InfoHub Logo

قازىرگى تاڭدا الەمدە: ەكولوگتار، دارىگەرلەر، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى رم2.5 ۇساق ديسپەرستى بولشەكتەرى تۋرالى ايتۋدا. ولاي بولسا ءبىز دە ايتا كەتۋدى ءجون كوردىك.

بۇل قانداي بولشەكتەر، ولار قايدان پايدا بولادى جانە ولار تىنىس الۋ جۇيەسىنە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قانتامىرلار جۇيەسىنە قالايشا زيان كەلتىرەدى؟ ەرىنبەي مۇقيات وقىپ شىعىڭىز.

رM2.5 دەگەنىمىز نە جانە ولار قايدان پايدا بولعان؟

بۇل قاتتى ميكروبولشەكتەر مەن سۇيىقتىقتىڭ ۇساق تامشىلارىنان تۇراتىن اۋا لاستاعىشى. ولاردىڭ كولەمى شامامەن 10 نم-دەن 2،5 مكم-گە دەيىن جەتەدى. رم2.5 بولشەكتەرىنىڭ باسقا بەلگىلەرى مەن اتاۋلارى بار: FSP (fine suspended particles)، fine particles، fine particulate matter، ۇساق ديسپەرستى قالقىمالى بولشەكتەر، جۇقا ديسپەرستى شاڭ.

وتە ۇساق بولشەكتەر (شامامەن 1 نم جانە ودان دا ۇساق) — گاز مولەكۋلالارى. مىسالى سۋ جانە وتتەگى مولەكۋلاسىنىڭ ديامەترى — 0،30 نم، ازوت — 0،32 نم، سۋتەگى — 0،25 نم. مۇنداي ۇساق دەنەلەر رم2.5 بولشەكتەرىنەن قاتتى ەرەكشەلەنەدى. گاز تۋرالى تاعى ءبىر رەتتە ايتارمىز، ال قازىرشە قاتتى ميكروبولشەكتەر تۋرالى تومەندە تولىق ايتىلادى.

نەلىكتەن 2.5 مكم؟  سەبەبى ۇلكەن بولشەكتەرگە قاراعاندا، رم2.5 بيولوگيالىق كەدەرگىلەر ارقىلى وڭاي وتەدى جانە سونىسىمەن اعزاعا ۇلكەن ءقاۋىپ توندىرەدى.

بۇل بولشەكتەر مەن تامشىلاردىڭ كولەمى 2،5 مكم-دەن كىشى جانە ولار اۋادا قالقىپ جۇرەدى. ولار ورماندا دا، تەڭىزدە دە كەزدەسەدى، الايدا قالادا ولار الدەقايدا ءقاۋىپتى. ءبىرىنشى سەبەبى قالادا ولاردىڭ مولشەرى كوبىرەك، ەكىنشىدەن، قالاداعى ۇساق ديسپەرستى اەروزولدىڭ حيميالىق قۇرامى تابيعاتتاعىعا قاراعاندا قاۋىپتىرەك. ايتا كەتۋ كەرەك رم2.5 اەروزولىنىڭ قۇرامى، ءارى جەكە بولشەكتەرىنىڭ پارامەترلەرى ءار قالادا ءار ءتۇرلى بولۋى مۇمكىن.

رم2.5 بولشەكتەرى قانداي بولادى؟ بۇل ولاردىڭ قايدان پايدا بولعانىنا بايلانىستى. رم2.5 ءوزىنىڭ شىعۋ تەگى بويىنشا ەكىگە بولىنەدى:

باستاپقى رم2.5

اۋاعا دايىن كۇيدە شىعادى. كۇيەنىڭ، اسفالتتىڭ جانە اۆتوموبيل جامىلعىسىنىڭ ۇساق كەسەكتەرى، مينەرالدى تۇزداردىڭ بولشەكتەرى (سۋلفاتتار، نيتراتتار)، اۋىر مەتالداردىڭ قوسىندىلارى (نەگىزىنەن وكسيدتەر). بيولوگيالىق لاستاعىشتار (كەيبىر اللەرگەندەر مەن ميكروورگانيزمدەر) رم2.5-كە جاتادى. كۇيە بولشەكتەرى تۋرالى ايتا كەتسەك، كومىر — جاقسى سوربەنت، سوندىقتان ءتىپتى كۇيەنىڭ ۇساق بولشەكتەرىندە ۋلى قوسىلىستار تۇنادى. ىشتەن جانۋ قوزعالتقىشتارىنىڭ جۇمىسى كەزىندە، بۇل — ۇلكەن مولەكۋلالىق سالماعى بار كوپسيكلدى حوش ءيىستى كومىرسۋتەك بولادى. ياعني بۇل جاي عانا كۇيە ەمەس — زياندى ورگانيكالىق "سالماسى بار" بولشەكتەر.

ەكىنشى رم2.5

تىكەلەي اتموسفەرادا قالىپتاسادى. مىسالى: قالالىق اۋاعا ازوت جانە كۇكىرت وكسيدتەرى شىعارىلادى، سۋمەن جاناسقان كەزدە ولار قىشقىلدار تۇزەدى، ال ولاردان تۇزداردىڭ قاتتى بولشەكتەرى (نيتراتتار مەن سۋلفاتتار) پايدا بولادى.

رم2.5 بولشەكتەرىنىڭ شىعۋ تەگى بويىنشا تومەندەگىدەي بولىنەدى:
 
جاساندى (انتروپوگەندىك) 

بولشەكتەردىڭ باستى انتروپوگەندىك كوزى — كولىكتەر. جەس-تەر. ىشتەن جانۋ قوزعالتقىشتارى جانە وتىننىڭ قاتتى تۇرلەرىن (كومىر، قوڭىر كومىر، مۇناي) جاعاتىن ونەركاسىپتىك پروسەستەر، قۇرىلىس، پايدالى قازبالاردى ءوندىرۋ، ءوندىرىستىڭ كوپتەگەن تۇرلەرى (اسىرەسە سەمەنت، كەراميكا، كىرپىش، بالقىتۋ ءوندىرىسى)،  ال جول جابىنىنىڭ ەروزياسى، تەجەگىشتىڭ قالىپتارى مەن شينالاردىڭ جەلىنۋى قالالارداعى رم2.5ء-ىنىڭ پايدا بولۋىنا بىردەن ءبىر سەبەپشى بولۋى مۇمكىن. ءتىپتى اۋىل شارۋاشىلىعى — ەكىنشى رەتتىك رم2.5ء-تىڭ پايدا بولۋىنا اكەپ سوعاتىن اممياكتىڭ وشاعى.  

تابيعي (انتروپوگەندىك ەمەس)  

قاينار كوزى: قۇرعاق اۋداندارداعى توپىراق ەروزياسى جانە ورگانيكالىق بۋلانۋ.

اۋادا قانشا رم2.5 بار

رم2.5 ماسسالىق كونسەنتراسياسى اۋا ساپاسىن باعالاۋ جانە ونىڭ ادام دەنساۋلىعىنا قاۋىپ-قاتەرى ءۇشىن نەگىزگى پارامەتر بولىپ تابىلادى. دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ (ددۇ) نورمالارى بويىنشا رم2.5ء-نىڭ ورتاشا جىلدىق دەڭگەيى 10 مكگ/م3-تان، ال ورتاشا تاۋلىكتىك دەڭگەيى 25 مكگ/م3 كورسەتكىشىنەن ارتىق بولماۋى ءتيىس.
 
اۋاداعى بولشەكتەردىڭ ناقتى كونسەنتراسياسىن بۇكىل الەم بويىنشا ەكومونيتورينگتىڭ ءتۇرلى قىزمەتتەرى باعالايدى. اۋانىڭ ەڭ ءىرى ونلاين مونيتورينگى — The World Air Quality Index. ول بۇكىل الەم بويىنشا قالالاردا اۋا ساپاسىنىڭ يندەكسىن كورسەتەدى. بۇل يندەكس بارلىق اۋا لاستاۋشىلارى بويىنشا ەسەپتەلەدى. ولاردىڭ نەگىزگىسى — رم2.5.

^{اۋانىڭ ەڭ ءىرى ونلاين مونيتورينگى — The World Air Quality Index.}

^{اۋانىڭ ونلاين مونيتورينگى (قازاقستان) — airkaz.org}

نەلىكتەن ءبارى كەنەتتەن رم2.5 تۋرالى ايتا باستادى

بۇگىنگى قىتايدا بۇل اببريەۆياتۋرانى مەگاپوليستىڭ ءاربىر تۇرعىنى بىلەدى.  

جالپى الەم بويىنشا بۇل بولشەكتەردىڭ «تانىمالدىعى» ارتىپ كەلەدى. سەبەبى وڭاي — رم2.5 بولشەكتەرى اسا ءقاۋىپتى. ونىڭ قاۋىپتىلىگى ۋاقىت وتكەن سايىن انىق بايقالۋدا. 1990 جىلدان 2010 جىل ارالىعىندا 3،1 ملن ادام PM2.5 بولشەكتەرىنە بايلانىستى سەبەپتەردەن قايتىس بولدى. سونىمەن قاتار، PM2.5 بولشەكتەرى ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىن ورتا ەسەپپەن 8،6 ايعا قىسقارتادى. جۇرەك-قان تامىرلارىنان جانە تىنىس الۋ جۇيەسى اۋرۋلارىنان بولعان ءولىمنىڭ 3%-ى، وكپە وبىرىنان بولعان ءولىمنىڭ 5%-ى وسى رم2.5-مەن بايلانىستى ورىن العان ەكەن. مالىمەت دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ اۋانىڭ لاستانۋى جانە ونىڭ ادام دەنساۋلىعىنا اسەرى تۋرالى سوڭعى ەسەبىنەن الىنعان. [1]

[دەرەككوزدەرىنە سىلتەمەلەر ماقالانىڭ سوڭىندا].

زياندى گازداردان قاۋىپتەنۋ قالىپتى جاعداي: ونىمەن دەم الساڭ بولعانى — بىردەن ۋلاناسىڭ. بۇل سوعىس جىلدارىنىڭ جاڭعىرىعى نەمەسە اسكەري ۋلاندىرعىش زاتتاردان، تەحنوگەندىك اپاتتار مەن گازقاعار كيگەن ادامداردىڭ ۇرەيلى سۋرەتتەرىنەن تۋعان قورقىنىش بولار. شىندىعىنا كەلەتىن بولساق اتالمىش بولشەكتەردىڭ ءقاۋىپى كەم ەمەس.

ادامدار ونى كۇن سايىن جۇتادى. از دوزاداعى رم2.5–تە ۋلاندىرعىش گاز سياقتى جىلدام رەاكسيا جوق، ءبىراق ولار اعزادا جينالىپ، ۋاقىت وتە كەلە كۇردەلى ماسەلەلەرگە اكەلۋى مۇمكىن.

مىنە، سوندىقتان ددۇ ەسەبىندە ونەركاسىپتىك شىعارىندىلار كەزىندەگى رم2.5ء-تىڭ ەڭ جوعارى كورسەتكىشى تۋرالى ەمەس، بۇل بولشەكتەردىڭ اعزاعا سوزىلمالى اسەرى تۋرالى جانە كۇن سايىن ءىرى قالالاردىڭ تۇرعىندارىنا تيگىزەتىن اسەرى جايلى باياندالدى. 

نەلىكتەن اۋادا رم2.5 جينالادى

قالا اۋاسىندا ءارتۇرلى بولشەكتەر بار: ۇساق جانە ءىرى، جەڭىل جانە اۋىر. ۋاقىت وتە كەلە اۋىر بولشەكتەر جەرگە "شوگەدى" (زاۋىت جانىنداعى قارا قاردى كورگەنىڭىز بار شىعار)، ال جەڭىل رم2.5 مۇلدەم جەرگە تۇسپەيدى دەۋگە دە بولادى. ۇساق بولشەكتەرگە دە جەرگە ءتۇسۋ قيىن. ال ەڭ ۇساق بولشەكتەردىڭ جەرگە تۇسۋىنە بروۋندىق قوزعالىستىڭ كەدەرگى جاسايتىنى تاعى بار.

ديامەتر، مكم	شوگۋ جىلدامدىعى، م/س	جىلجۋى، م
0،1	8،71*10-7	3،70*10-5
0،2	2،27*10-6	2،01*10-5
0،4	6،85*10-6	1،30*10-6
1،0	3،49*10-5	7،43*10-6
2،0	1،29*10-4	5،06*10-6
2،5	1،98*10-4
4،0	5،00*10-4
10	3،03*10-3
20	2،20*10-2
40	4،71*10-2
100	2،47*10-1

كەستەدەن كورىپ تۇرعانىڭىزداي، رم2.5 بولشەكتەرى ءۇشىن شوگۋ جىلدامدىعى رم10-عا قاراعاندا 15 ەسە تومەن، شامامەن 0،2 مم/ءس-تى قۇرايدى. ال رم0.1 ۋلتراۇساقديسپەرستى بولشەكتەرى ءۇشىن (ديامەترى 0،1 مكم) بروۋندىق قوزعالىس تۇندىرۋ جىلدامدىعىنان باسىم بولادى. سوندىقتان بۇل بولشەكتەردىڭ ەڭ ۇساق فراكسياسى ەشقاشان جەرگە تۇسپەۋى مۇمكىن.
 
ارينە، PM2.5ء-تىڭ ءبىر بولىگى شوگەدى، اسىرەسە جاڭبىرلى كۇنى، ءبىراق قالادا وسى بولشەكتەردىڭ پايدا بولۋ وشاعى كوپ بولعاندىقتان ولار ۇنەمى اتموسفەرادا جينالادى. ەگەر جەل سوقپايتىن بولسا، قالالاردا اۋادان "كىرپىشتەر جاۋاتىن" ەدى.

رم2.5ء-تىڭ اسەرى: ەكى گيپوتەزا جانە التى مەحانيزم 

رم2.5ء-تىڭ اعزاعا اسەرى تۋرالى اقپاراتتىڭ نەگىزگى كوزى — اۋانىڭ لاستانۋى مەن جۇرەك-قانتامىر اۋرۋلارى اراسىنداعى بايلانىس تۋرالى بايانداما [2].

رم2.5 بولشەكتەرى رەسپيرابەلدىك، تىنىس الۋ فراكسياسى دەپ تە اتالادى. ولاردىڭ ۇساقتىعى سونشالىق، ءبىزدىڭ اعزامىزداعى بيولوگيالىق كەدەرگىلەردەن: مۇرىن قۋىسى، جوعارعى تىنىس جولدارى، برونحتار ارقىلى وڭاي ءوتىپ كەتە الادى. رم2.5 اۋامەن بىرگە الۆەولعا (وكپە قان تامىرلارى اراسىندا گاز الماسۋ ۇدەرىسى جۇرەتىن كوپىرشىكتەرگە) تىكەلەي تۇسەدى.

رم2.5ء-تىڭ ەڭ ۇساق بولشەكتەرى گاز الماسۋ كەزىندە قانعا ءتۇسۋى مۇمكىن. سوندىقتان ول تەك تىنىس الۋ جۇيەسىنىڭ اۋرۋلارىنا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار جۇرەك-قان تامىرلارى اۋرۋلارىنا دا سەبەپشى بولۋى مۇمكىن. ايتا كەتەتىنى اعزانى بولشەكتەردىڭ وزدەرىمەن قوسا كومىر كۇيەسىنىڭ ۇساق بولشەكتەرىنە جينالعان زياندى قوسىلىستار دا لاستايدى.

2000ء-شى جىلداردىڭ باسىندا پيتەرس (Peters) دەگەن عالىم ەڭ كىشى بولشەكتەرىنە ادام اعزاسى ەكى ءتۇرلى «جاۋاپ قاتاتىنىن» كورسەتتى:

— شارتتى تۇردە "جىلدام": 2 ساعاتتان كەيىن

— شارتتى تۇردە "باياۋ": 24 ساعاتتان كەيىن

بۇعان تۇسىنىك بەرۋگە تىرىسقان پيتەرس رم2.5 جانە كەز كەلگەن اۋا لاستاعىشتارى جۇرەك-قانتامىر جانە تىنىس الۋ جۇيەلەرىنە اسەر ەتەتىنىن العا تارتا وتىرىپ ەكى نەگىزگى گيپوتەزانى ۇسىندى.

№1 گيپوتەزا: "جىلدام" جاۋاپ تۋرالى

ءمانى: ۇساق بولشەكتەر اۋا جولدارىنداعى بەلگىلى ءبىر رەسەپتورلاردى تىتىركەندىرەدى جانە جۇرەك ىرعاعى مەن تىنىس الۋ قارقىندىلىعىن وزگەرتەتىن رەفلەكستى ىسكە قوسادى. جۇيكە جۇيەسى جۇمىس ىستەيدى، ال جۇيكە رەتتەلۋى تىتىركەندىرگىشكە ءارقاشان جىلدام جاۋاپ بەرۋىمەن ەرەكشەلەنەدى.

№2 گيپوتەزا: "باياۋ" جاۋاپ تۋرالى

ءمانى: ۇساق بولشەكتەر وكپەدە، تامىرلاردا شوگەدى دە، وندا قابىنۋدى تۋدىرادى. قانداعى قابىنۋعا جاۋاپ رەتىندە ارنايى سيگنالدىق اقۋىزدار — سيتوكيندەر سانى ارتادى. ولار ترومبوزعا، سودان كەيىن جۇرەكتىڭ يشەميالىق اۋرۋىنا، ينفاركتقا جانە ت.ب. اۋرۋلارعا اكەلەتىن بيوحيميالىق رەاكسيالار تىزبەگىن ىسكە قوسادى. اعزانىڭ مۇنداي جاۋابى جۇيكە رەاكسياسىنان گورى الدەقايدا ۇزاق ۋاقىتتى الادى.

بۇل گيپوتەزالاردى ايقىن فاكتىلەرمەن بەكىتۋ ءۇشىن زەرتتەۋشىلەر اعزاداعى رم2.5ء-دى باقىلاي وتىرىپ، بولشەكتەردىڭ زياندى اسەرىنىڭ التى نەگىزگى مەحانيزمدەرىن انىقتالدى:
 
1. وكپە رەسەپتورلارىنىڭ قوزۋى: تىنىس الۋدىڭ جيىلەۋى، جۇرەك اريتمياسى

2. وكپە ەپيتەليي جاسۋشالارىنىڭ بۇزىلۋى

3. قابىنۋ رەاكسياسىنىڭ دامۋى

4. قان ۇيىعىشتىعىنىڭ ۇلعايۋى

5. اتەروسكلەروزدى تۇيىنشەلەردىڭ تۇراقسىزدانۋى

6. تامىر قابىرعالارىنىڭ قالىڭداۋى

1. وكپە رەسەپتورلارىنىڭ قوزۋى: تىنىس الۋدىڭ جيىلەۋى، جۇرەك اريتمياسى

جۇيكە تالشىقتارى ارقىلى ميعا تىنىس الۋ جولدارىنىڭ قابىرعالارىندا: مۇرىن، اۋىز قۋىسىندا، جۇتقىنشاقتا، كومەيدە، كەڭىردەكتە، برونحتا جانە وكپەنىڭ وزىندە ورنالاسقان رەسەپتورلاردان سيگنالدار تۇسەدى. بۇل رەسەپتورلار ءارتۇرلى تىتىركەندىرگىشتەرگە: تەمپەراتۋراعا، مەحانيكالىق اسەرلەرگە، برونح قابىرعالارىنىڭ سوزىلۋىنا جانە ت. ب. جاۋاپ قايتارادى. سونىمەن قاتار رەسەپتورلار رم2.5–كە دە جاۋاپ قايتارادى ەكەن.

بولشەكتەر رەسەپتورلارعا تۇسسە ادام جوتەلىپ، جۇتقىنشاعى جىبىرلاپ، قىجىل پايدا بولۋى مۇمكىن. بۇل جاعدايدا برونحتار تارىلادى، دەم شىعارۋ قىسقا، ال تىنىس الۋ — ءجيى ءارى ءۇستىرتىن بولادى. وسىلايشا، اعزا بۇل بولشەكتەردى از جۇتۋعا، ىشكە ەنىپ ۇلگەرگەن بولشەكتەردەن قۇتىلۋعا تىرىسادى. ءبىراق جوتەل سياقتى ايقىن رەاكسيالار بولماي-اق رەفلەكتورلىق جاۋاپ ىسكە قوسىلۋى دا مۇمكىن.

تىنىس الۋ بۇزىلۋىنان باسقا جۇرەك اريتمياسى پايدا بولۋى مۇمكىن. ازىرگە رM2.5  جۇرەك-قانتامىر جۇيەسىنە قالايشا اسەر ەتەتىنى بەلگىسىز، ءبىراق ولاردىڭ اراسىنداعى ستاتيستيكالىق ماڭىزدى بايلانىس بار ەكەنى ايدان انىق. بۇل تاقىرىپتى زەرتتەۋگە مىسال كەلتىرسەك: 4 000 ادام  ىرىكتەۋدەن وتكەن ۋيچماننىڭ (Wichmann) 1999 جىلعى زەرتتەۋ جۇمىسى. وندا قالالىق اۋادا رم2.5 كونسەنتراسياسى ۇلعايعان سايىن اريتميامەن اۋىراتىن ناۋقاستاردىڭ سانى 50%-عا ءوسىپ وتىرعانىن كورسەتكەن.

2. وكپە ەپيتەليي جاسۋشالارىنىڭ بۇزىلۋى

رم2.5 تىنىس الۋ جولدارىنىڭ قابىرعالارىنداعى رەسەپتورلارعا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار وكپە ەپيتەلييىنىڭ جاسۋشالارىنا دا اسەر ەتەدى. بۇل اسەر اسىرەسە الۆەولا ءۇشىن (كاپيلليارلار تارماقتارىمەن شىرمالعان وكپە كوپىرشىكتەرى) وتە ءقاۋىپتى.

بۇل كاپيلليارلاردىڭ ديامەترى وتە ىشكەنتاي، 5 مكم-نەن دە از. ەريتروسيتتەر ولارعا بۇرىلاپ كىرەدى. ەريتروسيت قىلتامىر قابىرعاسىمەن تۇيىسكەن ساتتە ءبىرىڭعاي ءۇش قاباتتى مەمبرانا پايدا بولادى: ەريتروسيت قابىرعاسى، قىلتامىر قابىرعاسى جانە وكپە الۆەولاسىنىڭ قابىرعاسى. قان جاسۋشالارى مەن تىنىس الۋ جولدارىنىڭ مۇنداي تىعىز بايلانىسى گاز الماسۋدى جەڭىلدەتەدى: ەريتروسيتتەگى گەموگلوبين وتتەگىنى بايلانىستىرادى، ال سيتوپلازما كاربوانگيدرازانىڭ قاتىسۋىمەن ەرىتىلگەن كومىرقىشقىل گازىن بەرەدى.

ەندوتەليوسيت — قىلتامىر قابىرعاسىنىڭ جاسۋشاسى. سۋرفاكتانت — گاز الماسۋدى جەڭىلدەتەتىن "وكپەنىڭ شىرىشى".

بۇل الۆەوليارلى-قىلتامىرلى مەمبرانا — لاس اۋانىڭ جولىنداعى العاشقى كەدەرگى. "پروبيركاداعى" [3] زەرتتەۋ كورسەتكەندەي، رم2.5 بولشەكتەرى بۇل كەدەرگىنى بۇزا الادى. ولار وكپە ەپيتەلييىنىڭ جاسۋشالارىنىڭ ءوسۋى مەن كوبەيۋىن باياۋلاتادى جانە ءتىپتى ولاردى ولتىرەدى. ەگەر بۇل پروبيركادا بولسا، وندا اعزادا دا ءدال وسى جاعداي ورىن الۋى مۇمكىن.
 
الۆەوليارلى-قىلتامىرلى مەمبرانانىڭ بۇزىلۋى نەسىمەن ءقاۋىپتى؟ وكپەنىڭ نەگىزگى فۋنكسياسى — گاز الماسۋدىڭ بۇزىلۋىمەن. بۇل گيپوكسياعا (وتتەگىنىڭ ازدىعى) جانە گيپەركاپنياعا (كومىرقىشقىل گازىنىڭ كوپتىگى) اكەلۋى مۇمكىن.    

3. قابىنۋ جاۋابىنىڭ دامۋى

جۇقپالى قابىنۋ تۋرالى ايتا كەتەيىك. ميكروبتار اعزاعا تۇسكەن كەزدە يممۋندىق جاسۋشالار ارنايى اقۋىز — سيتوكيندەردى بولەدى. سيتوكيندەر بۇكىل اعزاعا ءقاۋىپ تۋرالى سيگنال تاراتادى. سۇيەك مايىندا يممۋنيتەتتىڭ ەرەكشە جاسۋشالارى ماكروفاگتار پايدا بولادى. بۇل ميكروبتاردى جۇتىپ، "سىڭىرە الاتىن" ناعىز "مىقتىلاردىڭ" جاساعى. ماكروفاگتار مەن ميكروبتاردىڭ شايقاس الاڭى — بۇل قابىنۋدىڭ وشاعى بولىپ سانالادى.

قابىنۋ ۆيرۋستىق نەمەسە باكتەريالىق ينفەكسيا كەزىندە داميدى. ەندەشە سۇراق: PM2.5ء-تى  يممۋنيتەت سەزبەي قالۋى مۇمكىن بە؟ جوق، يممۋنيتەت ونى سەزەدى. قويانداردى زەرتتەۋدە رم2.5 پەن وكپەدە قابىنۋى اراسىنداعى بايلانىس انىقتالعان. قۇرامىندا رم2.5 كورسەتكىشى جوعارى بولعان اۋامەن دەم العان قويانداردا سۇيەك مايىنىڭ جوعارى بەلسەندىلىگى بايقالدى. ءارى بەلسەندىلىك ارتقان سايىن، وكپەدە ماكروفاگتار سوعۇرلىم كوبەيە تۇسكەن.

قويانداردىڭ وكپە قابىنۋى — وسىعان ءبىر مىسال بولا الادى. وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، ەڭ ۇساق رم2.5 قانعا، ال قانمەن دەنەنىڭ كەز كەلگەن بولىگىنە وتە الادى. سوندىقتان ولار تەك وكپەدە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، قان تامىرلارىنىڭ قابىرعالارىندا دا، باسقا مۇشەلەردە دە قابىنۋدى تۋدىرۋى مۇمكىن.
 
مۇنداي مالىمەتتەردى جيناپ، سيتون مەن دەننەكامپ (Seaton، Dennekamp) باسشىلىعىمەن زەرتتەۋشىلەر توبى: اعزانىڭ رم2.5-كە يممۋندىق جاۋابى ءدال اۋرۋ تۋدىراتىن ميكروبتارعا قارسى جاۋابى سياقتى ەكەنىن بولجادى. كەز كەلگەن قابىنۋدىڭ ءوزى اۋرۋحاناعا بارۋعا سەبەپ بولا تۇرا، سونىمەن قوسا ول باسقا دا ەكى ءقاۋىپتى پروسەستەردىڭ تريگگەرى بولا الادى.

4. قان ۇيىعىشتىعىنىڭ ۇلعايۋى

وسى پروسەستەردىڭ ءبىرىنشىسى — قاننىڭ ۇيۋىن جەدەلدەتۋ. قان كوپتەگەن بيوحيميالىق فاكتورلاردىڭ اسەرىنەن ۇيىدى. رم2.5 تۋرالى ايتقاندا، وسى فاكتورلاردان فيبرينوگەن جانە CRP اقۋىزىن (C-related protein) ەرەكشە اتاپ ءوتۋ كەرەك. رم2.5  فيبرينوگەن جانە CRP ارقىلى قاننىڭ ۇيۋىن ىسكە قوساتىن مەحانيزمى تولىق بەلگىلى بولدى.

قىسقاشا ايتا كەتەر بولساق، وندا مەحانيزم بىلايشا جۇمىس ىستەيدى. الدىمەن ماكروفاگتار بولشەكتەردى جاۋلاپ الادى. بۇل رەتتە ولار ءتۇرلى زاتتاردى، ونىڭ ىشىندە سۇيەك مايى مەن باۋىردىڭ جۇمىسىن جىلدامداتاتىن ەرەكشە سيتوكيندەردى شىعارادى. سۇيەك مايى لەيكوسيتتەر مەن ترومبوسيتتەردى (قان ۇيۋعا قاتىساتىن جاسۋشالار) بەلسەندى وندىرە باستايدى. باۋىر فيبرينوگەن مەن CRP اقۋىزىن تەزىرەك بولەدى دە، ناتيجەسىندە قان قويۋلانادى جانە ترومبوز ءقاۋپى ارتادى.

5. اتەروسكلەروزدى قالپاقشالاردىڭ تۇراقسىزدانۋى

قابىنۋدان كەيىنگى ەكىنشى پروسەسسى — قان تامىرلارىنىڭ قابىرعالارىندا شوككەن مايدىڭ (ءليپيدتىڭ) تۇراقسىزدانۋى دەپ اتالادى. ماسەلە  تەلەديداردا ءجيى ايتىلاتىن اتەروسكلەروتيكالىق تۇيىنشەكتەر جايلى. وسىنداي تۇيىنشەكتەر بىرىندە از، ەندى بىرىندە كوپ مولشەردە كەز-كەلگەن ەرەسەك ادامدا بار. ولار تامىردىڭ ىشكى قابىرعاسىندا ورنالاسقان جانە «جابىنى» دەپ اتالاتىن ارنايى فيبروزدى قالىڭداتقىشپەن  قورعالعان.

ماكروفاگتار رم2.5 بولشەكتەرىن جاۋلاپ الىپ، سيتوكين اقۋىزدارىن بولىنەدى، ال وعان جاۋاپ رەتىندە تامىر قابىرعالارىنان MCP اقۋىزى بولىنەدى. ول رەتتەۋشى رەتىندە جاڭا ماكروفاگتار مەن ت-ليمفوسيتتەرىن قابىنۋ وشاعىنا جىبەرىپ وتىرادى. ەگەر وشاق مايلى شوگىندىلەردە بولسا، وندا ماكروفاگتار مەن ت-ليمفوسيتتەر تەك قانا رم2.5-كە شابۋىل جاساپ قانا قويماي، اعزانىڭ ءوز جاسۋشالارىنا دا تاپ بەرۋى مۇمكىن. ناتيجەسىندە، بۇل جەردە تامىردىڭ قابىرعاسىنداعى جاسۋشالار ولەدى، فيبروزدى قالىڭداتۋ السىرەيدى، جانە تۇيىنشەكتەردىڭ ىشىندەگىسى تامىر ارناسىنا ءتۇسۋى مۇمكىن.

قان ۇيۋىنىڭ جوعارىلاۋى جانە قان تامىرلارىمەن وتەتىن ءليپيدتى شوگىندىلەردىڭ كەسەكتەرى — ترومبوز ءقاۋپىن ارتتىراتىن ەلەۋلى ەكى فاكتور.

6. تامىرلار قابىرعالارىنىڭ قالىڭداۋى

جۇرەك-قانتامىر جۇيەسىنىڭ قىزمەتىن تولىقتاي قيراتۋ ءۇشىن رم2.5 بولشەكتەرى قان تامىرلارىن تارىلتادى. ۇلكەن ىرىكتەلگەن زەرتتەۋدە (45-تەن 84 جاسقا دەيىنگى 5362 ادام) [4] رم2.5-پەن ۋلانۋ مەن ارتەريا قابىرعالارىنىڭ قالىڭداۋىنىڭ اراسىندا ستاتيستيكالىق ءمانى بار بايلانىسىتىڭ بارى كورسەتىلگەن.

ماقالادا پروسەستىڭ ناقتى مەحانيزمى سيپاتتالماعان. مۇمكىن، بۇل قابىنۋ پروسەستەرىنىڭ تاعى ءبىر كورىنىسى بولار. قالاي بولسا دا، قابىرعالاردىڭ قالىڭداۋى — قان تامىرلارىنىڭ ارنالارىنا جانە اتەروسكلەروزدىڭ دامۋىنا اسەر ەتەتىن فاكتوردىڭ ءبىرى.

جالپىلاما: رم2.5  بولشەكتەرى اعزادا نە ىستەيدى  

ادام وتە جوعارى بولشەكتەر كونسەنتراسياسى بار اۋامەن (مىسالى، بەيجىڭدە قاتتى ءتۇتىن كەزىندە) تىنىس العان جاعدايدى ەلەستەتىپ كورەيىكشى. ول ەشقانداي رەسپيراتوردى قولدانباي، لاس اۋالى پاتەردە كۇنى بويى اۋا جۇتتى دەلىك. مۇنداي جاعدايعا ونىڭ اعزاسىنىڭ جاۋابى قانداي بولماق؟

الدىمەن رم2.5 تىنىس الۋ جولدارىنداعى رەسەپتورلاردى تىتىركەندىرەدى جانە جۇيكە جۇيەسى وكپەگە ءجيى جۇمىس ىستەۋ تۋرالى سيگنال جىبەرەدى. برونحتار تارىلادى، ادام ءجيى، ءارى ءۇستىرتىن تىنىس الا باستايدى. جۇرەككە جۇكتەمە ارتادى: اريتميا، تاحيكارديا. بۇنىڭ بارلىعى اۋا جۇتقاننان كەيىن 2 ساعات ىشىندە ورىن الادى، بۇل رM2.5 -كە "جىلدام" جاۋاپ بولىپ تابىلادى.
 
تاۋلىك ىشىندە اعزادا بيوحيميالىق جانە فيزيولوگيالىق رەاكسيالاردىڭ قابىنۋى دامۋى مۇمكىن. سيتوكيندەر دەڭگەيىنىڭ جوعارىلاۋى، قاننىڭ قويۋلانۋى، اتەروسكلەروتيكالىق تۇيىنشەكتەردىڭ ءۇزىلۋى، قان تامىرلارىنىڭ قالىڭداۋى، ترومبوز: بۇنىڭ بارلىعى اعزانىڭ "باياۋ" جاۋابىنا جاتادى.

قورىتا ايتقاندا: بۇل بولشەكتەر جۇرەك-قان تامىرلارى اۋرۋلارىنىڭ (جۇرەكتىڭ يشەميالىق اۋرۋى، ميوكارد ينفاركتىسى، ينسۋلت) ءقاۋپىن ارتتىرادى. 

قورىتىندى

شىن مانىندە، جوعارىدا سيپاتتالعان جاعدايلار وتە سيرەك كەزدەسەدى. قالادا ءتۇتىن سالدارىنان قاۋىپتىلىكتىڭ قىزىل دەڭگەيى جاريالانعان كەزدە 24 ساعات بويى كوشەدە جۇرەتىن ادامدار از شىعار. ساۋ ادام ءبىر تاۋلىك ىشىندە لاس اۋا سالدارىنان جۇرەكتىڭ يشەميالىق اۋرۋىمەن اۋىراتىنىن ەلەستەتۋ قيىن. ءبىزدىڭ قۇلاقتاندىرىپ وتىرعان سەبەبىمىز — ەكولوگيالىق جاعداي تۋرالى حالىقتى «قورقىتىپ قويۋ». ءبىراق وسىلاي قورقىتۋدىڭ نەگىزىندە زاماناۋي شىندىق جاتىر، سوندىقتان ونى ەلەمەي كەتۋگە بولمايدى.
 
ۇلكەن قالانىڭ اۋاسىندا ءاردايىم رم2.5 بولشەكتەرى بولادى. بۇل انىق. ءارى ءبىز، امال جوق، ولارمەن دەم الامىز. بۇل دا اقيقات. ماسەلە اعزا رم2.5ء-نىڭ تاۋلىگىنە ورتا ەسەپپەن قانشالىقتى دوزا الاتىنىندا بولىپ تۇر. ەگەر كوشەدە اۋا لاس بولىپ، ۇيدە اۋانى جاقسىلاپ تازارتىپ وتىرساق، وندا ءبىز ءبىر كۇندە جۇتاتىن بولشەكتەردىڭ سانىن ەداۋىر ازايتا وتىرىپ، اعزامىزعا دەمالۋعا كومەكتەسەمىز. ەگەر ول قوقىستاردان تازارتىلىپ، قالپىنا كەلۋگە ۇلگەرسە، جوعارىدا اتالعان دەنساۋلىق ماسەلەلەرىنىڭ ىقتيمالدىعى ايتارلىقتاي از بولۋى مۇمكىن.

ەگەر كۇن سايىن زياندى بولشەكتەر شىعۋعا ۇلگەرمەستەن اعزاعا كوپ مولشەردە ءتۇسىپ وتىرسا، وندا بۇل مۇلدە باسقا ماسەلە. بۇل جاعدايدا ولار اعزاعا جينالىپ وتىرادى. رم2.5-پەن "ۋلانۋ" بەلگىلەرى اسا بايقالماستان پايدا بولادى: باسپالداققا كوتەرىلگەندە بۇرىنعىدان دا ەرتەرەك ەنتەلەپ قالۋ، كەۋدەنىڭ كەيدە سىزداپ اۋىرۋى، جۇرەكتىڭ ءجيى سوعۋى جانە ت.ب. دەنە لاس اۋادان باياۋ توزادى، ءبىراق كوڭىل-كۇيىنىڭ كۇرت ناشارلاۋى بولمايدى. تەرىس اسەر لەزدە بولمايدى، ۋاقىت وتە بىلىنە باستايدى. ءبىراق ونىڭ ماڭىزى ودان كەمىپ قالمايدى.

نەگىزگى ءقاۋىپ رم2.5 كونسەنتراسيانىڭ كۇرت وسۋىندە ەمەس، بۇل بولشەكتەردىڭ اعزاعا سوزىلمالى ىقپالىندا.

كۇنىنە ورتاشا ستاتيستيكالىق قالا تۇرعىنى 200 ميلليارد رم2.5 بولشەكتەردى جۇتادى. ولاردىڭ جارتىسى وكپەگە شوگەدى. مۇنداي دوزانىڭ بىرەۋى ەلەۋلى سالدارسىز ءوتۋى مۇمكىن. ءبىراق ۋاقىت وتە كەلە رم2.5 مولشەرى اعزادا شەكتىك دەڭگەيىنە جەتكەن ساتتە ءبارى الدەقايدا ناشار بولۋى مۇمكىن.

دەرەككوزدەرى:

1. Health effects of particulate matter

2. Cardiovascular Disease and Air Pollution

3. Cell cycle alterations induced by urban PM2.5 in bronchial epithelial cells: characterization of the process and possible mechanisms involved

4. Fine Particulate Air Pollution and the Progression of Carotid Intima-Medial Thickness

وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:

اۋانىڭ لاستانۋى دەنساۋلىققا قالاي اسەر ەتەدى

قولقا دەمىكپەسى جانە سەبەپتەرى

اۋانىڭ لاستانۋى دەنساۋلىققا قالاي اسەر ەتەدى

PM2.5 بولشەكتەرى دەگەن نە؟

جەس-تىڭ اۋا رايى مەن ادام دەنساۋلىعىنا اسەرى

---