InfoHub Logo

ءيا، سۇيەر ۇلىڭ بولسا، سەن دە ءسۇي. سۇيىنەرگە جارار ول" -  دەپ اباي اتامىز ايتقانداي قازاقتىڭ اسپانىنداعى جۇلدىزىنا اينالعان  عالىم، پۋبليسيست، ادەبيەت زەرتتەۋشىسى، ساياحاتشى-گەوگراف  شوقان ومىرىنەن سىر شەرتەر بولساق كوڭىلىمدەگى ويلار  ارناسىنان تاسىعان  وزەندەي بولىپ كەتەدى.

شوقاننىڭ  شىن اتى ءجونى مۇحاممەدحانافيا شىڭعىس ۇلى ءۋاليحانوۆ،ال  اجەسى ونى بالا كۇنىندە «شوقانىم» دەپ ەركەلەتىپ ايتۋىمەن، «شوقان» اتالىپ كەتكەن ەكەن. شوقاندى اتاقتى عالىم، تاربيەلى دە ، قابىلەتتى ازامات بولىپ وسۋىندە وتباسىنداعى اجەسى — ايعانىمنىڭ ،اكەسى — شىڭعىستىڭ، اناسى — زەينەپتىڭ ورنى ەرەكشە اتالۋى ءتيىس. 

اجەسى ايعانىم — كوكىرەگى وياۋ،كوزى اشىق، ساۋاتتى، اقىلدى ادام بولعان. ءبىر ءتىل بىلسەڭ ءبىر ادامسىڭ،ەكى ءتىل بىلسەڭ ەكى ادامسىڭ دەمەكشى ايعانىم اجەمىز پارسى، شاعاتاي، اراب، ورىس تىلدەرىن بىلگەن. بالا شوقانعا كەشكە ۇيىقتاردا ەرتەگى، قازاق باتىرلارىنىڭ ەل قورعاعان  ەرلىكتەرى تۋرالى، ەل اراسىنداعى تارتىستاردىڭ بولۋ سەبەپتەرى جايىندا كوپتەگەن اڭگىمەلەر ايتىپ بەرەتىن بولعان.

اكەسى شىڭعىس شوقانعا كوپ نازار اۋدارىپ بولاشاعىنان زور ءۇمىت كۇتەدى.

ول  اسكەري ادام بولعانىمەن ونەردى قاتتى قۇرمەتتەپ، اقىن –جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىن، تىرناق الدى تۋىندىلارىن جيناقتايتىن كىسى بولادى. اۋباكىر  دەگەن  مولدادان ساباق العان شوقان، شىعىس ادەبيەتىنەن  جىراۋلار ءومىرى مەن شىعارمالارىن  جانە اراب،پارسى  تىلدەرى تۋرالى تانىسىپ، تۇسىنىك الادى. ءبىز بۇدان شوقاننىڭ تالانتتى، ۇشقىر ويلى، اسقان دارىندى بولىپ وسۋىنە اكەسى شىڭعىستىڭ ەڭبەگى سىڭگەنىن بايقايمىز.

شوقاننىڭ اناسى — زەينەپتە  قازاقشا-ارابشا ساۋاتى بار ، ءوز  زامانىنىڭ  ساۋاتتى  ازاماتى ەدى. بالاسىنا ۇنەمى مەيىرىممەن قاراپ، بەسىكتە جاتقانىندا–اق   اق سۇتىمەن ءومىردىڭ اق قاراسىن تانىپ بىلۋگە، ەلگە پايداسىن تيگىزەر بولاشاق  عالىم بولىپ شىعۋىنا دا سەپتىگىن تيگىزەدى.

ەلدىڭ ايتۋىنشا شوقان جەتى جاسىندا–اق مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە ءبىلىمدى بالا بولىپ كوزگە تۇسەدى. شوقان ىقىلاس دەگەن شەشەننەن  حالىقتىڭ قىزىق تا كوپ اڭگىمەلەرىن تىڭداپ وسەدى. سونىمەن بىرگە  بالا شوقان ورىنباي بەرتاعى ۇلى، ارىستانباي توبىلباي ۇلى، دوسقوجا مەن نۇرىمباي، توعجان مەن شوجە قارجاۋباي ۇلى سياقتى ايتىس اقىندارىنىڭ  جىرلارىن مۇقيات تىڭداپ  وسكەنىنە قاراعاندا، قازاق اۋىز ادەبيەتىن جانى سۇيەتىندىگىن، قۇلاعىنىڭ قۇرىشى قانىپ تىڭداعاندا جاتتاپ الاتىن تالانتتى بالا بولعانىن بايقاۋعا بولادى. بۇل ولەڭ-جىرلاردى تىڭداپ، ءبىلىم نارىنەن سۋسىنداپ وسكەنىن ويلاسام، ەل تاريحىن، حالىق ورتاسىندا بولىپ جاتقان وقيعالاردى بىلۋگە قۇمار ەكەنىن، ءسالت-داستىر مەن مادەنيەتتى بويىنا ءسىڭىرىپ وسكەن عالىم ەكەنىن اڭعارامىز. بۇنداي ازامات قازىرگى تاڭدا سيرەك كەزدەسەتىن دە شىعار.

جاسىندا ايعانىم اجەسى مەن اكەسىنىڭ ارقاسىندا قازاقتىڭ ءان-جىرىن، ءاقىن-انشى اندەرىن، جىرشىلاردىڭ جىرلارىن تىڭداپ وسكەن شوقانعا باعا بەرگەن سازگەر يليا جاقانوۆ: «شوقاننىڭ  ءبىتىم-بولمىسى-تۇنىپ تۇرعان مۋزىكا، حالىق ان-كۇيىنىڭ، دانالىق پەن ۇلىلىعىنىڭ سيمۆولى» — دەپ تاڭدايىن قاعىپ تاڭعالعان ەكەن.

شوقاننىڭ ادەبيەتكە قۇمارلىعى ءبىر باسقا، سۋرەتكە دەگەن قۇمارلىعى ءبىر باسقا ەدى. سۋرەت سالۋدا مىسىقتان ۇيرەنگەن جانۋارلار ءمۇسىنى ونىڭ بولاشاقتا كارتانىڭ سۋرەتىن سالاتىن ت.ب. «اعا سۇلتان» سۋرەتىندەگى تەزەك تورە سۋرەتىن سالۋعا دا جەتەلەدى. شوقان — وڭ قولىنان ونەر تامعان، قازاقتان شىققان تۇڭعىش سۋرەتشى دە بولا ءبىلدى.

ومبىعا وقۋعا كەلەدى... 5 جاسىندا حات تانىپ، 7 جاسىندا ولەڭ–جىردى جاتقا ايتىپ، 11 جاسىندا كادەت كورپۋسىنداعى مۇعالىمدەردى  تاڭقالدىرا ءبىلدى.

ول كوپتەگەن عىلىم سالاسىنان ءوزىن جان-جاقتى سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى ازامات ەكەنىن كورسەتە ءبىلدى. شوقان ءوز حالقىنىڭ ءسالت-داستۇرىن، ادەت-عۇرپىن، مادەنيەتىن، ادەبيەتىن، ولەڭ-جىرىن، ەۋروپاعا تانىتىپ،تۋعان توپىراعى مەن تامىرىن ۇلگى ەتە ءبىلدى. «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ» جىرىندا العاش ورىستارعا تانىستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعان. كوپ جەرلەرگە ساياحات جاساپ جەرلەردى كارتاعا ءتۇسىرىپ، گەوگرافيا ءپانىنىڭ دە ىرگەتاسىن قالاعان قازاقتاعى ءبىرىنشى تۇلعا وسى شوقان ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.

«جىگىتكە جەتپىس ونەر دە از دەگەندەي، عىلىمنىڭ بارلىق سالاسىندا ءوز حالقىنا پايداسىن تيگىزىپ، از عانا عۇمىرىندا، كوپ ەڭبەك ەتىپ، قاراڭعى قازاقتىڭ اسپانىندا  جۇلدىزداي ساۋلەسىن شاشتى، جەل سوقسا پانا بولا ءبىلدى.

شىعارمامدى قورىتا وتىرىپ، «جاقسىنىڭ اتى ولمەيدى، عالىمنىڭ حاتى ولمەيدى» — دەمەكشى ول ولگەن جوق، ماڭگى ءتىرى. سوندىقتاندا ءبىز ونى قازاقتىڭ اسپانىندا جارقىراعان ماڭگى شوق جۇلدىز دەپ بىلەمىز.

---