InfoHub Logo

(ل. تولستويدان)

ءبىر پاتسا: «ءۇش ءتۇرلى نارسەنى كۇنى بۇرىن بىلگەن ادام باقىتتى بولار ەدى، — دەپ، — سونى تاۋىپ بەرگەن كىسىگە كوپ سىي بەرەمىن»، — دەپ جاريالاپتى. ول ۇشەۋى: ءبىرىنشى — «قاي ءىستى قانداي ۋاقىتتا ىستەگەن جاقسى؟» ەكىنشى — «ەڭ كەرەكتى كىسى كىم؟» ءۇشىنشىسى— «ەڭ كەرەكتى ءىس نە؟»
بۇل حابارمەن نەشە ءتۇرلى حالىق، كوپ جاندار جيىلىپ، ءارقايسىسى ءبىر ءسوز ايتتى. مىسالى، كەيبىرى: «كۇن سايىن، جۇما، اي سايىن قىلاتىن ءىستى كۇنى بۇرىن رەتتەپ جازىپ قويۋ كەرەك»، — دەدى. كەيبىرى: «ونان تۇك پايدا جوق. نەمەنە كەز بولارىن قايدان بىلۋگە بولادى؟ ءويتىپ ورىنسىزعا اۋرە بولماي، ەڭ كەرەكتى ءىس كەز بولعاندا الدى-ارتىن بايقاپ، ابدەن ويلانىپ ءىس قىلۋ كەرەك»، — دەدى. كەيبىرەۋلەرى: «جالعىز پاتسا قانشا ويلاعانمەن، قاتە قىلۋى مۇمكىن. ونداي ءىس كەز بولعاندا، بىلىمدىلەردى جيىپ كەڭەسۋ كەرەك»، — دەدى. كەيبىرەۋلەرى: «كەي ىستە ءۇيتىپ كەڭەسۋگە ۋاقىت تار بولادى. ونان دا كۇنى بۇرىن عايىپتى بىلەتىن سيقىرشى، باقسىلار ايتىپ، سونىڭ اقىلىمەن بولۋى كەرەك»، — دەدى.

پاتسانىڭ «ەڭ كەرەكتى كىسى كىم؟! دەگەنىنە دە اركىم ءار ءتۇرلى ءسوز ايتتى. مىسالى، بىرەۋلەر «ءۋازىر» دەدى. بىرەۋلەر «مولدالار»، بىرەۋلەر «دوكتور»، كەيبىرەۋى «سولداتتار» دەپ، ءار قايسىسى ءار ءتۇرلى سويلەدى. «ەڭ كەرەكتى ءىس قاي ءىس؟» دەگەنىنە دە ءارتۇرلى ايتىلىپ، كەيبىرى «وقۋ» دەدى، كەيى «سوعىس ۇيرەتۋ»، كەيى «قۇدايعا قۇلشىلىق قىلۋ» دەدى. ءسوز ءارتۇرلى بولىپ، پاتسا ەشكىمگە سىي دا بەرە المادى، ويىن دا شەشتىرە المادى.
سول قالاعا جاقىن ماڭايدا ءبىر اسقان اقىلدى تاقۋا ادام بار ەدى، تاستىڭ ۇڭگىرىن ءۇي قىلىپ، ۋاقىتىمەن عيباداتىن ەتىپ، اعاش ەگىپ جاتۋشى ەدى. بىرەۋ اقىل سۇراسا، دۇرىس ايتىپ بەرۋشى ەدى. ءبىراق اسا ءساندى كيىمدىلەردى جولاتپاۋشى ەدى. پاتسا سونان اقىل سۇراماق بولىپ، قۇبا-توبەل كيىنىپ، جاياۋ بارسا، اعاش ەگەتىن شۇقىر قازىپ جاتىر ەكەن. اقىل سۇراي كەلگەن ءۇش ءسوزىن ايتىپ ەدى، تاقۋا حاننىڭ ول سوزىنە جاۋاپ قايىرماي، الاقانىنا ءبىر تۇكىرىپ كۇرەكپەن توپىراعىن لاقتىرا بەردى. ازدان سوڭ تاقۋانىڭ شارشاعانىن ءبىلىپ:

— كۇرەكتى ماعان بەرىڭىز، مەن ءبىراز بولىسايىن، — دەگەن سوڭ:

— راحمەت، شىراعىم! — دەپ كۇرەكتى بەردى دە، دەمىن الىپ وتىردى. پاتسا ەكى شۇقىر قازىپ شارشاعان سوڭ، سۇراي كەلگەن سوزىنە جاۋاپ سۇراپ ەدى، تاقۋا:

— سەن شارشاعان شىعارسىڭ، ەندى مەن بولىسايىن، — دەپ كۇرەكتى سۇراسا دا بەرمەي، پاتسا تاعى ەكى ساعاتقا شەيىن جەر قازادى. كۇن باتۋعا تايانىپ، ابدەن شارشاعاندا قولىنداعى كۇرەكتى تاستادى دا:

— اقساقال! مەنىڭ سوزىمە جاۋاپ بەرىلمەيتىن بولسا، مەن قايتايىن، كۇن كەشكىرىپ قالدى، — دەگەندە، تاقۋا:

— انا ءبىر كىسى جۇگىرىپ كەلەدى. سونىڭ كىم ەكەنىن بىلەيىك، — دەدى. پاتسا قاراسا — ءبىر قولىمەن ءبۇيىرىن باسقان ءبىر جاياۋ. پاتسانىڭ الدىنا كەلدى دە، جىعىلىپ، ولەرشە بولىپ جاتتى. قاراسا، بۇيىرىنەن قان ساۋلاپ تۇر. پاتسا جاراسىن سۋمەن جۋىپ، بەلبەۋىمەن تاڭىپ، ازار دەگەندە قان تىيىلدى. ازدان سوڭ پاتسا مەن تاقۋا كوتەرىپ ۇڭگىرگە كىرگىزىپ، توسەككە جاتقىزدى. جارالى تىنىمداپ ۇيىقتاي باستاعان سوڭ، پاتسا ءارى توتەل قازىپ، ءارى قان جۋىپ شارشاعاندىقتان، بوساعاعا سۇيەنىپ ءتىپتى قاتتى ۇيقىعا كەتتى، جازدىڭ قىسقا ءتۇنىنىڭ وتكەنىن دە بىلمەي قالدى. كۇن شىققاندا ويانىپ، جارالىعا قاراپ ەدى، ول دا پاتساعا قاراپ تۇردى دا، ناشار عانا داۋىسپەن:

— ەي، پاتشا، كەشىڭىز، — دەدى.

— مەن سەنى تانىمايمىن، نەنى كەشەيىن؟

— ءسىز مەنىڭ اكەمدى ءولتىرتىپ، بار مالىمدى العانسىز. سول كەگىمدى الۋعا ءسىزدىڭ قايتقانىڭىزدى توسىپ جۇرگەنىمدە، سولداتتارىڭىز جولىعىپ جارالاپ كەتتى. ەگەر ءسىز جارامدى تاڭباساڭىز، مەن ءولى كىسى ەدىم. وسىدان جانىم قالسا، وسى جاقسىلىعىڭىز ءۇشىن سىزگە ومىرىمشە قۇل بولامىن، ءام بالالارىما دا سولاي بول دەپ تاپسىرامىن. ءبىراق مەنىڭ ولتىرمەك بولعانىمدى كەشىڭىز! — دەپ جالىندى.

پاتسا ءوزىن ولتىرمەك بولعان دۇسپانىمەن ارىزداسقانىنا قاتتى قۋانىپ:

— سەن دە كەش! نە نارسەڭدى العان بولسام، ءبارىن قايىرام. جانە ساعان ءقازىر دوكتور-كۇتۋشى جىبەرىپ، قالاعا العىزامىن، — دەدى دە، تاقۋاعا:

— مەنىڭ ءۇش سوزىمە نە ايتاسىز؟ — دەپ ەدى، تاقۋا:

— ءۇش سوزىڭىزگە دە جاۋاپ بەرىلدى، — دەدى.

— ول قالايشا؟ — دەگەندە، تاقۋا ايتتى:

— ەگەر سەن مەنىڭ شارشاعانىمدى ءبىلىپ، ماعان بولىسپاساڭ، ەرتە قايتار ەدىڭ دە، مىناۋ سەنى ولتىرەتىن ەدى. سوندىقتان ەڭ جاقسى مەزگىلىن تاۋىپ ىستەگەن ءىسىڭ — ماعان بولىسقان كەزىڭ. وندا ساعان ەڭ كەرەك كىسى مەن بولدىم. ونان سوڭعى ەڭ كەرەكتى ۋاقىت، ەڭ كەرەكتى ءىس — مىنا جارالىنىڭ جاراسىن بايلاپ، قانىن تىيعان ۋاقىتىڭ بولدى. نەگە دەسەڭ، سەن ءۇيتىپ جاردەم قىلماساڭ، ءتىرى قالسا سەنەن كەك الماي قويمايتىن ەدى. سوندىقتان ول كەزدەگى ەڭ جاقسى ءىس — جاراسىن بايلاعان بولىپ، ەڭ كەرەكتى كىسى — وسى جارالى بولدى. جانە ەڭ كەرەكتى ۋاقىت — وسى ۋاقىت. نەگە دەسەڭ، ءبارىمىزدىڭ دە قولىمىز بوس، ەرىك وزىمىزدە. ءقازىر ەڭ كەرەك كىسى — وسى دۇسپانىڭ بولدى. نەگە دەسەڭ، مۇنىڭ جازىلار، جازىلماسى ءازىر نەعايبىل. ەگەر جازىلسا، بۇل-داعى بىرەۋگە جاقسىلىق قىلعاندى جانىنداي جاقسى كورەر ەدى. ەڭ كەرەك ءىس — ءقازىر وسىعان قىلعان جاقسىلىعىڭ، نەگە دەسەڭ، ادامنىڭ موينىنداعى شىن مىندەتى — بىرەۋگە جاردەم ەتۋ ەدى...

ادامشىلىق ىزدەسەڭ، ءبۇل جولعا ءتۇس.
الداۋ قىلما بىرەۋگە، قيانات-كۇش!
جەتىلسەڭ دە جەمتىك جەپ ەل زارلاتپا،
ار-ىنساپتىڭ سۇيگەنى — تازا جۇمىس!

---