۋىنە تۋرا كەلدى.
ال دالبۋ اتايدىڭ ۇيىندە تەرەزەسىنىڭ ءدال قارسىسىندا بۇل كەزدە ەكىنشى كۇنباعىس ءوسىپ، شەشەك جاردى.
چۋبونىڭ ديىرمەندى الداۋى
اق قۇيرىق قارلىعاش كۇن سايىن قۇيرىعىمەن ديىرمەننەن حابار تاسىپ تۇردى. ويتكەنى، ونىڭ قۇيرىعى بىرەسە اق، بىرەسە سارعىش بولىپ قۇبىلاتىن-دى.
ءسويتىپ، ەگەر چۋبو مۇنارانىڭ باسىنا اق جالاۋ ىلسە، سەلوداعى ادامدار ديىرمەندە بۇگىن بيداي ۇنىنىڭ، ال ەگەر سارى جالاۋ ىلسە، جۇگەرى ۇنىنىڭ بولاتىنىن بىلەتىن.
ءبىراق، مىنە، اپتاپ كۇندەر باستالىپ، رەۋت قايىرلاپ، ديىرمەن دوڭعالاعى ازەر-مازەر اينالاتىن كەز تۋدى.
— الدە ديىرمەنگە قانات جاساساق پا ەكەن؟ — دەدى چۋبو.
— باسىڭ جۇمىس ىستەيدى-اۋ، — دەدى اعاي ءسۇيسىنىپ. — چۋبو، سەنىڭ باسىڭ كەرەمەت!
— ازداپ رەۋت اينالدىرار، — دەپ ءسوزىن ساباقتادى چۋبو. — ازداپ — جەل. سوندا ديىرمەن كۇندىز-تۇنى بىردەي جۇمىس ىستەيتىن بولادى.
ءبۇتىن ءبىر اپتا ەڭبەكتەندى بۇلار، سودان جەكسەنبى كۇنى تاڭ اتا قاناتتار دايىن بولدى.
قاناتتار ويداعىداي بولىپ شىقتى، ۇزىن، جالپاق! ءبىراق اينالمادى.
چۋبو دا، ديىرمەنشى اعاي دا وزدەرىنىڭ ديىرمەندەرىنىڭ ويپاڭدا تۇرعانىن، ال جەل توبەلەر باسىندا عانا ىزعىپ جۇرگەنىن ويلاماعان ەدى. ءسويتىپ، مىنە، ەندى، قاناتتاردان كەلەر-كەتەر ەشتەڭە بولمادى.
ءبىر كۇن، ەكى كۇن ءوتتى، ءبىر اپتا ءوتتى، سودان ءبىر ۋاقىتتا دەريەۆنيانىڭ ۇستىنە قالىڭ نوسەر كۇيىپ بەردى!
رەۋت گۇرىلدەي تاسىپ، ديىرمەن دوڭعالاعىن زىرقىراتىپ جىلدام اينالدىرعانى سونشا، ءتىپتى ەندى بولماسا ونىڭ بىت-شىتىن شىعاراتىنداي كورىندى.
ال نوسەر جاۋىنمەن بىرگە ويپاڭعا داۋىلدىڭ ءبىر ۇشىعى دا كەلىپ جەتتى.
ديىرمەن وزىندەگى بار استىقتى قاس قاققانشا تارتىپ ءبىتىردى، دوڭعالاق تا، ەندى قاناتتار دا زىرقىراپ، بوسقا اينالىپ تۇردى.
ديىرمەنشى اعاي: «استىقتارىڭدى تەزىرەك تاسىڭدار»، — دەپ، دەريەۆنياعا جۇگىرىپ بارماقشى بولىپ ەدى، ءبىراق قۇيىپ تۇرعان جاۋىندا كىم اكەلەدى ونى!
ال ديىرمەن اشىنعاننان دىرىلدەپ-قالشىلداپ قويا بەردى.
— استىق قايدا؟ — دەپ وكىرەكتەدى ول، دوڭعالاقتارى سارتىلداپ، كەنەت ورنىنان قوزعالىپ كەتتى. قاناتتارىن قاعىپ-قاعىپ جىبەرگەن ول جاعانىڭ بويىمەن زاۋلادى، سوسىن وزەننەن شۇعىل بۇرىلىپ الىپ، تۋرا بيداي ەگىستىگىنە قاراي بەت الدى. ديىرمەنشى اعاي سىرتقا قاڭباقتاي ۇشىپ كەتىپ، جاعادا اۋزى اڭقايىپ قالا بەردى.
ديىرمەن قارلىعاشى چۋبوعا مۇنارادان ءتۇسىپ كەلە جاتقان مەزەتتە ۇشىپ جەتتى.
— چۋبو! — دەپ ايقايلادى ول.
— بىلەمىن، — دەدى چۋبو. — ءوزىم ءبارىن دە كورىپ تۇردىم.
سولاي دەپ، ول بيداي ەگىستىگىنە قاراي جان ۇشىردى.
ونىڭ الدىنان ءپىسىپ جەتىلمەگەن ءۇش ماساق شىعا كەلدى.
— پانا بول بىزگە، ادام بالاسى! ەستيمىسىڭ، انا جەردە ءبىزدى ديىرمەن قۋىپ كەلە جاتىر!
چۋبونىڭ ولاردى قالپاعىمەن جاپقانى سول ەدى، توبەنىڭ تاساسىنان ديىرمەن شىعا كەلدى. ديىرمەن وكىرىپ-باقىرىپ، قالش-قالش ەتەدى.
— توقتاي قال، ديىرمەن! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى چۋبو. — توقتا دەپ تۇرمىن عوي! سەن نە چۋبونى تانىماي تۇرسىڭ با؟ بۇل مەن ەمەس پە ەدىم ساعان قانات بايلاعان!
— دىر-دىر-دىر! گۇرس-گۇرس-گۇرس، — دەپ بىلدىراقتادى ديىرمەن. — مۇندا سەن سياقتى سەندەلىپ جۇرگەندەر كوپ.
— تيىسپە بيدايعا، ەستيمىسىڭ؟ ول ءالى كوك. قايت كەيىن! ايتپەسە كوبەلەكتەر مەن بوزتورعايلاردى ۇن عىپ ۋاتىپ جىبەرەسىڭ!
— دىر-دىر-دىر! توپ-توپ! تۋپ-تۋپ! ادامنىڭ ءسوزىن تۇسىنبەيمىن.
نە امال ىستەمەك؟ جاقىن ماڭايدا ادامدار كورىنبەيدى. ال چۋبونىڭ كۇندىزگى ۋاقىتتا كۇشى ءماز ەمەس.
چۋبو كويلەگىن شەشىپ جىبەرىپ، جاعاسىنىڭ اۋزىن ءتۇيىپ بۋعان كەزدە، ونىسى قاپ سياقتى بولىپ شىقتى. چۋبو سوسىن ونىڭ ىشىنە قالپاعىن تاستاپ جىبەرىپ، بىلاي دەپ ايقاي سالدى:
— اۋ، ديىرمەن! مەن ساعان بيداي اكەلدىم.
ديىرمەن جالت قاراپ ەدى، ايتقانداي-اق، جول ۇستىندە ءبىر ادامنىن قاپ ارقالاپ تۇرعانىن كوردى.
— دىر-دىر-دىر! توپ-توپ! بەرى الىپ كەل بيدايىڭدى.
— ە، جوق، بۇل بولمايدى! ءجۇر، ورنىڭا بارامىز. بيدايىمدى كەز كەلگەن جەرگە شاشىپ-توگەتىن جايىم جوق.
سولاي دەپ، چۋبو ديىرمەنگە ارقاسىمەن بۇرىلىپ، وزەنگە قاراي تۇرا جونەلدى. نە ىستەرىن بىلمەي ديىرمەن چۋبونىڭ سوڭىنان دەدەكتەدى، الگى سوناۋ ءبىر كەزدەگى اقشا قاردان جاسالعان بالاقانداردىڭ سوڭىنان دەدەكتەپ ەرىپ وتىرعان سيىر سياقتى.
چۋبو ديىرمەندى بۇرىنعى تۇرعان ورنىنا الىپ كەلدى، وسى كەزدە جان-جاقتان ادامدار جۇگىرىپ كەلىپ، ديىرمەندى ءداۋ باعانالارعا جۋان ارقانمەن كەرىپ بايلاپ تاستادى.
تەك وسى ارادا عانا ديىرمەنشى اعاي اڭىرايعان اۋزىن جاۋىپ، يەگىنىڭ استىن قاسىدى. بۇل كەزدە ونىڭ يەگىنە جاڭادان ساقال شىعىپ كەلە جاتىر ەدى.
كوپىر
ۇلۋ ءوزىنىڭ قابىرشاق ۇيىنەن باسىن شىعارىپ، كۇنگە قارادى دا: «اسىعۋ كەرەك»، — دەپ ويلادى.
ول وزىنە تاۋ بولىپ كورىنگەن تومپەشىكتىڭ باسىنا شىعىپ، ءبىر كىشكەنتاي جاپىراقتىڭ ۇستىندە دەمالىپ وتىرعان.
كەنەت جاپىراق تومەن قاراي سىرعي جونەلىپ، ال ۇلۋ سونىڭ ۇستىندە كەتە باردى.
جاپىراقتى الا جونەلگەن قارا قوڭىز ەدى.
— بۇل سەنىڭ جاپىراعىڭ با؟ — دەپ سۇرادى ۇلۋ.
— جوق.
— وندا سەن مەنى قايدا سىرعىتىپ اپارا جاتىرسىڭ؟
— قالاۋىڭ ءبىلسىن. مەن تاكسيمىن عوي!
قارا دا بولسا، مەيىرباندى قوڭىز بولىپ شىقتى. ۇلۋ اپاتايىن اياپتى. كەيدە تاكسيمەن، كەيدە جاياۋلاپ، ۇلۋ رەۋتكە جەتتى.
ءبىر ءمۇيىزىڭ شىعىسقا، ءبىر ءمۇيىزىن باتىسقا بۇردى — مۇنىسى نەسى؟ كوپىر قايدا جوعالىپ كەتكەن؟ وسى جاقىندا عانا ءوز ورنىندا تۇرعان، ال ەندى ەكى اعاش اياعى عانا قىلتيادى سۋدان.
— كەشەگى داۋىل ۇشىرىپ اكەتكەن عوي، — دەپ ويلادى ۇلۋ اپاي، — سولاي، ەندى نە امال ىستەۋى كەرەك؟
ءۇيى، ارينە، ءاماندا ارقاسىندا، ءۇيى ارقاسىندا تۇرعاندا، جاعدايى جامان بولماس، ءبىراق وزەننىڭ ار جاعىندا تۋعان-تۋىسقاندارى كۇتىپ وتىر عوي!
ءبۇل جولعا اتتانعاندا — سىڭلىلەرى: «جىبەرمەيمىز»، — دەپ بارىنشا بەزەك قاققان. ءبىراق ۇستاي الارمىسىڭ؟ ونىڭ داۋلەردى كورگىسى كەلدى، بار اڭگىمە سول! ال داۋلەر تۋرتۋريكا سەلوسىندا تۇراتىن!
ەندى مۇنىڭ سودان ۇيىنە قايتىپ ورالىپ، تولىپ جاتقان جاڭالىقتاردى اكەلە جاتقان بەتى بولاتىن.
— شىركىن، مەنىڭ ەڭ بولماسا ءبىر كىشىرەك كەمەم بولار ما ەدى!
چۋبو مۇنارانىڭ باسىنان ۇلۋ اپايدى كوردى.
— وزەننەن وتە الماي تۇر ەكەن عوي، — دەپ ۇققان چۋبو مۇنارانىڭ باسىنان ءتۇسىپ، سەلونى شارلاي جونەلدى.
— ۇلۋ اپايعا جاردەمدەسەيىك! — دەپ ايقايلادى ول ءاربىر تەرەزەنىڭ تۇبىنەن. — وزەننەن وتە الماي تۇر!
— بايعۇس ۇلۋ! — دەستى تۋرتۋريكا سەلوسىنىڭ تۇرعىندارى. — وعان جاردەمدەسۋىمىز كەرەك!
ءسويتىپ، مىنە، دەريەۆنيانىڭ داۋلەرى جەتىپ-جەتىپ كەلدى، بىرەۋىندە بورەنە، بىرەۋىنىڭ قولىندا بالتا. چۋبونىڭ اكەسى اراسىن الىپ كەلىپتى. سۋعا تۇسە-تۇسە قالىپ، — سارت-سۇرت، سارت-سۇرت قيمىل، مىنە، كوپىر دە دايىن.
— ال، كانە، ۇلۋ اپاي! — دەپ داۋرىعىستى داۋلەر. — جىلجى ۇيىدە! قوناققا كەل، كوڭىلىڭ سوققاندا.
ۇلۋ اپاي وزەننەن ءارى ءوتتى، ءبىراق ۇيىنە كەلگەندە، داۋلەر بۋعان ارناپ كوپىر سالدى دەگەنگە ەشقايسىسى سەنبەي قويدى.
— ال مىناۋ نە؟ — دەدى ۇلۋ، قالتاسىنان ءبىر جاڭقانى الىپ شىعىپ. — مىنەكي، بۇل مەنىڭ كوپىرىمنىڭ جاڭقاسى!
سويتكەسىن ۇلۋلار تەگىس جىم بولدى. مۇنىڭ جاڭقا ەكەنى — شىندىق. ال شىندىق — جاڭقا ەمەس!
ۇلۋ اپايدىڭ ەرى ۇلۋ اعاي ايەلى جولدان كەلىپ جۋىنىپ جاتقان ازىردە وعان ماساتتانىپ، قاتتى سۇيسىنە قاراپ تۇردى.
— اۋ، ورامال قايدا؟ — دەدى ايەلى. — سەن كورىپ تۇرسىڭ عوي، مەنىڭ جۋىنىپ جاتقانىمدى. اپەرمەيسىڭ بە، ورامالدى.
ۇلۋ اعاي ورامالدىڭ نە ەكەنىن تۋعالى ەستىمەگەن ەدى، ءبىراق كىنا مەنەن بولماسىن دەپ، زايىبىنىڭ بەتىن ءمۇيىزىنىڭ ۇشىمەن ءسۇرتتى.
تاڭەرتەڭگى تاماقتان كەيىن، ۇلۋ اپاي بىلاي دەدى:
— بۇگىن گازەت اكەلدى مە؟ كوزىلدىرىگىمدى اپەرىپ جىبەرشى.
كوزىلدىرىكتىڭ نە ەكەنىن ۇلۋ اعاي بىلەتىن، ال گازەت دەگەندى ەستىپ تۇرعانى وسى. ءبىراق ايەلى ءوزىن كەششە دەپ ويلاماس ءۇشىن، بارىپ ونىڭ قۇلاعىنىڭ ءتۇبىن قاسىدى. ۇلۋ اپاي ساتتە-اق ۇيقتاپ قالدى.
سودان بەرى تەك ايەلى گازەت جونىندە ءسوز قوزعاسا-اق بولدى، ەرى:
— قۇزىرىڭىزعا قۇلدىق! — دەپ كەلىپ، قۇلاعىنىڭ ءتۇبىن قاسي قوياتىن بولدى. ال ايەلى ساتتە-اق ۇيقتاپ كەتەتىن. ۇلۋ اعاي ءبىر نارسەنى عانا تۇسىنبەدى، ەگەر ۇيىقتاعالى جاتسا، كوزىلدىرىكتىڭ كەرەگى قانشا؟
كەشكە قاراي كوك كۇمبەزىندە اي جارقىراپ، اينالاداعى دۇنيەنىڭ ءبارى سونداي قۇپيا سىرلى بولعان كەزدەردە، اپالارىنىڭ اينالاسىنا تيتىمدەي جاس بالاقان ۇلۋلار جينالاتىن.
— بىزگە داۋلەر جايىندا تاعى دا ايتشى. ءوزىڭنىڭ مەكتەپكە قالاي بارعانىڭدى ايتىپ بەرشى.
— نەسى بار، باردىم، — دەپ اڭگىمەلەدى اپالارى. — پورتفەلگە كىرىپ الدىم دا، باردىم. تەك ءبىر-اق كۇن بولدىم، وندا ساناۋدى ۇيرەنىپ قايتتىم. ەكىگە دەيىن! ءقازىر دە ۇمىتقان جوقپىن. ەسىمدە — ءبىر، ەكى! وعان دەيىن مەن جاقسى-اق بىلەتىنمىن، باسىمدا ءمۇيىزىم بار ەكەنىن، ءبىراق قانشا ەكەنىن كىم بىلگەن؟ ەكەۋ بولىپ شىقتى. دەگەنمەن، باسىڭدا ەكى بىردەي ءمۇيىزىڭنىڭ بار ەكەنىن ءبىلۋدىڭ ءوزى قانداي عانيبەت!
— بىر-ەكى! بىر-ەكى! — دەپ قايتالادى اجەلەرىنەن كەيىن ۇلۋ بالدىرعاندار، بىرەسە ءبىر، بىرەسە ەكىنشى مۇيىزدەرىن شوشايتىپ.
— بىر-ەكى، ال سودان سوڭ قالاي؟ — دەپ سۇرادى ۋلە دەگەن كىشكەنتاي ۇلۋ.
— ايتەۋىر بىردەمەسى بار، — دەپ جاۋاپ قاتتى اپايى. — ءبىراق نە ەكەنىن بىلمەيمىن. مەن، تەك ءبىر-اق كۇن باردىم عوي مەكتەپكە.
— ال مەنىڭ ويىمشا، ونىڭ ار جاعىندا ەشتەڭە دە جوق، — دەپ سوزگە ارالاستى ۇلۋ اعاي. — وندا نە بولۋى مۇمكىن؟ جەتەدى وسى دا — بىر-ەكى!
وسىلايشا ولاردىڭ مىلجىدى اسپاندى بۇلت بۇركەپ العانشا سوزىلدى. سول كەزدە ۇلۋلار جاپا-تارماعاي مۇيىزدەرىن كوككە شوشايتىپ، داۋرىعا ايقايلاپ قويا بەرىستى:
بۇلت! بۇلت!
ءشوپ بەرەيىك،
شىعارشى ايدى ساقالىڭنان.
ايدى بىزدەن ۇرلاساڭ —
وكپەلەمە سىيىمىزدان قۇر قالساڭ!
— ءاي، داۋرىقپاڭدارشى، تۇگە! سەندەردىڭ شۋلارىڭنان قۇلاعىم بىتەلەتىن بولدى! — دەگەن داۋىس ەستىلدى اسپاننان. بۇل، ارينە، گاۆريلكا ەدى. — مەن اي بەتىنىڭ شاڭىن قاعىپ جاتىرمىن!
گاۆريلكا ساقالىن بۇلعاپ قالعاندا، ايناداي جارقىراعان اي اتقىپ شىعا كەلدى اسپانعا!
ءبىراق وسى ارادا الىستان قاھار شاشقان داۋىستار ەستىلدى.
— ەي، گاۆر-ر-ريلكا! تيىسپە ايعا! — سول-اق ەكەن، گاۆريلكا قۇيعىتىپ بەزە جونەلدى.
ۇلۋ اپاي ەرىنە بۇرىلىپ، بىلاي دەدى:
— سەنىڭ ايتقانىڭ دۇرىس ەمەس! سەنىڭ ويىڭشا — ءبىر، ەكى، ال سوندا ارعىسى تەك اۋا ما؟ بىزدەردە، ۇلۋلاردا سولاي بولار. ال داۋلەردە، ءسىرا، تاعى ءبىر نارسە بار سەكىلدى. ايتپەسە ولار دا مەكتەپكە تەك ءبىر-اق كۇن بارار ەدى عوي.
— ال چۋبونى كوردىڭ بە سەن؟
— ارينە، تالاي مارتە. ول داۋلەردىڭ ىشىندەگى ەڭ كىشكەنتايى. انە، ونىڭ مۇناراسى وزەننىڭ ار جاعىندا اسقاقتاپ تۇر.
— ال سەن مۇنارادا بولدىڭ با؟
— ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن ورمەلەدىم باسىنا. ال ەڭ ۇشار باسىنا شىققان كەزدە تومەنگە قارادىم. و عاجاپ! ۇيلەردىڭ ءبارى كىپ-كىشكەنتاي بولىپ كەتكەن. داۋلەر دە كىپ- كىشكەنتاي. داۋلەر دەيتىن داۋلەر جوق، جاي انشەيىن ءبىر ادامسىماقتار!
— تاپ مۇنىڭ ەندى، بەكەرشىلىك، — دەدى ۋلە.— تىم ءشوميتىپ باراسىڭ. داۋلەردىڭ بولماعانى قالاي؟ قايدا كەتۋى مۇمكىن ولار؟ سوندا ۇيلەر قالاي عانا كىپ-كىشكەنتاي بولىپ كەتپەك؟ ۇپ-ۇلكەن بولا تۇرا؟
— ۇيلەر عانا ەمەس! ءتىپتى تۋرتۋريكا سەلوسىنىڭ ءوزى دە سونشا ۇلكەن بولماي قالدى. ونىڭ ار جاعى دالا، ال دالانىڭ ار جاعى ورمان. مىنە، مۇنارانىڭ باسىنان وسىلاي بولىپ كورىنەدى ەكەن! مۇيىزىممەن انت ەتەيىن!
— ءجا، بولدى، جەتەدى، — دەدى ۇلۋ اعاي.— ۋلەنىڭ مۇلدە باسىن قاتىرىپ جىبەردىڭ.
بالدىرعانداردى تاراعانشا كۇتىپ وتىردى دا، ۇلۋ اعاي جۇبايىنىڭ قۇلاعىنا بىلاي دەپ سىبىرلادى:
— سەنىڭ بۇل شاتىپ وتىرعانىڭ نە؟ داۋلەردى اينالاداعى اڭگىمەنىڭ ءبارىن تىڭداپ وتىراتىن پالەكەتتىڭ نەشە ءتۇرى بار ەكەنىن ەستىمەپ پە ەدىڭ؟ ال ەگەر ولار سەنىڭ نە شاتىپ وتىرعانىڭدى ءبىلىپ قويسا قايتەسىڭ؟ ولار كوپىردى سىندىرىپ تاستاسىن دەيسىڭ بە؟ ول از بولسا، تاعى دا كەلىپ، بۇكىل ۇلۋ جايلاعان ولكەمىزدى جىرتىپ تاستار!
— كوپىردى نە ءۇشىن سىندىرماق؟ — دەدى ۇلۋ اپاي. — ونى مەن ءۇشىن سالعان ەكەن، دەمەك، تۇرا بەرەدى سولاي!
ليو
ءۇش كۇن بويى شەشەسى ۇيدەن شىقپادى. شەشەسى اۋىرىپ قالعان ەدى.
چۋبو وعان مۇك جيدەكتىڭ شىرىنىن اكەلىپ بەردى. قولىن ناۋقاستىڭ ماڭدايىنا باسىپ، قىزۋىن تارتىپ الماقشى بولدى. ءبىراق شەشەسى ءوزىن بارعان سايىن ناشار سەزىندى.
چۋبو كورشىسىنەن «پيتپالاك» دەگەن سەلوداعى ءبىر اپايدا شيپالى ءشوپ بار دەگەندى ەستىدى. ءسويتىپ، ول سول ارادا-اق الىستاعى «پيتپالاك» سەلوسىنا جونەلدى. ونىڭ سوڭىنان ىلە-شالا كارى توبەت فاراون جۇگىردى.
چۋبو ۇزاق جۇگىردى، ءارى ونە بويى «پيتپالاك» سەلوسىندا سيىردىڭ قالاي موڭىرەگەنىن ەستىپ كەلە جاتتى. سيىر موڭىرەگەن سايىن، چۋبو ونىڭ داۋسىن بەتكە ۇستادى. ءبىراق، مىنە، كەش باتىپ، سيىر ۇيىقتاعان كەزدە چۋبو جولدان اداستى دا قالدى. ول ەندى جۇگەرى ەگىستىگىنە جاتىپ ۇيىقتاماقشى بولىپ ەدى، ءبىراق وسى كەزدە چۋبونى بالاپاندارىن ەرتكەن تاۋىق كورىپ قالدى.
جاي انشەيىن تاۋىق ەمەس، ارينە، اناۋ الگى اسپانعا ءار ءتۇن سايىن شىعاتىن جۇلدىزدى بيىك تاۋىق . ءوزىنىڭ جۇلدىزدى بالاپاندارىمەن بىرگە تاۋىق اسپاندا تۋرا چۋبونىڭ توبەسىندە تۇر ەدى.
— بەرى قاراشى، ليو، — دەدى تاۋىق قاسىنداعى ءبىر كىشكەنتاي جۇلدىزعا. — سەن پيتپالاك سەلوسىنىڭ قايدا ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟
— ارينە، شەشەتاي.
— ەندەشە، بارىپ، جولدى كورسەتىپ جىبەرشى.
ءسويتىپ، ليو اسپاننىڭ بويىمەن تەز ۇشا جونەلدى دە، چۋبو ونىڭ سوڭىنان جان ۇشىردى.
ءبىراق وسى كەزدە قايدان دەرىڭ بار ما، اسپاندا گاۆريلكا پايدا بولدى. ول اۋەدە جاي انشەيىن ارلى-بەرلى قۇر بوسقا سەلتەڭدەپ ءجۇردى دە، ليونى كورگەن بويدا، سوڭىنان قۋىپ الا جونەلدى. تەز قۋىپ جەتىپ، ونى ساقالىمەن وراپ-شىمقاپ تاستادى.
— تۇر ورنىڭدا سولاي، چۋبو! — دەپ ايقايلادى ليو. — تۇرا تۇر سولاي، قاشان بۇل مەنەن بەزىپ كەتكەنشە! بۇل گاۆريلكا! سەلتەڭدەگەن سەلتەڭباي سوتقار.
ءبىراق گاۆريلكا بەزىپ كەتۋدى ويلامادى دا، ليو وعان گيوچيكادان كەم ۇناماعان ەدى!
ونىڭ ساقالىنىڭ اراسىنان شىعا كەلگەن ليو چۋبوعا جارىق ساۋلەسىنىڭ ءجىبىن سوزدى.
— وسىعان بايلانىپ ال، ايتپەسە جوعالىپ كەتەسىڭ!
چۋبو بەلىنە جالما-جان جۇلدىزدىڭ ءجىبىن بايلادى.
— سەن نە ىستەپ جاتىرسىڭ، يەم؟ — دەدى اقىلدى فاراون. — سەنى اسپانعا اكەتىپ جۇرسە، سوسىن قالاي تۇسەسىڭ؟ ءبىز قايدان بىلەمىز بۇل جۇلدىزداردىڭ ويىندا نە بار ەكەنىن؟
سولاي دەپ، فاراون الدەبىردەڭە بولا قالسا، چۋبونى جەردە ۇستاپ قالۋ ءۇشىن، تىسىمەن ونىڭ بالاعىنا جارماسىپ كەتتى.
وسىلايشا بۇلار العا جىلجىدى — ليو — گاۆريلكا — چۋبو — فاراون.
ليو — ساقالدا.
چۋبو — جىپتە بايلاۋلى،
بالاق — فاراوننىڭ اۋزىندا!
تەك گاۆريلكا عانا ەشكىمگە بايلانىستى ەمەس ءارى ەشكىمگە بايلانباعان. قۇدايعا شۇكىر! اتاي ءازىر ۇيقتاپ جاتىر.
— ال سەن قايدا بارا جاتىرسىڭ؟ — دەپ سۇرادى ليو، ساقالدان ساڭىلاۋ شىعارىپ.
— شيپالى ءشوپتى ىزدەپ بارامىن، — دەپ جاۋاپ بەردى چۋبو. — مامام اۋىرىپ قالدى. ال سەنىڭ ۇيقىڭ كەلگەن بولار؟ ۇيىقتا ازىرگە. ءالدي-الدي!
چۋبو ليونى الديلەي باستاعان كەزدە، ويلاماعان جەردە ءوزى ۇيقتاپ قالدى. وسىلاي ءارى ساپار شەگىپ، ءارى جولشىباي ۇيقتاپ كەلە جاتتى.
ال گاۆريلكا اقىماق بولماسا، سول ارادا-اق ءبىر شەتكە جالت بۇرىلا جونەلەر ەدى. ول سول ماڭنان ءبىر جالاڭ باس تاۋدى كورىپ الگىنىڭ باسىنا بورىكتىڭ ورنىنا ءوزىن قونجيتا سالىپ، جۇلدىزدى سەڭسەڭ بورىك بولىپ شىعا كەلمەكشى بولدى.
فاراون گاۆريلكانىڭ ەسەرسوقتانا باستاعانىن بىردەن-اق بايقاپ، ءۇرىپ جىبەرەيىن دەپ ەدى، ءبىراق ۇرۋگە بولمايدى ەكەن. بالاقتى قويا بەرسە، جۇلدىزدار چۋبونى تۇپكە تارتىپ اكەتەدى. ىزدە سوسىن، قايدا جوعالىپ كەتكەنىن!
ءبىراق چۋبونىڭ ءوزى كوزىن اشىپ، جۇلدىزدىڭ ءجىبى تاۋدىڭ باسىنا قاراي سوزىلعانىن، ال تاۋدا بورىكتىڭ بەينەسىنە ەنىپ گاۆريلكانىڭ وتىرعانىن كوردى. چۋبو ليونى ۇيىقتادى دەپ ويلاپ، ونى وياتپاس ءۇشىن سىبىسىن بىلدىرمەستەن باتەڭكەسىن شەشىپ، جوعارى ورمەلەي باستادى.
ول ورمەلەپ شىققانشا، گاۆريلكا بورىك بولۋدان جالىعىپ كەتتى. سايىپ كەلگەندە، ادام ەمىن-ەركىن بىرەۋدىڭ باسىندا ۇزاق وتىرا المايدى عوي، ءسويتىپ، گاۆريلكا زىتىپ الا جونەلدى.
ال ليو سول تاۋدىڭ ۇشار باسىندا قالىپ قويدى.
— كي، باتەڭكەڭدى، چۋبو، — دەدى ليو. — جۇلدىزدار ۇيىقتامايدى. — ليو ورنىنان كوتەرىلەيىن دەپ ەدى، ءبىراق ءالى كەلمەدى.
— شاماسى، سەنىڭ ۇستىڭنەن اۋا باسىپ تۇر-اۋ دەيمىن، چۋبو. — سوسىن جەردىڭ دە كۇشى تارتادى.
چۋبو جۇلدىزدى قالپاعىنا سالىپ الىپ ەدى، جۇلدىز مۇنى الىستاعى پيتپالاك سەلوسىنا ەرتىپ اكەتتى.
شيپالى ءشوپتى الىپ، قالپاعىنا سالعان جۇلدىزبەن، بالاعىنان تىستەپ ايرىلماعان فاراونمەن بىرگە چۋبو ۇيىنە قايتىپ ورالدى.
جۇلدىزدىڭ جارىعىنان تۋرتۋريكا سەلوسى دۇرلىكتى. تەادور اعاي ءورت شىققان ەكەن دەپ، شەلەگىن الىپ جۇگىرىپ شىقتى. گەورگە اتاي ىلگەكتى ۇزىن تاياقپەن جەتىپ كەلىپتى.
كىشكەنتاي اۋلاداعى چۋبونىڭ جانىنا بۇكىل دەريەۆنيانىڭ دەرلىك ادامدارى جينالدى. قالپاقتىڭ ىشىندەگى جۇلدىزدى كورۋ ءۇشىن، بىرەۋلەرى شاتىردىڭ توبەسىنە، ەندى بىرەۋلەرى مۇنارانىڭ باسىنا شىعىپ العان.
— كوكتەن قۇلاپ ءتۇسىپتى، بايعۇس جۇلدىز، — دەستى ايەلدەر. — ايتەۋىر، قاۋساپ قالماعانىنا شۇكىرشىلىك.
— سەنىڭ قايتاتىن ۋاقىتىڭ بولدى، ليو، — دەدى چۋبو. — بىلاي ىستەيمىز، مەن ءقازىر بەسىككە جاتامىن، ال سەن تەك — «ءالدي، ءالدي» دەسەڭ بولدى، مەنىڭ بار كۇشىم ساعان اۋىسادى. مىنە، سول كەزدە ۇشارسىڭ.
چۋبو بەسىككە جاتتى، ليو كەرەك ءسوزدى ايتتى دا، ۇشا جونەلدى.
ءبىراق مۇنارانىڭ باسىنا دەيىن عانا ۇشىپ بارىپ، سول جەردەن كەرى بۇرىلدى.
— سەندەردە بولا تۇرامىن، — دەدى جۇلدىز. — شەشەڭ اۋرۋىنان ايىققانشا بولا تۇرامىن.
كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ چۋبو ويانعان كەزدە ول ليو مەن گيوچيكانىڭ شەشەسىنىڭ جانىندا وتىرعانىن كوردى.. ال اينەكتەن تۋرتۋريكا سەلوسىنىڭ بۇكىل بالالارىنىڭ بەت-جۇزدەرى تەلمىرىپ قالعان، ولارمەن كوسا ديىرمەنشى اعايدىڭ جاڭا ساقالى دا قىلتيادى.
بالالار ماز-مەيرام بولىپ كۇلىپ، ليوعا بىرەۋلەرى كوكنار قوسقان بولكە نان، ەندى بىرەۋلەرى جاڭعاق ۇسىنادى. ديىرمەنشى اعاي جاڭا عانا ۇلپىلدەپ پىسكەن قالاشىن بۇلعاڭداتادى.
بۇلاردىڭ ءبارى دە سويتسە، جۇلدىزعا قوناقاسى بەرۋگە كەلگەن ەكەن. ءبىر اپەندەلەۋى ءتىپتى ەشكىسىن الىپ كەلىپتى. كىم بىلەدى، جۇلدىزدار ەشكىنىڭ ءسۇتىن جاقسى كورەتىن شىعار دەپ ويلاسا كەرەك.
جۇلدىزداردىڭ جارىق ساۋلەمەن قورەكتەنەتىنىن بىلگەن كەزدە، كەلگەندەردىڭ ءبارى قاتتى قىنجىلدى. سول ارادا-اق وزدەرىنىڭ سالەم-ساۋقاتتارىن وزدەرى جەپ الدى.
كەشكە قاراي چۋبو جۇلدىزدى مۇنارانىڭ باسىنا كوتەردى دە، ەندى ديىرمەندە دە، ءتىپتى ۇلۋ جايلاعان ولكەدە دە كۇندىزگىدەي جاپ-جارىق بولىپ تۇردى. ءوستىپ ليو ءتۇنى بويى جارىق ساۋلە شاشۋمەن بولدى.
ليو، ليو،
نەتكەن عاجاپ بالاسىڭ،
كۇنى-تۇنى كوز ىلمەستەن جاناسىڭ.
ليو، ليو
ۇيىقتا ەندى،
ليو، ليو،
دامىلدا.
شارشادىڭ عوي،
دەمىڭدى ال! —
دەپ ولەڭدەتتى گيوچيكا ءتۇن ورتاسى اۋا، مۇنارانىڭ باسىنداعى ليونىڭ جانىنا كەلىپ. بۇل ولەڭدى ەستىگەن كەزدە ليو كۇلىپ، بىلاي دەپ جاۋاپ قايتاردى:
جەردە تۋعان، و ءسىڭلىمىز، سەن ءبىزدىڭ،
جۇلدىز جانار كوز ىلمەستەن كۇندىز-تۇن.
ۇيىقتاسا ول اعىپ تۇسەر سورعالاپ،
ۇيىقتاعانى مەرت بولعانى جۇلدىزدىڭ.
تۋرتۋريكا دەريەۆنياسىنىڭ بار تۇرعىنى، ارينە، وزدەرىنىڭ مۇنارالارىنىڭ باسىندا جۇلدىز جانىپ تۇرعانىنا قۋاندى. چۋبونىڭ شەشەسى ناۋقاسىنان ايىعىپ، ايەلدەر مۇنارانى كىلەمدەرمەن بەزەندىردى، ال ليونىڭ جانىندا ءبىر شوق دالا گ ۇلى تۇراتىن بولدى.
ءبىراق كەرەبۋليا ەسىمدى كەيبىر ادام ليونى ۇرلاپ الىپ، بازارعا ساتىپ جىبەرۋگە نيەتتەندى، مۇنداي وي دا كىرەدى ەكەن-اۋ باسقا!
ءسويتىپ، مىنە، كەرەبۋليا قامىردان چۋبونىڭ بەتىنە ۇقساس ماسكا جاساپ كيىپ، تۇندە مۇنارانىڭ باسىنا شىقتى. جۇلدىزدى شاپ بەرىپ، ول ونى مەستىڭ ىشىنە جاسىرىپ، ۇيىنە الىپ باردى دا، سارايىنا تىعىپ تاستادى.
بىردەن-اق سەلو ءىشى قاپ-قاراڭعى بولىپ، ادامدار جۇلدىزدىڭ قايدا زىم-زيا جوعالعانىن تۇسىنە الماي قويدى. ولار كەرەبۋليانىڭ كىنالى ەكەنىن قايدان ءبىلسىن.
ال كەرەبۋليا بولسا، ارينە، چۋبونىڭ وسى ۋاقىتقا شەيىن ليومەن جۇلدىزدى جىپپەن بايلاۋلى ەكەنىن بىلمەيتىن ەدى. ول ستولىندا وتىرىپ الىپ، كەشكى تاماعىن ءىشىپ: «بازاردا جۇلدىزدىڭ نارقى قانشا بولار ەكەن؟» — دەپ جورامالداي باستاعان، ءدال سول ءبىر كەزدە، ەسىك اشىلىپ، بولمەگە چۋبو كىرىپ كەلدى.
— ا، چۋبوسەلمىسىڭ! كەل، ءتوردىڭ توبەسىنە شىق، قۇرمەتتىم، وتىر!
— سالەم! — دەدى چۋبو. — اكەلىڭىز جۇلدىزدى!
جۇلدىزى نەسى تاعى؟
— تاپ انا مۇنارانىڭ باسىنان العان.
— مەن ەشقانداي جۇلدىزدى بىلمەيمىن. نە ايتىپ تۇرسىڭ ءوزىڭ، چۋبو؟
بۇدان كەيىن چۋبو ونىمەن سويلەسپەستەن، تۇرا سارايعا جەتىپ باردى.
چۋبو جۇلدىزدى مۇناراعا الىپ كەلدى. — چۋبو، چۋبو، مەن قالجىڭداپ ەدىم، — دەپ ايقايلادى كەرەبۋليا تۋ سىرتىنان. — ءوزىڭ بىلەسىڭ عوي، سارايدىڭ ءىشى قاراڭعى، قويلار كورىنبەيدى! چۋبو، كەشىر! تەك ەشكىمگە تىسىڭنەن شىعارا كورمە... چۋبو، چۋبو... چۋبوسەل...
— ال ەندى مەنىڭ ۇيگە قايتار كەزىم دە بولدى، — دەدى ليو چۋبو ونى مۇناراعا الىپ كەلگەن كەزدە. — كوپ كەشىكپەي قۇستار جىلى جاقتارعا قاراي ۇشادى. ال مەن تىرنالارعا جول كورسەتىپ تۇراتىن تاپ سول جۇلدىزدىڭ ءوزىمىن.
— ءجا، ەڭ بولماسا تاعى ءبىر ءتۇن بول، — دەپ قيىلدى چۋبو.
ءسويتىپ، ونىڭ ەنشىسىنە تاعى ءبىر ءتۇن بەرىلدى، ال كەلەسى تۇندە چۋبو بەسىككە جاتتى، «تۋرتۋريكا» سەلوسىنداعى بالالاردىڭ ءبارى دە بەسىككە جاتتى، ولارعا: «ءالدي، ءالديىن» ايتىپ، تىرنالارعا جول كورسەتۋشى ليو جۇلدىز ۇشىپ كەتتى.
چۋبونىڭ ۇلدارى
اقىرى شەشەسى كۇتكەن جاعداي بولدى.
چۋبونىڭ شالا ۇيقىسى دۇيسەنبىدە ونى الىپ سوقتى.
سەيسەنبىدە چۋبو كوزىن دە اشا المادى.
ال سارسەنبىدە ونىڭ وڭ قولىنىڭ ساۋساقتارى وياندى.
ويانىسىمەن، ولار وزدەرىنىڭ چۋبو پاپاسى ۇيقتاپ جاتقانىن كوردى. ساۋساقتار ءاينالىپ-ۇيىرىلىپ ءبىر كىشكەنە ادامدارعا اينالدى دا، كەرەۋەتتەن سەكىرىپ ءتۇستى.
گيوچيكانىڭ ەسىگى ارقىلى اۋلاعا جۇگىرىپ شىعىپ، ءبىر دەگەننەن ءپىلدى كوردى. ءفاراون-پىل ءيتتىڭ ۇيشىگىندە جاتقان-دى. سوسىن اعاشتىڭ باسىنان ولار تاۋىقتى كوردى.
تەك مۇنىسى تورعاي بولاتىن-دى. ال سودان كەيىن ولار گيوچيكانى كوردى، ونىڭ ءوزى دە بۇلارعا زور بولىپ كورىندى.
— سەندەردى بىر-بىرىڭە بايلاپ قويۋ كەرەك، — دەدى گيوچيكا، — ايتپەسە جوعالىپ كەتەسىڭدەر.
— كەرەگى جوق، ءبىزدى بايلاۋدىڭ، گيوچيكا اپكە! — دەدى باس بارماق. — ءبىز ءوزىمىز-اق توبىمىزدى جازبايتىن بولامىز. ءبىر، ەكى، ءۇش... اۋ، شىناشاق قايدا كەتكەن؟
ىزدەستىرە باستاپ ەدى — شىناشاق ەش جەردە جوق.
وسى كەزدە ارا ۇشىپ كەلدى، ءوزىنىڭ ۇلكەندىگى دە قارلىعاشتاي ەكەن، — قۇداي-اي شاعىپ الماسىن دە. ساۋساقتار قۇمىرانىڭ تاساسىنا تىعىلدى. كەنەت قۇمىرانىڭ ىشىنەن تاسۇر-تۇسىر دىبىس ەستىلدى:
— بالالار! مەن مۇندامىن!
— سەن وندا نە ىستەپ جاتىرسىڭ؟
— مۇندا بىرەۋ كىرىپ الىپ، ىسقىرىپ ءجۇر. مەن سونى ىزدەپ ءجۇرمىن، ءبىراق قاراڭعى.
— ءقازىر گيوچيكا اپاي كەلىپ، قۇمىراعا سۋ قۇيادى. شىق!
— ارقان اكەلىڭدەر.
اتى جوق ساۋساق جۇگىرىپ بارىپ، باتەڭكەسىنىڭ باۋىن الىپ كەلدى. باۋدىڭ ءبىر جاعىن قۇمىراعا سالىپ، ءبارى جابىلا تارتىپ، «ءبىر، ەكى» دەگەندە شىناشاقتى الىپ شىقتى.
باس بارماق تاعى دا ساناۋعا كىرىستى:
— تفۋ! ەندى اتى جوق ساۋساق جوعالىپ كەتىپتى!
ايقايلادى، ىسقىردى — ەش جەردە جوق!
ەندى بولماعاندا، ءبارى ونى «مۇلدە جوعالدى» دەپ ويلاماق ەدى. ءبىراق ءوزى كەلدى. ۇستىندە پالتو، بەلىندە التىن ساقينا.
— وزىنە ەندى بورىك بەرىڭدەرشى، — دەپ كۇلدى ورتان قول.
— كانە، شەش پالتونى، — دەدى بارماق. — ءويتىپ قۇيتىرقىلانبا.
— پالتونى شەشسەم، ساقينا بەلىمنەن ءتۇسىپ قالادى، — دەپ جاۋاپ قاتتى اتى جوق. سولاي دەپ، شەشپەي قويدى.
— ءاي، سەندەر داۋرىقپاڭدار! —دەدى گيوچيكا. — چۋبو ۇيقتاپ جاتىر، ال سەندەر ءۇيدى باستارىڭا كوتەرەسىڭدەر. ونسىز دا، انە، سيىر موڭىرەي باستادى. كورەرسىڭ ءالى، ءقازىر چۋبونى وياتادى.
— ال سيىر نەگە موڭىرەيدى؟ — دەپ سۇرادى شىناشاق.
— سۋ ىشكىسى كەلەدى.
— ءبىز ونى سۋارامىز! — دەپ ايقايلايدى ورتانشىسى، سولاي دەپ بەسەۋى بىردەي رەۋتكە سۋعا جۇگىردى. شەلەكتىڭ ورنىنا كوكناردىڭ قابىعىن الدى.
بارماق ءامىر بەردى، سۇق ساۋساق جول سىلتەدى، ال اتى جوق ساۋساق كۇننىڭ كوزىن بۇلت بۇركەگەن كەزدە جولعا ساقيناسىمەن جارىق ساۋلە ءتۇسىرىپ كەلە جاتتى.
سۋعا كوكناردىڭ قابىعىن شۇپىلدەتىپ تۇرىپ تولتىرىپ اكەلىستى. ال وڭكيگەن سيىر الگى سۋدى قاس قاققانشا جالاپ قويدى، ءتىپتى جۇمىرىنا جۇق تا بولعان جوق.
— بىلاي ىستەيىك، — دەدى شىناشاق. — مەنى سيىردىڭ قۇيرىعىنا بايلاڭدارشى، كورەسىڭدەر سوندا نە ىستەگەنىمدى.
باۋىرلارىنىڭ ىشەگى قاتتى، ونى «اتكەنشەك تەپكىسى كەلگەن ەكەن» دەپ ويلادى. «مەيلى، تەپسە تەبە بەرسىن»، — دەپ بايلاپ تاستادى. ال ول قامىس تاياقتى الىپ، سيىردى تۋرا رەۋتكە ايداپ الا جونەلدى. سۋدى سيىر مەيلىنشە قانىپ ءىشتى.
— كىشكەنتاي بولعانمەن، تاپقىر-اق، — دەپ گيوچيكا اپكەسى ونى باسىنان سيپادى. — اۋماعان پاپاسى!
ال شىناشاق بۇل كەزدە مۇناراعا شىققان ەدى. ەڭ توبەسىنە شىعىپ الىپ:
— اۋ، جاردەمدەسىڭدەر! — دەپ ايقايلادى.
— نە بولدى تاعى! —دەپ سۇرادى تومەنگى جاقتان بارماق.
— اناۋ كوز سۇرىنگەندەي بولىپ جاتقان قاۋىن-قاربىزداردىڭ كوبىن-اي!
اعايىندىلاردىڭ قۋانىشتارى قويىندارىنا سىيماي، باقشاعا تومپاڭداي جونەلىستى، يىقتارىندا — پىشاق. گيوچيكا دا سولارمەن بىرگە تارتتى.
اتى جوق ساۋساق پالتوسىن ۇمىتىپ كەتىپ، ساقيناسى بەلىنەن تۇسە بەردى.
— مەن ساعان كومەكتەسەيىن، — دەپ شىناشاق ساقينانىڭ ىشىنە باۋىرىمەن قوسىلا كىرگەندە، ولقىسى تولا كەتتى.
ءسويتىپ، مىنە، باقشاعا جەتىپ، قاربىزداردى دۇڭكىلدەتىپ-دۇڭكىلدەتىپ قۇلاقتارىنا توسىپ، پىسكەن-پىسپەگەنىن تىڭدادى.
اقىرى، بىرەۋىن تاۋىپ، كەسىپ كورىپ ەدى — ويلاعانداي-اق قىپ-قىزىل بولىپ شىقتى.ءبارى قاربىزدى ورتاعا الىپ، گيوچيكا دا سولارمەن بىرگە بيلەپ الا جونەلىستى.
— ءاي، بالالار باقشاسى-اي، — دەپ كۇلدى گيوچيكا.
ءبارى ابدەن تويىپ بولىپ، ۇيگە تارتتى. ەندى ساقينا اتى جوق ساۋساقتا نىپ-نىعىز تۇردى.
جولاي ءۇش مارتە دەم الىستى، ءبىر كەزدە قاراسا — ساقينا تاعى دا اتى جوق ساۋساقتان سىرعىپ ءتۇسىپ بارادى. شىناشاق ساقيناعا باۋىرىمەن قوسىلا كىرىپ، ءبارى باقشاعا قايتا كەلدى.
— مەنىڭ اياعىم اۋىرىپ كەتتى، — دەپ شاعىندى گيوچيكا.
— تاعى ءبىر مارتە، گيوچيكا اپكە، تاعى ءبىر قاربىز!
— ءاي، بالالار باقشاسى-اي!
وسىلاي كۇنى ۇزاققا ءبارى بىرەسە باقشاعا بارىپ، بىرەسە كەرى قايتتى دا ءجۇردى.
تەك كەشكە ءبىر-اق ورالدى، ۇيلەرىنە كەلسە، چۋبو پاپاسى ءالى ۇيقتاپ جاتىر. ءتىپتى قاربىزداردىڭ قىپ-قىزىل بوپ پىسكەنىن كىمگە حابارلارىن بىلمەدى.
— جىگىتتەر، — دەدى بارماق. — پاپامىزعا ەڭ بولماسا قاربىزدىڭ ءتۇپ جاعىن اكەپ قويۋىمىز كەرەك. ول ءبىزدى قول قۋسىرىپ قاراپ وتىردى دەپ ويلاپ قالماس ءۇشىن، ءبارىڭ دە تۇسىندىڭدەر مە؟ اۋ، شىناشاق قايدا كەتكەن؟
— مەن مۇندامىن، — دەپ ايقايلادى شىناشاق. — اكەمنىڭ قوينىندامىن.
— وندا نە ىستەپ جاتىرسىڭ؟
— مىنا قور-قور ەتكەن بالەنىڭ قايدا ەكەنىن ىزدەپ جاتىرمىن. ءقازىر قاشىپ كەتتى، ءبىراق مەن ونى ءبارىبىر ۇستاماي قويمايمىن.
ال چۋبو پاپالارى ءالى كۇنگە ويانبادى. ۇيىقتاي بەردى، ۇيىقتاي بەردى. كەلەسى كۇنى الگى اعايىندى قوڭىر قازدار باقشاعا تارتتى.
چۋبونىڭ شەشەسى تاڭەرتەڭ تۇرىپ قاراسا، اۋلانى شارلاعان كىشكەنتاي-كىشكەنتاي ىزدەر جاتىر.
— كىم بولدى ەكەن بۇل؟ — دەپ ويلادى شەشەسى. — بالكىم، بۇل ءوزى گيوچيكانى الىپ كەتۋگە كەلگەن بىرەۋ شىعار؟ بەرمەيمىن ونى استە دە!
ال سارايدىڭ ىشىنەن شەشەسى قاربىزدىڭ ءتۇپ قابىقتارىن تاپتى. ولار شەتىنەن اق، قارا، الا بولىپ جىپتە ءىلۋلى تۇرعان ەدى.
— شىنىمەن-اق گيوچيكا وسىنشا قاربىزدى جەپ قويعانى ما؟ ال وندا قابىقتارى قايدا؟
گيوچيكا شىناشاقپەن وتە-موتە دوستاسىپ كەتتى. ول ءوزى ءون بويىن سەكپىل باسقان، سۇيكىمدى-اق بولاتىن. گيوچيكا شىناشاقتى قولىنا الىپ وتىرىپ، الديلەيتىن بولدى.
— ءبىر سەكپىلىڭدى ماعان دا بەرشى.
— كەشىرىڭىز، بەرە المايمىن.
جەكسەنبىدە شىناشاق بارماققا:
— ماعان سالساڭدار، ەندى جەتەدى! قاربىزعا ابدەن تويىپ بولدىم. قارلىعاشقا قوناققا بارا جاتىرمىن، — دەدى.
سونى ايتىپ، ول مۇناراعا ورمەلەدى. پاكيسا قارلىعاش قوناعىن قۋانا قارسى الدى. ونى ارقاسىنا وتىرعىزىپ الىپ، شارىقتاپ شارلاي ۇشتى.
وسى كەزدە قالعان ساۋساقتاردىڭ دا قارلىعاشپەن قوسىلىپ ۇشقىسى كەلدى، ءسويتىپ، مۇنارانىڭ باسىنا شىققاندارى سول ەدى — قول شاقىردى. اكەلەرى، چۋبو — پاپالارى ويانىپتى.
حارالامب كوكقۇتان
سەلوداعىلار بۇل ىشىنەن شىققان جۇمىرتقا قالپاقتا جاتقان عوي، ايتپەسە سونشا اقىلدى، زەرەك بولماس ەدى دەسەتىن.
ال كوكقۇتان ۇياسىن پانتەلەي اتايدىڭ شاتىرىنىڭ توبەسىنە سالعان-دى. اتاي جالعىز تۇردى، كوكقۇتان دا جالعىز ەدى.
ال كوكقۇتاننىڭ اتى — حارالامب بولاتىن.
كوكقۇتان مۇرجادان شىتىناعان ءبىر سىزاتتى كورسە بولدى، سول جەردە-اق دەرەۋ رەۋتكە ۇشا جونەلەدى. بالشىقتى الىپ كەلىپ مۇرجانى سىلاپ تاستايدى. تۇيسىگى بار كوكقۇتان! جانە بالشىققا تۇمسىعىمەن «X» دەپ جازىپ قويادى. بۇل — جىرتىقتى جاماعان حارالامب دەگەنى.
كوكقۇتانعا اسىرەسە شەگە قاعۋ ۇنايتىن. پانتەلەيگە دەيىن ءبىر جاز بويى ءبىر بالتاشى سارايىندا تۇرعانى تەككە كەتپەسە كەرەك.
ال پانتەلەي اتايدىڭ ءۇيى ەسكى بولاتىن، ءارى شاتىرىنان سۋ سورعالاپ اعىپ تۇراتىن. جاڭبىر ولاردىڭ اۋلاسىنا بۇرىلعان كەزدە، اتاي شاتىردىڭ توبەسىنە جاعالاي تەگەنەلەرىن، كاسترولدەرىن، شەلەكتەرىن جىپىرلاتىپ قوياتىن ەدى.
ال كوكقۇتاننىڭ ءوز بالعاسى — تۇمسىعى بار. ءسويتىپ، مىنە، ول ىسكە كىرىستى. كۇنى ۇزاققا شاتىردى بۇتىندەۋمەن بولدى. مىنا جەرىنە جۇقا تاقتاي، انا جەرىنە الاقانداي قاتىرما قاعاز.
بىرەۋ كوشەدە باشماقتارىن ۇمىتىپ كەتسە — كەلەسى كۇنى ول باشماقتار پانتەلەي اتايدىڭ شاتىرىنان ءبىراق شىعادى. كوكقۇتان باشماقتاردى دا شاتىرعا سۋ اقپاس ءۇشىن قاعىپ تاستايتىن.
— قايىرلى تاڭ، حارالامب كوكقۇتان! —د ەسەتىن كورشىلەرى جانىنان وتە بەرە. كورشىسى قولىن قالپاعىنا اپارادى، سويتسە، باسىندا ەشتەمە جوق. بۇل كەزدە ونى حارالامب كوكقۇتان شاتىرعا قاعىپ تاستاپ ۇلگەرگەن بولىپ شىعادى.
— ال ەندى نە ىستەيسىڭ بۇعان، — دەپ قولىن ءبىر سىلتەيدى كورشىسى. — حارالامب بىلەدى نە ىستەيتىنىن!
سايىپ كەلگەندە، پانتەلەي اتايدىڭ شاتىرىندا تولىپ جاتقان نەشە ءتۇرلى بۇيىم جينالىپ قالعان: قولشاتىر، پورتفەل، سەگىز بورىك، توعىز قالپاق، ءتىپتى كەرەك دەسەڭ وقۋعا ارنالعان كىتاپشا دا بار.
كۇن اشىقتا حارالامب سونى پاراقتاپ وتىرعانى. تومەندەگى جۇرت — قۇس سۋرەتتەرىن كورەدى دەپ ويلايتىن، ال حارالامب وقىپ وتىراتىن. ءبىر كىشكەنە وقيدى دا — ءبىر جاققا ۇشىپ بارىپ، بىردەڭەنى ۇيىنە الىپ كەلىپ، شاتىرىنا قاعادى دا تاستايدى. ماسەلەنكي، سابىننىڭ ساۋىتىن نەمەسە ەتىكتى.
— بەرى قاراشى، حارالامب، — دەپ كۇلەتىن پانتەلەي. — ءبىز وسى قولايسىز جاعدايعا تاپ بولىپ جۇرمەيمىز بە؟
ءبىراق ەشكىم ميليسياعا شاعىم ايتىپ بارمادى، ال كەيبىرەۋلەرى ءتىپتى قالپاعىمىزدى ءوز ەركىمىزبەن بەردىك، پانتەلەي اتايدىڭ شاتىرىنان جاۋىن سورعالاماس ءۇشىن دەپ ماقتاناتىن بولدى.
— سەن ۇيدەسىڭ بە، حارالامب؟ — دەگەن پاكيسا قارلىعاشتىڭ داۋسىن ەستىدى بىردە كوكقۇتان.
بۇل ۇيدە، نە ۇيدە ەمەس ەكەنىن ايتقانشا بولعان جوق، قارلىعاش بىلاي دەدى:
— بەرى قاراشى، سەن بالتاشىنىڭ ۇيىندە تۇرىپ ەدىڭ عوي، ءبارىن دە تۇسىنەسىڭ. اقىلىڭدى ايتشى، نە ىستەۋ كەرەك؟ قىلىشىن سۇيرەتىپ قىس كەلەدى، ال گيوچيكا ءۇيدىڭ ىشىندە ۇيىقتاي المايدى. وعان جىلى جاقتارعا جەتىپ الۋ كەرەك ەمەس پە؟
حارالامب ويلانا باستادى. ءتۇن ورتاسىنا شەيىن ويلادى، قاراڭعىدا جالعىز اياقپەن تۇرعانىن دا ۇمىتىپ كەتىپتى. جارقىراپ اي تۋىسىمەن، ەكىنشى اياعىنا اۋىپ تۇردى.
ال تاڭەرتەڭ تارس-تۇرس، تاق-تۇق دەپ تارسىلداتا باستادى. سودان قاشان زىرىلداۋىق جاساپ شىعارعاندا ءبىر-اق تىندى.
زىرىلداۋىعى سونشا ادەمى بولماسا دا، جەل سوققان كەزدە قاڭعالاق ويناپ تىم جاقسى اينالاتىن ەدى.
— مىنە، جارايسىڭ، حارالامب، — دەپ ءسۇيسىندى قارلىعاش. — تۇيسىكتى، زەرەك بالاقان!
— زىرىلداۋىقتى قولىنا ۇستاسا بولدى، — دەپ ءتۇسىندىردى حارالامب، — وسىمەن جىلى جاقتارعا ۇشىپ كەتە بەرۋىنە بولادى.
— ال ەگەر جەل سوقپاسا شە؟
حارالامب قاتتى ويلانىپ قالدى.
— گاۆريلكا كومەكتەسەدى، — دەدى اقىرى ول.
— مۇنى ءبىز قاس قاققانشا لىپ ەتكىزەمىز، — دەپ قۋانىپ كەتتى گاۆريلكا، ءوزى وسى ماڭدا اينالسوقتاپ جۇرگەن بولاتىن. — تەگىن-اق لىپ ەتكىزەمىن.
— گاۆريلكا سەنىمسىز جىگىت، — دەدى پاكيسا، —جەڭىلتەك.
— اۋ، و نە دەگەنىڭىز، قۇداي اقىنا، — دەدى گاۆريلكا. — نە، مەن جاعدايدى تۇسىنبەيدى دەيسىڭدەر مە؟
— ءبىز ونىڭ ساقالىنا قالپاقتى بايلاپ قويامىز، — دەدى حارالامب، — گيوچيكا ءوزىنىڭ ۇيىمەن بىرگە ۇشاتىن بولسىن.
— قاي قالاعاندارىڭدى بايلاي بەرىڭدەر ماعان! — دەپ كۇلدى گاۆريلكا. — ساراي بولسا دا مەيلى!
— ول اياق استىنان سولتۇستىككە تارتىپ كەتىپ جۇرەر؟ — دەپ مازاسىزداندى قارلىعاش.
— ءيا، دەسەڭشى، ءبىز وعان قالپاق بايلايمىز عوي، مالاقاي ەمەس!
— گيوچيكامەن ەڭ بولماسا ءبىر ۇشقىش بىرگە ۇشىپ. گاۆريلكانىڭ تىزگىنىن تارتىپ باسقارىپ وتىرار ما ەدى، — دەپ قويمادى پاكيسا.
— سونشا مەن نە — ات پا ەدىم، مەنى تىزگىندەپ باسقارىپ وتىراتىن، — دەپ بۇرتىڭدادى گاۆريلكا.
ءسويتىپ، كوكقۇتان حارالامب دەگەنمەن تاعى ءبىر كۇن ويلاندى، ال سوسىن ۇشىپ وتىرىپ، چۋبونىڭ مۇناراسىنا كەلدى.
— سالەم، چۋبو، — دەدى ول — مەن ەستىپ ەدىم، سەنىڭ شىناشاعىڭنىڭ اقىلعا جەتىك بالا ەكەنىن. ونىڭ ۇشقىش بولىپ كىشكەنە جۇمىس ىستەۋگە كوڭىلى سوقپاس پا ەكەن؟ گيوچيكانىڭ وڭتۇستىككە ۇشۋى كەرەك قوي.
— وڭتۇستىككە مە؟ — دەپ قايتا سۇراپ، چۋبو قيماستىقپەن وكىنىپ قالدى. ول ۇمىتىپ تا كەتىپتى قىستىڭ تاقاپ قالعانىن.
ال شىناشاق كەرەمەت قۋاندى.
— وڭتۇستىككە، وڭتۇستىككە، وڭتۇستىككە ۇشقىم كەلەدى، — دەپ ول قۋانعاننان ايقايلاپ الا جونەلدى.
— جىبەرشى ونى، اكە، — دەدى باس بارماق. — مەيلى، ۇشسىن.
— ماقۇل، — دەدى چۋبو. — ۇشا عوي.
شىناشاق سول ارادا-اق كىشكەنتاي ادامعا اينالىپ، كوكقۇتاننىڭ ارقاسىنا قارعىپ ءمىندى.
— ساعان ءبىر كىشكەنە جاعراپيانى ۇيرەتۋىم كەرەك، — دەدى دە، حارالامب شىناشاقپەن بىرگە ءوزىنىڭ شاتىرىنا ۇشىپ كەتتى.
كوكقۇتان تۇنىمەن ۇيىقتاي الماي شىقتى، ويتكەنى، مىسىق كەلىپ ۇشقىشتى قىلعىپ قويار ما ەكەن دەپ قورىقتى. ول تاڭ الدىندا عانا مىزعىدى، ءبىراق سول ارادا-اق ويانىپ كەتتى. شىناشاق تۇمسىعىنا شىعىپ الىپ، سەكەكتەپ دەنە شىنىقتىرۋمەن شۇعىلدانا باستاعان ەدى.
— تۇر، حارالامب اعاي، — دەپ ايقاي سالدى. — تاڭ اتتى!
سول ۇيقىسى قانباعان كۇيى حارالامب كولگە ۇشا جونەلدى. كولباقانى ەندى عانا كورىپ، تۇمسىعىن ەندى عانا كوتەرە بەرىپ ەدى، شىناشاق ەلىرىپ ايقاي سالدى.
— سالەم، كولباقا!
كولباقا جىپ بەردى.
ازەر-مازەر دەگەندە، حارالامب ءبىر كىشكەنتاي اققايراڭدى ۇستاپ، ونى ورازاسىن اشسىن دەپ، پانتەلەي اتايعا اپاردى.
بىرنەشە كۇن ءوتتى، ۇشۋ ساپارىنىڭ دا بار جابدىعى ءازىر بولدى.
پاكيسا ۇشقىشقا جولدا توڭباسىن دەپ، قاۋىرسىننان جىلى جەمپىر، بورىك توقىپ بەردى. ويتكەنى، سۋىقتان جۇلدىزداردىڭ وزدەرى قالتىرايتىن قاراڭعى تۇندەردە دە ۇشۋعا تۋرا كەلەدى عوي. ال گيوچيكانىڭ باسىندا سول باياعى بوركى، ۇستىندە كوك كويلەگى، ءارى ادەتتەگىدەي جالاڭ اياق.
ەندى گاۆريلكانى ىزدەۋ باستالدى. حارالامب پەن پاكيسا اينالا توڭىرەكتىڭ ءبارىن شارلاپ شىقتى، ءبىراق گاۆريلكا ەش جەردەن كورىنبەدى.
اقىرى، ول دا قۇيعىتىپ كەلە قالدى.
— قاراتورعايدى جولعا ۇزاتىپ سالدىم، — دەپ ءتۇسىندىردى ەنتىككەن كۇيى.
گاۆريلكا مۇناراعا ۇشىپ كەلدى دە، چۋبو مىقتاپ تۇرىپ جىپپەن ونىڭ ساقالىنا دالبۋ اتايدىڭ قالپاعىن بايلادى.
ۇشقىشىمىز موينىنا ءدۇربىسىن اسىپ الىپ، قالپاقتىڭ ىشىندە تۇردى، ودان كەيىن گيوچيكا جايعاستى.
— ال نە تۇرىس، — دەدى حارالامب.— حوش-ەسەن بولىڭدار، — سولاي دەپ پانتەلەي اتايدىڭ ۇيىنە قايىرىلا قارادى.
— ءما، ال، — دەدى چۋبو گيوچيكاعا. — بۇل — ساعان. — ول قىزعا ءبىر كىشكەنتاي كەسپەكتى ۇسىنا بەردى.
— مۇنىڭ ىشىنە كوگىلدىر ءۇي اۋاسى تولتىرىلعان. جات جەرلەردە قاجەتتەرىڭە جارايدى.
— ميو، چۋبو...
ءبارى جاعالاي ءسۇيىسىپ الدى. پاكيسا قارلىعاش شارىقتاي ۇشىپ، ونىڭ سوڭىنان وزگە قارلىعاشتار دا ەردى.
گاۆريلكا ساقتىقپەن جايلاپ ۇشتى، حارالامب كوكقۇتان دا اۋەگە اۋىر كوتەرىلدى. ولار سامعاپ وسىلايشا بارا جاتتى — الدىندا قارلىعاشتار، ءسال كەيىن — گاۆريلكا، ەڭ سوڭىندا — حارالامب.
— ال، ساپارلارىڭ وڭ بولسىن! — دەستى تۋرتۋريكا سەلوسىنىڭ تۇرعىندارى، سونى ايتىپ سوڭدارىنان قولدارىن بۇلعادى. ءبارى كوشەدە جينالىپ تۇر ەدى. بۇل جەردە چۋبونىڭ شەشەسى دە، اكەسى دە، تەادور اعاي دا، پانتەلەي اتاي دا تۇرعان، ال ديىرمەنشى اعاي ديىرمەننەن ساقالىن ەرسىلى-قارسىلى بۇلعاۋمەن بولدى.
— ساق بولعايسىڭ! — دەپ ايقايلاپ قالدى سوڭدارىنان چۋبو.
— ماعان ءومىر ءسۇرۋدى ۇيرەتپەي-اق قويىڭدار، — دەپ مۇرنىنىڭ استىنان كۇڭكىلدەدى گاۆريلكا.
چۋبو مۇنارانىڭ باسىندا ۇزاق تۇرىپ، كەشكە جاقىن وڭتۇستىكتەن جىمىڭداعان كىشكەنتاي جۇلدىزدى كوردى.
«بۇل، ءسىرا، ليو» — دەپ ويلادى.
ءيا، بۇل ليو بولاتىن، ول وڭتۇستىككە ۇشقان تىرنالارعا جول كورسەتىپ تۇرعان.
چۋبو مۇنارانىڭ باسىنان ءتۇسىپ، كارى توبەت فاراون قالعىپ بارا جاتقان ۇيشىككە تاقاپ كەلدى.
— ءما، وقى، — دەدى چۋبو سارعايعان ءبىر بەت قاعازدى ۇسىنىپ.
— گيو، چيو، يكا، — دەپ بۋىنعا ءبولىپ ەجىكتەي وقىدى فاراون، — كۇت مەنى كوكتەمدە.
اەروچۋبوپلان
ءبىر كۇنى چۋبو ديىرمەنگە كەلگەندە، كەنەت ونىڭ قاناتتارىنا كوزى ءتۇستى.
— بۇل قاناتتاردىڭ ءوزى جۇمىسسىز بوسقا قاراپ تۇر عوي، — دەپ ويلادى ول. — ال ديىرمەن — سۋ ديىرمەنى!
اعايمەن بىرگە چۋبو ۇزىن ورىندىققا وتىرىپ الىپ، قاتتى ويعا شومدى. بۇلاردىڭ قانشا وتىرعاندارى جانە نە ويلاپ تاپقاندارى بەلگىسىز، ءبىراق تەك كەلەسى كۇنى ديىرمەننىڭ قاناتتارى مۇنارانىڭ باسىنا اكەلىندى.
چۋبو دا تاڭ اتقاننان مۇنارانىڭ باسىندا بولدى. اعاي بالعاسىن دۇرسىلدەتىپ، ال چۋبو ءالسىن-السىن تومەنگە جۇگىرىپ، مۇنارانىڭ باسىنا الدەنەدەي ءبىر دوڭگەلەكتەردى تاسۋمەن بولدى.
ءجا، نە ايتاتىنى بار، ديىرمەنشى اعاي وڭ قولىنان ونەر تامعان شەبەر. چۋبو دا ودان قالىسپادى — انا جەردى تىستەۋىكپەن قىسادى، مىنا جەردى بالعامەن سوعىپ قالادى.
تۇسكى تاماق ىشۋگە بۇلار تومەنگە تۇسپەدى. شۇبار تاۋىق مۇناراعا شىعىپ، جۇمىرتقا تاۋىپ بەرەدى — بار تالعاجاۋلارى سول.
وسىلاي تىنىم الماستان بۇلار بىرنەشە كۇن جۇمىس ىستەدى دە، سونىڭ ناتيجەسىندە اەروچۋبوپلان جاسالىپ شىقتى.
چۋبوپلانعا ارنايى پەدالدار جاسالدى. ءسويتىپ، ولاردى اياقپەن اينالدىرسا — ءار ءتۇرلى كىشكەنتاي دوڭگەلەكتەر، سوسىن ۇلكەن دوڭگەلەكتەر زىر قاعىپ اينالا باستايتىن بولدى. ال بۇل ۇلكەن دوڭگەلەكتەر ديىرمەن قاناتتارىن قاڭعالاق ويناتىپ اينالدىراتىن.
چۋبو ۇشۋعا دايىن بولدى. ەندىگى بار قالعانى — كۇش جيناپ الۋ ەدى. ءبىراق ونى قايدان الماق؟ اكەسىن بەسىككە جاتقىزۋى كەرەك. ءبىراق تۇندە ۇشۋعا ديىرمەنشى ەشبىر كەڭەس بەرمەي قويدى، جەكسەنبىنى كۇتۋگە تۋرا كەلدى.
ءسويتىپ، مىنە، جەكسەنبىدە اكەسى دە، شەشەسى دە بەسىككە جاتتى، تەادور اعاي ءوزى كوپتەن ساعىنىپ قالعان استاۋىنا جاتتى دا، چۋبو ءوزىنىڭ ۇشاتىن اپپاراتىنا كوڭىلدەنە كەلىپ وتىردى.
ەندى ۇشايىن دەگەن كەزدە — فاراون ءۇرىپ قويا بەردى.
— بۇلاي بولمايدى، يەم. جاستىق بايلاپ ال، الدە-قالاي ءبىر جاعدايعا كەزىكسەڭ، قونۋعا جۇمساق بولۋى ءۇشىن.
ديىرمەنشى اعاي ويلانا كەلە، فاراون دۇرىس ايتادى دەپ تاپتى.
جاستىقتى الىپ كەلىپ، ونى جىپپەن بايلاپ، چۋبو پەدالدى اينالدىرىپ قالىپ ەدى، — ەھە-ە دەرسىڭ! — اەروچۋبوپلان اۋەگە كوتەرىلدى!
چۋبو دەريەۆنيانىڭ توبەسىندە شارىقتاي ۇشتى.
تۋرتۋريكا سەلوسىنىڭ تۇرعىندارى العاشقىدا قورقىپ كەتتى. ءسويتىپ تۇرعاندا: «بۇل ۇشقىش ديىرمەن باسىمىزعا قۇلاسا قايتەمىز» دەپ ءقاۋىپ قىلدى.
فاراون قاتتى ۇرگەن كەزدە، بار يتتەر شابالانا ءۇرىپ، اەروچۋبوپلاننىڭ سوڭىنان جۇگىردى.
چۋبو سوناۋ قوراز تاۋىنىڭ وزىنە دەيىن ۇشتى دا، سول ارادا جەرگە قوندى. ول جولشىباي ءبىر عانا مۇرجانى قۇلاتقانىنا وتە قۋانىشتى ەدى.
فاراون تاۋعا جۇگىرىپ جەتە بەرگەندە، چۋبو قايتادان اۋەگە كوتەرىلگەن ەدى.
ول تاۋدىڭ توبەسىندە ولاي دا، بىلاي دا اينالسوقتاپ — بىرەسە تومەندەدى، بىرەسە اسپاندادى — ءتۇرلى جاتتىعۋلار جاسادى.
ال وسىدان كەيىن قايتادان مۇناراعا ۇشىپ كەلىپ، چۋبوپلاندى اينا-قاتەسىز ورنىنا ءدال قوندىردى...
شەشەسىن بەسىكتەن الىپ شىققان وسى ءبىر كەزدە — اينەكتىڭ الدىندا جارتى دەريەۆنيا جينالىپ قالعان ەدى.
— قۇداعي! بۇل ءبىر قۇلاق ەستىمەگەن ءىس بولدى. ءبارىمىز زارەمىز ۇشقاننان تۇرعان جەرىمىزدە جۇدەپ كەتتىك.
— ەشتەڭە ەتپەيدى، — دەپ جاۋاپ قاتتى شەشەسى. — ءالى-اق تولىپ جۋاندايسىڭدار، ال مەنىڭ دە، ءسىرا، ءبىر ازىراق ۇشىپ كەلگەنىم ءجون بولار. قاناتتارى ۇلكەن عوي، كوتەرەدى.
سونى ايتىپ، شەشەسى كوپ ويلانىپ جاتپاستان مۇنارانىڭ باسىنا شىقتى دا، چۋبوپلانعا وتىردى. العاشقىدا، ارينە، جۇرەگى قاتتى ءدۇرس ەتە ءتۇستى، ءبىراق العان بەتىنەن قايتۋ قاپەرىنە دە كەلمەدى. اقىرىن تەڭسەلگەن كۇيى چۋبوپلان اۋەگە كوتەرىلىپ، شەشەسى پەدالداردى كوڭىلدەنە اينالدىردى. ول دەريەۆنيانىڭ ۇستىمەن ۇشىپ،. تاپ ءبىر اسپان اتكەنشەگىندە ارلى-بەرلى تەربەتىلىپ جۇرگەندەي ەدى.
كەنەت شەشەسى كوڭىرسىگەن ءتۇتىن ءيىسىن سەزدى. ءما، ساعان، كەرەك بولسا پەشتە ءپىسىپ جاتقان پلەچينتەسىن16 ۇمىتىپ كەتىپتى. استى كۇيە باستاعان!
شەشەسى تەز قۇلديلاپ، چۋبوپلاندى كورشىسىنىڭ اۋلاسىنا قوندىردى.
بالالار اەروچۋبوپلاندى جاعالاي قورشاپ الىستى، ءسويتىپ تۇرعاندا، شەشەلەرىنىڭ دە ۇشقىلارى كەلىپ كەتتى.
ۇشىڭدار، — دەدى چۋبو. — نەسى بار ۇشپايتۇعىن!
سونشا نەمەنە، ءبىز ءومىر-باقي كاسترولىمىزدى سالدىراتىپ وتپەكپىز بە؟
ءسويتىپ، سول ارادا-اق ايەلدەردىڭ سوناۋ اۋەگە ۇشۋى باستالىپ كەتتى! ەرلەرى بىرىنەن سوڭ ءبىرى بەسىككە كەلىپ جاتتى، ال ايەلدەرى ولاردىڭ توبەسىندە ۇشىپ ءجۇردى جانە ءارقايسىسى چۋبوپلانعا جاڭادان جاستىق بايلادى. كەشىكپەي چۋبوپلاننىڭ ون بويى جىپىرلاعان جاستىقتان كورىنبەي كەتتى. سوندىقتان، ەندى قۇلاي قالعاننىڭ وزىندە دە ەشبىر قيراماس ەدى.
سودان بەرى جەكسەنبى سايىن ءار الۋان كوپ ادام ەسىك قاعىپ، ءبارى ۇشۋمەن بولدى، — ۇلكەندەر دە، بالالار دا. اقىرى، تەادور اعاي دا كەلدى.
بەرى قاراشى، چۋبو، — دەدى ول. — جۇرتتىڭ ءبارى ۇشىپ جاتىر، ال مەن بولسام، استاۋدا وتىرمىن. رۇقسات ەتشى، مەن دە ءبىر ۇشىپ كەلەيىن!
كىرىسكىن، تەادور اعاي.
ءسويتىپ تەادور اعاي چۋبوپلانعا وتىرىپ الدى دا، دەريەۆنيانىڭ ۇستىندە سامعاي ۇشتى. ول ەندى ۇشۋداي-اق. ۇشتى. كورشى دەريەۆنياداعى بۇكىل تۋعان-تۋىسقاندارىنىڭ. ءبارىن شارلاپ شىقتى. ءتىپتى بەلسى قالاسىنا دا ۇشىپ بارىپ، وندا ءبىر كەسپەك بالمۇزداق جەپ، اقىرى، ەسىكتىڭ توپسالارىن ساتىپ الدى. سودان تەك كەشكە جاقىن ءبىر-اق ورالدى.
سول كۇننىڭ ەرتەڭىندە گازەتتەر: «بەلسى قالاسىنىڭ ۇستىمەن قالىقتاپ ۇشقان تارەلكا پايدا بولدى، اۋماعى ءبىر جارىم مەتردەي» دەپ جازدى. تەادور اعاي باسىنا كۇرىش ساباعىنان توقىلعان قالپاق كيىپ العان بولاتىن.
ءبىر جولى چۋبونىڭ ەسىگىن كەرەبۋليا دا قاقتى.
— چۋبو، مەنى بىلەسىڭ عوي، — دەپ قىڭقىلدادى ول. — مەنىڭ قويىم اۋىرىپ قالدى. ونى كارپات تاۋلارىنا اپارماسام بولاتىن ەمەس، وندا شيپالى شوپتەر وسەتىن كورىنەدى.
چۋبو — جانى ىزگى جىگىت قوي.
— وتىر، — دەدى.
كەرەبۋليا چۋبولەتكە وتىرا بەرىپ ەدى، ءبىراق وعان بولا ەشكىم بەسىككە جاتپاي قويدى.
سەلوداعى چۋبوپلانمەن ۇشپاعان تاعى ءبىر ادام بولاتىن. بۇل چۋبونىڭ ءوز اكەسى ەدى. ۇشۋعا قولى ءبىر تيمەي-اق جۇرگەن.
ءبىراق، مىنە، اقىرى، ول شەبەرحاناسىنان كەلىپ، تۇتىكشەسىن تۇتاتىپ، چۋبوپلانعا جايعاستى.
پەدالدار زىرىل قاعىپ، اكەسى اۋەگە كوتەرىلدى.
— ال مۇنداعى جاعداي جامان ەمەس ەكەن، — دەپ تاڭ قالدى ول. — قورشاۋلار دا، اۋلالار دا جوق! ەشكىم دە الاقانداي كوك اسپاندى يەمدەنەيىنشى دەمەيدى. — اكەسىن قۋانىش كەرنەدى، ويتكەنى، جۇرتتىڭ بارىنە ارناپ اەروچۋبوپلاندى جاساعان سونىڭ ۇلى — چۋبو عوي.
— قانشا دەگەنمەن مەنىڭ چۋبوم جامان بالا ەمەس، — دەپ ويلادى دا، ءوزى كەنەت كۇتپەگەن جەردەن قىپ-قىزىل بولىپ كەتتى. ول سوناۋ ءبىر كەزدەگى چۋبونى اۋلاعا قاماپ كەتكەنىن ەسىنە العان ەدى. جان-جاعىنا ءبىر قاراپ، اكەسى ءالى كۇنگە قالتاسىندا جۇرگەن سول ءبىر كىلتتى الىپ شىعىپ، لاقتىرىپ جىبەردى.
بۇل كىلتتىڭ قاي جەرگە تۇسكەنىن گاۆريلكادان وزگە، ارينە، ەشكىم دە كورگەن جوق.
ال گاۆريلكا ەشكىمگە ايتپايدى، ول جالپى العاندا — سەنىمدى جىگىت.
اكەسى اەروچۋبوپلاندا شارىقتاپ ۇزاق ۇشتى، ال گاۆريلكا ونىڭ تاپ جانىندا اينالسوقتاپ، بىرەسە جوعارى جاقتان ۇشىپ شىعا كەلەدى، بىرەسە ءبىر بۇيىردەن ساقالىن بۇلعاڭداتادى.
ءبىراق وسى كەزدە الدەقايدان الىستان ايبار شەككەن داۋىستار ەستىلدى:
— قايدا ءجۇر بۇل گاۆريلكا؟ قۇلاعىن جۇ-جۇ-جۇ- جۇلايىن!
ورىس تىلىنەن اۋدارعان ايتباي شانشاروۆ
You Might Also Like
-
كەلەر جىلى ۇبت تاپسىرۋدا اعىلشىن ءتىلىن تەرەڭ مەڭگەرگەن وقۋشىلار ءۇشىن ارنايى مۇمكىندىك قاراستىرىلعان.
-
كۇن كۇلىمدەپ تۇرعان جاز كۇنىنىڭ ءبىرى بولاتىن. گۋريەۆتەگى ونەر باسقارماسىنىڭ باستىعى اڭداماسوۆتىن كابينەتىنىڭ ەسىگى جاي عانا تىقىلدادى.
