InfoHub Logo

ايىر قالپاق — اسا قىمبات ماتامەن تىستالىپ، ىشىنە جۇقا كيىز نەمەسە قالىڭ ماتا سالىنىپ، سىرىلىپ تىگىلەتىن ەر ادامداردىڭ باس كيىمى. سىرتىنا وسىمدىك تەكتەس ورنەك سالىنىپ، التىن جىپپەن زەرلەنەدى. ونى ەرتەدە، نەگىزىنەن، حان-سۇلتاندار سالتاناتقا كيەتىن بولعان.
وقالى نەمەسە زەرلى شاپان — قىمبات ماتادان جاعاسى مەن وڭىرىنە زەر سالىنىپ، ارقاسى مەن ەتەك-جەڭى وقالى جىپپەن ورنەكتەلىپ تىگىلەتىن سىرت كيىم. ارقاسىنا كۇن تارىزدەس دوڭگەلەك ورنەك، ءون بويىنا وسىمدىك تەكتەس ويۋلار سالىنادى. ەرتەرەكتە مۇنداي شاپانداردى حان-سۇلتاندار، اۋقاتتى ادامدار كيەتىن بولعان.

جارعاق شالبار. يلەنىپ، ابدەن وڭدەلگەن جۇقا تەرىنى قازاقتار «جارعاق» دەيدى. قىزعىلت تۇسكە بويالىپ، ءتۇرلى-تۇستى ورنەك سالىنعان جارعاق تەرىدەن تىگىلگەن شالباردى «جارعاق شالبار» دەپ اتاعان. بۇل ءساندى كيىمدى كەزىندە باتىرلار، بەكتەر مەن بيلەر، سال-سەرىلەر سالتاناتقا كيگەن.

ىشىك — سىرتى ماتامەن تىستالىپ، ءتۇرلى اڭنىڭ تەرىسىنەن ءجۇنىن ىشىنە قاراتىپ تىگىلەتىن قىسقى سىرت كيىم. قولدانىلاتىن تەرىسىنە قاراي ولار: تۇلكى ىشىك، قاسقىر ىشىك، سەڭسەڭ ىشىك، نىشپاق ىشىك دەپ ءار ءتۇرلى اتالادى.

ساۋكەلە — ۇزاتىلاتىن قىز-قالىڭدىق كيەتىن عۇرىپتىق باس كيىم. ونىڭ سوم كۇمىستەن كۇيىلعان توبەسىنە ۇكى تاعىلىپ، ماڭدايىنا جاقۇت قوندىرىلادى. ونە-بويى التىن، كۇمىس سياكتى قىمبات مەتالدارمەن ورنەكتەلىپ، اقىق، مارجان، گاۋھار سياقتى اسىل تاستارمەن بەزەندىرىلەدى. ەكى شەكەسىنە مونشاقتان سالپىنشاق ورىلەدى، توبەسىنەن جەرگە دەيىن توگىلگەن اق جەلەك جابىلادى. ساۋكەلەنى ۇزاتىلاتىن قىزعا ارناپ شەبەرلەرگە دايىنداتتىرادى. ونىڭ باعاسى وتە قىمبات، ماسەلەن، ءجۇز جىلقىعا دەيىن بارابار بولعان. ساۋكەلەنى قالىڭدىق ۇزاتىلعان كۇننەن باستاپ ءبىر جىلعا دەيىن عانا كيەدى.

قوس ەتەك كويلەك — جىبەك،تورعىن، ءشايى سياقتى اسىل ماتادان تىك جاعا، كەڭ ەتەك ەتىپ تىگىلەتىن قىزداردىڭ كويلەگى. ەتەگىنە ورنەكتەلىپ، بۇرمەلەنگەن قوس جەلبىرشەك سالىنادى، سوندىقتان «قوس ەتەك كويلەك» دەپ اتالادى.

كوك ساۋىر ەتىك. قالىڭدىقتىڭ ەتىگى دە باسقا كيىمدەرمەن قاتار ارنايى تىگىلەدى. قازاق ەتىگىنىڭ وكشەسى بيىك، تابانى اعاش شەگەمەن شەگەلەنىپ تىگىلگەن. قونىشى وڭدەلگەن تەرىدەن ءتۇرلى ورنەكتەر سالىنىپ، كوكشىل بوياۋعا بويالىپ، اسەمدەلەدى. مۇنداي ەتىكتى «كوك ساۋىر ەتىك» دەيدى.

ساپتاما ەتىك — قونىشى تىزەنى جاۋىپ تۇراتىنداي ۇزىن، تابانى قالىڭ سىرىدەن وڭ-سولى جوق، ءتۇزۋ بولىپ تىگىلەتىن اياق كيىم. ونى كيىز بايپاقپەن كيەدى. قىسقى كۇنگى ايازدا ات ۇستىندە جۇرگەنگە جىلى ءارى قولايلى.

كەبىس — تابانىقالىڭ، وكشەسى بيىكتەۋ، سىرتىنا ءتۇرلى ورنەكتەر سالىنىپ تىگىلەتىن، ءماسىنىڭ سىرتىنان كيۋگە ارنالعان اياق كيىم.

كيمەشەك — جاسامىس (ەگدە) ايەلدەر كيەتىن باس كيىم. ول كوكىرەكتى جاۋىپ تۇراتىن تۇتاس ماتادان تىگىلەدى. اق ماتادان بەتجاعى ويىلادى. جاعى، ءوڭىرى وقالانىپ كەستەلەنەدى. توبەسىنە ساندىك ءۇشىن شىلاۋىش نەمەسە كۇندىك سياقتى اق ماتا ورالادى.

تىماق — اڭ تەرىلەرىنەن جاسالىپ، قىمبات ماتامەن تىستالاتىن ەر ادامداردىڭ قىسقى باس كيىمى. قازاقتا تىماقتىڭ تۇرلەرى كوپ، سونىڭ ەڭ باعالىسى — تۇلكى تىماق. ونىڭ ماڭدايى مەن قۇلاقتارىنىڭ ىشكى جاعىنا تۇلكى تەرىسى تىگىلەدى دە، سىرتى ماقپالمەن، پۇلىشپەن نەمەسە باسقا اسىل ماتالارمەن سىرىلىپ تىستالادى. تىماقتىڭ توبەسى ءتورت نەمەسە التى ساي (بولەك) ۇشكىل (ءۇش بۇرىشتى) كيىزدەن قۇرالىپ، شوشاق بولىپ تىگىلەدى.

شاپان — قالىڭدىقتىڭ سىرت كيىمى. ول دا اسىل ماتادان التىن جىپپەن زەر سالىنىپ، ورنەكتەلىپ تىگىلەدى. شاپاننىڭ وڭىرىنە ويۋلى ورنەك سالىنسا، ەتەگىنە وسىمدىك تەكتەس ورنەكتەر كەستەلەنەدى. بۇل — ءوسىپ-ونسىن، وركەندى بولسىن دەگەن تىلەكتىڭ بەلگىسى.

كوكىرەكشە — جەيدەنىڭ نەمەسە كويلەكتىڭ سىرتىنان كيەتىن جەڭسىز، جەڭىل كيىم. ونىڭ ءوڭىرى مەن ەتەگى ورنەكتەلىپ، كەستەلەنەدى. قىز بالالاردىڭ كوكىرەكشەسىنە تەڭگەلەر، مارجان سياقتى اشەكەي زاتتار قادالادى. ىڭعايلى، ىقشام كوكىرەكشەنى، كوبىنەسە، بالالار جەيدەنىڭ، كويلەكتىڭ سىرتىنان كيەدى.

كامزول — شاپانعا قاراعاندا ىقشام، قىسقا، كوبىنەسە، جەڭسىز نەمەسە قىسقا جەڭدى بولىپ كەلەتىن ايەلدىڭ سىرت كيىمى. سالتاناتتارعا كيىلەتىن كامزولدار اسا قىمبات ماتالاردان بەلى قىنالىپ، ءوڭىرى مەن ەتەگى ءتۇرلى ورنەكتەرمەن كەستەلەنىپ تىگىلەدى.

بورىك — جەتكىنشەكتەردەن باستاپ، ەرەسەك ادامدارعا دەيىن كيەتىن باس كيىم. ول ەتەگىن اينالدىرا قىمبات تەرى جاپسىرىلىپ، دوڭگەلەنگەن پىشىندە تىگىلەدى. پوشىمىنا، تىگىلگەن ماتەريالىنا قاراي شوشاق بورىك، ۇكىلى بورىك، كامشات بورىك سياقتى تۇرلەرگە بولىنەدى.

تاقيا. قازاقتا تاقيانىڭ ءتۇرى كوپ. سونىڭ ىشىندە اسا ءساندىسى، كوركەمى — ءبۇلدىرشىن قىزدار كيەتىن ۇكىلى تاقيا. ول بيىكتىگى 10-15 سم مولشەرىندە دوڭگەلەنىپ تىگىلىپ، جالپاق توبەسىنە ۇكى تاعىلاتىن جەڭىل باس كيىم. اينالا جيەگىنە ويۋ سالىنىپ، ءتۇرلى اسىل تاستارمەن بەزەندىرىلەدى. ونى جاس قىزدار ۇزاتىلعانعا دەيىن كيەدى. ۇزاتىلعان قىز قىز-عۇمىردىڭ بەلگىسى —تاقياسىمەن «سىڭسۋ» ايتىپ قوشتاسادى.

مالاقاي (قۇلاقشىن) — ەرلەردىڭ سالقىندا كيەتىن باس كيىمى. ونى قۇندىز، بۇلعىن، سۋسار، جانات، تۇلكى، قارساق، سۋىر، ت.ب. اڭدار مەن قۇلىن، بۇزاۋدىڭ تەرىسىنەن، قوزى مەن لاقتىڭ ەلتىرىسىنەن تىگەدى. مالاقاي ماڭدايدان، ەكى قۇلاعى مەن توبەسىنەن جانە ارتقى قۇلاعىنان تۇرادى. مالاقاي تىككەندە تەرىگە ولشەپ پىشىلگەن استارعا ماقتا نە ءجۇن تارتىپ، ەكىنشى بەتىنە شۇبەرەك سالىپ سىريدى. مۇنىڭ سىرتىنان تەرىمەن تىستاپ، استارى مەن تەرى تىسىن بىر-بىرىنە تىگىپ جاپسىرادى. تىگىپ بولعان سوڭ قالىپقا كيگىزىپ كەرەدى. مالاقاي — ءارى جىلى، ءارى سىپايى باس كيىم. مالاقايدى ەرلەرمەن بىرگە ايەلدەر دە كيەدى.

جاۋلىق — ايەلدەردىڭ باس كيىمى. ونى اق ءتۇستى ماتادان نەمەسە اق جىبەكتەن تىگەدى. جاۋلىقتى كيمەشەكتىڭ سىرتىنان تارتادى. ول تارتۋ تاسىلىنە قاراي قارقارا، كۇندىك دەپ اتالادى. قارقارا تارتقاندا ايەلدەر جاۋلىقتىڭ ءبىر ۇشىن جەلكە تۇسىنا كەلتىرە ءسال شىعارىپ قويادى دا، قالعان بولىگىن كيمەشەكتىڭ سىرتىنان اينالدىرا، شاشىن كورسەتپەي جاۋىپ تۇرارلىقتاي ەتىپ ورايدى. جاۋلىقتىڭ ۇزىندىعىنا بايلانىستى قارقارانىڭ بيىكتىگى دە ءار ءتۇرلى بولىپ كەلەدى.

كۇندىك جاۋلىق كيمەشەكتىڭ سىرتىنان جارتىلاي ورالىپ، تارتىلادى. كۇندىك جاۋلىق تارتقان ايەل كۇنگە قارسى جۇرگەندە كۇندىكتىڭ ماڭدايىنداعى ءۇش بۇرىشتى قاتتامانى ەڭكەيتىپ ءتۇسىرىپ قويادى. ول قارقارا جاۋلىعىنان گورى ۇزىنداۋ، ەتەگى ايەلدىڭ ارقاسىن جاۋىپ تۇرادى. كۇندىك جاۋلىقتى ءۇش بۇرىشتى قاتتاما شىققان جەرىنەن جانە ايەلدىڭ جەلكەسىنە كەلەتىن تۇسىنان تۇيرەۋىشپەن تۇيرەپ بەكىتەدى. قازاقستاننىڭ ءار وبلىستارىندا جەرگىلىكتى قالىپتاسقان داستۇرگە قاراي جاۋلىقتى ءار ءتۇرلى ۇلگىدە تارتادى.

كۇپى — ماتامەن تىستاپ، ىشىنە تۇيەنىڭ، قويدىڭ جاباعى ءجۇنىن سالىپ تىگەتىن ۇلتتىق سىرت كيىم. كۇپى ءارى جەڭىل، ءارى جىلى بولعاندىقتان، ونى ەرلەر دە، ايەلدەر دە، بالالار دا كيە بەرگەن. ول، اسىرەسە، جازعىتۇرعى جانە كۇزگى قارا سۋىقتا كيۋگە قولايلى. كۇپىگە تارتاتىن ءجۇندى جىلى سۋعا جۋىپ كەپتىرەدى دە، بەتىنە بيداي شۇبەرەك سالىپ كوكتەيدى. كۇپىنىڭ تىسىنا بارقىت، ءماۋىتى سياقتى ءارى مىقتى، ءارى قالىڭ، ءارى كىر كوتەرەتىن ءبىر ءتۇستى ماتا پايدالانىلادى. شاپان سياقتى كۇپىنىڭ دە ەكى ءوڭىرى، ارتقى بويى، ەكى جەڭى جانە جاعاسى بولادى. كۇپىگە ماتادان قايىرما جاعا نە تىك جاعا سالىنادى. ايەلدەر كۇپىسىنىڭ جاعاسى كەستەلەنىپ، جەڭىنە قۇندىز سالىنىپ، ساندەپ تىگىلەدى.

تون — قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمدەرىنىڭ ءبىرى، ونى قويدىڭ، ەشكىنىڭ جانە قۇلىننىڭ تەرىسىنەن تىگەدى. قوي مەن ەشكىنىڭ تەرىسىنەن تون تىككەندە تەرىنىڭ ءجۇنى جانە تىگىسى ىشىنە قارايدى. ونىڭ تاقىر بەتىن بوياۋمەن، قاراعايدىڭ قابىعىمەن جانە راۋعاشتىڭ نىلىمەن بويايدى. بۇل توننىڭ سىرتىنىڭ كىرلەمەۋى ءۇشىن كەرەك.

توننىڭ قازاق دالاسىندا تارالعان نەگىزگى ەكى ۇلگىسى بولعان. ونىڭ ءبىرى — تىك تون، ەكىنشىسى — بۇرمە تون. بۇرمە تون تىك تونعا قاراعاندا ءساندى بولادى. تونعا ەلتىرىدەن، سەڭسەڭنەن، كەيدە اڭ تەرىسىنەن جاعا سالىپ، ەتەگى مەن ءوڭىرىن، جەڭىنىڭ ۇشىن ەلتىرىمەن جۇرىندايدى. توندى ساندەۋ ءۇشىن ونىڭ ەكى وڭىرىنە، ەتەگىنە، جەڭىنە جىبەك جىپپەن كەستە تىگىلەدى. توننىڭ ەڭ قىمباتى — «قامقا تون». بۇل تون ەكى ءتۇرلى جولمەن تىگىلەدى. ونىڭ ءبىرى «قامقا» دەپ اتالاتىن جىلتىر قارا ءجۇندى اڭنىڭ تەرىسىنەن تۇگىن سىرتىنا قاراتىپ تىگىلەدى. ەكىنشىسى التىن، كۇمىس جىپتەردەن توقىلعان ماتادان (زەردەن) تىگىلەدى. بۇل توننىڭ ەكەۋى دە اسا باعالى.

شەكپەن — جۇننەن توقىلاتىن سىرت كيىم. شەكپەن سۋ وتكىزبەيدى. سوندىقتان ول ءارى سۋلىق، ءارى جايشىلىقتا كيە بەرۋگە جارامدى بەساسپاپ كيىم. سۋ تيگەن سايىن شەكپەن شيرىعىپ قالىڭداي تۇسەدى. شەكپەننىڭ تاعى ءبىر ارتىقشىلىعى — ول تازا تۇيە جۇنىنەن توقىلاتىندىقتان اسا مىقتى بولادى جانە ۇزاق كيىلەدى.

شەكپەن تىگۋ ءۇشىن تۇيە ءجۇنى ءيىرىلىپ، ودان كەزدەمە توقىلادى. توقىلىپ بولعان كەزدەمەنى كادىمگى ماتادان كيىم پىشكەندەي ەتىپ ولشەپ، شەكپەن پىشەدى. شەكپەندى جازدا كيەدى. وعان قارا بارقىتتان نە بولماسا باسقا تىستىق ماتادان قاپتال جاعا (دوڭگەلەك جالپاق جاعا) سالىپ، ەتەك جەڭىن سونداي ماتامەن كومكەرىپ ادىپتەيدى.

شەكپەننىڭ ەڭ ادەمى ءتۇرىن «شيدەم شەكپەن» دەيدى. شيدەم شەكپەن تايلاقتىڭ جۇنىنەن توقىلادى. تايلاقتىڭ ءجۇنى ءارى مايدا، ءارى جەڭىل بولاتىندىقتان، ودان توقىعان شەكپەن دە ادەمى بولىپ شىعادى.

كۇرتە — جەڭسىز جەڭىل كيىم. وندا جەڭ دە، جاعا دا بولمايدى. كۇرتە ەكى ءوڭىرى مەن ارتقى بويدان تۇرادى. ۇزىندىعى شالباردىڭ ىشقىرىنان اسپايدى. كۇرتەنى ماقتا نە ءجۇن تارتىپ تا، تەرىنى ماتامەن تىستاپ تا تىگەدى. استارىنا كەز كەلگەن ماتا جارايدى. ايەلدەر كيەتىن كۇرتەگە اتلاس، شاعي سياقتى جىبەك تەكتەس ماتالار، ال ەرلەر كيەتىن كۇرتەگە بارقىت، ءماۋىتى سەكىلدى ءارى مىقتى، ءارى قالىڭ ءبىر ءتۇستى ماتالار پايدالانىلادى. تەرى كۇرتە تىگۋ ءۇشىن سۋىر، بورسىق، قارساق، تۇلكى سياقتى اڭداردىڭ تەرىسى مەن قوزىنىڭ، لاقتىڭ ەلتىرىسى، كەيدە ءتىپتى قويدىڭ تەرىسى، قىلشىعىنان تازارتىلعان ەشكى ءتۇبىتى جاراي بەرەدى.

كۇرتەنى اينالدىرا باسقا ماتامەن، كەيدە سول تىستىق ماتانىڭ قيىعىمەن ادىپتەيدى. كۇرتە — ءارى كەۋدەگە سۋىق وتكىزبەيتىن جىلى، ءارى ىقشامدى كيىم. كۇرتەنى جەيدە نە كويلەكتىڭ سىرتىنان، بەشپەنتتىڭ ىشىنەن كيەدى.

قولعاپ — قولعا كيەتىن كيىم. ول قولدى سۋىقتان، جۇمىس كەزىندە جاراقاتتانۋدان ساقتايدى. قولعاپ تىگىلۋ، توقىلۋ ۇلگىسىنە قاراي بەس ساۋساقتى، ءۇش ساۋساقتى، تۇيىقباس دەپ، ال تىگىلەتىن ماتەريالىنا قاراي تەرى قولعاپ، جارعاق قولعاپ، توقىما كولعاپ بولىپ بولىنەدى. تەرى كولعاپ قويدىڭ بويالعان تەرىسىنەن تىگىلەدى. ەگەر تەرى بويالماسا، وندا ونىڭ سىرتىن ماتامەن تىستايدى. تەرى قولعاپ، كوبىنەسە، تۇيىقباس بولىپ كەلەدى. جارعاق قولعاپ تىقىر تەرىدەن استار سالىپ، كوبىنەسە بەس ساۋساق تۇرىندە تىگىلەدى. توقىما قولعاپ تۇيەنىڭ، كويدىڭ جۇنىنەن، ەشكىنىڭ تۇبىتىنەن توقىلادى. توقىما قولعاپ بەس ساۋساقتى دا، ءۇش ساۋساقتى دا (باس بارماق پەن سۇق ساۋساق جەكە)، تۇيىقباس تا بولادى. قولعاپتىڭ ەڭ بايىرعى ءتۇرىنىڭ ءبىرى — قۇسبەگىلەر قولىنا كيەتىن «بيالاي». بيالاي تۇيەنىڭ مويناق تەرىسىنەن، بۇعى، بۇلان سەكىلدى اڭداردىڭ، وگىزدىڭ قالىڭ مويىن تەرىسىنەن سىرىدەي تىگىلەدى. بۇركىتتىڭ تەگەۋرىنى باسقا تەرىنى تەسىپ كەتەدى. بيالاي دا قولعاپتىڭ تۇيىقباس تۇرىنە جاتادى.

بايپاق — جىلىلىق ءۇشىن ەتىكتىڭ، ءماسىنىڭ ىشىنەن كيەتىن كيىزدەن تىگىلەتىن اياق كيىم. قىستا كيەتىن بايپاقتىڭ كيىزى قالىڭ، ال جازدا كيەتىن بايپاقتىڭ كيىزى جۇقا بولادى. بايپاق تىگۋدىڭ ەكى ءتاسىلى بار. ونىڭ ءبىرى — تابانىن بولەك سالىپ ۇلتارىپ تىگۋ؛ ەكىنشىسى — تۇتاستاي قۋسىرىپ تىگۋ. بايپاقتىڭ تىگىسى اياققا باتپاۋ ءۇشىن ونى سىرتىنان تىگەدى. تىگۋگە تۇيە نەمەسە قوي جۇنىنەن يىرىلگەن شۋدا ءجىپتى پايدالانادى.

جۇننەن توقىلاتىن بايپاقتاردىڭ قونىشى قىسقا بولادى. ەرتە كەزدە ونى شۇلعاۋ ورنىنا كيىز بايپاقتىڭ ىشىنەن كيۋ ءۇشىن دە پايدالانعان. مۇنداي بايپاقتار ءارى جىلى، ءارى جەڭىل، ءارى جۇمساق بولادى.

ءماسى — وڭدەلگەن جۇقا تەرىدەن قونىشىنا ويۋ سالىنىپ، تابانسىز، ۇلتانسىز تىگىلەتىن، نەگىزىنەن، ۇيدە كيىلەتىن جەڭىل اياك كيىم. ونى بىلعارىدان، شەگىرەننەن، قۇرامنان تىگەدى. ءماسىنىڭ سىرتىنان كەبىس كيىلەدى. ءماسىنىڭ قونىشى استارلانىپ، كومكەرىلەدى. ال ۇلتانى جالاڭ قابات بولادى. ول تارامىسپەن ىشكى جاعىنان جورمەپ نەمەسە جارا شانشىپ وبىستىرە تىگۋ ارقىلى ۇلتارىلادى. ەتىكشى ءماسى تىككەندە ەڭ الدىمەن ءماسىنىڭ باسىن، قونىشىن جۇقا بىلعارىدان، ۇلتانىن قالىڭ بىلعارىدان ءپىشىپ الادى. ودان سوڭ تىگىسىن ىشىنە قاراتىپ، باسىن قوندىرادى. وسىدان كەيىن ءماسىنىڭ قونىشىن تىگەدى. ءماسىنىڭ قونىشىن قۋسىرعاندا تىگىستىڭ اراسىنا جىڭىشكە سىزىق سالادى. ءماسى — ءارى جەڭىل، ءارى جۇمساق اياق كيىم. ول تازالىق ءۇشىن اسا قولايلى.

---