ۇجدان
جۇڭگو پاتسالىعى — ەڭ ەسكى پاتسالىق. وتىرىقتى ومىرگە ەرتە تۇسكەن قاۋىم. ەسكى زاماندا قىتايلار راحاتتى ومىردە بولعان. باي، كەدەي ءوز الىنشە باقىتتا ەدى، ءبىراق ءبىر كەزدە ولار تاڭقالارلىق ءبىر ناۋقاسقا ۇشىرادى... اركىم ۇيقىسى قاشىپ، تىنىش ۇيىقتاي المايتىن بولدى. ونىڭ سەبەبى — سول كەزدە ۇجدان (سوۆەست) تۋدى، ياعني پەرىشتە كەلدى. بۇل ۇجدان پەرىشتەسى ءبىر نۇرلى سۇلۋ قىز سۋرەتىنە ءتۇسىپ، ءتۇن بولعاندا قىتايلارعا كورىنە باستادى، كۇندىز كورىنبەۋشى ەدى. اركىم قىزمەتى، ساۋداسى بولعاندىقتان، كۇندىز ۇجدانمەن سويلەسۋگە قولى تيمەۋشى ەدى. ءبىراق كۇن باتىپ، كۇندىز قاس قارايىپ، كوكتەگى جۇلدىز جىلتىلداعان سوڭ، ۇجدان ءشاھاردىڭ ءار كوشەسىن ارالاي باستاۋشى ەدى. حالىق جۇمىس، شارۋاسىنان بوساپ، ءتاتتى ۇيقىعا كەتە باستاعاندا، ۇجدان بايلاردىڭ سارايىنا، كەدەيلەردىڭ بالاعانىنا كىرىپ، توسەگىنە جاقىن كەلىپ: «ەي، كىسى، ماعان قارا!» — دەيتىن ەدى. ول ساسقالاقتاپ قىزدى كورگەن سوڭ: «ەي، قىز، ساعان نە كەرەك؟» — دەگەندە، قىز اقىرىن عانا: «سەن بۇگىن نە ىستەدىڭ؟ سونى انىق تەكسەرىپ ويلا»، — دەۋشى ەدى. «مەن نە ىستەپپىن؟ بوتەن، بۇزىق ەشنارسە ىستەگەم جوق»، — دەسە، ول قىز: «ابدەن ءتۇسىنىپ، اقىلىڭدى جيىپ ويلا!» — دەۋشى ەدى. ول كىسى ويلانىپ، ويىنا تۇسكەن ءبىر ءىسىن: «مەنىڭ سۇيتكەنىمدى ايتامىسىڭ؟» — دەگەندە، ول قىز كورىنبەي كەتۋشى ەدى. سوندىقتان ول كىسىنىڭ كوڭىلى الاڭ بولىپ، تيىشسىزدانىپ، ءتۇنى بويى ۇيىقتاي الماۋشى ەدى. ۇجدان قىز ۇيمەن ۇيگە قىدىرىپ، الدەنەشە مىڭداعان قىتايلاردى ۇيقىسىزدىق دەرتىنە ۇشىراتۋشى ەدى. سول ۋاقىتتىڭ دارىگەرلەرى بۇل ۇيقىسىزدىق وبا ناۋقاسىنا قارسى نەشە-تۇرلى ءدارى جاساپ ەم قىلسا دا، نە اپيىن، نە ناشا، نە كوكنارى سياقتىلاردىڭ تۇك پايداسى بولمادى.
ول ولكەنىڭ ەڭ اقىلدى ادامى سين-لۋ-جي اقىلدى، ءارى باي، جاقسى كىسى بولسا دا، ول بۇل ناۋقاسىنان امان قالمادى. بۇل بايعا اركىم بورىشتى بولعاندىقتان، ءبىرتالاي ادام سوعان بورىش تولەۋ ءۇشىن قىزمەت قىلىپ كىرۋشى ەدى. ەگەر بورىشتىلاردىڭ ءبىرى حاراكەت قىلىپ تولەمەسە، نە ءبىراز بيدايىن اشىققاندىقتان ۇرلاسا، سين-لۋ-جي باي ونى مەيلىنشە ساباپ قاتتى قيناۋشى ەدى. ارينە، ونى باسقالارعا عيبرات (ساباق) بولسىن دەپ ىستەتەدى. ارينە، ولارعا بال جەگىزبەيدى، قامشى جەگىزەدى... ءبىراق ءتۇن بولىپ جالعىز جاتقاندا سين-لۋ-جي بايدىڭ ويىنا الدەنە ويلار كەلۋشى ەدى. مىسالى:
«— پالەنشە نەگە ۇرلىق قىلدى؟
— جەيتىن تاماعى جوقتىقتان.
— تاماعى نەگە جوق؟
— بار بيدايىن الاسىم ءۇشىن مەن الدىم».
سين-لۋ-جي باي وسىنداي ويلاردى ويلاپ جاتىپ، كەيدە كۇلىپ تە جىبەرۋشى ەدى: «قىزىق-اۋ، ۇرلىقتى ول قىلادى دا، ونىڭ اش قالعانىنىڭ وبالى مەندە سياقتى!» — دەپ. ءسۇيتىپ سين-لۋ-جي بايدىڭ دا ويى ءبولىنىپ، ۇيىقتاي المايتىن بولدى.
قانشا ويلاسا دا، بۇعان ەم تابا الماي، ءبىر كۇنى سين-لۋ-جي قاتىن-بالا، تۋىسقاندارىن جيىپ الىپ، ەلدەن جيىپ العان مالدارىن، جەرلەرىن وزدەرىنە قايتارىپ، ساداقا بەرەتىنىن ايتتى. مۇنى ەسىتكەن سوڭ قاتىن-بالا، تۋىسقاندارى زار جىلاپ: «ۇيقىسىزدىق دەرتى سين-لۋ-جي بايدى اقىلىنان اداستىردى»، — دەپ، ونى ەمدەتۋگە قام قىلىستى.
دارىگەرلەرگە، قالا باستىعىنا بىلدىرگەن سوڭ، «سين-لۋ-جي باي ۇيقىسىزدىق دەرتىنەن جىندانىپ كەتتى» دەگەن حابار ءار جاققا جايىلدى. «مەن دە ۇيقىسىزدىقتان ولەتىن بولدىم» دەگەن باي، كەدەي ءتىپتى كوبەيدى. قاۋىم بۇل ناۋقاستان قاتتى قورىقتى. ۋاقىتىنداعى ۇلىقتار قىزمەتىن جوندەپ بۇرىنعىداي جولمەن جۇرگىزە الماي جامان ساستى. ەڭ قاتتى وبا ناۋقاسى كەلگەندەي-اق، جۇڭگو پاتشالىعى جامان كۇيگە ۇشىرادى.
پەكيننىڭ ۋازىرلەرى، باقسى-بالشىلارى كوپ كەڭەسىپ، بۇل ناۋقاس تۇندە كەلىپ اركىمدى تىنىشسىزداندىراتىن ۇجدان دەگەن قىزدان ەكەنىن انىقتاپ، امالىن تابا الماي وتىرعاندا، پەكين قالاسىنداعى وزدەرىنشە ەڭ مولدا، ەڭ زور باقسى، اقىلدى تۋ-تۋ-سين دەگەن قارياسى ويلارىنا ءتۇستى. ۇلىقتاردان، ءقادىرلى ادامداردان سوعان ءبىرتالاي ادامداردى جىبەردى. ولار بارىپ: «ەي، اتامىز! دۇنيەنىڭ بەيىسى — پەكين قالاسى ويران بولىپ بارادى! بىزگە ءبىر شارا، جاردەم قىلا كورىڭىز!» — دەپ اياعىنا باس ۇرىپ، حاقاننىڭ جىبەرگەن سىيلارىن ۇسىندى. تۋ-تۋ-سين شال بۇلاردىڭ ءسوزىن ابدەن ۇعىپ، ءبىراز ويلانىپ وتىردى دا: «قورىقپا، بالالارىم! مۇنىڭ ەمى وڭاي. ول قىزدىڭ جولىن بوگەپ، ونى كەلتىرمەۋ كەرەك. سونىمەن جۇمىس بىتەدى»، — دەدى. شالدىڭ بۇل سوزىنەن ولار ۇمىتتەنىپ، «مۇنان كەيىن تىنىش ۇيىقتايمىز» دەپ قۋانىپ، قولدارىن قۋسىرىپ تۇردى. تۋ-تۋ-سين تاعى ايتتى: «ادامداردىڭ ۇيقىسىن قاشقىزىپ، ساۋ اقىلىن شاتاستىراتىن ۇجدان قىزدىڭ جولىن ابدەن بەكىتىپ، حالىقتى ول پالەدەن قۇتقارۋ كەرەك دەدىم، ونى ۇقتىڭدار ما؟» — دەگەندە، ولار ايتتى: «ۇقتىق! ءبىراق ول قىزدىڭ جولىن قايتىپ بەكىتەمىز؟ ول قىز بەكىتۋلى ەسىكتەن، بيىك قورعاننان، كوپىرسىز، وتكەلسىز سۋلاردان قالاي بولسا سولاي ءوتىپ ۇيگە كىرەدى»،— دەگەن سوڭ، تۋ-تۋ-سين ايتتى: «ونىڭ امالى ءتىپتى وڭاي! زاڭ، زاكوندار جازىپ، ونى باپتارگا ءبولىپ، اركىمنىڭ نە ءىس ىستەيتىنىن، نە ءىستى ىستەمەيتىنىن اق قاعازعا قارا سيامەن جازىپ، بەكىتۋ كەرەك. ول زاڭدا ءار ادامنىڭ قىلار ءىسىن دايىنداپ، سوعان قاراپ ءىس قىلۋعا مىندەتتەندىرۋگە كەرەك. ءسويتىپ، اركىم قىلار مىندەتىن، ءام قىلمايتىن ءىسىن ءبىلىپ قويۋى كەرەك. كوپ قاۋىمعا مۇنى سويلەپ، وقىپ وتىرۋعا باسشىلارعا، زاڭشىلارعا ەرىك بەرۋ كەرەك. ولار قاۋىمعا ۇيرەتكەنى ءۇشىن اقى الىپ، سونان سوڭ ءبارى سول زاڭ بويىنشا ءىس قىلىپ راحات ۇيىقتايدى»، — دەدى. سوندا ولار ايتتى: «ەي، تاقسىر باباي! ءسىزدىڭ اقىلىڭىز تەڭىزدەي. ءبىراق ءبىزدىڭ اقىلىمىز جەتپەيتىن جەرى — زاڭ (زاكون) جازعانمەن، ول قىزدىڭ جولى قالايشا بولىپ بەكىتىلەدى؟» — دەگەندە، باباي ايتتى: «ەي، بالالار! ءتىپتى وڭاي نارسەنى قالايشا ۇقپايسىزدار؟ كەلىڭىز، اۋەلى زاكۇن جازايىق!»
تامام باقسى، قاريالار، الگى كەلگەن ۇلىقتار جابىلا قالامعا جابىسىپ، الدەنەشە كۇندەر زاڭ جازىپ، زور-زور قىرىق كىتاپقا الدەنەشە ءجۇز باپتى زاكون جازدى. ءار ادامنىڭ بەسىكتەن كورگە شەيىن نە ىستەپ، نەنى ىستەمەيتىنىن، ءتىپتى، نەنى ويلاپ، نەنى ويلامايتىنىنا شەيىن بولەك-بولەك (پاراعراف) قىلىپ جازدى دا، تۋ-تۋ-سين ايتتى: «مۇنان بىلاي ول ۇجداننان دا، ونىڭ ءبىر تۋىسقان قارىنداسى ىنساپتان دا ءتىپتى قورىقپاڭىز! ەندى تۇندە تىنىشسىزداي المايدى. كۇندىز دە كەلە المايدى»، — دەدى. ولار ايتتى: «جاقسى ايتاسىز! ءبىراق تۇندە ۇجدان قىز كەلە قالسا قايتەمىز؟» تۋ-تۋ-سين ايتتى: «جاقسىراق تىڭداڭىز! بۇل جازىلعان زاڭدى اركىم بىلمەيدى. قىتايدىڭ قاسيەتتى باقسىلارى، زاڭشىلارىنا مۇنى بىلمەگەندەر ءار قاشان كەلىپ قارا جازۋلاردى قاراتىپ تۇرسىن! سوندا قانداي ءىستى قىلۋعا مۇمكىن ەكەنىن بىلەدى. قىرىق كىتاپ تەگىن اقتارىلمايدى، ءبىلىم اقىسى دەپ، نەمەسە بىلمەۋ جازاسى دەپ اقى تولەيدى. ونان كەيىن تىنىش ۇيىقتايدى... سونان سوڭ ۇجدان قىز كەلسە، «سەن نە ىستەدىڭ» دەسە، ونىڭ ءسوزىن تىڭداماي: «كەت، جوعال! مەن نە قىلسام زاڭ جولىمەن قىلدىم» — دەپ، كورپەنى باسىڭا بۇركەنىپ ۇيىقتاي بەرۋگە كەرەك!»...
تۋ-تۋ-سينگە كەلگەن قاۋىم (كوميسسيا) قىرىق تۇلەك كىتاپتى الىپ، ءام ونىڭ ايتقان ناسيحاتىن ايتىپ پەكينگە كەلدى. ول زاڭىنان الدەنەشە كوپيا كوشىرىپ، باقسىلارعا، زاڭشىلارعا، ۇلىقتارعا تاراتتى.
ونان كەيىن ءبىر ءتۇنى ۇجدان قىز سين-لۋ-جي بايعا كەلگەن سوڭ، باي كۇلىمسىرەپ: «جاقسى كەلدىڭ، سۇلۋ قىز، نە ايتاسىڭ؟» — دەدى. «نە ايتايىن؟ سەن مالىڭدى ساداقا قىلىپ بەيشارالارعا ۇلەستىرۋگە ۋاعادا ەتىپ ەدىڭ. سونى ورىندامايسىڭ با؟» «ول ۋاقىتتىڭ وتكەنىن بىلمەدىڭ بە، سۇلۋ قىز؟ ەندى مەنىڭ مال ۇلەستىرۋگە ەركىم جوق. زاڭنىڭ ون التىنشى كىتابىنىڭ سەكسەن ەكىنشى بابىنىڭ ءجۇز بەسىنشى بولىمىندە نە جازىلعانىن بىلەمىسىڭ؟ وندا ايتىلعان: «مال، بايلىق از-ازدان ازار عانا جيىلادى. اتادان بالاعا قالادى، ءار ادام مالدى ساقتاۋعا مىندەتتى، ىسىراپ قىلۋ زاڭعا قارسىلىق بولادى؛ اركىمنىڭ مالىندا قاتىن-بالا، ميراسقورلاردىڭ ۇلەسى بار»، — دەلىنگەن. ەگەر مالىمدى ساداقا بەرىپ، كەدەيلەرگە ۇلەستىرسەم، وندا ميراسقورلارعا قيانات قىلعان بولامىن. ول زاڭعا قارسى، ەستىدىڭ بە، قىزىم؟ جانە زاڭنىڭ ءجۇز التىنشى ءبولىمىن تىڭدا: «مالىن زاڭ بويىنشا ۇستاماي ىسىراپ قىلعان ادامدى تۇتقىنعا الۋ كەرەك، مالىنا يە قويۋ كەرەك»، — دەلىنگەن. كەت، قىزىم! مۇنان بىلاي ماعان كەلمە! مەن زاڭعا قارسىلىق قىلمايمىن»، — دەپ، سين-لۋ-جي باي كورپەسىن بۇركەنىپ، قوزىشا راحاتتانىپ ۇيقىعا كەتتى. ۇجدان قاي ۇيگە كىرىپ: «ەي كىسى! سەن بۇگىن نە ىستەدىڭ»، — دەسە، اركىم كىدىرمەي: «زاڭسىز ەشنارسە قىلعانىم جوق. جىلدام كەت! باقسىلار مەن زاڭشىلاردان سۇرا»، — دەپ، كورپەسىن بۇركەنىپ قورىلدايتىن بولدى. سونان كەيىن جۇڭگو ولكەسى راحاتتانىپ، ۇيقىسىزدىق اۋرۋى جوعالدى. ۇجدان مۇنى كورگەن سوڭ قارا بۇقارانى قويىپ، زاڭشىلار باستىعى، نانكين قالاسىنىڭ زور باقسىسى تۋ-تۋ-سين بابايعا باردى. ءتۇن ورتاسى كەزىندە ۇيقىدا جاتقاندا ونى وياتىپ: «باباي! ماعان قارا»، — دەدى. تۋ-تۋ-سين ويانىپ، قىزدى كورىپ قاتتى اشۋلانىپ: «مۇنىڭ نە؟ ەسىك قاقپاي رۇحساتسىز نەگە كىرەسىڭ؟ ەي، ادەپسىز! بىلەسىڭ بە، زاڭنىڭ ءبىرىنشى كىتابىنىڭ ءۇش ءجۇز قىرقىنشى بولىمىندە نە جازىلعان؟: «...تۇندە بىرەۋدىڭ ۇيىنە رۇحساتسىز كىرگەن ادام ۇرى ەسەپتەلىنىپ، تۇتقىنعا الىنادى»، — دەدى. «ەي، تاقسىر، باباي! مەن ۇرى ەمەسپىن. مەنىڭ اتىم — ۇجدان! نە ايتاسىڭ!» «ۇجدان-مۇجدانىڭدى مەن بىلمەيمىن، الدەكىمسىڭ؟ ءبىراق تۇندە جالعىز قىدىرعان ۇرعاشى زاڭ بويىنشا ويناسشى ەسەپتەلەدى». «استاپىرالدا! ەي، اقساقال! نە دەيسىڭ؟» «نە دەسەم دە، سەن زاڭعا تەرىس جولدا جۇرگەنىڭ انىق. رۇحساتسىز ۇيىمە كىردىڭ»، — دەپ قوڭىراۋدى قاعىپ ەدى، ۇيگە ءبىرتالاي قىزمەتشى كىرىپ كەلگەندە، تۋ-تۋ-سين: «مىنا قىزدىڭ قول-اياعىن بەكىتىپ، زىنداننىڭ ەڭ تۇبىنە تاستاڭدار!»—دەدى. قىزمەتكەرلەر قىزدى زىندانعا تاستادى. سونان كەيىن جۇڭگو ولكەسى ۇجداننان ءبىر جولا بوسادى...
ءبىراق ەل اراسىندا ۇجداننىڭ اتى ۇمىتىلماي قالعاندىقتان، كەيبىر ادەپسىز ناداندار باقسىلار مەن زاڭشىلاردىڭ زورلىق ىسىنە شىداي الماي: «ەي، جانىم، مۇنداي ورىنسىز ءىستى نە قىلاسىڭ! سىزدە ۇجدان جوق ەكەن»، — دەگەندە، ولارعا جاۋاپ قايىرعاندا: «ۇجدان سىزدە جوق، بىزدە كوپتەن بار! ءبىراق قول-اياعى بايلاۋلى، اباقتىدا جاتىر»، — دەيتىن ەدى.
سونان بەرى جۇڭگو جۇرتى باسىن كوتەرمەي، ءتىپتى، ءتاتتى ۇيىقتايتىن بولدى...
تەگىندە، ۇجدانسىز جان ولىككە ەسەپ،
ادامنىڭ كەسەلى جوق مۇنان كەسەك،
ار، ىنساپسىز، مەيىرىمسىز زالىمداردى
قاتە قىلعان بولماسپىز حايۋان دەسەك.
You Might Also Like
-
سترەسسپەن كۇرەسۋدىڭ نەمەسە ودان قاشۋدىڭ ورنىنا ونى قابىلداپ، جەتىلۋ ءۇشىن پايدالانۋ كەرەك ەكەن...
-
ومىرىڭىزدەگى جەڭىس پەن جەڭىلىستەرىڭىزدىڭ باستى فاكتورلارىنىڭ ءبىرى — ءتارتىپ. ءسىزدىڭ ماقساتىڭىز بەن ارمانىز نەمەسە بايلىق پەن ابىرويىڭىز، باقىتىڭىز ءتارتىپتىڭ ساقتالىپ-ساقتالماۋىنا قاتىستى.
