InfoHub Logo

نىعمەتوللا ا.ە.
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتi. فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ فاكۋلتەتi.
ساياساتتانۋ كافەدراسى.
3 كۋرس، 2 توپ

اننوتاسيا
ماقالادا جالپى ۇلتتىق جانە ءدىني داستۇرلەر قاراستىرىلىپ، ولاردىڭ جالپى ادام ومىرىنە، تاعدىرىنا جانە مانسابىنا قالاي اسەر ەتەتىندىگى تۋرالى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرىلەدى. ۇلتتىق جانە ءدىني داستۇرگە جەكە-جەكە توقتالىپ، ولاردىڭ ماعىناسىن اشىپ، مىسال كەلتىرىپ، قازىرگى قوعامدىق ساياسي ومىرگە قالاي ىقپالىن تيگىزەتىندىگىن قاراستىرىپ، ۇلتتىق جانە ءدىني داستۇرگە سالىستىرمالىق تالداۋ جاسالىنادى. سونداي-اق، ءداستۇرلى حالىق مادەنيەتىنىڭ ءتيىمدى قۇرالى رەتىندە پاتريوتتىق تاربيە جانە ۇلتارالىق قاتىناستاردى قالىپتاستىرۋ جولدارى قاراستىرىلادى.

اننوتاسيي
ۆ ستاتە يسسلەدۋيۋتسيا وبششيە ناسيونالنىە ي رەليگيوزنىە تراديسيي ي دايۋتسيا وتۆەتى نا ۆوپروسى و توم، كاك وني ۆليايۋت نا جيزن، سۋدبۋ ي كارەرۋ چەلوۆەكا ۆ سەلوم. پروۆەدەن سراۆنيتەلنىي اناليز ناسيونالنىح ي رەليگيوزنىح تراديسيي س اكسەنتوم نا ناسيونالنىە ي رەليگيوزنىە تراديسيي، راسكرىتيە يح زناچەنيا، پريمەرى ي راسسموترەنيە يح ۆليانيا نا سوۆرەمەننۋيۋ وبششەستۆەننو-پوليتيچەسكۋيۋ جيزن. سپوسوبى پاتريوتيچەسكوگو ۆوسپيتانيا ي فورميروۆانيا مەجناسيونالنىح وتنوشەنيي تاكجە راسسماتريۆايۋتسيا كاك دەيستۆەننىي ينسترۋمەنت تراديسيوننوي نارودنوي كۋلتۋرى.

Annotation
The article examines common national and religious traditions and answers questions about how they affect human life، destiny and career in general. A comparative analysis of national and religious traditions is made، focusing on national and religious traditions، revealing their meaning، giving examples and considering their impact on modern socio-political life. Ways of patriotic education and formation of interethnic relations are also considered as an effective tool of traditional folk culture.

كىلت سوزدەر: ۇلتتىق، ۇلت، ەتنوس، ءدىني
كليۋچيەۆىە سلوۆا: ناسيونالنىي، ناسيا، ەتنوس، رەليگيوزنىي
Key words: national، nation، ethnos، religious

كىرىسپە
«ۇلتتىق جانە ءدىني داستۇرلەردىڭ ءومىر جولىنا اسەرى» جوباسىندا مەن جالپى ۇلتتىڭ، ەتنوستىڭ ونىڭ ىشىندەگى قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى مەن ادامدارىنىڭ نەگىزىن قالاعان ۇلتتىق داستۇرلەردىڭ ماڭىزدىلىعى مەن الۋان تۇرلىلىگىن ايتىپ، ونىڭ قازىرگى قوعامدىق ساياسي ومىرگە قالاي اسەر ەتىپ جاتقانىن كورسەتكىم كەلەدى. كەز-كەلگەن ۇلتتىڭ داستۇرلەرى عاسىرلار بويى دامىپ، اۋىزشا جانە جازباشا تۇردە ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسىپ كەلەدى. قازىرگى داستۇرلەر جاڭا ۇرپاقتىڭ تۇلعاسىن قالىپتاستىراتىندىقتان، كەيبىر داستۇرلەر تولىق ساقاتالعان جوق.

نەگىزى، كەز كەلگەن حالىقتىڭ مادەنيەتىمەن تانىسا وتىرىپ، ءار ادام مادەني مۇرانىڭ بارلىق حالىقتاردى بىرىكتىرەتىن كۇش ەكەنىنە سەنىمدى بولادى. ارينە، قازاق حالقىندا ءارقاشان ءداستۇر بولعان جانە بولاشاقتا دا بولادى دەپ ويلايمىن.

جالپى، كەز كەلگەن ساياساتكەردىڭ ساياسي ومىردە ءوزىنىڭ جەكە يدەولوگياسى بولادى. ول بۇرىننان  كەلە جاتقان ۇلتتىق نەمەسە ءدىني داستۇرمەن دە بايلانىستى بولىپ كەلەدى دەپ ويلايمىن. وسىعان وراي قازىرگى تاڭدا، قوعامدا ءار ادامنىڭ ويى ءار ءتۇرلى. ءبىر ادام بۇرىننان كەلە جاتقان ءوز ۇلتىنىڭ داستۇرىمەن جۇرسە، ال كەي ادامدار ومىرگە ءدىني كوزقاراسپەن قارايدى.

بەلسەندىلىك پەن الەۋمەتتىك سيپاتتامالار ايماقتىق-ۇلتتىق داستۇرلەردى زەرتتەۋدىڭ ءادىسنامالىق نەگىزى بولىپ تابىلادى. مادەني دامۋداعى تۇراقتىلىقتى جۇزەگە اسىرۋدى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن، ايماقتىق جانە ۇلتتىق داستۇرلەر ءار ءتۇرلى الەۋمەتتىك-تاريحي دەتەرميناسياعا يە بولۋى كەرەك. ال، بۇل ۋاقىتشا جانە كەڭىستىكتەگى قاۋىمداستىقتىڭ كورىنىسى جانە مادەني پروسەستىڭ قاجەتتىلىگى رەتىندە ارەكەت ەتەتىن الەۋمەتتىك ورگانيزمدەردىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن بەكىتەدى. جالپى، وسى تاقىرىپتى تالداي وتىرىپ، ساراپتاما كورسەتكەندەي، ايماقتىق جانە ۇلتتىق داستۇرلەردى قازاقستان ايماعىنداعى ۇلتارالىق قاتىناستاردى جاڭعىرتۋ، دامىتۋ، وڭتايلاندىرۋ جانە ونى رەتتەۋ تەتىكتەرى كوپتەگەن باعىتتاردا جۇزەگە اسىرىلادى. ءاربىر ايماقتا ءوزىن-وزى رەتتەۋ نەگىزىندە ايماقتىق-ۇلتتىق داستۇرلەردى دامىتۋ جانە جاڭعىرتۋ، ەتنوسارالىق قاتىناستاردى وڭتايلاندىرۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ جەكە قۇرالدارى مەن ادىستەرىنىڭ جيىنتىعى جاسالادى. كەز-كەلگەن ۇلتتىڭ ادەت-عۇرىپتار جۇيەسى ونىڭ كوپتەگەن عاسىرلار بويعى تاربيەلىك جانە ادامگەرشىلىك كۇش-جىگەرىنىڭ ناتيجەسى بولىپ تابىلادى. ال، وسى جۇيە ارقىلى ءار حالىق ءوزىن، رۋحاني مادەنيەتىن، مىنەزى مەن پسيحولوگياسىن بىرىنەن سوڭ ءبىرى جالعاسىپ كەلە جاتقان ۇرپاق قاتارىندا جاڭعىرتادى. ادەت-عۇرىپتار مەن ولاردىڭ ورنىعۋ زاڭدىلىقتارىن جۇيەلى تۇردە زەرتتەۋ قازاق حالقىنىڭ ءومىرىنىڭ نەگىزگى، ىرگەلى زاماناۋي تەندەنسيالارى مەن دامۋ فورمالارىن ءتۇسىنۋ، ونى جەتىلدىرۋ مەن دامىتۋ جولدارىن عىلىمي نەگىزدەۋ ءۇشىن قۇندى جانە پايدالى بولادى.

سالت-داستۇرلەردىڭ ءمانى مەن قۇرىلىمىنىڭ ءبىرتۇتاستىعىن ەسكەرە وتىرىپ، ولاردىڭ تەرەڭ ايىرماشىلىقتارىنا قاراماستان، ولار قۇرالداردىڭ جالپى «الەۋمەتتىك مۇراگەرلىكتىڭ» تەتىكتەرى. ۇرپاقتار ساباقتاستىعىنىڭ مەحانيزمدەرى رەتىندە الەۋمەتتىك قاتىناستاردى تۇراقتاندىرۋ جانە مولايتۋ سياقتى فۋنكسيالاردى ورىندايتىنىن اتاپ وتكەن ءجون.

داستۇرلەر ءارقاشان ادەت-عۇرىپقا بايلانىستى داميدى. سالت-داستۇرلەردىڭ زاماناۋي پروبلەمالارىنىڭ ەلەۋلى كەمشىلىگى ول – بولشەكتەر مەن سيپاتتامالىق تۇردە جۇرگىزىلەتىن تۇتاس جانە جۇيەلى ءتاسىلدىڭ بولماۋى. عىلىمدا داستۇرلەر جالپى ديناميكادا ەمەس، ستاتيكادا قاراستىرىلادى. بۇل كەزدە الەۋمەتتىك جانە الەۋمەتتىك-مادەني مەحانيزمدەر زەرتتەۋشىنىڭ كوزقاراسى شەڭبەرىنەن شىعارىلادى. ايماقتىق-ۇلتتىق ءداستۇر كەڭىرەك قۇبىلىس رەتىندە قاراستىرىلادى، ياعني، ونىڭ شەڭبەرىندە ناقتى داستۇرلەر جۇمىس ىستەيدى. اتاپ ايتقاندا: ايماقتىق، عىلىمي، ءدىني، ادامگەرشىلىك، ۇلتتىق، وتباسىلىق-تۇرمىستىق جانە ت.ب. سوندىقتان زەرتتەۋ -  ۇلتتىق ءداستۇردى الەۋمەتتىك ءومىردىڭ نەگىزگى جانە انىقتاۋشى فاكتورى رەتىندە جالپى ايماقتىق تالداۋدان باستالادى.

ۇلتتىق جانە ءدىني ءداستۇر، ەكەۋى ەكى ءتۇرلى باعدار بولىپ تابىلادى. ەلباسى ءوز سوزدەرىنىڭ بىرىندە: «ادامنىڭ ساناسىندا ادامنىڭ ءدىني جانە ۇلتتىق سەزىمدەرى ءارقاشان بىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى»، - دەگەن بولاتىن. راسىندا، سانادا ساقتالعان داستۇرلەردىڭ ماڭىزى زور. ءبىراق داستۇرلەر مەن مادەنيەت ءدىننىڭ اسەرىنەن دامىپ، ەرەكشە اسەرگە يە بولادى. ءتىلدىڭ دامۋىنا ءدىننىڭ تيگىزەتىن اسەرى زور. جالپى ايتقاندا، ءدىن - ءداستۇردىڭ ولشەمى دەپ ايتا الامىز. داستۇرلەر مەن ادەت-عۇرىپتار ۋاقىتقا بايلانىستى وزگەرەدى. مىسالى، قازاقستان اۋماعىندا ءومىر سۇرگەن تايپالاردىڭ ادەت-عۇرىپتارى مەن داستۇرلەرى ءار ءتۇرلى بولدى. ءدىني قۇندىلىقتار عاسىرلار بويعى قوعامدىق فورماسيالاردىڭ وزگەرۋىنە قاراماستان وزگەرىسسىز قالادى جانە ۇرپاقتان-ۇرپاققا وزگەرىسسىز بەرىلەدى.

مەنىڭ ويىمشا، ءداستۇرلى حالىق مادەنيەتىنىڭ ەتنوسارالىق قاتىناستاردى قالىپتاستىرۋدىڭ جانە جاستارعا پاتريوتتىق تاربيە بەرۋدىڭ زاماناۋي قۇرالى رەتىندەگى ءبىرىنشى كەزەكتەگى مىندەتتەر:
1) ءداستۇرلى مادەنيەتتىڭ ساقتالعان تۇرلەرىنىڭ قازىرگى قوعامدىق ومىردەگى جالپى ۇيىمداستىرۋداعى ورنى مەن ءرولىن انىقتاۋ؛
2) شىنايى حالىق مادەنيەتىنىڭ دايەكتىلىگىن تالداي وتىرىپ، تاسىمالداۋشىلارىن انىقتاۋ؛
3) ايماقتىق جانە ۇلتتىق داستۇرلەردى جاڭعىرتۋ جانە جاڭعىرتۋ بويىنشا جۇمىستىڭ يننوۆاسيالىق تۇرلەرىن جاساۋ.

نەگىزى، كەيدە ەتنوستىڭ، ياعني، ۇلتتىڭ ءداستۇرى جوعالىپ كەتۋى مۇمكىن. كەز كەلگەن ۇلتتىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىن جوعالتۋ سەبەپتەرى ۇرپاقتار ساباقتاستىعىنىڭ الشاقتىعى، قازىرگى جاعدايدىڭ ۇمىتسىزدىگى ەڭ الدىمەن جەرگىلىكتى جەرلەردە ينتەگراسيالىق فۋنكسيالاردى ورىندايتىن جەرگىلىكتى مادەنيەتتىڭ جويىلۋىمەن بايلانىستى بولىپ كەلەدى.

ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ ەڭ كۇردەلى جانە ءالسىز ماسەلەلەردىڭ ءبىرى -  ول ۇلتتىق ماسەلە. ادامدار اراسىنداعى دەڭگەيدە ادامداردىڭ ۇلتتىق سەزىمدەرىن جانە  ولاردىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىن ەسكەرمەۋگە بولمايدى. ۇلتتىق ماسەلە كوپۇلتتى ەلدەردە ەرەكشە بايىپتى تۇردە قويىلادى. ۇلتارالىق قاتىناستاردىڭ ءوزارا توزىمسىزدىك كورىنىستەرىمەن بايلانىستى پروبلەمالارى 19-عاسىردىڭ اياعىندا قالىپتاسا باستادى. ۇلتتىق مەنتاليتەتتىڭ قالىپتاسۋىمەن ۇلتارالىق توزبەۋشىلىك پايدا بولدى. ءوز تىلدەرىن، مادەني قۇندىلىقتارىن، داستۇرلەرىن ساقتاۋ قۇقىقتارى نەگىزگى تالاپتار رەتىندە ۇسىنىلدى جانە ولاردى ەتنيكالىق توپتار ءارتۇرلى دەڭگەيدە قورعادى. ەتنوستاردىڭ بەيبىت قاتار ءومىر ءسۇرۋىنىڭ مىندەتتەرى پراكتيكالىق شەشىم ءۇشىن وتە قيىن. بۇگىنگى كۇنى ۇلتارالىق قاتىناستاردا شيەلەنىستىڭ كۇشەيۋى بايقالادى، تۋىندايتىن ەتنيكالىق قاقتىعىستار الەمدەگى جالپى جاعدايدى ەداۋىر قيىنداتادى.

قورىتىندىلاي كەلە، قازىرگى قازاقستاننىڭ قوعامى بىرەگەي قۇندىلىق-سەمانتيكالىق قۇرىلىمىمەن سيپاتتالادى. ول جاھاندىق تەندەنسيالارمەن قاتار رۋحاني كورىنىس تابادى. وسى ەكى كومپونەنت زاماناۋي تۇلعانىڭ قۇندىلىق قاتىناستارىن قالىپتاستىرۋعا تىكەلەي اسەر ەتەدى، وسىعان بايلانىستى قازىرگى زامانعى جەكە تۇلعانىڭ قۇندىلىق-سەمانتيكالىق دومينانتتار جۇيەسىن زەرتتەۋ بىزگە وزەكتى بولىپ تابىلادى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1) http://politics.ellib.org.ua/pages-7792.html
2) ەتنيچەسكيە پروسەسسى ۆ سوۆرەمەننوم ميرە. – م.، ناۋكا. –1987. – س. 5.
3) «ەگەمەن قازاقستان»، 6 قاراشا 2009 جىل: سەيتالينا ب. ەل بىرلىگى دوكتريناسى – …// «ارقا اجارى»، 21 قاراشا 2009 جىل؛ ماماي ج.، شاحانوۆ م. باستاعان پاتريوتتار…// «جاس الاش»، 26 قاراشا 2009 جىل

---