InfoHub Logo

ۇلتتىڭ ۇلت ەكەنىن تانىتاتىن ونىڭ ءتىلى، ءدىلى، ءدىنى، ءسالت-داستۇرى، ادەت-عۇرپى، ويىندارى، فولكلورى. قازاق حالقى بۇدان كەندە ەمەس. حالىق اۋزىندا جۇرگەن ءاربىر ماقال-ماتەلدىڭ نەمەسە تىيىمنىڭ ءوز تاربيەلىك ءمان-ماعىناسى بار. ءبىراق، قازىرگى جاھاندانۋ زامانىندا بۇل قۇندىلىقتار ءوز باعاسىن جوعالتىپ، وتكەننىڭ ەنشىسىندە قالىپ بارا جاتقانداي. ونى ايتىپ، ەسكەرىپ وتىراتىن كونەكوز قاريالارىمىزدىڭ دا بۇگىنگى كەلبەتى مۇلدەم بولەك. اق جاۋلىعىن تاققان اجە مەن اق ساقالى مەن تاقياسى بار اتانى بۇگىندە كەزىكتىرۋ وتە قيىن. «زامانىنا قاراي ادامى» دەگەننىڭ اسەرى بولار. زامان تالابىنا قاراي وزگەرە بەرەتىن بولساق، ۇلتتىق قۇندىلىق تۇگىلى، شىققان تەكتى ۇمىتۋ قيىن ەمەس بۇلاي. ويتكەنى بۇگىنگى «زاماناۋي» جاس وتباسىلار اتا-انا ءقادىرى، تۋىستىق بايلانىس، ءسالت-داستۇردى بىلە بەرمەيدى. بارلىعىنا توپىراق شاشۋدان اۋلاقپىن. بۇنىڭ بارلىعىن وتە جاقسى بىلەتىن دە جاندار جەتەرلىك. ويتكەنى، ولار «وتباسى ينستيتۋتىنان» ءتالىم العان. سول العان ءبىلىمدى ارى قاراي ءوز ۇرپاعىنا ۇيرەتىپ، ۇنەمى قايتالاپ وتىرادى.

 مۇستافا شوقايدىڭ «ۇلتتىق مادەنيەتتەن جۇرداي رۋحتا  تاربيەلەنگەن  ۇرپاقتان، حالقىمىزدىڭ قاجەتى  مەن مۇددەسىن جوقتايتىن، پايدالى ازامات شىقپايدى»،- دەگەن ءسوزى بار. باسەكەگە قابىلەتتى ۇرپاق تاربيەلەۋدە ونىڭ اتاتەگىن قوسا ۇيرەتكەن ءجون. جان-جاقتى بولسىن دەپ بىرنەشە شەت ءتىلىن ۇيرەتۋ، بوس ۋاقىتى بولماسىن دەپ ءتۇرلى ۇىرمەلەرگە جازىپ قويۋ بۇگىنگى كۇننىڭ «تەندەنسياسى» دەپ تە ايتۋعا بولاتىن شىعار. وزگە ءتىلدى ۇيرەنەمىن دەپ، انا ءتىلىن بىلمەي شۇلدىرلەپ جۇرگەن تالاي قارا دومالاقتاردى كوزىمىز كورىپ، قۇلاعىمىز ەستىپ ءجۇر. سوندا ءوز ءتىلىن بىلمەگەن بالا وزگە ءتىلدى قالاي سىيلايدى؟! ارينە، اركىمنىڭ ءوز تاڭداۋى بار. ءبىراق، ۇرپاق تاربيەسىندە ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ ءوز الار ورنى بار ەكەنىن جاس اتا-انالار ۇمىتپاسا ەكەن.

«ۇلتتىق قۇندىلىقتار» دەگەندە بىردەن حالقىمىزدىڭ داستۇرلەرى ەسىمى ورالدى. قازاقتىڭ سالتى كوپ دەپ ماقتانامىز، ءبىراق، سولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ ءمان-ماعىناسىن جەتە تۇسىنە بەرمەيمىز. شىنى كەرەك، سالت-داستۇرلەردىڭ كوبىسى ادام ومىرىندەگى قۋانىشتى جاعدايلارعا بايلانىستى عوي. ۇل بالالارعا بولەك، قىز بالالارعا ارنالعان بولەك داستۇرلەر دە بار. ادام ومىرگە كەلگەننەن باستاپ «شىلدەحانا»، «بەسىككە سالۋ»، «قىرقىنان شىعارۋ»، «تىساۋ كەسۋ»، «سۇندەت توي»، «ءتىلاشار»، «توقىم قاعار»، «بەت اشار»، «قىز ۇزاتۋ» دەپ كەتە بەرەدى. مەن سولاردىڭ بىرنەشەۋىنە توقتالىپ كەتۋدى ءجون كوردىم.

 «ءار ەلدىڭ سالتى باسقا، ءيتى قارا قاسقا» دەمەكشى، ءبىر قازاقستاننىڭ ءوزىندى ءار سالت ءار ءتۇرلى ورىندالادى. مىسالى، ءقازىر قىزدى تويحانادان سىڭسۋ نەمەسە قوشتاسۋ ءانىن ايتىپ شىعارىپ سالۋ «سانگە» اينالعان. قىزدى ساعات ءتىلى ون ەكى بولماي مەيرامحانادان الىپ كەتۋ كەرەك دەگەن زاڭدى ورناتىپ العان. ودان شوۋ جاساپ، بىر-بىرىمەن جارىسىپ جاتقانداردا جوق ەمەس. وسىلايشا، بۇل ءداستۇردىڭ مازمۇنى ءسال وزگەرىپ كەتكەن دەسەك بولادى. نەگىزىنەن، «قىز ۇزاتۋدىڭ» ءتۇپ-تامىرىنا ۇڭىلسەك، ونىڭ وتكىزۋدىڭ ءجون-جورالعىسى مۇلدەم باسقاشا. ءبىزدىڭ وڭىردە، ناقتىراق ايتار بولسام، قازاقستاننىڭ ورتالىعىندا قىزدى تاڭ بوزارىپ اتىپ كەلە جاتقاندا ءوزىنىڭ تۋىپ-وسكەن شاڭىراعىنان ۇزاتادى. تويحانا تەك قۋانىش پەن كۇلكىنىڭ مەكەنى عانا ەمەس، سونداي-اق، توبەلەس، ايقاي-شۋ ورىن الاتىن جەر. ىشىمدىك ىشىلگەن جەردە ادامنان اردا دا، ۇياتتا دا، قۇرمەت پەن قاسيەت جوعالاتىن ەسكەرسەك، «مۇنداي جەردەن قىز ۇزاتۋ قاجەت پە؟» دەگەن سۇراق تۋىندايدى.  بويجەتكەندى قاسيەت دارىعان، ءوزىنىڭ باقىتتى بالالىق شاعى وتكەن كيەلى شاڭىراعىنان نەگە ۇزاتپاسقا؟!

كەتىپ بارا جاتقان قىزدىڭ الدىنا «جولى اشىق بولسىن» دەپ، اقجول توسەيدى. قازىرگى كەزدە سول اق ماتانىڭ ۇستىنە گۇل جاپىراقتارىن شاشۋ دەگەن بار. مۇمكىن ادەمى كورىنەتىن شىعار. ءبىراق، قازاقتىڭ «كوكتى جۇلۋعا بولمايدى» دەگەن تىيىمىن ءبىرى بىلسە، ەندى ءبىرى بىلە بەرمەسى انىق. جۇلعانى ازداي، اياق استىنا شاشۋ ءتىپتى ەرسى. «كوكتەي سولىپ قالعان» دەگەن ءسوز تىركەسى بار. قىزدىڭ سونداي بولعانىن قالاماسا، ساندىك ءۇشىن ويلاپ تابىلعان بۇل ءۇردىستى قويۋ كەرەك.

سوڭعى كەزدە ۇزاتۋدا قىزدى شىعارىپ سالاردا اناسى قىزىنا ساۋكەلەسىن كيگىزىپ جاتقانىن كورەمىز. تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى حالىقتىڭ جاعدايى ءماز ەمەس كەزدە بۇل ءداستۇر تۋرالى بىلە بەرمەيتىنبىز. ۇلتىمىزدىڭ ساناسى جاڭعىرعان سايىن بۇرىنعى يگى سالتتار دا قايتا جاڭعىرىپ، قولدانىسقا كەلىپ جاتىر. اناسى قىزىنا كيەلى ساۋكەلەنى كيگىزگەن ساتتەن باستاپ، ونىڭ ەندى ءوز ەلىنە قوناق ەكەنىن بىلدىرگەن.

سونداي قايتادان ءوزىنىڭ جاڭاشا سيپاتىن تاپقان ءداستۇردىڭ ءبىرى – شارعى سالۋ. تالاي قازاقتىڭ تويى ورىستىڭ قالىندىق گۇلىن لاقتىرۋىمەن وتكەنىن بىلەمىز. ءقازىر بۇل ءداستۇردى ءوزىمىزدىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان «شارعى سالۋ» ءداستۇرى الماستىرىپ كەلەدى. بۇل، ارينە، كوڭىل قۋانتادى. اتالعان ءداستۇر بويىنشا، ۇزاتىلىپ بارا جاتقان قىز ارتىنان ەرگەن سىڭىلىسىنە نەمەسە جاقىن قۇربىسىنا ءوزى تاققان ورامالىن سىيلايدى. بۇل «ەندىگى جول سەنىكى» دەگەندى بىلدىرەدى. ال ءقازىر قىزدار سىڭىلدەرى مەن جاقىن قۇربىلارىنا ىرىمداپ قولدارىنا ۇكى تاعىپ جاتادى. بارلىعى قىرىلىپ، شاش جۇلىسىپ ءبىر گۇلگە تالاسقانشا، وسىلاي ۇكى تاعىنعاندارى قانداي كەرەمەت.

كەلەسى ءسوز ەتكىم كەلەتىن داستۇرلەردىڭ ءبىرى – بەتاشار. بۇل كەلىن ءوز ءۇيىنىڭ تابالدىرىعىن العاش اتتاعاندا ورىندالاتىن سالت. ءبىراق، ەلىمىزدىڭ كوپ ايماعىندا بەتاشاردى ۇيلەنۋ توي بولاتىن كەزدە تويحانادا ىستەيدى. اتى ايتىپ تۇرعانداي بەتاشار جاڭا تۇسكەن كەلىننىڭ ءجۇزىن كورۋ ءۇشىن جاسالاتىن ىرىم. ونىڭ بەتىن اشۋ ءۇشىن دە اۋىلدىڭ ەڭ تاڭداۋلى دەگەن ءانشى نەمەسە جىراۋدى شاقىرتقان. ول كەلىنگە جاڭا تۋىستارىن ولەڭ شۋماقتارىمەن كەلىستىرىپ، تانىستىرعان. جاڭا تۇسكەن كەلىننىڭ سالەمىن العان ءاربىر ادام ءوزىنىڭ ءسۇيىنشىسىن بەرگەن. كەيىن بەتىن اشىپ، ەنەسى باسىنا اق ورامال سالىپ، ۇلكەندەر باتاسىن بەرگەن. كەلىننىڭ ەكى جاعىنان سۇيەيتىن ايەلدەر جەسىر، جەڭىلتەك بولماۋى دا ەسكەرىلگەن. ال ءقازىر ۇيلەنۋ توي كەلىن تۇسكەننەن كەيىن ءبىر اپتا نەمەسە ءبىر ايدان كەيىن بولۋ مۇمكىن. وعان دەيىن كەلىندى ءبارى كورىپ، تانىپ الادى. سوندا بۇل ءداستۇردىڭ تۇك رەتى بولماي قالادى.

 ۇمىت بولىپ بارا جاتقان سالتتاردىڭ ءبىرى – جارىس قازان. پەرزەنتحانا بولماعان كەزدە، ايەلدەردىڭ ۇيدە بوسانعانى تاريحتان بەلگىلى. كەلىن تولعاتقان كەزدە اۋىل اۋەلدەرى جينالىپ قازانعا اس سالعان. «قازان قايناعانشا بالا دۇنيەگە كەلسىن»، «تولعاق جەڭىل بولسىن» دەپ قازان مەن ايەل تولعاعىن جارىستىرعان. «جارىس قازان» دەگەن ءسوز وسىدان شىقسا كەرەك. قازىرگى جاس كەلىنشەكتەردەن سۇراعاندا بۇنداي سالتتىڭ بارىن بىلمەتىن بولىپ شىقتى. بۇل ءداستۇردىڭ تاريح قويناۋىنا كەتىپ بارا جاتقانى وكىنىشتى ارينە. ايتپەسە، ونىڭ جاس انالارعا بەرەر تاربيەسى دە، پايداسى دا مول.

قالجا تويى تۋرالى بىلەسىز بە؟ قالجا دەگەن بوسانعان ايەلگە ارناپ سويىلعان قوي. دۇنيەگە ءسابي اكەلۋ وڭاي شارۋا ەمەستىگىن اتا-بابالارىمىز ەجەلدەن-اق تۇسىنگەن. ايەلدىڭ كۇش-قۋاتى ازايىپ، اعزاسى السىرەپ قالادى. سوندىقتان جاس انا ەرەكشە كۇتىمدى قاجەت ەتەدى. قىرىق كۇن بويى ايەلگە قالجانىڭ ەتىن جەگىزىپ، سورپاسىن ىشكىزگەن. جاقسى قالجالانعان ايەل تەز ارادا قۋاتتانىپ، ءۇي تىرشىلىگىنە ارالاسىپ كەتكەن. قالجانى كەلىننىڭ كۇيەۋى نە بولماسا توركىنى اكەلگەن. قالجا جەگەن ايەلدىڭ ءسۇتى قۇنارلى ءارى جەتكىلىكتى، ءسابيدىڭ ۇيقىسى تىنىش بولادى. «قالجالى ايەلدەن ولجالى ۇل وسەدى» دەگەن ءسوز سودان قالعان دەسەدى. ءبىرىنشى كۇنى كەلىن قويدىڭ مويىن ومىرتقاسىنا ءتىسىن تيگىزبەي، قولمەن ءمۇجيدى. ەتتەن تازارتىلعان جۇلىندى تاياقشاعا بەكىتىپ، كەرەگەنىڭ باسىنا ىلگەن. بۇل بالانىڭ مويىنى تەزىرەك قاتايسىن دەگەن ىرىمنىڭ نەگىزى. ال ءقازىر قالاي؟ ءقازىر جاڭا بوسانعان كەلىنگە قىرىق كۇن ەت جەگىزىپ، سورپا ىشكىزەتىن وتباسىلار كەمدە-كەم. زاماناۋي «قالجا» ءبىر كۇندىك تويمەن شەكتەلىپ قالادى دەسەم ارتىق بولمايتىن شىعار. كەلىن مەن ءسابيدىڭ سىباعاسى سانالاتىن قالجانى بۇكىل تۋعان-تۋىس جينالىپ اسىپ جەيدى. سوندا  ايەلدىڭ شىلدە تەرىن شىعارىپ، اعزاسىن قالپىنا كەلتىرۋىنە مۇمكىندىك بولمايدى. ال ول كەيىن ءوزىنىڭ كەرى اسەرىن بەرىپ، ايەل اۋرۋشاڭ بولۋى مۇمكىن.

قازاق ءداستۇرىنىڭ ىشىندە قايماعى بۇزىلماعان سالتتىڭ ءبىرى – تاباق تارتۋ ءراسىمى. وتباسىندا قۇدا كۇتۋ، توي-تومالاق نەمەسە قارا جامىلعاسا دا قازاق حالقى ەت اساتىنى بەلگىلى. الدىندا ايتىپ كەتكەنىمدەي ەلىمىزدە قانشا وبلىس بار، سوندا تاباق تارتۋ ءادىسىن كورۋگە بولادى. ءار جىلىكتىڭ، ءار سۇيەكتىڭ ءوز رەتى، ءار تاباقتىڭ ءوز اتاۋى بولعان.

وسى تاباقتارعا ات قويۋدىڭ وزىندە دە ۇلكەن ءمان، زور ماعىنا بار. ادامدار اراسىنداعى بايلانىس پەن قارىم-قاتىناسقا ساي اس تارتىلعان. مىسالى، «باس تاباق»، ياعني، قۇدالارعا ارنالعان تاباققا باس، جامباس، بەل ومىرتقا، ەكى ۇلكەن قابىرعا، سۇبە، قۇيرىق سالادى. قويدىڭ باسىن ۇسىنعاندا  ماڭدايىن ءتىلىپ قويادى. ونىڭ ءوز سەبەبى بار. باستى جالعىز ادام جەمەگەن، ولاي جەيتىن بولسا، جەكە قالامىز دەپ ەسەپتەگەن. سوعىم سويعاندا، بارلىق ەل-جۇرتتى شاقىرتىپ، اق باتامەن سويعان. باسقا قوسۋ بەلگىسى ىسپەتتەس تىلىك سالىپ قازانعا سالعان. بۇل بەلگى باسىمىز قوسىلىپ ءجۇرسىن، بىرلىكتە دە تىرلىكتە دە بىرگە بولايىق دەگەندى بىلدىرەدى. ەكىنشى «سىي تاباققا» باس، جامباس، كارى جىلىك، بەل ومىرتقا، سۇبە، قۇيرىق، ودان كەيىن «ورتا تاباققا» ورتان جىلىك، بەل ومىرتقا، ەكى قابىرعا، سۇبە، قۇيرىق ماي سالىنىپ تارتىلادى. «قۇداعي تاباققا» جاۋىرىن، جاق ەتى، ومىرتقا، ورتان جىلىك، سۇبە، قۇيرىق، «كۇيەۋ تاباققا» ءتوس، ورتان جىلىك، ومىرتقا، سۇبە، «قىز تاباققا» اسىق جىلىك، مويىن ومىرتقا، قۇيىمشاق، ەكى قابىرعا، سۇبە، قۇيرىق ماي، «بالا تاباققا» اسىق جىلىك، جاۋىرىن، ورتان جىلىك، قابىرعا سالىنادى. ودان بولەك ەتتى تاباققا سالۋدىڭ دا ءوز رەتى بار. دالىرەك ايتاتىن بولساق، باستى قوناققا قاراتىپ ۇسىنادى، جىلىكتى تاباقتىڭ شەتىنە نە ورتاسىنا قويۋ، جامباستىڭ شۇڭقىرىن جوعارى قاراتىپ قويۋ سىندى قاعيدا بار. بۇل ءتارتىپ ۇلتتىڭ مىنەزىن، ءداستۇرىن جويماي، جوعالتپاۋ ءۇشىن جاساقتالعان.

ال ءقازىر وسىنىڭ ءجون-جورالعىسىن بىلمەيتىن جاس ۇرپاق ءوسىپ كەلەدى. ولار بۇنى ەسكىلىكتىڭ بەلگىسى دەپ ەسەپتەيدى. ءقازىر بارلىعى ايتەۋىر ەت تارتادى دا، قايسىسى "باس تاباق"، قايسىسى "ورتا تاباق" ايتەۋىر باس پەن جامباس سالىنسا بولدى، ۇلكەندەردىڭ الدىنا باراتىن تاباقتاردىڭ بارلىعى - "باس تاباق"، جاستاردىڭ ورتاسىنا تارتىلعان ورتا تاباق ەسەبىندە تارتىلا بەرەدى. سونداي-اق، ەتتى تۋراپ الىپ كەلۋ ءداستۇرىن كورىپ ءجۇرمىز. بۇل مۇمكىن ۋاقىت ۇنەمدەپ، ءۇستىن بۇلدىرمەۋدىڭ امالى شىعار. دەگەنمەن، ەتتى بۇتىندەي اكەلىپ، ونىڭ مەرەيىن شىعارىپ قوناقتارعا ۇسىنۋ بۇرىنعىنىڭ سالتى. بۇل قوناقتىڭ قانشالىقتى ءقادىرلى ەكەنىن كورسەتەدى. 

تاباق تارتۋ دەگەن ءجاي عانا ءراسىم ەمەس. ول بىرلىك پەن تىرلىكتىڭ، جاقسىلىق پەن مولشىلىقتىڭ نىشانى. وسىنىڭ بارلىعى وتباسىنداعى وشاق قاسىندا ۇرپاقتان ۇرپاققا بەرىلىپ، وسى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ كەلە جاتقان ۇلاعاتتى ۇعىمدار، تاربيەنىڭ نەگىزگى باستاۋ كوزى. ءارقاشان استى «دانەكەر» دەيتىن حالقىمىز، جاڭادان كوشىپ كەلگەن كورشىسىنە دە «ەرۋلىك تاباعىن» اپارادى.

دارحان دالانىڭ كەڭدىگىندەي حالقىمىز سالت-داستۇرگە باي. ۇلت پەن ۇلتتىڭ بىر-بىرىنەن ايىرماشىلىعىن وسى بايلىققا قاراپ اجىراتۋعا بولادى. «ءداستۇردىڭ وزىعى بار، داۋرەنى وتكەن توزىعى بار»، -دەگەن ءسوز بار حالقىمىزدا. زامان دامىعان سايىن، ۇلتتىق ءداستۇر دە جاڭاشا سيپات تابادى. كونەرگەن دەپ ءار سالتتى شەتكە ىسىرا بەرەتىن بولساق، ۇلتتىق قۇندىلىقتىڭ ءقادىرى كەتەدى. ق ر تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن.ءا.نازابايەۆتىڭ «ءبىز تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە ءتىلىمىزدى تۇلەتتىك، ءدىنىمىزدى وركەندەتتىك، تامىرىمىزدى جالعاپ، ءسالت-داستۇرىمىزدى جاڭعىرتتىق»، -دەگەن ءسوزى بار. اتا-بابالارىمىزدان كەلە جاتقان ءداستۇر – ۇلتتىق بولمىسىمىزدىڭ كورىنىسى. سوندىقتان، كەلەر ۇرپاق اتادان قالعان مالدى ەمەس، ءسوزدى، ءداستۇردى قادىرلەپ، ونى ارى قاراي جاڭاشا ۇلگىدە تۇلەتسە ەكەن دەگەن تىلەك بار. «سالتىن ساقتاعان ەل جويىلمايدى» دەيدى دانا حالقىمىز. اتادان كورگەندى قايتالاۋ ۇيات ەمەس، ونى ءبىلىپ تۇرىپ ىستەمەۋ ۇيات بولار.

---