ءۇش باقىتىم
ادامزات بالاسى «باقىت» دەگەن ۇعىمعا ءالى تۇشىمدى تۇسىندىرمە ويلاپ تابا الماي كەلە جاتقانداي كورىنەدى. ءبىرى – «باقىت دەگەن - ساتتەر عانا» دەپ بايلام جاساسا، ەندى ءبىرى ادامنىڭ جاراتىلىسىنا تەرەڭ بويلاپ، جاۋاپتى اعزاداعى زات الماسۋدان، دالىرەك ايتقاندا، گورمونداردان ىزدەپ كەتەدى. انىعىندا مۇنىڭ ءدوپ جاۋابىن قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن مىقتىسى، اقيقات الامانىنىڭ ارعىماعى مۇقاعالي ايتىپ كەتتى ەمەس پە؟
ەڭ ءبىرىنشى باقىتىم – حالقىم مەنىڭ،
سوعان بەرەم ويىمنىڭ التىن كەنىن.
ول بار بولسا، مەن بارمىن، قور بولمايمىن،
قىمباتىراق التىننان نارقىم مەنىڭ...
ءيا...تىلەۋىن تىلەپ، كۇيىن كۇيتتەپ، جوعىن جوقتاپ، جىرتىسىن جىرتاتىن جۇرتى بولماسا، جۇمىر باستى، جۇدىرىق جۇرەك پەندەنىڭ قولىنان بىردەڭە كەلۋى ەكىتالاي. سايىپ كەلگەندە، يگەرگەن ءبىلىم، جيعان تاجىريبە دە حالقىڭنىڭ يگىلىگى ءۇشىن ەكەنى انىق.
اتاعىڭنىڭ ايعا جەتكەنى نە كەرەك، سەن حالقىڭنىڭ، حالىق سەنىڭ قادىرىڭە جەتە الماعان بولسا؟ جاتا-جاستانىپ وقىعانىڭنان نە پايدا، تۇيگەنىڭ حالقىڭنىڭ كادەسىنە جاراماسا؟ دەلەبەڭدى قوزدىرىپ، قيقۋلاپ وتىراتىن ەلىڭ بولماسا، ءدۇبىرلى دودالاردا وزا شاپقانىڭنان نە پايدا؟
قۋانىشىڭ قوينىڭا سىيماي، شاتتىقتان شاپكەڭدى اسپانعا اتقانىڭنان نە قايىر، مۇنىڭدى بولىسەر حالقىڭ بولماسا؟ اينالىپ كەلگەندە، سونىڭ ءبارى كىم ءۇشىن؟! اقىننىڭ ايتپاعى وسى بولسا كەرەك.
قازاق و باستان حالقىنىڭ قامىن ءبىرىنشى كەزەككە قويا بىلگەن. باتاسىنىڭ سوڭىن «حالقىمىز امان، جۇرتىمىز تىنىش بولسىن!» دەپ قايىراتىنى دا سودان بولار. جۇرت – جانىڭنىڭ جالاۋى، الىنباس قامالىڭ. جوقتاۋشى جۇرتىڭ بولماسا، باقىتسىزدىق دەگەنىڭ – سول.
...ال ەكىنشى باقىتىم – ءتىلىم مەنىڭ،
تاس جۇرەكتى تىلىممەن تىلىمدەدىم.
كەي – كەيدە دۇنيەدەن تۇڭىلسەم دە،
قاسيەتتى تىلىمنەن تۇڭىلمەدىم...
ءبىر عانا تۇيە جانۋارىنىڭ سەكسەنگە جەتىپ جىعىلاتىن اتاۋى بار ەكەنىن ەستىگەندە، قازاعىمنىڭ ءبىر باقىتى – انا ءتىلى ەكەنىنە ءشۇبالانبايسىڭ. نە دەگەن باي، نە دەگەن شۇرايلى ءتىل دەسەڭىزشى؟!
قازاق ءتىلىنىڭ مولدىرلىگى، تۇنىقتىعى سونشالىق، سوزگە شەشەن ادامدارعا قۇلاق تۇرسەڭىز، تاڭداي قاقپاي وتىرا المايسىز. وتكىرلىگى دە ءبىر توبە. ءبىر اۋىز سوزبەن-اق نۇكتە قويۋعا قاۋقارلى سالماقتىلىعى تاعى بار. ونىڭ بايلىعىن ءسوز زەرگەرلەرى عابيت، ورالحان، ءىلياستار دا تۇگەسە الماعان عوي، شىركىن؟!
عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ: «ءتىل سويلەۋ-سويلەسۋ، وقۋ-ۇيرەنۋ، جازۋ-سىزۋ ارقىلى وسەدى. بۇل ۇشەۋدىڭ بىرىنە كوڭىل اۋدارماۋ – ۇلكەن قىلمىس» دەگەن ءسوزى بار.
جاسىراتىنى جوق، سوڭعى كەزدە تىلىمىزگە كوپ قيانات جاسالدى. ءدۇبارالاپ، شۇبارلاپ، بارىمىزدان ايىرىلۋعا شاق قالدىق. سەبەبى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. اقىرى «قازاقپەن قازاق قازاقشا سويلەسسىن!» دەپ ۇرانداتاتىن حالگە جەتتىك.
ءتىلىمىزدىڭ حالىقارالىق تىلدەردىڭ تابانىندا ابدەن تاپتالىپ قالماي، بۇگىنگە امان جەتكەنى شۇرايلى بولعانىنىڭ ارقاسى بولار دەپ تە ويلايمىن. وكىنىشكە وراي، بۇگىنگى قولدانىستا ول قاسيەتى سيرەك بايقالادى. قاساڭ، جۇتاڭ قازاقشاعا تاپ بولدىق. شۇلدىرلەپ ورىسشا سويلەگەندەرىن ابىروي كورەتىن ادامدار بار. ءتىپتى، كەيبىرەۋلەر ءۇشىن قازاقشا تىلدەسۋ «ساننەن» قالعان. اناعۇرىلىم زاماناۋي كورىنگىسى كەلگەن كىسىنىڭ ورايى كەلسىن-كەلمەسىن ورىسشالاي جونەلەتىن ءۇردىس بار.
مۇحتار اۋەزوۆشە ايتساق: «بۇل داۋىردە ءوز ءتىلىن، ادەبيەتىن بىلمەگەن ادام تولىق ءماندى ينتەلليگەنت ەمەس دەۋگە بولادى. سەبەبى، ول قاندايلىق ماماندىق ءبىلىمى بولسا دا، رۋحاني وي تاربيەسىندە سىڭارجاق بولادى». وتكەن عاسىردا ايتىلعان ءپالساپا بولسا دا، ءالى دە وزەكتى. سوراقىسى – سول ءتىلدى باقىتقا بالاماق تۇگىلى ءبىر اۋىز ءسوز ايتۋعا جارامايتىن سىڭارجاقتاردىڭ كوپتىگى.
باعاسىن بىلگەنگە انا ءتىلىمىز – زور باعىمىز. وسى تىلدە جازىلعان رۋحاني بايلىعىمىز – باعا جەتپەس مۇرا. بۇل – پافوس ەمەس، شىنايى پايىم. سوڭعى كەزدە قازاقشا سويلەۋدى قايتسەك ترەندكە اينالدىرامىز دەگەن وي مازالايدى. ونداي كۇننىڭ تۋارىنا دا سەنىم كامىل.
باقىتىم بار ءۇشىنشى – وتان دەگەن،
قۇداي دەگەن كىم دەسە، وتان دەر ەم!
وتى سونگەن جالعاندا جان بارسىڭ با؟
ويلانباي – اق كەل داعى وت ال مەنەن.
تۋعان وتانىڭنىڭ تورىندە الاڭسىز ساۋىق-سايران سالىپ جۇرگەنىمىزدىڭ زور باقىت، شەكسىز نىعمەت ەكەنىنە وسىعان زار زامانداستار تۋرالى ەستىگەندە يلانا تۇسەمىن. قانشاما ادام وتانىنان بەزىپ، تۋعان توپىراعىن ءبىر يىسكەۋدى ارمانداپ ءجۇر...
باسقاسىن بىلاي قويىپ، زوبالاڭ جىلداردا شەكارا اسىپ، ەلدەن جىراق كەتكەن قانداستارىمىزدىڭ جات جەردە جاپىراق جايعان ۇرپاقتارىن الىپ قارايىقشى. تۋعان جەرگە تابان تىرەپ، قارا جەرگە ماڭدايىن قويىپ، قۇشىرلانا ءسۇيىپ، سولق-سولق جىلاپ جاتقان باۋىرلاردى تەلەديداردان تالاي كورگەنبىز. ارينە، مۇنداي باقىت بۇيىرماعان، اتامەكەننىڭ ساف اۋاسىن ءبىر جۇتۋ ارمان بولىپ قالعاندار دا جەتەرلىك. اتامەكەننىڭ ءقادىرىن سولاردىڭ جاقسىراق بىلەتىنىن مويىنداۋىمىز كەرەك شىعار. «جۇرگەن سوڭ باۋىرىندا كۇندە كورىپ، تاۋلاردىڭ بيىكتىگى بايقالمايدى» دەگەن ءسوزدىڭ جانى بار. ونىڭ ءقادىرىن شەتكە شىقساق تۇسىنەتىندەيمىز. بويدى ساعىنىش بيلەپ، ەل جاققا قاراپ ەلەڭدەپ، ەرەكشە ءبىر كۇيگە ەنەمىز. بۇل – ماحاببات.
دەسە دە، تۋعان ولكەگە دەگەن ماحاببات ونى سۇيۋمەن عانا شەكتەلمەۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. وتانعا دەگەن ماحاببات ءار ادامنىڭ ادال ەڭبەگىنەن، ەلجاندىلىعىنان كورىنسە يگى. وتانسۇيگىشتىك سوزدەن عانا ەمەس، ىستەن كورىنىس تابۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. ءار ادام تۋعان جەرىنە جاقسىلىق جاساۋعا نيەتتەنىپ، ەڭ بولماسا ءبىر كوشەت وتىرعىزسا، سونىڭ ءوزى جىلدار وتە بىرەۋدىڭ جانىنا سايا بولار ەدى.
ءيا، مۇقاعالي اقىنمەن جارىسا سانامالاپ شىققان الاقانداعى ءۇش باقىتتى بىر-بىرىنەن جەكە دارا ءبولىپ قاراۋ قيسىنسىز. ۇشەۋى ادامنىڭ باسىنداعى زور باقىتتىڭ، باعا جەتپەس باقىتتىڭ قۇرامداسى. حالقىڭدى تىلىڭنەن، تۋعان جەردى حالقىڭنان اجىراتا المايسىڭ. بالكىم، ءۇش باقىتتىڭ ۇلىلىعى دا وسىندا بولسا كەرەك.
باعىمىزدى باياندى ەتۋ ءوز قولىمىزدا. جەرىمىزدى قورعاپ، حالقىمىزدى ارداقتاپ، ءتىلىمىزدى قۇرمەتتەي بىلسەك، باسىمىزعا قونعان ۇلى ب ا ق ماڭگى تۇراقتايدى دەپ ويلايمىن. قانشاما ءتىلدى جاھاندانۋ ءداۋىرى جۇتىپ قويدى، قانشاما ادام تۋعان جەردەن جىراق ءجۇر، قانشاما ۇلت جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتتى؟ وسىنىڭ ءبارىن وي ەلەگىنەن وتكىزگەندە، كەيدە «باقىت» دەگەن ءسوزدىڭ ءمانىن مۇلدەم باسقا نارسەدەن ىزدەپ كەتەتىنىمىزگە كوز جەتكىزەمىز. راسىندا، بۇل دۇنيەدە جاناشىر حالقىڭ، تۋعان جەرىڭ مەن انا تىلىڭنەن اسقان باقىت تا، بايلىق تا جوق!
اسەم مۋرزاگالييەۆا
You Might Also Like
-
كەز كەلگەن ادامنىڭ ارمانى بولارى انىق. ال سول ارمان ءبىزدى بەلگىلى ءبىر ماقساتقا جەتەلەيدى. ول ارمان – اداممەن بىرگە وسەدى، وركەندەيدى. ءدال سولاي، مەنىڭ دە بالالىق شاعىمنىڭ ۇلكەن ءبىر ارمانى بار...
