تۇتىقپاسى بار بالالاردىڭ كۇن ءتارتىبىن ۇيدە دۇرىس ۇيىمداستىرۋ
جامبىل وبلىسى بايزاق اۋدانى
سارىكەمەر اۋىلى «بالاپان»
بالاباقشاسىنىڭ ادىسكەرى ا. كيليبايەۆا
تۇتىقپاسى بار بالالاردىڭ كۇن ءتارتىبىن ۇيدە دۇرىس ۇيىمداستىرا ءبىلۋ
دۇرىس ۇيىمداستىرىلعان ۇيدەگى كۇن ءتارتىبى – بالانىڭ تۇتىقپاسىن تۇزەتۋگە ۇلكەن مۇمكىندىك بەرەدى. كۇن ءتارتىبى بويىنشا بالانىڭ ءومىر ءسۇرۋ وبرازىن ءتۇسىنۋ قاجەت: وقۋ، دەمالۋ، ۇيىقتاۋ، تاماقتانۋ ت. ب. مۇنىن ءبارى بالانىڭ تۇتىقپاسىن جويۋعا جانە نەرۆ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋعا باعىتتالادى.
مەكتەپ جاسىنداعى بالانى لوگوپەديالىق ساباققا جىبەرەر كەزدە، اتا-انالار مىندەتتى تۇردە بالانى ساباقتان قالدىرماي جانە ونىڭ قوسىمشا ۇيدە كۇندەلىكتى دايىندالۋىن قاداعالاۋ.
مەكتەپ جاسىنداعى بالالار ءۇشىن مىندەتتى تۇردە كۇن ءتارتىبىن ناقتى جوسپارلاپ قويۋ كەرەك، اسىرەسە باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنا.
الايدا جاقسى كۇن ءتارتىبىن ۇيىمداستىرىپ قويىپ، ونى قولدانبايتىندار دا بار. بۇل بالا ءۇشىن وتە قيىن. سەبەبى: بالا ءوز ۋاقىتىن ۇنەمدەي المايدى، بوس ۋاقىتى بەكەرگە وتكىزەدى. ال، وزىنە كەرەكتى ىسپەن اينالىسپايدى. كۇن ءتارتىبى ەڭ الدىمەن بالانىڭ ءوزىنىڭ ۋاقىتىن ءتيىمدى جۇمساۋعا جانە ءوزىن - ءوزى باسقارۋعا تاربيەلەيدى. بۇل ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزدا ماڭىزدى بولىپ تابىلادى. كۇن ءتارتىبىن ۇيىمداستىرۋدا تومەندەگىلەردى مىندەتتى تۇردە ەسكەرگەن ءجون:
1. لوگوپەديالىق ساباققا باراتىن ۋاقىتتى ەسكەرۋى، وقۋشى كۇنىنە ەكى ساعات ءوز بەتىمەن سويلەۋ ءتىلى بويىنشا جۇمىس جۇرگىزۋى، دەگەنمەن ەكى ساعات قاتارىنان ەمەس، ءبىر –ەكى جاتتىعۋدان جاساۋ. لوگوپەدتىڭ ساباعىنا بارعان كۇنى ۇيدە ءبىر ساعات جۇمىس جاساسا جەتەدى.
2. بالا ءبىر ۋاقىتتا تاماقتانۋ كەرەك. كەشكى استى ۇيىقتار الدىندا بىر-ەكى ساعات بۇرىن ىشكەنى ابزال. تاماقتانۋ بويىنشا دارىگەردىڭ بەرگەن كەڭەسىن مىندەتتى تۇردە ەسكەرۋ كەرەك.
3. مىندەتتى تۇردە بالا كۇندە سەرۋەندەۋگە شىعۋى قاجەت. تازا اۋادا ءجۇرۋ بالانىڭ كوڭىل – كۇيىن جاقسارتىپ، فيزيكالىق جاعىنان جاقسى دامۋىنا ىقپال ەتەدى.
4. كۇن تارتىبىندەگى ماڭىزدىسى بۇل – بالانىڭ ۇيىقتاۋ ۋاقىتى. ياعني باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارى 9-10 ساعاتتاي ۇيىقتاپ دەم الۋلارى كەرەك. سونىمەن قاتار، تۇسكى ۇيقىدا قاجەت. ال جوعارعى سىنىپ وقۋشىلارى ءۇشىن 8-9 ساعات ۇيىقتاپ دەم الۋ جەتكىلىكتى.
بالانى ءبىر ۋاقىتتا ۇيىقتاپ، ءبىر ۋاقىتتا تۇرۋعا ۇيرەتۋ ماڭىزدى. ۇيقى تىنىش بولۋى ءۇشىن، ۇيىقتار الدىندا قۇمار ويىندار، قورقىنىشتى ەرتەگى نەمەسە اڭگىمە ەستۋى، تەلەديداردى كورۋ سياقتى نارسەلەردى تيۋ كەرەك.
كۇن ءتارتىبىن ەسكەرۋ تۇتىقپاسى بار بالالار ءۇشىن ماڭىزدى. سەبەبى: بالالاردىڭ بوس ۋاقىتى كوپ بولسا، ولار تيىم سالىنعان جايتتاردى جاسايدى. اتا – انالار ءاردايىم بالانى قاداعالاپ وتىرۋ كەرەك. اسىرەسە، بالالار دەمالىسقا شىققان كەزدە. ولار كوبىنە ۇيدە دايىندالىپ، اتا- اناسىنىڭ باسشىلىعىمەن جۇرگەنى ابزال.
لوگوپەديالىق ساباقتار باستالادى...
تۇتىقپانى ەمدەۋ جانجاقتى جۇرگىزىلۋ كەرەك. مۇندا، بارلىق ەمدەۋ تۇرلەرى قامتىلادى: پسيحونيەۆرولوگتىڭ ۇسىنىسى، سويلەۋ تىلىك ساباقتار، لوگوپەد جۇرگىزگەن، كۇن ءتارتىبىنىڭ جوعارىدا ايتىلعان مىندەتتەردى ەسكەرىلىپ قۇرىلۋى.
ەڭ الدىمەن لوگوپەدتىڭ قابىلداۋىنا بارماستان بۇرىن، پسيحونيەۆرولوگ دارىگەرگە قارالۋى كەرەك.
بالانىڭ انامنەزىن جيناۋ قاجەت، اتا-اناسىمەن سۇحباتتاسۋ بارىسىندا. دارىگەر بالانىڭ انامنەزىن جيناعان سوڭ ەمدەلۋ كۋرسىن جازىپ بەرەدى.
دارىگەر بالانى مەديسينالىق جاعىنا تەكسەرسە، لوگوپەد پەداگوگيكالىق جاعىنان تەكسەرەدى. لوگوپەد جالپى بالادا تۇتىقپانىڭ قاي كەزدە پايدا بولعانى، قانداي جاعدايدا، ياعني جالپى سويلەۋ ءتىلىن جانجاقتى قاراستىرادى. لوگوپەد تەك بالانىڭ سويلەۋ ءتىلىن قاراستىرا قويماي، سونىمەن بىرگە جەكە ەرەكشەلىكتەرىن دە جان-جاقتى قاراستىرادى.
تۇتىقپا بالالارمەن ساباق توپتىق تۇردە وتەدى. ءبىر توپتا 5-7 بالا بولادى. ساباق اپتاسىنا 3 رەت 1 ساعاتتان بولادى. لوگوپەديالىق ساباقتىڭ كۋرسى 3-4 ايعا جوسپارلانعان.
تۇتىقپاسى بار بالا مەكتەپتە...
مەكتەپ – بالانىڭ مىنەز-قۇلقىنىڭ، ءتارتىبىنىڭ، جۇيكە جۇيەسىنىڭ جاعدايىنىڭ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتەتىن سىرتقى ورتا. تۇتىقپاسى بار بالا
مەكتەپكە بارعان كەزدە ونىڭ سويلەۋ ءتىلى ارى قاراي ءورشۋى مۇمكىن. تۇتىقپا بالانىڭ جاسى وسكەن سايىن كۇردەلەنە تۇسەدى.
مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردىڭ جۇيكە جۇيەسى جۇقارىپ، ىزاقور، اشۋلانشاق بولىپ كەتەدى. سەبەبى: ولار وسە كەلە ءوز كەمىستىكتەرىن تۇسىنە باستاعاندا، «مەن نەگە بۇلاي سويلەيمىن؟»- دەگەن سياقتى سۇراقتار تۋىندايدى.
سىنىپتاستارى ءاردايىم ونىڭ كەمىستىگىن ايتىپ كۇلۋى مۇمكىن، ال مۇنىن ءبارى بالانىڭ جۇيكە جۇيەسىنە اسەر تيگىزەدى.
تەك قانا دوستارىمەن قارىم – قاتىناسقا تۇسۋدە قينالىپ قانا قويماي، سونىمەن بىرگە ساباعىندا دا ۇلگەرمەۋشىلىك بايقالۋى مۇمكىن.
اتا-انالار بالاعا ءارقاشان كوڭىل ءبولىپ، ۇيدە جىلى قارىم – قاتىناس ورناتقانى ءجون.
تۇتىقپا جايلى ارنايى ادەبيەتتەردى قاراستىرىپ، سوعان سايكەس جۇمىستاردى جۇرگىزۋ.
سويلەۋ ءتىل ەرەجەسى
ءاردايىم اڭگىمەلەسۋ بارىسىندا سويلەسىپ جاتقان ادامىنىڭ جۇزىنە قارا. بۇل سەنىڭ بويىندا سەنىمدىلىك پەن باتىلدىقتى سەزدىرەدى. ەسىڭە ساقتا، قاي جەردەن بولماساڭ دا، اسىقپاي، باياۋ، سابىرلى سويلە.
سويلەپ تۇرعانىندا باسىندى تومەن سالبىراتپا، ارتىق قيمىلدار جاساما. باسىندى جوعارى كوتەرىپ، وزىنە سەنىمدى بول! جاۋاپ بەرۋگە اسىقپا، ەڭ الدىمەن ىشتەي ايتىپ ال.
سويلەر الدىندا تىنىس الىپ، بىردەن سويلە. تىنىس شىعارعاندا سويلە. داۋىستى دىبىستاردى قاتتى جارقىن ايت. داۋىستى دىبىستاردى وڭاي، قىسىمسىز ايت. 3-4 سوزدەن قۇرالعان جاي سويلەمدەردى، ءبىر تىنىسپەن ايت. سويلەمدەر اراسىندا مىندەتتى تۇردە ءۇزىلىس جاسا.
كۇردەلى سويلەمدەردە ويشا ەكپىن جاساپ، اراسىندا تىنىس ال. ناقتى، مانەرلى، جارقىن سويلە.
بۇل ەرەجەنى ايتقان ارينە وڭاي، دەگەنمەن بالالارعا مۇنى ورىنداۋ وتە قيىنعا سوعادى. بالا سويلەۋ ءتىل ەرەجەسىن ماڭگى ەسىڭدە قالاتىنداي ەتىپ جاتتاپ العانى ءجون.
العاشقى 10-12 كۇندەردە لوگوپەد «ۇندەمەۋ ءتارتىبىن» وتكىزۋدى ۇسىنادى. ۇندەمەۋ ءتارتىبى بۇل ماڭىزدى. اتا-انالار مۇنى ۇيدە دە جۇرگىزۋ كەرەك. ياعني ەكى اپتا كولەمىندە بالانى سويلەتپەۋگە تىرىسۋ جايلى.
تىنىس الۋ، ارتيكۋلياسيا جانە داۋىسسىز دىبىستار بويىنشا جۇمىس
توپتىق ساباقتاردا مىندەتتى تۇردە تىنىس الۋ جاتتىعۋلار جۇرگىزىلەدى. لوگوپەد تۇسىندىرەدى سويلەۋ بارىسىندا قالاي تىنىس الۋ كەرەكتىگى جايلى. سويلەۋ كەزىندە تىنىس الۋ بۇل جاي تىنىس الۋدان ەرەكشە.
بالا سويلەر الدىندا تىنىس الۋدى ۇمىتپاۋى كەرەك؛ تىنىس العاندا ءىشىمىز كوتەرىلىپ، تىنىس شىعارعاندا تومەن تۇسەدى. تىنىس الۋدا كەۋدەنى تىم جوعارى كوتەرمەۋ، تىنىس شىعارعاندا تومەن تۇسىرمەۋ كەرەك. بالا تىنىس
العان سوڭ بىردەن سويلەۋ كەرەك. تىنىس الىپ، تىنىس شىعارعان ۋاقىتتا 2-3 سەك. ءۇزىلىس جاساۋ.
ادەمى، سۇبەلى سويلەۋ ءۇشىن ناقتى، مانەرلى بولۋى قاجەت. لوگوپەد وسىنى مىندەتكە الا وتىرىپ، بالالارمەن كۇندەلىكتى ارتيكۋلياسيالىق جاتتىعۋلار جۇرگىزەدى. ۇيلەرىنە بارعان كەزدە اينانىڭ الدىندا وزدەرى جاتتىعۋدى ورىنداۋىن تاپسىرادى.
مىناداي جاتتىعۋلار:
1. تومەنگى جاقتى ەركىن تومەن قاراي ءتۇسىرۋ
2. تۇتىكشە، ەزۋ
3. جوعارعى ەرىننىڭ كوتەرىپ، قىزىل يەكتى جانە ءتىسىن كورسەتۋ
4. تومەنگى ەرىنىڭ ءتۇسىرۋ
بۇل جاتتىعۋلار ەرىنىڭ جانە جاقتىڭ قيمىل-قوزعالىسىنىڭ دامۋىنا اسەر ەتەدى.
لوگوپەد ءاربىر داۋىستى دىبىستاردىڭ ارتيكۋلياسياسىن ايتىپ، تۇسىندىرەدى. جاتتىعۋلار جاساتىپ، ونى كۇندەلىكتى اتا-انالارى ۇيدە جاساۋىن قاداعالاپ وتىرۋ كەرەك. مىسالى، ا دىبىسىن ايتىپ ۇيرەنەتىن بولسا، اۋىزدى كەڭ اشىپ، داۋسىن قاتتى شىعارىپ ايتۋدى ۇسىنادى. ا دىبىسىن ايتار كەزدە اۋزىن كەڭ اشسا، سوڭىنا قاراي جۇمادى. ايتقان كەزدە داۋىستا ءدىرىلدىڭ بولۋىن قاداعالاۋ كەرەك. ەڭ الدىمەن لوگوپەد جۇمىستى ءبىر، ەكى دىبىستان باستاپ جۇرگىزەدى. ءاربىر تىنىس العاندا ءبىر، ەكى دىبىستان ايتىپ، كەيىن كۇردەلەنە تۇسەدى.
سوزبەن جۇمىس
داۋىستى دىبىستاردىڭ ارتيكۋلياسياسىن اجىراتىپ، العان سوڭ ول بويىنشا جۇمىس جۇرگىزىلدى. ەندى ءسوز بويىنشا جۇمىسقا كوشۋگە بولادى. ناقتى جانە جارقىن داۋىستى دىبىستاردى ايتۋ قابىلەتىن بەكىتۋ.
ءسوز بويىنشا جۇمىستا ەڭ الدىمەن داۋىسىز دىبىستار بويىنشا جۇرگىزىلەدى. تۇتىقپا بالالاردا كوبىنەسە پ، ب، گ، د، ك، ت وسى اتالعان داۋىسسىز دىبىستار بۇزىلادى.
1 -4 سىنىپ وقۋشىلارىنا ارنالعان
1. كەزەكشى دىبىس
جۇرگىزۋشى كەز-كەلگەن دىبىستى ايتادى، ال قالعاندارى سول دىبىستان باستالاتىن ءسوز ايتادى .
5-7 سىنىپ وقۋشىلارىنا ارنالعان
1. مونشاق ءسوز.
كەز-كەلگەن قاتىسۋشى ءسوز ايتادى. سول ءسوزدىڭ سوڭعى دىبىسىنا كەلەسى ءبىر وقۋشى ءسوز ويلاپ تاۋىپ ايتادى. وسىلايشا ويىن جالعاسا بەرەدى.
8-10 سىنىپ وقۋشىلارىنا ارنالعان
1. كىم كوپ
وقۋشىلاردىڭ بىرەۋى بۋىن ايتادى. سول بۋىنعا قاتىستى ەتىپ، ءسوز ايتۋى كەرەك، باسقا وقۋشىلار.
ساناۋ جاتتىعۋلارى
بۇل جاتتىعۋدىڭ ءتۇرى باسقا قاراعاندا وڭاي. سەبەبى بۇل كەزدە ويلانبايسىڭ نە تۋرالى سويلەۋ كەرەك دەپ.
جاتتىعۋ ساناۋ ارقىلى وتكىزىلەدى. داۋىستى دىبىستاردان باستالاتىن سانداردى ايتادى، ەڭ الدىمەن. مىسالى، 10-19 دەيىن تۋرا، كەرى. قوسىمشا سوزدەرمەن ايتقىزسا دا بولادى.
فرازا بويىنشا جۇمىس.
بالالار جەكە سوزدەردى ايتىپ ۇيرەنگەن سوڭ لوگوپەد فرازا بويىنشا جۇمىسقا كوشەدى. فرازا بويىنشا جۇمىس وتە ماڭىزدى. 2-4 سوزدەردەن تۇراتىن فرازالار بويىنشا جۇرگىزىلەدى. فرازالى جۇمىستا لوگيكالىق ەكپىن جانە ينتوناسيا وڭدەلەدى.
فرازامەن جۇمىستى ءبىر، ەكى سوزدەن باستاۋ كەرەك. داۋىستى، داۋىسىز دىبىستاردان تۇراتىن. دىبىستىق جاتتىعۋلار جاساعان كەزدە فرازالاردى مىندەتتى تۇردە قايتالاۋ قاجەت. سونىمەن بىرگە، ءۇي تاپسىرماسىن ورىنداۋدىڭ الدىندا، ۇيىقتار الدىندا. جاي سويلەمدى ءبىر تىنىسپەن ايتادى. كۇردەلى سويلەمدى ويشا ءۇزىلىس جاساپ ايتۋ، سويلەمنىڭ ماعىناسىنا قاراي ءبولىپ ايتۋ. ءۇزىلىس ۋاقىتىن ىشتەي ۇشكە دەيىن ساناپ تۇرىپ جاساۋ كەرەك، العاشىندا. سويلەۋ كەزىندەگى ءۇزىلىستىڭ ماڭىزى زور. ادام تىنىس الىپ، ارتيكۋلياسيالىق اپپاراتتارى دەم الادى. ءۇزىلىس ويدى جۇيەلەپ الۋعا كومەكتەسەدى.
فرازامەن جۇمىستا ماقالدى قولدانۋ ءتيىمدى. ولار ءارى ماعىنالى، ءارى قىسقا دا نۇسقا.
بالا ۇيدە ەڭ الدىمەن ارتيكۋلياسيالىق جاتتىعۋلار جاساپ، سودان كەيىن دىبىس جاتتىعۋلارىن، داۋىس جاتتىعۋىن، ساناۋ جاتتىعۋلارىن كەزەكتىلىگىن ساقتاي وتىرىپ جاساۋ مىندەتتى. تاڭەرتەڭ مىندەتتى تۇردە ءوزىن-وزى سەندىرۋ ترەنينگىن وتكىزۋ كەرەك. «مەن ءوزىمدى جاقسى سەزىنەمىن. مەن ادەمى، سۇبەلى سويلەيمىن ت. س. س». تاڭەرتەڭگى جاتتىعۋ 8-10 مين. سوزىلادى. بالا مەكتەپتەن كەلگەن سوڭ تىنىعىپ، جاقسى تاماقتانعانى ءجون. ءۇي تاپسىرماسىن ورىنداۋدىڭ الدىندا 5 مين. تىنىس جاتتىعۋىن جاساۋ.
ءسوز بويىنشا جۇمىس (10 مين. )
1. داۋىستى دىبىستاردان باستاۋ (باسىندا، ورتاسىندا، اياعىندا ) كەرەك.
2. ساناۋ جاتتىعۋلارى 10مين.
3. سوزدەردى ايتۋ داۋىسسىز دىبىستاردان باستاپ 5مين.
4. فرازالاردى ايتۋ 20مين.
ا) 2 -4 سوزدەن تۇراتىن فرازالاردى ءۇزىلىسسىز ايتۋ
ب) 2- 3 ءسوزدى ۇزىلىسپەن ايتۋ ءاربىر فرازانى بىرنەشە رەت قايتالاۋ
مانەرلى سويلەۋ ءتىلى بويىنشا جۇمىس
بۇل جۇمىس بويىنشا سويلەۋ ءتىلىنىڭ تەحنيكالىق جاعىنا كوڭىل بولەدى. دۇرىس سويلەۋ ءتىلىنىڭ ەلەمەنتتەرىن قاداعالاۋ. سويلەۋ تەمپى باياۋ بولۋى كەرەك. مانەرلى سويلەۋ ءتىلىنىڭ نەگىزگى ەلەمەنتى:لوگيكالىق ەكپىن، ينتوناسيا، ءۇزىلىس بولىپ تابىلادى.
مانەرلى سويلەۋ ءتىلى بويىنشا كەلەسى جۇمىس تۇرلەرى جۇرگىزىلەدى:
1. دىبىس جاتتىعۋلار (7-10مين. )
2. ساناۋ جاتتىعۋلارى (5 مين. )
3. سوزدەردى ايتۋ (20 مين. )
4. بەلسەندى فرازالار (10مين. )
5. فرازان ۇزىلىسپەن، ءۇزىلىسسىز ايتۋ
6. فرازانى لوگيكالىق ەكپىنمەن ايتۋ (10 مين. )
7. لوگوپەدتىڭ بەرگەن تاقىرىبى بويىنشا اڭگىمە قۇراۋ (10 مين. )
قورىتا كەلگەندە، بۇل جۇمىس تۇرلەرى مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردىڭ تۇتىقپاسىن جويۋعا باعىتتالعان. اتا انالار مەن لوگوپەدتىڭ تىعىز قارىم – قاتىناستا بولا وتىرا جۇمىس جۇرگىزۋ كەرەكتىگى جايلى تاعىدا تولىق كوزىمىز جەتىپ وتىر. جۇمىس ەڭ الدىمەن بالانىڭ كۇن ءتارتىبىن ۇيىمداستىرۋدان باستالىپ، سويلەۋ ءتىلىنىڭ كەمىستىگى، ونىڭ پايدا بولۋ سەبەپتەرى مەن بەلگىلەرىن جانجاقتى قاراستىرىپ، مەكتەپ جاسىنداعى بالامەن قالاي جۇمىس جۇرگىزۋ كەرەكتىگىن تولىق اتاپ وتكەن. ونىڭ ۇيىندەگى جاعدايى مەن مەكتەپتەگى، قورشاعان ورتاداعى كۇيى، ياعني تولىققاندى قاراستىرىلعان دەسەك تە بولادى.
سارىكەمەر اۋىلى «بالاپان»
بالاباقشاسىنىڭ ادىسكەرى ا. كيليبايەۆا
تۇتىقپاسى بار بالالاردىڭ كۇن ءتارتىبىن ۇيدە دۇرىس ۇيىمداستىرا ءبىلۋ
دۇرىس ۇيىمداستىرىلعان ۇيدەگى كۇن ءتارتىبى – بالانىڭ تۇتىقپاسىن تۇزەتۋگە ۇلكەن مۇمكىندىك بەرەدى. كۇن ءتارتىبى بويىنشا بالانىڭ ءومىر ءسۇرۋ وبرازىن ءتۇسىنۋ قاجەت: وقۋ، دەمالۋ، ۇيىقتاۋ، تاماقتانۋ ت. ب. مۇنىن ءبارى بالانىڭ تۇتىقپاسىن جويۋعا جانە نەرۆ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋعا باعىتتالادى.
مەكتەپ جاسىنداعى بالانى لوگوپەديالىق ساباققا جىبەرەر كەزدە، اتا-انالار مىندەتتى تۇردە بالانى ساباقتان قالدىرماي جانە ونىڭ قوسىمشا ۇيدە كۇندەلىكتى دايىندالۋىن قاداعالاۋ.
مەكتەپ جاسىنداعى بالالار ءۇشىن مىندەتتى تۇردە كۇن ءتارتىبىن ناقتى جوسپارلاپ قويۋ كەرەك، اسىرەسە باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنا.
الايدا جاقسى كۇن ءتارتىبىن ۇيىمداستىرىپ قويىپ، ونى قولدانبايتىندار دا بار. بۇل بالا ءۇشىن وتە قيىن. سەبەبى: بالا ءوز ۋاقىتىن ۇنەمدەي المايدى، بوس ۋاقىتى بەكەرگە وتكىزەدى. ال، وزىنە كەرەكتى ىسپەن اينالىسپايدى. كۇن ءتارتىبى ەڭ الدىمەن بالانىڭ ءوزىنىڭ ۋاقىتىن ءتيىمدى جۇمساۋعا جانە ءوزىن - ءوزى باسقارۋعا تاربيەلەيدى. بۇل ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزدا ماڭىزدى بولىپ تابىلادى. كۇن ءتارتىبىن ۇيىمداستىرۋدا تومەندەگىلەردى مىندەتتى تۇردە ەسكەرگەن ءجون:
1. لوگوپەديالىق ساباققا باراتىن ۋاقىتتى ەسكەرۋى، وقۋشى كۇنىنە ەكى ساعات ءوز بەتىمەن سويلەۋ ءتىلى بويىنشا جۇمىس جۇرگىزۋى، دەگەنمەن ەكى ساعات قاتارىنان ەمەس، ءبىر –ەكى جاتتىعۋدان جاساۋ. لوگوپەدتىڭ ساباعىنا بارعان كۇنى ۇيدە ءبىر ساعات جۇمىس جاساسا جەتەدى.
2. بالا ءبىر ۋاقىتتا تاماقتانۋ كەرەك. كەشكى استى ۇيىقتار الدىندا بىر-ەكى ساعات بۇرىن ىشكەنى ابزال. تاماقتانۋ بويىنشا دارىگەردىڭ بەرگەن كەڭەسىن مىندەتتى تۇردە ەسكەرۋ كەرەك.
3. مىندەتتى تۇردە بالا كۇندە سەرۋەندەۋگە شىعۋى قاجەت. تازا اۋادا ءجۇرۋ بالانىڭ كوڭىل – كۇيىن جاقسارتىپ، فيزيكالىق جاعىنان جاقسى دامۋىنا ىقپال ەتەدى.
4. كۇن تارتىبىندەگى ماڭىزدىسى بۇل – بالانىڭ ۇيىقتاۋ ۋاقىتى. ياعني باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارى 9-10 ساعاتتاي ۇيىقتاپ دەم الۋلارى كەرەك. سونىمەن قاتار، تۇسكى ۇيقىدا قاجەت. ال جوعارعى سىنىپ وقۋشىلارى ءۇشىن 8-9 ساعات ۇيىقتاپ دەم الۋ جەتكىلىكتى.
بالانى ءبىر ۋاقىتتا ۇيىقتاپ، ءبىر ۋاقىتتا تۇرۋعا ۇيرەتۋ ماڭىزدى. ۇيقى تىنىش بولۋى ءۇشىن، ۇيىقتار الدىندا قۇمار ويىندار، قورقىنىشتى ەرتەگى نەمەسە اڭگىمە ەستۋى، تەلەديداردى كورۋ سياقتى نارسەلەردى تيۋ كەرەك.
كۇن ءتارتىبىن ەسكەرۋ تۇتىقپاسى بار بالالار ءۇشىن ماڭىزدى. سەبەبى: بالالاردىڭ بوس ۋاقىتى كوپ بولسا، ولار تيىم سالىنعان جايتتاردى جاسايدى. اتا – انالار ءاردايىم بالانى قاداعالاپ وتىرۋ كەرەك. اسىرەسە، بالالار دەمالىسقا شىققان كەزدە. ولار كوبىنە ۇيدە دايىندالىپ، اتا- اناسىنىڭ باسشىلىعىمەن جۇرگەنى ابزال.
لوگوپەديالىق ساباقتار باستالادى...
تۇتىقپانى ەمدەۋ جانجاقتى جۇرگىزىلۋ كەرەك. مۇندا، بارلىق ەمدەۋ تۇرلەرى قامتىلادى: پسيحونيەۆرولوگتىڭ ۇسىنىسى، سويلەۋ تىلىك ساباقتار، لوگوپەد جۇرگىزگەن، كۇن ءتارتىبىنىڭ جوعارىدا ايتىلعان مىندەتتەردى ەسكەرىلىپ قۇرىلۋى.
ەڭ الدىمەن لوگوپەدتىڭ قابىلداۋىنا بارماستان بۇرىن، پسيحونيەۆرولوگ دارىگەرگە قارالۋى كەرەك.
بالانىڭ انامنەزىن جيناۋ قاجەت، اتا-اناسىمەن سۇحباتتاسۋ بارىسىندا. دارىگەر بالانىڭ انامنەزىن جيناعان سوڭ ەمدەلۋ كۋرسىن جازىپ بەرەدى.
دارىگەر بالانى مەديسينالىق جاعىنا تەكسەرسە، لوگوپەد پەداگوگيكالىق جاعىنان تەكسەرەدى. لوگوپەد جالپى بالادا تۇتىقپانىڭ قاي كەزدە پايدا بولعانى، قانداي جاعدايدا، ياعني جالپى سويلەۋ ءتىلىن جانجاقتى قاراستىرادى. لوگوپەد تەك بالانىڭ سويلەۋ ءتىلىن قاراستىرا قويماي، سونىمەن بىرگە جەكە ەرەكشەلىكتەرىن دە جان-جاقتى قاراستىرادى.
تۇتىقپا بالالارمەن ساباق توپتىق تۇردە وتەدى. ءبىر توپتا 5-7 بالا بولادى. ساباق اپتاسىنا 3 رەت 1 ساعاتتان بولادى. لوگوپەديالىق ساباقتىڭ كۋرسى 3-4 ايعا جوسپارلانعان.
تۇتىقپاسى بار بالا مەكتەپتە...
مەكتەپ – بالانىڭ مىنەز-قۇلقىنىڭ، ءتارتىبىنىڭ، جۇيكە جۇيەسىنىڭ جاعدايىنىڭ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتەتىن سىرتقى ورتا. تۇتىقپاسى بار بالا
مەكتەپكە بارعان كەزدە ونىڭ سويلەۋ ءتىلى ارى قاراي ءورشۋى مۇمكىن. تۇتىقپا بالانىڭ جاسى وسكەن سايىن كۇردەلەنە تۇسەدى.
مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردىڭ جۇيكە جۇيەسى جۇقارىپ، ىزاقور، اشۋلانشاق بولىپ كەتەدى. سەبەبى: ولار وسە كەلە ءوز كەمىستىكتەرىن تۇسىنە باستاعاندا، «مەن نەگە بۇلاي سويلەيمىن؟»- دەگەن سياقتى سۇراقتار تۋىندايدى.
سىنىپتاستارى ءاردايىم ونىڭ كەمىستىگىن ايتىپ كۇلۋى مۇمكىن، ال مۇنىن ءبارى بالانىڭ جۇيكە جۇيەسىنە اسەر تيگىزەدى.
تەك قانا دوستارىمەن قارىم – قاتىناسقا تۇسۋدە قينالىپ قانا قويماي، سونىمەن بىرگە ساباعىندا دا ۇلگەرمەۋشىلىك بايقالۋى مۇمكىن.
اتا-انالار بالاعا ءارقاشان كوڭىل ءبولىپ، ۇيدە جىلى قارىم – قاتىناس ورناتقانى ءجون.
تۇتىقپا جايلى ارنايى ادەبيەتتەردى قاراستىرىپ، سوعان سايكەس جۇمىستاردى جۇرگىزۋ.
سويلەۋ ءتىل ەرەجەسى
ءاردايىم اڭگىمەلەسۋ بارىسىندا سويلەسىپ جاتقان ادامىنىڭ جۇزىنە قارا. بۇل سەنىڭ بويىندا سەنىمدىلىك پەن باتىلدىقتى سەزدىرەدى. ەسىڭە ساقتا، قاي جەردەن بولماساڭ دا، اسىقپاي، باياۋ، سابىرلى سويلە.
سويلەپ تۇرعانىندا باسىندى تومەن سالبىراتپا، ارتىق قيمىلدار جاساما. باسىندى جوعارى كوتەرىپ، وزىنە سەنىمدى بول! جاۋاپ بەرۋگە اسىقپا، ەڭ الدىمەن ىشتەي ايتىپ ال.
سويلەر الدىندا تىنىس الىپ، بىردەن سويلە. تىنىس شىعارعاندا سويلە. داۋىستى دىبىستاردى قاتتى جارقىن ايت. داۋىستى دىبىستاردى وڭاي، قىسىمسىز ايت. 3-4 سوزدەن قۇرالعان جاي سويلەمدەردى، ءبىر تىنىسپەن ايت. سويلەمدەر اراسىندا مىندەتتى تۇردە ءۇزىلىس جاسا.
كۇردەلى سويلەمدەردە ويشا ەكپىن جاساپ، اراسىندا تىنىس ال. ناقتى، مانەرلى، جارقىن سويلە.
بۇل ەرەجەنى ايتقان ارينە وڭاي، دەگەنمەن بالالارعا مۇنى ورىنداۋ وتە قيىنعا سوعادى. بالا سويلەۋ ءتىل ەرەجەسىن ماڭگى ەسىڭدە قالاتىنداي ەتىپ جاتتاپ العانى ءجون.
العاشقى 10-12 كۇندەردە لوگوپەد «ۇندەمەۋ ءتارتىبىن» وتكىزۋدى ۇسىنادى. ۇندەمەۋ ءتارتىبى بۇل ماڭىزدى. اتا-انالار مۇنى ۇيدە دە جۇرگىزۋ كەرەك. ياعني ەكى اپتا كولەمىندە بالانى سويلەتپەۋگە تىرىسۋ جايلى.
تىنىس الۋ، ارتيكۋلياسيا جانە داۋىسسىز دىبىستار بويىنشا جۇمىس
توپتىق ساباقتاردا مىندەتتى تۇردە تىنىس الۋ جاتتىعۋلار جۇرگىزىلەدى. لوگوپەد تۇسىندىرەدى سويلەۋ بارىسىندا قالاي تىنىس الۋ كەرەكتىگى جايلى. سويلەۋ كەزىندە تىنىس الۋ بۇل جاي تىنىس الۋدان ەرەكشە.
بالا سويلەر الدىندا تىنىس الۋدى ۇمىتپاۋى كەرەك؛ تىنىس العاندا ءىشىمىز كوتەرىلىپ، تىنىس شىعارعاندا تومەن تۇسەدى. تىنىس الۋدا كەۋدەنى تىم جوعارى كوتەرمەۋ، تىنىس شىعارعاندا تومەن تۇسىرمەۋ كەرەك. بالا تىنىس
العان سوڭ بىردەن سويلەۋ كەرەك. تىنىس الىپ، تىنىس شىعارعان ۋاقىتتا 2-3 سەك. ءۇزىلىس جاساۋ.
ادەمى، سۇبەلى سويلەۋ ءۇشىن ناقتى، مانەرلى بولۋى قاجەت. لوگوپەد وسىنى مىندەتكە الا وتىرىپ، بالالارمەن كۇندەلىكتى ارتيكۋلياسيالىق جاتتىعۋلار جۇرگىزەدى. ۇيلەرىنە بارعان كەزدە اينانىڭ الدىندا وزدەرى جاتتىعۋدى ورىنداۋىن تاپسىرادى.
مىناداي جاتتىعۋلار:
1. تومەنگى جاقتى ەركىن تومەن قاراي ءتۇسىرۋ
2. تۇتىكشە، ەزۋ
3. جوعارعى ەرىننىڭ كوتەرىپ، قىزىل يەكتى جانە ءتىسىن كورسەتۋ
4. تومەنگى ەرىنىڭ ءتۇسىرۋ
بۇل جاتتىعۋلار ەرىنىڭ جانە جاقتىڭ قيمىل-قوزعالىسىنىڭ دامۋىنا اسەر ەتەدى.
لوگوپەد ءاربىر داۋىستى دىبىستاردىڭ ارتيكۋلياسياسىن ايتىپ، تۇسىندىرەدى. جاتتىعۋلار جاساتىپ، ونى كۇندەلىكتى اتا-انالارى ۇيدە جاساۋىن قاداعالاپ وتىرۋ كەرەك. مىسالى، ا دىبىسىن ايتىپ ۇيرەنەتىن بولسا، اۋىزدى كەڭ اشىپ، داۋسىن قاتتى شىعارىپ ايتۋدى ۇسىنادى. ا دىبىسىن ايتار كەزدە اۋزىن كەڭ اشسا، سوڭىنا قاراي جۇمادى. ايتقان كەزدە داۋىستا ءدىرىلدىڭ بولۋىن قاداعالاۋ كەرەك. ەڭ الدىمەن لوگوپەد جۇمىستى ءبىر، ەكى دىبىستان باستاپ جۇرگىزەدى. ءاربىر تىنىس العاندا ءبىر، ەكى دىبىستان ايتىپ، كەيىن كۇردەلەنە تۇسەدى.
سوزبەن جۇمىس
داۋىستى دىبىستاردىڭ ارتيكۋلياسياسىن اجىراتىپ، العان سوڭ ول بويىنشا جۇمىس جۇرگىزىلدى. ەندى ءسوز بويىنشا جۇمىسقا كوشۋگە بولادى. ناقتى جانە جارقىن داۋىستى دىبىستاردى ايتۋ قابىلەتىن بەكىتۋ.
ءسوز بويىنشا جۇمىستا ەڭ الدىمەن داۋىسىز دىبىستار بويىنشا جۇرگىزىلەدى. تۇتىقپا بالالاردا كوبىنەسە پ، ب، گ، د، ك، ت وسى اتالعان داۋىسسىز دىبىستار بۇزىلادى.
1 -4 سىنىپ وقۋشىلارىنا ارنالعان
1. كەزەكشى دىبىس
جۇرگىزۋشى كەز-كەلگەن دىبىستى ايتادى، ال قالعاندارى سول دىبىستان باستالاتىن ءسوز ايتادى .
5-7 سىنىپ وقۋشىلارىنا ارنالعان
1. مونشاق ءسوز.
كەز-كەلگەن قاتىسۋشى ءسوز ايتادى. سول ءسوزدىڭ سوڭعى دىبىسىنا كەلەسى ءبىر وقۋشى ءسوز ويلاپ تاۋىپ ايتادى. وسىلايشا ويىن جالعاسا بەرەدى.
8-10 سىنىپ وقۋشىلارىنا ارنالعان
1. كىم كوپ
وقۋشىلاردىڭ بىرەۋى بۋىن ايتادى. سول بۋىنعا قاتىستى ەتىپ، ءسوز ايتۋى كەرەك، باسقا وقۋشىلار.
ساناۋ جاتتىعۋلارى
بۇل جاتتىعۋدىڭ ءتۇرى باسقا قاراعاندا وڭاي. سەبەبى بۇل كەزدە ويلانبايسىڭ نە تۋرالى سويلەۋ كەرەك دەپ.
جاتتىعۋ ساناۋ ارقىلى وتكىزىلەدى. داۋىستى دىبىستاردان باستالاتىن سانداردى ايتادى، ەڭ الدىمەن. مىسالى، 10-19 دەيىن تۋرا، كەرى. قوسىمشا سوزدەرمەن ايتقىزسا دا بولادى.
فرازا بويىنشا جۇمىس.
بالالار جەكە سوزدەردى ايتىپ ۇيرەنگەن سوڭ لوگوپەد فرازا بويىنشا جۇمىسقا كوشەدى. فرازا بويىنشا جۇمىس وتە ماڭىزدى. 2-4 سوزدەردەن تۇراتىن فرازالار بويىنشا جۇرگىزىلەدى. فرازالى جۇمىستا لوگيكالىق ەكپىن جانە ينتوناسيا وڭدەلەدى.
فرازامەن جۇمىستى ءبىر، ەكى سوزدەن باستاۋ كەرەك. داۋىستى، داۋىسىز دىبىستاردان تۇراتىن. دىبىستىق جاتتىعۋلار جاساعان كەزدە فرازالاردى مىندەتتى تۇردە قايتالاۋ قاجەت. سونىمەن بىرگە، ءۇي تاپسىرماسىن ورىنداۋدىڭ الدىندا، ۇيىقتار الدىندا. جاي سويلەمدى ءبىر تىنىسپەن ايتادى. كۇردەلى سويلەمدى ويشا ءۇزىلىس جاساپ ايتۋ، سويلەمنىڭ ماعىناسىنا قاراي ءبولىپ ايتۋ. ءۇزىلىس ۋاقىتىن ىشتەي ۇشكە دەيىن ساناپ تۇرىپ جاساۋ كەرەك، العاشىندا. سويلەۋ كەزىندەگى ءۇزىلىستىڭ ماڭىزى زور. ادام تىنىس الىپ، ارتيكۋلياسيالىق اپپاراتتارى دەم الادى. ءۇزىلىس ويدى جۇيەلەپ الۋعا كومەكتەسەدى.
فرازامەن جۇمىستا ماقالدى قولدانۋ ءتيىمدى. ولار ءارى ماعىنالى، ءارى قىسقا دا نۇسقا.
بالا ۇيدە ەڭ الدىمەن ارتيكۋلياسيالىق جاتتىعۋلار جاساپ، سودان كەيىن دىبىس جاتتىعۋلارىن، داۋىس جاتتىعۋىن، ساناۋ جاتتىعۋلارىن كەزەكتىلىگىن ساقتاي وتىرىپ جاساۋ مىندەتتى. تاڭەرتەڭ مىندەتتى تۇردە ءوزىن-وزى سەندىرۋ ترەنينگىن وتكىزۋ كەرەك. «مەن ءوزىمدى جاقسى سەزىنەمىن. مەن ادەمى، سۇبەلى سويلەيمىن ت. س. س». تاڭەرتەڭگى جاتتىعۋ 8-10 مين. سوزىلادى. بالا مەكتەپتەن كەلگەن سوڭ تىنىعىپ، جاقسى تاماقتانعانى ءجون. ءۇي تاپسىرماسىن ورىنداۋدىڭ الدىندا 5 مين. تىنىس جاتتىعۋىن جاساۋ.
ءسوز بويىنشا جۇمىس (10 مين. )
1. داۋىستى دىبىستاردان باستاۋ (باسىندا، ورتاسىندا، اياعىندا ) كەرەك.
2. ساناۋ جاتتىعۋلارى 10مين.
3. سوزدەردى ايتۋ داۋىسسىز دىبىستاردان باستاپ 5مين.
4. فرازالاردى ايتۋ 20مين.
ا) 2 -4 سوزدەن تۇراتىن فرازالاردى ءۇزىلىسسىز ايتۋ
ب) 2- 3 ءسوزدى ۇزىلىسپەن ايتۋ ءاربىر فرازانى بىرنەشە رەت قايتالاۋ
مانەرلى سويلەۋ ءتىلى بويىنشا جۇمىس
بۇل جۇمىس بويىنشا سويلەۋ ءتىلىنىڭ تەحنيكالىق جاعىنا كوڭىل بولەدى. دۇرىس سويلەۋ ءتىلىنىڭ ەلەمەنتتەرىن قاداعالاۋ. سويلەۋ تەمپى باياۋ بولۋى كەرەك. مانەرلى سويلەۋ ءتىلىنىڭ نەگىزگى ەلەمەنتى:لوگيكالىق ەكپىن، ينتوناسيا، ءۇزىلىس بولىپ تابىلادى.
مانەرلى سويلەۋ ءتىلى بويىنشا كەلەسى جۇمىس تۇرلەرى جۇرگىزىلەدى:
1. دىبىس جاتتىعۋلار (7-10مين. )
2. ساناۋ جاتتىعۋلارى (5 مين. )
3. سوزدەردى ايتۋ (20 مين. )
4. بەلسەندى فرازالار (10مين. )
5. فرازان ۇزىلىسپەن، ءۇزىلىسسىز ايتۋ
6. فرازانى لوگيكالىق ەكپىنمەن ايتۋ (10 مين. )
7. لوگوپەدتىڭ بەرگەن تاقىرىبى بويىنشا اڭگىمە قۇراۋ (10 مين. )
قورىتا كەلگەندە، بۇل جۇمىس تۇرلەرى مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردىڭ تۇتىقپاسىن جويۋعا باعىتتالعان. اتا انالار مەن لوگوپەدتىڭ تىعىز قارىم – قاتىناستا بولا وتىرا جۇمىس جۇرگىزۋ كەرەكتىگى جايلى تاعىدا تولىق كوزىمىز جەتىپ وتىر. جۇمىس ەڭ الدىمەن بالانىڭ كۇن ءتارتىبىن ۇيىمداستىرۋدان باستالىپ، سويلەۋ ءتىلىنىڭ كەمىستىگى، ونىڭ پايدا بولۋ سەبەپتەرى مەن بەلگىلەرىن جانجاقتى قاراستىرىپ، مەكتەپ جاسىنداعى بالامەن قالاي جۇمىس جۇرگىزۋ كەرەكتىگىن تولىق اتاپ وتكەن. ونىڭ ۇيىندەگى جاعدايى مەن مەكتەپتەگى، قورشاعان ورتاداعى كۇيى، ياعني تولىققاندى قاراستىرىلعان دەسەك تە بولادى.
You Might Also Like
-
مەكتەپ وقۋشىلارىن ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋدەگى وتباسىنىڭ ىقپالى
