ءۇندىستان حيكاياسى
پوۆەست
ءبىرىنشى حيكايا
تۇنگى ساپار. قۇيرىقتى جۇلدىز.
“جات جۇرتتىق بالا”
موسكۆادان قىرىق-ەلۋ شاقىرىم شىقپاي جاتىپ-اق ءوزىڭدى شەكارادان ءوتىپ كەتكەندەي سەزىنەتىن ءبىر جەر بار. ول شەرەمەتيەۆو اەرودرومى. شەرەمەتيەۆو ەكەۋ. مەنىڭ ايتىپ وتىرعانىم سونىڭ حالىقارالىق اەرودرومى. زاتتارىڭدى تاپسىرىپ، كوك جاعالى لەيتەنانتقا ءتيىستى دوكۋمەنتتەرىڭدى كورسەتىپ، بوگەتتىڭ ارعى بەتىنە شىققاندا ءوزىڭدى شەكارادان ءوتىپ كەتكەندەي سەزىنەسىڭ. سەنى وتكىزىپ جىبەرىپ، قايتا جابىلا قوياتىن لەيتەنانتتىڭ كىشكەنە ىسىرىلمالى تور قاقپاسى، شىنىندا دا شەكارانىڭ ءبىر ءتۇرى. ەندى بەرگى بەتكە تەك الىس ساپاردان قايتىپ ورالعاندا عانا وتەسىڭ.
موسكۆا ۋاقىتىمەن كەشكى ساعات وننىڭ شاماسىندا يل-62 سامولەتى اسپانعا كوتەرىلىپ، دەليگە قاراي باعىت الدى. وسى كەزدە ءبىز دە «ۋھ» دەپ دەم الىپ كوڭىلىمىزدى بىرلەگەندەي بولدىق. ءبىز دەگەنىم — سوۆەتتىڭ جازۋشىلار دەلەگاسياسى. ءتورت ادامبىز. جازۋشى، ءارى جۋرناليست، «پراۆدا» گازەتىنىڭ ارناۋلى ءتىلشىسى لەونيد پوچيۆالوۆ، جازۋشى-دراماتۋرگ ماييا گانينا، «سوۆەت ايەلى» جۋرنالىنىڭ ءۇندى ءتىلىنىڭ رەداكتورى يسااك گولۋبيەۆ جانە مەن. ال «كوڭىلىمىزدى بىرلەدىك» دەگەنىم... مۇنىڭ اجەپتاۋىر حيكاياسى بار.
وسى ساپاردىڭ ءبىز ءۇشىن ءبىراز ابىگەرى مەن ماشاقاتى بولدى. باسىندا وتكەن جىلدىڭ وكتيابر ايىنا بەلگىلەنگەن بۇل ساپار ودان دەكابرگە، دەكابردەن يانۆارعا سىرىلدى. مۇنداي دايەكسىزدىك كىسىنىڭ كوڭىلىن قوبالجىتىپ، ەلەگىزىتىپ قوياتىنى ءوز الدىنا، قىسقا قاراي بايىزداپ ۇلكەن ءبىر شىعارما جازام با دەگەن ادامدى شارۋاسىنان قالدىرادى. ءبىراق... بارار جەرىڭ ءۇندىستان بولسا، ونى بۇرىن كورمەگەن بولساڭ — قولىڭدى ءبىر سىلتەپ باس تارتۋعا ءداتىڭ جەتپەيدى. امالىڭ جوق، توزەسىڭ.
ءسويتىپ بارلىق ۋكولدارىن الىپ، دايىندالىپ جۇرگەندە «يندياعا ۇشۋ مەرزىمى 27 فيەۆرالعا بەلگىلەنىپ وتىر، 25-نەن قالماي كەلىڭىز» دەگەن قۋانىشتى تەلەگرامما سارت ەتە قالدى. مەن جيىرما بەسى ەمەس، جيىرما ءتورتى كۇنى موسكۆاعا جەتتىم. ءبىراق ءجۇرۋ مەرزىمى ءبىزدى قوبالجىتىپ، اقىرىنداپ ىسىرىلا بەرىپ التىنشى مارتقا، ودان ونىنشى مارتقا شەگىندى.
مەن «روسسيا» اتالاتىن الىپ مەيمانحاناعا ورنالاسقان ەدىم. تەرەزەم كرەمل جادتا. سەگىزىنشى قاباتتان كرەملدىڭ ءىشى الاقانداعىداي كورىنەدى.
— بولمەڭ عاجاپ، «بلاجەننىي»، سپاسس قاقپاسى، كرەمل — ورىستىڭ بار ساۋلەتى كۇندىز-تۇنى كوز الدىڭدا، نەسىنە اسىعاسىڭ، جاتا بەرمەيسىڭ بە؟! — دەگەن، ماعان قوناققا كەلگەن ورىستىڭ تاماشا شەبەر جازۋشىسى يۋريي كازاكوۆ.
ءبىراق كرەملدىڭ كورىنىسى قانشا عاجاپ بولسا دا مەنىڭ سابىرىم سارقىلايىن دەدى. وسىنداي كەزدە بەسىنشى مارت كۇنى ماعان سسسر جازۋشىلار وداعىنىڭ شەتەل كوميسسياسىنان تەلەفون سوقتى.
— تاحاۋي، قۇتتىقتايمىن! سىزدەرگە ۆيزا الىندى. بيلەتتى ونىنشى مارتقا الاتىن بولدىڭ. جەتىنشى مارت كۇنى كەشتە ءۇندى ەلشىلىگىنىڭ مادەنيەت ىشىندەگى سوۆەتنيگى ماتان سينحتىڭ ۇيىنە قوناققا باراسىز.
جەتىنشى مارت كۇنى كەشكى جەتىگە جارتى ساعات قالعاندا شىعىپ، سوۆەتنيكتىڭ ايەلىنە اپاراتىن گۇل ىزدەسەم... ورتالىقتا گۇل ساتاتىن ەكى-ۇش جەرگە باردىم. قۇداي ەكەن ساقتاسىن، گۇل ەمەس، گۇلدەن قالعان قيقىمعا تۇرعان ادام تىزبەگى ات شاپتىرىمعا سوزىلعان. ەرتەڭ سەگىزىنشى مارت...
سودان ەزەر دەگەندە ءبىر تاكسي ۇستاپ الىپ، سادوۆوە كولسونى اينالا شاۋىپ، اڭىرى جاپ-جاقسى حريزانتەما گۇلىن تاۋىپ الدىم. جولداستارىم دا مەنىڭ الدىمدا عانا كەلىپتى. سوۆەتنيك ماتان سينح دەنەلى كەلگەن، ءۇستى-باسى بانتى، قىرىقتار شاماسىنداعى اجارلى كىسى ەكەن.
ءبىز امانداسىپ ۇلگەرگەنشە ونىڭ كەلىنشەگى دە كەلدى. مەن اۋزىمدى اشىپ قالىپپىن. ءاي، بۇل ايەلدى كورگەن ادامنىڭ تاڭىرقاماعانى، ءسىرا، بولا قويماس. كورگەننەن-اق ءۇندى ەمەس، يندونەزيا ەلىنىڭ قىزى ەكەنىن ايتپاي ءبىلدىم. جىپ-جىڭىشكە قۋىرشاق تۇلعالى، ادەمى قاز مويىن، سۇلۋ جۇمىر بويىندا ءمىن جوق. قازاق ايتاتىن ويماق اۋىز، اسەم ەرنى ۇلبىرەگەن، مونشاقتاي قاراقات كوز، كىشكەنە پىستە مۇرنى دا جۇقالاڭ قۇبا جۇزىنە كەلىسە كەتكەن. نەبىر بارماعىنان بال تامعان شەبەرىڭىز قۋىرشاق جاساسا ءدال مىناداي ءناشىن كەلتىرە الماس. اش بەلىن ۇزىلدىرە وراپ، ءبىر شەتىن يىعىنان اسىرا تاستاعان قىزعىلت سارى، جالاڭ اياعىنىڭ باشايىنا ىلگەن جاپپاسى دا جاراسا قالعان. ابزالى مىناداي دەنەگە جاراسپايتىن نارسە بولماسقا كەرەك.
موسكۆانى اينالا شاۋىپ گۇل ىزدەگەن ەڭبەگىم قايتتى.
سۇلۋلىقتىڭ توڭىرەگىن شارپيتىن بۋى بولادى. سول بۋ وسى كەشتە ءبىزدىڭ ءبارىمىزدى دە مول شارپىعان.
— اپىراۋ، قۋىرشاق ەمەس، سۋرەت ەمەس، مىناداي نازىك سۇلۋلىقتى ءتىرى ادام بەينەسىندە دە كورەتىن كۇن بار ەكەن-اۋ، — دەپ تامسانىپ قالدى ماييا گانينا.
ايەلدىڭ سۇلۋلىعىنا ايەل تاڭىرقاعان سوڭ، ەندى مەن ارجاعىن سۋرەتتەپ اۋرە بولماي-اق قويايىن.
سوۆەتنيك مىرزا ونەر مامانى ەكەن. گيمالاي حالىقتارىنىڭ ونەرى جايىندا اعىلشىن تىلىندە ۇلكەن كىتاپ جازىپتى. سۋرەتشىلىك ونەرى جانە بار. ۇيىندە ءوزى سالعان بىرنەشە ابستراكسيالىق كارتينالارى ءىلۋلى تۇر.
كەشتە ەلشىلىكتە ىستەيتىن ءۇندىنىڭ قىلقانداي جاس جىگىتتەرى بولدى. ولار كادىمگىدەي ورىسشا ۇيرەنىپ قالىپتى.
اجەپتاۋىر ۇزاق وتىرىپپىز. سوعان قاراعاندا كوپ جامان بولماعان ءتارىزدى. سوۆەتنيك بىزگە وڭ ساپار تىلەپ، يندياداعى ساپارىمىزدىڭ ءساتتى دە، قىزعىلىقتى بولارىنا سەنىم ءبىلدىرىپ اجىراستى.
ءسويتىپ كۇتە-كۇتە كەلىپ «ال كەتتىك» دەگەندە، ءۇندى ۇكىمەتى تارانىنان ءبىزدىڭ ساپارىمىزدى 27 مارتقا شەگەرۋگە ءوتىنىش بولىپتى.
موسكۆادا قاشانعى جاتام، سالىم سۋعا كەتىپ الماتىعا قايتتىم.
مۇنداعى جۇرتتىڭ كوزىنە كورىنۋ دە قيىن. «اۋ، امان-ساۋ كەلىپ قالدىڭ با، ال ينديا قالاي ەكەن؟» دەگەن سۇراقتى جۇرت شىن كوڭىلمەن بەرسە دە، ساعان كوكەسىن بوپ ەستىلەدى.
وسىلاي ەكى ويلى، دال بوپ جۇرگەندە موسكۆادان قايتا شاقىرۋ كەلدى. ۇشاردان ءبىر كۇن بۇرىن «زەنيت» دەگەن فوتواپپارات ساتىپ الىپ ەدىم، جۇرەر كەزدە موينىما ىلە كەتەيىن دەسەم الگى قۇرعىر جوق. ءۇيدىڭ ءىشىن استان-كەستەن قىپ ولاي ىزدەدىم، بىلاي ىزدەدىم، اقىرى تابىلمادى. ەندى سامولەتكە ازەر ۇلگەرىپ اەروپورتقا كەلسەم قالتامدا بيلەتىم جوق.
ديسپەچەر «قايتادان بيلەت ساتىپ الىڭىز» دەدى. وعان دا شۇكىر. دۇنيەسى قۇرعىر جانىڭا باتقانمەن ادامعا، ياعني دەنساۋلىق كەرەك. ەسكى ءۇرىم، گرەك ازاماتتارى جورىققا، نە ۇزاق ساپارعا شىققاندا قۇرباندىق بەرەتىن بولعان. سونى ەسىمە الدىم. ەسكى زامانعى قازاقتار دا «قوراسانعا قوي ايتىپ، اۋليەگە ات ايتىپ» اتتاناتىن بولعان. ءسىرا، ءۇندى ساپارىنىڭ مەنەن العان قۇرباندىعى بولار دەپ ءوزىمدى جۇباتىپ، كوڭىلىمدى بىرلەپ العانمىن. ۇشار الدىنداعى ءبىزدىڭ تارتقان تاۋقىمەتىمىز وسىنداي بولعاندىقتان، سامولەت كوتەرىلگەندە «ۋھ» دەپ دەم الماعاندا قايتەسىڭ.
قازاقتا «كوڭىلى الىپ ۇشادى» دەگەن ادەمى ءسوز بار. ۇزاق ساپارعا، بەيتانىس ەلگە كەتىپ بارا جاتقان ادامنىڭ كوڭىلى سوعان جۋىق بولۋعا ءتيىس. سامولەتتىڭ ىشىندە قالعىپ-مۇلگىپ وتىرعان ادامدى كورە المادىم.
دەليگە دەيىن يل-62 سامولەتى بەس جارىم ساعات ۇشادى ەكەن. بۇل يل-18 سامولەتىنىڭ الماتى مەن موسكۆانىڭ اراسىنا ۇشاتىن ۋاقىتى. مەن قازاقستاننىڭ ءۇستىن باسىپ قايتادان ۇشىپ كەلەمىن. اس ءىشىپ ويتىپ-بۇيتكەنشە تاشكەنتكە دە كەلىپ قالدىڭ. ازدان كەيىن سول قاپتالدان سامارقاننىڭ وتتارى كورىندى. وڭ جاقتان بۇحاردىڭ وتى جارقىرادى. يل-62 ون مىڭ مەتر بيىككە كوتەرىلەدى. اراسى ءجۇز ەلۋ شاقىرىم ەكى قالانىڭ وتتارى قاتار كورىنۋى دە سول بيىكتىگىنەن بولار.
وسى ءتۇنى اي جارىق بولدى ما بىلمەيمىن، ءبىراق، ايتەۋىر، تومەندەگى تاۋ بەدەرى سونشالىقتى ايقىن، انىق كورىندى. ءبىز شەكارادان ءوتىپ اۋعانستاننىڭ ۇستىمەن ۇشىپ كەلە جاتتىق. كەنەت سامولەت كومانداسىنىڭ ءبىر مۇشەسى — سول جاد يلليۋميناتوردان كومەتانى كورۋلەرىڭىزگە بولادى دەپ حابارلاپ كەتتى.
سول جاق قاپتالعا اۋىسىپ، دوڭگەلەك تەرەزەدەن تۇنگى قارا كۇڭگىرت اسپانعا قادالىپ تۇرعان كومەتانى كوزىم شالدى. بۇل وسى كەزدە جەرگە وتە جاقىنداپ كەلگەن بەينەت كومەتاسى بولاتىن. ۇلكەندىگى كىشى-گىرىم توستاعانداي، ءوزى اپپاق، قۇيرىعىنان اقشىل توزاق ساۋلە شۇباتىلعان. كادىمگى اسپانعا قاراپ كوتەرىلگەن پروجەكتوردىڭ ساۋلەسى سياقتى. اسىرەسە سامولەت تەرىس قىرىنداعاندا جەردەن سامولەتكە جول سىلتەپ تۇرعان پروجەكتور ءتارىزدى ەلەستەيدى.
ساعاتتان ارتىق قۇيرىقتى جۇلدىزدان كوز المادىم. ءبىراق قاراعان سايىن ويىم تىكسىنىپ، العاشقى قوبالجۋىم باسىلار ەمەس. كىشكەنە توستاعانداي دوڭگەلەنە جارقىراعان كومەتا انا شەتى مەن مىنا شەتى تالاي ءجۇز شاقىرىمعا سوزىلعان ۇلكەن تاس ءبىتىم. ءتۇپسىز تۇڭعيىقتا كىشكەنە عانا شەڭبەر سىزىپ كۇندى اينالىپ ءجۇر. سوندا جەر قانداي؟ الەمنىڭ اۋماعىنان قاراعاندا جۇمىرىقتاي... بارماقتاي... ماكرو-كوسموس اتتى شەكسىز قۋىستىڭ سانسىز پۇشپاعىنىڭ بىرىندە الاقاننىڭ اۋماعىن اينالىپ جۇرگەن تيتتەي شار. اناۋ الەم تۇڭعيىعىن جالعىز كەشىپ جۇرگەن كومەتانى كورگەن سايىن — كوز الدىما جەر ەلەستەيدى. و دا وسى ءتۇنسىز، تىلسىم قۋىستا كىپ-كىشكەنتاي ؛بوپ، جالعىز دوڭگەلەپ، پاناسىز كەتىپ بارادى.
قۇيرىقتى جۇلدىز سونە باستادى. الدىمەن قۇيرىعىنداعى توزاڭ-ساۋلەسى سەيىلىپ، سودان ءوزىنىڭ دوڭگەلەك ءجۇزىنىڭ نۇرى دا قۋقىل تارتتى.
تاڭ بيىكتەن اتتى. اۋەلى بيىك اسپان بوزارىپ، قاراڭعىلىقتى ەتەككە قاراي ىسىرىپ، كوكجيەكتىڭ ەرنەۋىنە اپارىپ جەنتەكتەپ، نىعىزداپ تاستاعانداي بولدى. جيىرما شاقىرىم تومەندە جاتقان جەر بەدەرى ەندى كورىنبەي كەتتى. ءۇستىمىز جارىق، استىمىز قاراڭعى — ءبىز سونىڭ شەكاراسىندا كەلەمىز. جەردەگى «تاڭ قاراڭعىسى» دەيتىن مەزگىل ءدال وسى ءسات بولسا كەرەك.
ءبىزدىڭ ءدال الدىمىزدا ارىقشا كەلگەن، جۇقا ءوڭدى اق-سارى ورىس كەلىنشەگى وتىر. ءبىر جاسار شاماسىنداعى جىلتىلداعان قارا دومالاق بالاسىن ازەر ۇيىقتاتتى. كوڭىلى تولقىما، ءوزى ۇيقىسىز كەلەدى. بالاسى ۇلكەن قارا كوزدى، بۇيرا شاشتى، قوڭقاق مۇرىن كوكسىل قارا... ناعىز ءۇندى. كۇيەۋى موسكۆادا وقۋ بىتىرگەن ءۇندى جىگىتى ەكەن. سوعان كەلە جاتىر. ونىڭ كۇيەۋىن يسااك گولۋبيەۆ بىلەدى ەكەن. كەلىنشەكتىڭ ويى دۇرىس-اق — ەگەر كونسە كۇيەۋىن ۇگىتتەپ سوۆەتتەر وداعىنا قىزمەتكە كوشىرمەك. ەگەر كونبەسە...
ينديادان العاشقى كۇنگى العان اسەرىمدە ەكزوتيكا از. تەك مەيمانحانا الدىنداعى ساقال-شاشتارىنا ۇستارا تيمەگەن، توبەسىندە شوعى بار اسەم سالدەلى شۆەيسار سينحتەر جانە جولاۋشىعا قىزمەت قىلاتىن جۇرتتىڭ ەلپىلدەگەن ەرەكشە ىقىلاس-ىزەتى بولماسا — مەن مۇندالاپ كوزگە ۇرىپ تۇرعان ايرىقشا بولەكتىگى جوق سياقتى. ارينە سونشا ىستىق، وڭتۇستىك حالقىنىڭ ءوڭى، كيىم كيىسى مەن ءجۇرىس-تۇرىسىنىڭ بولەكتەۋ بولاتىنى ءوز الدىنا.
ەرتەڭ ەرتە جۇرەمىز. ارالاپ ايىزىم قانباعان دەلي شاھارى ازىرگە بىتەۋ قالىپ بارادى. مەن ءۇشىن ءالى سىرى اشىلماعان الىن ەل — ءۇندىستان الدا جاتىر.
سۇلۋلىق سيقىرى. اكەسىن قاماۋعا العان پاتشا.
«جۇماق باعىندا»
دەليدەگى «دجان پاتح» مەيمانحاناسىندا تاڭعى تورتتە تەلەفون سىلدىرى وياتتى. شاماسى كەزەكشى بولار — اعىلشىن تىلىندە ماعان ءبىر نارسە دەدى. ارينە، ونىسىن مەن تۇسىنگەنىم جوق. ۇمىتشاقتىعىمدى ەسكەرىن تۇندە بارشا قامالىمدى جيىپ، ءبۋىپ-تۇيىپ جاتقانمىن. داياشى شاي اكەلدى. «ادامعا قامقورلىق» جايلى ۇندىلىكتەردىڭ قانشا ايقايلايتىنىن بىلمەيمىن، ءبىراق ايتەۋىر ءىس جۇزىندە قامقورلىعى ءتاۋىر.
پوچيۆالوۆ بۇرىن ۇندىدە ءبىراز بولعان، تالايدى كورگەن، سودان بولار، دەنساۋلىعىن سىلتاۋراتىپ دەليدە قالىپ قويدى. ءبىزدى كالكۋتتادا قۋىپ جەتپەك.
م. گانينا، اۋدارماشى يسااك گولۋبيەۆ ۇشەۋمىز سامولەتكە مىندىك. جول قىسقا — 45 مينۋت. جەڭىل بولدى. تەك اتتەڭ ءۇش كۇننەن بەرى ۇيقى شالا. ايتسە دە وقاسى جوق. ساريگە ورانعان ادەمى ءۇندى قىزى — ستيۋاردەسسا نازارىمىزدى اۋداردى. شەتەلگە ارنالعان «سوۆەتسكايا جەنششينا» جۋرنالىنىڭ ءۇندى تىلىندەگى رەداكتورى يسااك — ستيۋاردەسسا قىزدىڭ جاي-جاپسارىن بىلگىسى كەلدى. ويتكەنى بۇل جاقتا ايەلدىڭ جۇمىس ىستەۋى سيرەك جاعداي. (جۋرناليست ەمەس يە، جۋرنالىنا اياق استىنان ماتەريال ىزدەپ جاتىر). ءبىراق ءوزى تىكەلەي سۇراق بەرۋگە قىز ۇيالىپ قالار دەپ مايياعا ءوتىنىش ايتتى. «ءسىز جاي-جاپسارىن سۇراستىرىڭىز، مەن ءسىزدىڭ ءسوزىڭىزدى اۋدارايىن» دەپ، جانە قانداي سۇراقتار بەرۋ كەرەك ەكەنىن دە ايتىپ بەردى.
ازدان كەيىن-اق قىز ماييانىڭ سۇراعىنا الاڭ بولماي يسااكپەن تىكەلەي شۇيىركەلەسىپ سويلەسىپ كەتتى.
جاسى جيىرما ەكىدە. اكە-شەشەسى جوق. ءبىر اعاسى بار. ول امەريكادا تۋرادى. ءوزى جالعىزسىراپ جۇرمەي — اعاسىنا بارماق ويدا. مۇسىلمان سەمياسىنان شىققان. ەسىمى... مۋھابۋدا... ايەل زاتىنىڭ قىزمەت ىستەگەنىن دۇرىس كورەدى. ءبىراق ايەلدىڭ جارتىدان كوپ ۋاقىتى — ءۇي، بالا قامىنا جۇمسالۋ كەرەك دەيدى.
قىز كەتە بەرگەندە ماييا:
— جۇرەتىن جىگىتى بار ما ەكەن، سۇرا، — دەپ ەدى. بۇل قاقتىڭ جايىنا جەتىك يسااك:
— جۇرەتىن جىگىتى بولماۋعا ءتيىس، ەگەر جىگىتپەن جۇرگەن سىبىسى بىلىنسە — كۇيەۋ المايدى. بۋ جاقتا وندايعا قاتال، — دەپ جاۋاپ بەردى.
سويتكەنشە سامولەت تە اەرودرومعا كەلىپ قوندى.
اگرا... العاشقى كوزگە تۇسكەنى اەرودروم ماڭىن اينالا باۋ-باقشا. قالىڭ دا ەمەس، ونشا سيرەك تە ەمەس جاسىل اعاشتار. اسپان اشىق. كوكپەڭبەك. كۇن جاڭا عانا شىعىپ ءى؛ەلە جاتقان ەرتەڭگى بالاۋسا مەزگىل. سامولەتتىڭ موتورى سىنعان كەزدە — سان ءتۇرلى تورعاي سايراپ قويا بەردى. الماتىنىڭ، ودان زور موسكۆانىڭ شۋىنان قۇلاعى تۇنعان ادامعا — وسى ارا ءبىر تىنىش باۋ-باقشانىڭ ىشىندەي كورىندى. اۋاسى دا جاقسى، كوكىرەكتى اشىپ جىبەرەدى. وسى زامانعى الىپ شاھارلاردىڭ ەسىڭدى تاندىرعان داڭعازا شۋىنان، قاپقان گازى مەن تۇتىنىنەن، ارس-گۇرس شەكەڭدى شاڭقان موتور زىركىلىنەن قاپەلىمدە قۇتىلىپ، وتكەن عاسىر زاماندارىنان وقىعان، نەمەسە سول كەزدەگى سۋرەتشىنىڭ كوگىلدىر كارتيناسىنان كورگەن — وڭاشا، تىنىش ماۋجىراتىپ تۇكپىرگە كەلگەندەي اسەرلەنىپ، قيالدانا باستاعان كوڭىلدى، قايتادان شىڭعىرىپ قويا بەرگەن سامولەت موتورى بۇگىنگى تىرشىلىككە قايتىپ اكەلدى.
ءبىزدى وسىنداعى وقۋ ءبولىمىنىڭ ينسپەكتورى ۋما شانكار شارما قارسى الدى. بۇل ءوزى كىشىلەۋ كەلگەن، شىمىر جىگىت ەكەن. جاسى وتىزدىڭ ۇستىندە، قوشقىل-قوڭىر، كىشكەنە، سىپايى ءجۇزدى، بيىك قۇس مۇرىندى.
اەروپورتتىڭ الدىندا ءبىزدى كەشەگى «فورد» سياقتى جاتاعان، جالپاق سۇر ماشينا كۇتىپ تۇر ەكەن. مۇنىڭ ماركاسى باسقا، ارتقى ەكى قاناتى راكەتانىڭ قۇيرىعى سياقتى شورشىپ كوتەرىلگەن.
اگرا... كەشەگى دەلي ءتارىزدى تاعى دا ۇلكەن شاھارعا كىرگەندەي اسەر جوق. قازىرگى ترانسپورتقا كوشەسى تار بولعانمەن — ءۇي ارالارى كەڭىستىك، جاسىل اعاش. جانە دەنى الاسا ۇيلەر. «بۇل شاھاردىڭ شەت-پۇشپاعى بولار» دەپ وتىرعاندا مەيمانحاناعا قالاي كەلىپ قالعانىمىزدى بايقامادىق.
جولدان جۋىنىپ، اس ءىشىپ العان سوڭ كىدىرمەستەن «ءتاج-ماھالدى» كورۋگە ءجۇرىپ كەتتىك. ارينە اگراعا كەلگەن ادامنىڭ ارمانى — جەر بەتىندەگى جەتى كەرەمەتتىڭ ءبىرى اتالعان — وسى ءتاج-ماھالدى كورۋ بولماق. ءبىز دە سونىڭ ءبىرىمىز.
ءتاج-ماھال... مەن ءبىراز جەرگە سىلتەيتىن شىعارمىز دەسەم... ماشينا ۇزاق جۇرگەن جوق، ازدان كەيىن-اق جان-جاعى بيىك، اسەم قىزىل تاس قابىرعامەن قورشالعان كوك الاڭعا كىردى. كولەمى شيرەك شارشى كيلومەترگە جۋىق الاڭنىڭ كوك ءشوبىن اسەم تىقىر قىرقىپ العان. جاس اعاشتاردىڭ اراسىندا ءار جەردە ءتۇپ جاعىنا ءۇش ادامنىڭ قۇشاعى جەتپەس كارى اعاشتار تۇر. ال اينالا قورشالعان قىزىل قابىرعا دەگەنىڭىزدىڭ ءوزى — مۇسىلمان ارحيتەكتۋراسىنىڭ ستيلىمەن ويىلعان قاپتاعان قۇجىرالار. اۋلاعا كىرگەن بەتتەن وڭعا قاراساڭ — جاڭاعى قىزىل تاس اسەم قابىرعانىڭ قاق ورتاسىندا، مەشىت ءتارىزدى كۇمبەزدەگەن سۇلۋ ءبىر ساراي كورەسىز. وسىنىڭ ءوزى ەسكىدەن قالعان ارحيتەكتۋرانىڭ تاماشا ءبىر ەسكەرتكىشى ءتارىزدى. تاڭىرقاي قاراپ قالدىڭىز. بۇل نە عاجاپ دەپ سۇراساڭ — بۇل... ءبىز ىزدەپ كەلە جاتقان ءتاج-ماھالدىڭ وڭتۇستىكتەگى ءبىرىنشى قاقپاسى ەكەن.
ەندى سولعا قاراساق — جاڭاعى اسەم قىزىل سارايدى اينادان كورگەندەي بولدىق. انىق كوز سالساڭ بۇل ودان الدەقايدا سۇلۋ جانە اۋماعى دا ءىرى جاتىر. نەشە ءتۇرلى ورنەك ويۋمەن ايشىقتالىن، قۇران سوزىمەن كومكەرىلگەن كەڭ قاقپاسى بار. جوعارى جاعى كۇمبەزدەلىپ كەلگەن وسى ەرەسەن بيىك تە كەڭ قاقپانى ەكى قاباتقا ءبولىپ اسەم بالكون سوزىلعان. بالكوننىڭ تەرەڭىندە سۇلۋ ويىلعان ءۇش تەرەزە بولسا، بالكوننىڭ استىندا — سوعان تاماشا ۇيقاسىپ ۇلكەن ءۇش ەسىك تۇر. ونىڭ ورتاڭعىسى اشىق تا، قالعان ەكەۋى — بىتەۋ، جاراستىق ءۇشىن جاسالعان. بۇل نەگىزگى ماڭداي — پورتال. ەندى ونىڭ وزىنەن ءسال تومەندەۋ ەكى قاناتى بار. وندا دا الگى ۇلكەن قاقپاعا سيممەتريا جاساپ، سونىڭ كىشىلەۋ قايتالاماسى ەسەبىندە ءبىرىنىڭ ۇستىندە ءبىرى — ەكى-ەكىدەن ءتورت اشەكەي تەرەزە ورنالاسقان. ال ەكى قاناتتىڭ شەتى — وسى قۇرىلىستىڭ ءتورت بۇرىشى — جۋان كولوننا سياقتى جۇمىرلانىپ كوتەرىلگەن. سول ءتورت بۇرىشتاعى ءتورت كولوننانىڭ ۇستىندە — شاتىرى سياقتى جىڭىشكە باعاندارمەن كوتەرىپ قويعان — توبەسى ۇشكىر ءتورت اق كۇمبەز تۇر. ال، بۇل تورتەۋىنەن بيىگىرەك ورتاداعى ۇلكەن قاقپانىڭ ۇستىندە جۇمىرتقاداي ون ءبىر اق كۇمبەز تىزىلگەن. بۇلاردىڭ دا جوعارعى جاعى نايزانىڭ ۇشىنداي اسەم سۇيىرلەنىپ كوككە قادالعان. ەكى جاعىن جىپتىكتەي سيدام ۇشكىر مۇناراشىقتار كومكەرگەن.
ءبىز اق مارمارمەن ايشىقتاپ ويۋلاعان، كوزدىڭ جاۋىپ العان اسەم قىزىل سارايعا قاراي بەردىك.
بىزبەن بىرگە كەلگەن ءۇندى جىگىت شانكار شارما دا وسى كەزدە سايراي جونەلدى.
— مىنا قۇرىلىستىڭ توبەسىندەگى ون ءبىر كۇمبەزدى كورىپ تۇرسىزدار ما؟ ال، مۇنىڭ ارعى بەتىنىڭ كورىنىسى ءدال وسى بەرگى بەتىندە. ارعى بەتىندە دە مىناداي تىزىلگەن ون ءبىر كۇمبەز بار. سونىمەن بۇل قۇرىلىستىڭ توبەسىندە جيىرما ەكى كۇمبەز قاتار تۇزەگەن.
ءتاج-ماھال جيىرما ەكى جىلدا سالىنىپ بىتكەن ەكەن. بۇل سونىڭ بەلگىسى، — دەدى شارما.
بۇل ءتاج-ماھالدىڭ وڭتۇستىك كىرەر جاڭعاعى ەكىنشى قاقپاسى ەكەن.
ءتاج-ماھال... مەن سەنىڭ اينالاڭدى كورىپ تاڭىرقاپ تۇرمىن. اينالاڭ عاجاپ ەكەن. ال، ءوزىڭ قاندايسىڭ. ءبىراق مەن سەنىڭ ءوزىڭدى بىلەم. باياعىدا كورگەنمىن. سان كەرگەنمىن. سۋرەتتەن، بوياۋلى سۋرەتتەن... كينودان. تالاي كىتاپتىڭ ىشىندە، دۇنيە مۇلىكتىڭ سىرتىنداعى ەتيكەتكادا ءجۇرسىڭ. ەي... سەنىڭ سۋرەتىڭدى كورمەگەن ادام از-اق شىعار.
ال سەنى قورشاعان اينالاڭ سۋرەتكە ءجوندى تۇسە قويمايتىن. ول جونىندە شۋ دا جوق. شىنىمدى ايتقاندا مۇنداي عاجايىپ قورشاۋىڭنىڭ بارىن بىلمەۋشى ەدىم.
مىنەكەي، شارما باستاپ كەلەدى. ءقازىر ءتاج-ماھالدىڭ ءوزى كوز الدىما كەلەدى. مەن كىدىرىپ قالدىم. ءتۋفليىمنىڭ باۋى شەشىلىپ كەتتى. جوق، شەشىلە قويعان جوق... بوساڭداۋ سياقتى، قايتا بايلاۋ كەرەك. جولداستارىم ماعان قارايلايدى. مەن كىدىرە تۇرعىم كەلەدى. ىركىلە تۇرعىم كەلەدى. تاڭىرقاي الماي قالام با دەپ جۇرەكسىنەم. ويتكەنى سەنىڭ ءتۇرىڭ تانىس قوي. كۇمبەزدىڭ ءتورت بۇرىشىنداعى ءتورت مۇناراڭ، ويۋ، ەرنەك اشەكەيىڭ... سەنىڭ وزىڭنەن بۇرىن كوپشىلىككە كولەڭكەڭ جەتتى. سەنىڭ سۇلۋلىعىڭ سان وتكرىتكانىڭ بەتىندە جاۋىر بولدى. سەن بەتى جىلتىر، ءىشى سالقىن، قولدان قولعا تيمەي كەتكەن سۇلۋ كەلىنشەك سياقتىسىڭ... و، عافۋ ەت.
شارما باستاپ كەلەدى. ءتۇسىندىرىپ كەلەدى.
— بەرى جۇرىڭىزدەر. مىناۋ قاقپانىڭ قاڭ ورتاسىنان وتەتىن سىزىق. مىنەكەي وسى ارادان تۋرا قاراساڭىز — بەرگى قاقپا مەن ءتاج-ماھالدىڭ قاقپاسى قابىسىن ءبىر قاقپا بوپ كورىنەدى. وسىدان تىكە جۇرە بەرسەڭىز ءتاج-ماھال بەرگى قاقپانىڭ ىشىندە رامكادا تۇرعانداي بون تۇگەل كورىنەدى.
مەن جۇرە بەردىم.
ءتاج-ماھال... ەرتەڭگى ءمولدىر كوك اسپاننىڭ رەڭكىندە كۇن نۇرىنا شومىلعان اققۇداي شاققان بەينە قالىقتاپ كوتەرىلە بەردى. تانىپ قالدىم — ءتاج-ماھال. ءوزى. مەنىڭ سۋرەتتەن، قىنادان كورگەنىمە ۇقسايدى. ءبىراق سويتسە دە مىنا سابازىڭنىڭ كوركى بولەك جاتىر.
بۇل ادام قولىنان شىققان ءمۇسىن بەينە ەمەس، شەبەر تابيعاتتىڭ ءوزى قۇن سالعان ءمىنسىز سۇلۋلىق. الىستان تاڭىرقاپ ۇزاق قارادىق. ورتادان شىققان جالعىز ءبىر كۇمبەز بەن ءتورت بۇرىشىنداعى ءتورت مۇنارادان وزگە الىپ-جۇلىپ بارا جاتقان ايشىق جوق وسى قۇرىلىسقا قاراعان سايىن كەزىڭ تويمايدى. اشەكەي، الەمىشسىز سۇلۋلىقتىڭ تەرەڭ سىرىنا بويلاي بەرەسىڭ. الدە — وسى ءبىر سۇلۋلىقتىڭ سيقىرى قازاقتىڭ تەڭكيگەن اقبوز ءۇشىن ەسكە سالاتىن، التىن ايشىق پەن كوككە قادالعان اق كۇمبەزىندە مە ەكەن؟ ءوزى كۇمبەزدىڭ دە كۇمبەزى بولادى ەكەن-اۋ. مىنا كۇمبەزدىڭ گەومەتريالىق فورماسىنىڭ ءوزى عاجاپ. جوعارعى جاعى اسەم سۇيىرلەنىپ كەلىپ شاڭىراقتىڭ دوڭگەلەك اعاشىنا ۇقساس قىرنالىپ بولەكتەنگەن. وسى جارتى شار كۇمبەزدىڭ تومەنگى جاعى قىزدىڭ بەلىندە جىڭىشكەرە ءتۇسىپ، التىنداعان سۇلۋ ورنەكتى بەلبەۋ بۋىنعان. بەلبەۋدىڭ استىنداعى اق ءمارماردى قىرناپ ويىپ، تومەنگى جاعىن بەدەرلى قارا سىزىقپەن ءبولىپ تاستاعان. ءتاج-ماھالدىڭ بۇكىل ىقشام، جۇمىر تۇلعاسى وسى كۇمبەزدى كوتەرۋگە جاراتىلعانداي — قازاق ءانىنىڭ شىرقاپ كوتەرىلەر الدىنداعى قوڭىر تولقىننان شيراتىلىپ، شىمىرلانىپ كەلە جاتقان ىرعاعى سياقتى.
ۇلكەن كۇمبەزدىڭ باۋرىنا بالاپانداي تىعىلعان كىشكەنە ءتورت كۇمبەز، زيراتتان بولەك تۇرعان ءتورت بۇرىشتاعى ءتورت اق مۇنارا... بىلاي قاراساق وسىندا ايتارلىقتاي ەش نارسە جوق. ءبارى شىعىس ارحيتەكتۋراسىنا بەلگىلى ەلەمەنتتەر. قايتا وسىندا اشەكەي-ايشىق كادىمگىدەي ساراڭدىق جاساعان. سوندا وسىنشاما جاراستىق پەن سۇلۋلىقتىڭ سىرى قايدا؟ مۇنارالار، كۇمبەزدەر، جوعارعى جاعى كۇمبەزدەلىپ كەلەتىن ۇيرەنشىكتى قاقپا، سوعان ۇيقاس ويىلعان لودجيا تەرەزەلەر، ويۋ-ورنەك، ازعانا گۇل بەدەرى. ارحيتەكتۋرانىڭ ابدەن جاتتاندى جاۋىر بولعان دەتال. وسىنداي ازعانا دۇنيەدەن مىناداي كەرەمەت جاساۋ... جوق، بۇل اناۋ-مىناۋ شەبەردىڭ قولىنان كەلەر ءىس ەمەس، بۇل ناعىز سيقىرشىنىڭ، ۇلى سيقىرشى، ۇلى سۋرەتكەردىڭ ءىسى.
ءتاج-ماھالدىڭ سيقىرى كوپ، تەرەڭدەپ تانىسقان سايىن تاڭدايىڭدى قاقتىرىپ تامساندىرا بەرەدى.
— ءتاج-ماھال ۇلكەن قۇرىلىس، — دەيدى شارما. — ءوز زامانىندا مۇنداي الىپ قۇرىلىس بولماعان. مۇنىڭ ەتەگىنەن كۇمبەزىنە دەيىنگى بيىكتىگى جەتپىس توعىز مەتر. ياعني قازىرگى جيىرما بەس قابات ۇيدەن بيىگىرەك.
ءماسساعان... مىناۋ جۇمىرتقاداي اپپاق ساراي سونشاما زور بولعانى ما؟ مىنا سۇلۋلىق مىڭداعان توننا تاس بولعانى ما؟ جوق، جوق. مەن وعان سەنە المايمىن. سونشا ۇلكەن، سونشا اۋىر دۇنيە مىناداي سۇلۋ بولا المايدى. سۇلۋلىق سيپاتى — جەڭىلدىك پەن ۇشقىرلىق ەمەس پە. انەكەي بۇكىل دەنە ءبىتىمى باۋىرىنان جاراعان بەدەۋدەي اسەم دە سيداق، اققۋدىڭ مامىعىنان سوققان اق ساراي اسپانعا قالقىپ كەتەيىن دەپ تۇر.
جوعارىدا ايتتىق ءتاج-ماھال ءۇندىستانداعى قاسيەتتى ەكى وزەننىڭ ءبىرى ءدجامنانىڭ جاعاسىنا سالىنعان. بۇل ما قايدا ءدجامنا يرەك-يرەك. شاحجاھان سونىڭ ءبىر شاقىرىمعا جۋىق ءتۇزۋ جاعالاۋىن تاڭداپ الىپتى. ماۆزولەيدىڭ ءمارمار پاراپەتىنىڭ وزەن جاعى بيىك ءۇيدىڭ بالكونى سياقتى بيىك قابىرعامەن بىتەدى. ارعى بەتتە باستالا ءتۇسىپ قالىم قويعان الىپ قۇرىلىستىڭ تابانى كورىنەدى.
ءيا... قارا ءمارمار ءتاج-ماھال سول ارادا بولۋعا ءتيىس ەكەن. مەن قيالىممەن ارعى بەتتەن ءدال وسىنداي سۇلۋ، ءموپ-مولدىر شىمقاي قارا ءتاج-ماھالدى كوز الدىما ەلەستەتپەك بولدىم. ەكى ورتادا اق كومىر...
ءبىراق وعان قيال كۇشى جەتپەدى. كوز الدىمداعى تەك جەردەي ءۇش-تورت مەتر كوتەرىلگەن، ارالارى ءۇزىلىپ-ۇزىلىپ قالعان، سىرتى مارمارمەن قاپتالماعان تاس تابان عانا...
عاجايىپ داستاننىڭ ەكىنشى ءبولىمىنىڭ قيقالاپ جازىپ ۇناتىپ سىزىپ تاستالعان باستاپقى جولدارى...
* * *
ەسكى قامال. ءتاج-ماھالدان وزەندى بويلاي جوعارىعا كوز جىبەرسەڭ تورت-بەس شاقىرىمداي جەردە ءدجامنانىڭ بيىك جارقاباعىندا قازاقتىڭ ەسكى تەڭەۋىمەن ايتقاندا اينالاسى ات شاپتىرىم قىزىل قامال تۇر. ونىڭ كورىنىسى اسىرەسە وسى ارادان سۇلۋ. ول كادىمگى موسكۆا كرەملىنىڭ قابىرعاسىن ەسكە سالادى. ءبىراق وزەننىڭ بيىك جارقاباعىندا تۇرعاندىقتان — ودان الدەقايدا بيىك، ايبىندى كورىنەدى.
ءبىز اينالىپ وتىرىپ ەسكى قامالعا كەلدىك. جاسى ءتورت عاسىردان اسىپ كەتتى دەمەسەڭ — بۇل قامالدىڭ قابىرعاسىنىڭ مۇرتى شاعىلماعان، كۇنى كەشە عانا قىزىل تاستان قيىپ قالانعانداي جايپاپ تۇر. ەسكى دەپ ايتۋدىڭ ورايى جوق ءتارىزدى.
قامالدىڭ ايبىندى مىعىم قاقپاسىنان كىرىپ، قازىرگى زاماننىڭ كولىگىنە تار جىڭىشكە تاس جولمەن جوعارى ورلەدىك. وراپ كەلىپ — كىلەم تۇگىندەي تىقىر شوپ وسكەن، جولىنا قىزىل شيىرشىق تاس توككەن الاڭعا كىردىك. الاڭنىڭ ءتورت جاعى دىزىل قابىرعا. وسى ارادا ماشينادان ءتۇسىپ سارايعا بەتتەدىك.
بۇل سارايدىڭ سىرت ءمۇسىنى بەلگىلى پاتشا سارايلارىنان وزگەشە. مۇندا ءساندى فاساد، ارحيتەكتۋرالىق مۇسىنمەن سومدالعان سىرتقى كورىنىس جوق. الاڭداپ ءبولىپ تۇرعان قىزىل قابىرعانىڭ ەسىگىنەن كىرگەن سوڭ-اق سارايدىڭ زالدارى باستالادى.
مۇنداي اسەر سارايدى تەرەڭىرەك ارالاعان سايىن ۇلعايا تۇسەدى. بىرىنشىدەن، ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلىپ ءبىز ارالاعالى ساعاتتاي بوپ قالدى. تاۋسىلار ەمەس. كىلەڭ قىزىل تاستىڭ ىشىندە كەلەمىز. كەنەت قىزىل تاس پىشاق كەسكەندەي تىيىلىپ، الدىڭىز اپپاق بوپ كەتتى. سارايدىڭ ەندىگى جارتىسى شىمقاي اق، ءمارماردان سالىنىپتى.
قىزىل سارايدى سالدىرعان اكبار دا، ونى اقپەن جالعاعان بالاسى — جيھانگەر ەكەن. اكەسى مەن بالاسىنىڭ تالعامى ەكى ءتۇرلى بولسا كەرەك، ءبىرى قىزىلدى، ءبىرى اق ءتۇستى جاقسى كورگەن.
اڭ ساراي قىزىل سارايدان دا ءساندى ەكەن. مۇندا ەكىنشى قاباتتاعى زالدار ءبىرىڭعاي تۇتاس، جالعاس ەمەس، كەيدە ارالارى ءبولىنىپ، بولەك ءۇي بوپ كەتەدى. ولاردىڭ ورتالارى — ەكىنشى قاباتتىڭ ءۇستى — كادىمگىدەي الاڭ بوپ كەلەدى. سونداي ءبىر ارالىقتا اق ءمارماردان سالعان قۇيتتاي عانا ەكى ساراي تۇر. زامانىندا پاتشانىڭ ەكى قىزىنىڭ مەكەن-جايى بوپتى. ءزاۋلىم زالداردىڭ قاسىندا ويىنشىق سياقتى وسى ەكى ءۇيدىڭ كادىمگىدەي بيىك-تەرەزەلەرى بار. ال وزگە زال، بولمەلەردە تەرەزە كورگەن جوقپىز، اشىق قابىرعا نەمەسە توبەدەن سىزدىقتاپ ساۋلە تۇسىرەتىن ساڭلاۋ.
ءبىزدى اجەپتاۋىر سۇقتاندىرعان اينالى بولمە بولدى. بۇل پاتشانىڭ تىنىس بولمەسى ەكەن. جاداعاي اشىق ەمەس، قارا كۇڭگىرت اۋىز بولمە ارقىلى كىرەدى. بۇل بولمەنىڭ ءوزى دە كۇڭگىرت — ساۋلە توبەدەن سىزدىقتاپ تۇسەدى. قابىرعا تۇگەل اينا. اينا بولعاندا اينەك ەمەس، كۇمىسكە جارقىراۋىق مەتالل جالاتقان. جانە اينەكتەي جازىق ەمەس، قىر-قىرىمەن كەلگەن بۇجىر. بۇل ساۋلەنى سىندىرىپ، ءبىر شىراقتىڭ ساۋلەسىن مىڭ جەردەن جىلتىراتىپ عاجايىپ كورىنىستەر بەرەدى ەكەن. پاتشانىڭ وڭاشاعا الدىرعان سۇلۋىنىڭ ءمۇسىنىن دە مىڭ قۇبىلتىپ، نۇرىمەن ارباتاتىن بولىپتى. بولمەنىڭ ورتاسىندا قابىرعادان ىستىق-سۋىق سۋ كەلىپ تۇراتىن باسسەين بار. وسى بولمەگە كىرەر ەسىكتىڭ قابىرعاسى بارابان. قابىرعاعا ورناتىلعان ەكى اق ءمارمار ساۋساعىڭمەن ۇرساق ەكى ءتۇرلى ءۇن شىعارادى.
ءقازىر ەسكىنىڭ قالدىعى — ەسكەرتكىشكە اينالعان بۇل سارايدىڭ بايلىعىندا كەمدىك بولماعان. ۇلى موعولدار يمپەرياسى قۋلاعاندا كوتەرىلىس جاساعان حالىڭ وسى سارايدىڭ بىرنەشە زالىنىڭ ورتاسىنا وت جاعىپ، توبەسى مەن قابىرعالارىن اپتاعان التىندارىن ەرىتىپ الىپتى.
الاسا جايىلعان شاھار شەتىنە قايتا كىردىك. جاياۋلار، ۆەلوسيپەدشىلەر، ماشينالار. كەنەت جۇرەگىم زىرق ەتە قالدى. ريكشا... بار ەكەن-اۋ ءالى. ۆەلوسيپەدتىڭ ارتى قوس دوڭعالاق — كىشكەنە قالقاندى كۇيمە. وندا سالماق بەستى اتتىڭ بەلىن قايىستىرار، قۋاندىق مۇرت قارا تورى جىگىت شىنتاقتاپ تەمەكى تارتىپ وتىر. شاقىرايعان پەن باسىن قارا شۇبەرەكپەن وراپ العان اقساقالدى شال ورگە قاراي مىقشىڭداپ سونى ازەر سۇيرەپ قارا تەرگە تۇسكەن. بۇكىل تارامىس دەنەسىمەن شىرەنىپ ۆەلوسيپەدتىڭ پەدالىن ازەر اينالدىرادى. جۋان ءپاسساجيرى جەلكە جاعىنان ۇزىن سيگارەتتىڭ ءتۇتىنىن بۋداقتاتىپ كەلەدى.
* * *
ءبىز تۇسكەن مەيمانحانا جالعىز قابات. شاعىن ورتادا كەڭسەسى مەن رەستورانى، كيوسكىلەر، ءسال العا قاراي يىلگەن ەكى ۇزىن قاناتى — قوناقجاي بولمەلەر. كوريدور جوق. ۇزىننان ۇزاق سوزىلعان ۆەراندادان كىرەسىز. وزىنە لايىقتى شاعىن رەستورانى بار. استى سودان ىشەمىز. الدىمەن كوز تارتاتىن سونداعى وفيسيانتتار. ۇستەرىندە قىناما بەل ۇزىن اڭ قامزول. بەلدەرىن تۇرمە بەلبەۋى قىناپ بۋعان. باستارىندا سالدە. ءبىرازىنىڭ شارلاپ تاستاعان مۇرتى بار. شالاڭ اياق. مىسىقشا باسقان دىبىسى بىلىنبەيدى. ىزەتتى دە سىپايى. جاعىپ سونشاما ۇلتتىق رەستوران بولا قالعان دەسە جاسى اعىلشىن ەكەن. ول كوبىنە رەستوران زالى بولادى. ورتا بويلىدان ىرىلەۋ، اشاڭ دەنەلى، كوزىنىڭ الدى قاتپارلانعان، ۇزىن بەت سارى كىسى. كوبىنە ءۇنسىز باقىلايدى دا، تەك وقتا-تەكتە وفيسيانتتارعا كۇڭك ەتىپ ءبىر نارسە ايتىپ قويادى. ءبىراق اياعىنىڭ ۇشىمەن باسقان ەپتى وفيسيانتتار قامشى سالدىرار ەمەس.
تۇسكى استان شىعاردا يسااك كىشكەنە سويلەسىپ قالىپ ەدى. جاي-جاپسارىن ءبىلىپ كەلىپتى. ول ءوزى وسىندا تۋىپ-وسكەن ادام ەكەن. ءقازىر قارتايعان، جالعىز باستى. انگليادان ەكى ناعاشى قارىنداسى كەلىپ جاتىر ەكەن. ولاردىڭ كەلگەنى دە وزىنە كادىمگىدەي جۇبانىش بوپتى. ەندىگى ماقساتى رەستورانىن ساتىپ، اتا مەكەنىنە بارىپ، قالعان ءومىرىن سوندا وتكىزبەك.
اسىرەسە نەگىزگى ۇلكەن قاقپاسى — شىعىس ارحيتەكتۋرا ونەرىنىڭ عاجاپ ۇلگىسى. سىرت تۇلعاسى، سيلۋەتى وزگە جەردە قايتالانباس ءپىشىن. مۇندا دا سول كوتەرىڭكى پورتال، پورتالدىڭ ۇستىندە جەڭىل كوتەرىلگەن ءتورت شاتىر كۇمبەز. كۇمبەزدەر دوڭگەلەك ەمەس ءتورت بۇرىشتى. پورتالدىڭ ەكى جاعىندا سونىڭ اۋەنىن قايتالايتىن ءسال تومەندەۋ ەكى قانات. سول ماڭدايدى تۇگەلگە جۋىق الىپ تۇرعان نەگىزگى ۇلكەن قاقپاسى — جوعارعى جاعى ءسۇيىر كورىنەدى. ءبىرىن-بىرى تاسالامايدى. بۇل سونداي ەسەپپەن سالىنعان. پاتشا ءماجىلىس شاقىرعاندا باعىنىشتىلارىنىڭ ءجۇزىن تۇگەل كورىپ وتىراتىن بولعان. باس ءۋازىردىڭ ورنىنان دا ءدال سولاي كورىنەدى.
ءبىز قاداعالاپ-اق قاراپ شىقتىق. شىنىندا دا بىجىناعان باعانداردىڭ ءبىرى تاسادا قالعان جوق. «وي، راس-اي»، — دەپ ءماز بوپ جاتىرمىز.
ءبىز بۇگىن سۇلۋلىق پەن جاڭالىقتى تىم كوبىرەك ءسىمىرىپ جىبەردىك. ءاي، ءبارى باتتاسىپ، قويىرتپاقتاپ كەتپەي بويىمىزعا سىڭىرە الساڭ جارار ەدى. قىزا باستاعان كۇننىڭ ىستىعىن ەمەس، سونى اۋىرلان كەلەمىز.
الاسا جايىلعان شاھار شەتىنە قايتا كىردىك. جاياۋلار، ۆەلوسيپەدشىلەر، ماشينالار. كەنەت جۇرەگىم زىرق ەتە قالدى. ريكشا... بار ەكەن-اۋ ءالى. ۆەلوسيپەدتىڭ ارتى قوس دوڭعالاق — كىشكەنە قالاندى كۇيمە. وندا سالماعى بەستى اتتىڭ بەلىن قايىستىرار، قۋاندىڭ مۇرت قارا تورى جىگىت شىنتاقتان تەمەكى تارتىپ وتىر. شاقىرايعان كۇننەن باسىن قارا شۇبەرەكپەن وراپ العان اقساقالدى ارىق شال ورگە قاراي مىقشىڭداپ سونى ازەر سۇيرەپ كەلەدى. قارا تەرگە تۇسكەن. بۇكىل تارامىس دەنەسىمەن شىرەنىپ ۆەلوسيپەدتىڭ پەدالىن ازەر اينالدىرادى. جۋان ءپاسساجيرى جەلكە جاعىنان ۇزىن سيگارەتتىڭ ءتۇتىنىن بۋداقتاتىپ كەلەدى.
* * *
ءبىز تۇسكەن مەيمانحانا جالعىز قابات. شاعىن عانا. ورتادا كەڭسەسى مەن رەستورانى، كيوسكىلەر، سول العا قاراي يىلگەن ەكى ۇزىن قاناتى — قوناقجاي بولمەلەر. كوريدور جوق. ۇزىننان ۇزاق سوزىلعان ۆەراندادان كىرەسىز. وزىنە لايىقتى جاعىن رەستورانى بار. استى سودان ىشەمىز. الدىمەن كوز تارتاتىن سونداعى وفيسيانتتار. ۇستەرىندە قىناما بەل ۇزىن اق قامزول. بەلدەرىن تۇرمە بەلبەۋمەن قىناپ بۋعان. باستارىندا سالدە. ءبىرازىنىڭ شيراتىپ تاستاعان مۇرتى بار. جالاڭ اياق. مىسىقشا باسقان قادامدارىنىڭ دىبىسى بىلىنبەيدى. ىزەتتى دە سىپايى. بۇل ناعىپ سونشاما ۇلتتىق رەستوران بولا قالعان دەسەك، قوجاسى اعىلشىن ەكەن. ول كوبىنە رەستوراننىڭ زالىندا بولادى. ورتا بويلىدان ىرىلەۋ، اشاڭ دەنەلى، كوزىنىڭ الدى قاتپارلانعان، ۇزىن بەت سارى كىسى. كوبىنە ءۇنسىز باقىلايدى دا، تەك وقتا-تەكتە وفيسيانتتارعا كۇڭك ەتىپ ءبىر نارسە ايتىپ قويادى. ءبىراق اياعىنىڭ ۇشىمەن باسقان ەپتى وفيسيانتتار قامشى سالدىرار ەمەس.
تۇسكى استان شىعاردا يسااك كىشكەنە سويلەسىپ قالىپ ەدى. جاي-جاپسارىن ءبىلىپ كەلىپتى. ول ءوزى وسىندا تۋىپ-وسكەن ادام ەكەن. ءقازىر قارتايعان، جالعىز باستى. انگليادان ەكى ناعاشى قارىنداسى كەلىپ جاتىر ەكەن. ولاردىڭ كەلگەنى دە وزىنە كادىمگىدەي جۇبانىش بوپتى. ەندىگى ماقساتى رەستورانىن ساتىپ، اتا مەكەنىنە بارىپ، قالعان ءومىرىن سوندا وتكىزبەك.
جازعان قۇلدا شارشاۋ بار ما. ازعانا تىنىس الىپ بەسىنگە قاراي تاعى جولعا شىقتىق. ەندىگى كورمەگىمىز اق بار زيراتى. بۇل جولى ماناعى ەسكى قامالعا قاراما-قارسى باسقا جاققا قاراي كەلەمىز. اگرا ۇلكەن قالا ەمەس ءتارىزدى. ايتەۋىر ءبىزدىڭ جولىمىزدا پالەندەي ۇلكەن دۇرىس كەزدەسە قويعان جوق. تىعىز ورنالاسقان بىرەر قابات شاعىن ۇيلەر. ءۇي الدىنداعى قالقالاردا ۇستا دۇكەنى، ۇساق-تۇيەك بۇيىم، ميۋا، جەمىس ساتاتىن بىجىناعان، ءدال سول ارادا كوشە بويىندا دوڭگەلەك تەمىر پەشكە قازان قايناتىپ تاماق تا ساتىپ جاتىر — رەستوران. كوشەنىڭ ءوزى ەسكى شىعىستىڭ قۇجىناعان بازارى.
شاھاردىڭ شەتىنە شىعىپ، تۋرا جولعا تۇسەر الدىندا وڭ قاناتتا سالىپ جاتقان شاعىنداۋ ۇيگە كوزىمىز ءتۇستى. تاڭداناتىن تۇگى جوق، ەكىنشى قاباتىن قالاپ جاتىر. ءبىراق ءبىر ءتۇرلى اسەر ەتىپ، ءبىزدى ەلەڭ ەتكىزگەنى — ماڭىندا كادىمگى كوز ۇيرەنگەن تەحنيكا جوق. تومەننەن جوعارى قاراي تىزىلگەن قىرىق-ەلۋ ادام كىرپىشتى قولدان قولعا جۇگىرتىپ بەرىپ جاتىر. اناۋ ءتاج-ماھال، ەسكى قامال ءدال وسىنداي «تەحنيكامەن» سالىنعان. سودان بەرى...
بۇ جولعى ساپارىمىز دا ۇزاق بولمادى. وپ ەكى شاقىرىمعا قالت ەتكەنشە كەلىپ تە قالدىق. ال، كانە، اكەلە بەر. كورۋگە ءبىز دايىن. ءبىراق...
كىم بىلەدى، مولشەرىنەن اسىپ كەتسە سۇلۋلىقتىڭ دا كىسىنى كۇشتى قىلاتىن كەزى بار شىعار. ايتسە دە قۇداي وڭداپ ءبىزدىڭ كوركەمدىككە دەگەن قوعامى باسىلماي كەلەدى. اكبار زيراتى دا تاڭىرقاتپاي قويمادى.
بۇل الىپ قۇرىلىس — اۋماعى تالاي-تالاي گەكتار ؛كەردى الىپ جاتىر. ءتورت جاعىندا ءارقايسىسىنىڭ ۇزىندىعى جارتى كيلومەتر ءتورت قابىرعا. قىزىل تاستان سوعىلعان، بەرىكتىگى مەن بيىكتىگى قامالعا بەرگىسىز. سول ءتورت قابىرعادا ءتورت قاقپا. ءار قاقپاسى قايتالانباس ارحيتەكتۋرالىق ەسكەرتكىش.
اسىرەسە نەگىزگى ۇلكەن قاقپاسى — شىعىس ارحيتەكتۋرا ونەرىنىڭ عاجاپ ۇلگىسى. سىرت تۇلعاسى، سيلۋەتى وزگە جەردە بولماعان، قايتالانباس ءپىشىن. مۇندا دا سول كوتەرىڭكى بيىك پورتال، پورتالدىڭ ۇستىندە جەڭىل كوتەرىلگەن ءتورت شاتىر كۇمبەز. كۇمبەزدەر دوڭگەلەك ەمەس ءتورت بۇرىشتى. پورتالدىڭ ەكى جاعىندا سونىڭ اۋەنىن قايتالايتىن ءسال تومەندەۋ ەكى قانات. سول ماڭدايدى تۇگەلگە جۋىق الىپ تۇرعان نەگىزگى ۇلكەن قاقپاسى — جوعارعى جاعى ءسۇيىر كۇمبەزدەلىپ، ەكى قابىرعاسى تىك تۇسكەن «ا» ءارپى سياقتى. بۇل سىرتقى سىزىق جارتى مەتردەي ويىپ، قابىرعاعا باتىپ تۇر، ەندى سونىڭ ىشىنەن وسى «ا» ءارپىن سونداي تۇردە كىشىرەيتىپ قايتالاپ، ورتاسىنان قالىڭ بەلبەۋ تارتساڭىز، سونىڭ ۇستىڭگى كۇمبەزدىسى ەكى جاعى اشىق اسەم بالكون بولادى دا، استىڭعى ءتورت بۇرىشتىسى اكبار زيراتىنا وتەتىن ەسىك بولادى. ارحيتەكتۋرالىق پروپورسياسى دۇرىس، تۇلعاسى شىمىر بولعاندىقتان شىعار، وسى ۇلكەن قۇرىلىس ىقشام، جيناقى كورىنەدى. ال اناۋ اسەم قىزىل تاستىڭ بەتىنە تۇسكەن ورنەك... بۇل الىپ قاقپانىڭ بەتىن — فارسى ما، تۇرىكپەن بە، قايسىنىكى بولسا دا كىلەمگە تەڭەۋ — كەمسىتۋ سياقتى. جوق، ەڭ جاقسى، اسىل كىلەمگە مىنا قىزىل تاستىڭ بەتىنە اڭ مارمارمەن سالعان عاجايىپ ورنەكتى كوشىرىپ الا السا..» قارت قىزىل تاسقا تۇسكەن شىمقاي اق ويۋ قانشا تىعىز، قويۋ بولعانمەن كوزىڭدى تالدىرمايدى، باسىڭدى اۋىرتپايدى. كەزەكتەسىپ كەلىن، اسەم ىرعاعىمەن قايتالانىپ وتىراتىن الۋان ءتۇرلى ويۋ-ورنەگى — نازىك، كۇمىس سازدى مۋزىكاداي سىڭعىرلايدى. ال، وسى ءبىر ەركە نازدى، سيقىرلى اۋەنگە ەلىگە باستاعانىڭىزدا — كەنەت شىڭعىرا شىعىپ، شىعىپ كوتەرىلگەن ءبىر جان داۋسى قۇلاعىڭىزعا ساڭ ەتە قالسا قايتەر ەدىڭىز؟ جەڭىل اق شىلتەرمەن ءوڭىن جۇمسارتقان قىزىل سارايدىڭ ءتورت بۇرىشىنان اسپانعا شىرقاي جونەلگەن ءتورت اپپاق مۇنارا... وت پەن سۋداي ەكى ءتۇس. اق پەن قىزىل. پىشاقپەن كەسىپ العانداي بولەك تۇر. جانە مۇنارالاردىڭ بيىكتىگى كەرەمەت، الىپ سارايدى الاسارتىپ، كوك اسپانعا قاراي كەتىپ بارادى. ءارقايسىسىنىڭ سىپايى ورانعان ۇش-ۇشتەن بەلدەۋ-بالكونى بار. ال، ۇشار باستارىندا ساۋساقتىڭ ۇشىمەن كوتەرگەندەي جىڭىشكە كولوننالار شاتىر كۇمبەزدەرىن كۇنگە توسىپ تۇر.
مۋزىكا سياقتى بوياۋ مەن ءمۇسىننىڭ دە ىرعاعى، دامۋ زادى، بوياۋ مەن فورما ۇندەستىگى بولۋشى ەدى. مىنا تۇرعان تەنتەك اق مۇنارالار سول زاڭدى وقىس بۇزىپ، ويدا جوقتا ىرعاقتان جاڭىلتىپ، شاماڭ كەلسە شوق پەن مۇزدى قابات قاۋىپ كور دەپ تۇرعان سياقتى. مامانداردىڭ نە دەيتىنىن قايدام، ءبىراق ايتەۋىر مىنا كورىنىس تاماشا، ارى-بەرىدەن سوڭ ويدا جوق وقىستىعىمەن، سەنىڭ بارلى-جوقتى ەستەتيكاڭنىڭ شىرقىن بۇزعان سوتقارلىعىمەن-اق عاجاپ.
وسى قاقپادان ءوتىپ اق باردىڭ زيراتىنا كوز سالاسىز. كەڭ الاڭنىڭ ورتاسىندا تۇرعان وسى ەسكەرتكىشتىڭ ەكى قاناتى ۇزىننان-ۇزاققا سوزىلعان دا، ءۇستى قاتپارلانىپ، بىرنەشە قابات بوپ جوعارى ورلەگەن. قۇجىناعان كۇمبەزدەر، قاباتتاسقان ارحيتەكتۋرالىق دەتال. اق كەي قىزىل. تاعى دا استى قىزىل، جوعارى جاعى اق. ءبىراق بۋ جولعى اسەر باسقا. ءبارى قاباتتاسىپ، سىعىلىسا شوعىرلانىپ، بىر-بىرىنە مىنگەسىپ، باتتاسىپ جاتقان دۇنيە.
اسىقپاي بايىزداپ قاراعاندا بارىپ بۇل قۇرىلىستىڭ ءمانىن اڭعارىپ، سيممەترياسىن تاپقانداي بولدىق. قىزىل تاستان سالعان وسى ءبىر ماۆزولەيدىڭ استىڭعى قاباتىنىڭ بيىكتىگى — وسى كۇنگى ءتورت قابات ۇيدەي جانە ۇزىننان-ۇزاققا سوزىلعان. ورتادا ادەتتەگى، كۇمبەز قاقپالى بيىك پورتال اق مارمارمەن ويۋلانعان، پورتالدىڭ ۇستىندە ءۇندى ستيلىندەگى كۇمبەز شاتىر. ءپىلدىڭ ارقاسىنا قوندىراتىن شاتىردان اۋمايدى. ودان ارعى ءتورت قاباتى بىرىنشىدەي بيىك ەمەس، پيراميدا سياقتى بارعان سايىن شەگىنىپ، كىشىرەيىپ كوتەرىلەدى.
تومەن قاراي تەرەڭدەگەن ۇڭگىر سياقتى جولمەن اق باردىڭ ءقابىرىنىڭ باسىنا باردىق. ءقابىرى تۇرعان زالدىڭ توبەسى اسا بيىك كۇمبەز. جوعارىدان سىزاتتاپ ساۋلە تۇسەدى. شارما بىزگە ءتۇسىندىرىپ جاتىر.
— مۇسىلمان ءدىنىنىڭ سيمۆولى — اي. يندۋيزم ءدىنىنىڭ سيمۆولى — كۇن. ءتۇس كەزىندە مىنا ساڭىلاۋدان كۇن تۇسەدى. اكبار مۇسىلمان بولعانمەن يندۋيزمگە جاقىن بولعان ادام. ءۇندى حالقىنىڭ دىنىنە كوپ كەڭشىلىك جاساعان. ال، وسى زيراتتىڭ وزىندە ءۇندىنىڭ ءستيلى باسىم. و دا ءۇندى ونەرىن قاستەرلەي بىلگەندىگىن كورسەتەدى.
شارما اق باردى وزىنە قاراي يە بەرەدى. ونىسىنا ءبىز داۋلاسپايمىز. شىنىندا جاڭاعى ۇلكەن قاقپا-ساراي ءبىزدىڭ ورتا ازيا ارحيتەكتۋراسىنا قانشالىق جاقىن بولسا، زيراتتىڭ ءوزى ءۇندى ستيلىنە سونشالىق بەتىن بۇرعان. مۇندا مۇسىلمان ارحيتەكتۋراسىنىڭ نازىكتىگى، اشەكەيگە ساراڭ ۇتقىرلىعى مەن سيدام، شىمىر سىزىقتى ۇشقىرلىعى جوق.
ءبىراق بۇل زيرات تاعى ءۇندى ستيلىنە جاتپايدى. قىسقاسى، بىر-بىرىنەن الشاق ەكى ءستيلدىڭ اراسى قابىسپاي قالعان ءتارىزدى. شىمقاي قىزىل تاستان سوققان وسى زور زيراتتىڭ ءتورتىنشى قاباتى مەن قۇجىناعان كوپ مۇنارالارى اق ءمارمار. وسى جولى الشاق ەكى ستيل سياقتى اق پەن قىزىلدىڭ دا اراسى اجىرايىپ تۇر.
مىنا زيراتتاعى اق تاس پەن قىزىل تاستىڭ تاريحى دا ماناعى ەسكى قامالداعى اق ساراي مەن قىزىل سارايدىڭ تاريحىنا جالعاسادى. بۇل زيراتتى اكبار كوزىنىڭ تىرىسىندە سالدىرعان، ءبىراق بىتىرە الماي كەتكەن. اكبار قىزىل تاستى جاقسى كورگەن ادام. ال، اكبار قايتىس بولعاسىن ونىڭ بالاسى جيھانگەر ءوز تالعامىنا تارتىپ، قالعان جوعارعى جاعىن اڭ تاسپەن بىتىرگەن. اكبار باستاپقى جوباسىندا ءستيلدى ارالاستىرسا، ەندى بالاسى كەلىپ بوياۋدى ارالاستىرعان.
مەنىڭ جامان بىلگىشتىگىم بويىنشا مەموريال دەگەن نارسەنىڭ باس-اياعى جيناقى، تۇلعاسى تۇتاس، ءسىمبات-مۇسىنى بىردەن كوز تارتاتىن وزىنە عانا ءتان بەينەسى بولۋعا ءتيىس. ال مىنانىڭ ەتەك-جەڭى دامىپ كەتكەن، قاپتاعان تەرەزە، مۇنارالارى ساپىرىلىسىپ، فورماسىن بولجىراتىپ جىبەرگەن. ماعان سالسا اكبار زيراتىنىڭ بەينەسى دەپ، اناۋ اق مۇنارالارى ىشقىنا كوتەرىلگەن عاجايىپ قىزىل قاقپا-سارايدى ايتار ەدىم.
ارينە مەن سىناعاننان ءتورت عاسىر بويى مىڭق ەتپەي تۇرعان اكبار زيراتىنىڭ مۇرتى شاعىلمايتىن بولار. قالاي دەسەك تە بۇل دا وزىنشە قايتالانباس، تاماشا ەسكەرتكىش. مىنەكەي كوپ ورلەپ ءبىرىنشى قاباتتا كوتەرىلدىك. جاتقان كەڭ الاڭ. اينالا قىدىرىپ جان-جاققا كوز سالىپ سەرۋەندەپ ءجۇرمىز. ودان ءۇشىنشى، ءتورتىنشى قاباتقا كوتەرىلدىك. ءار قابات ساتىلاپ شەگىنىپ اۋماعى كىشىرەيە بەرەدى. اينالا قىدىراتىن الاڭ دا تارىلادى. بەسىنشى قابات تۇتاس اق ءمارماردان وعان شىلتەرلى تورمەن قورشالعان. وسى ءتورت بۇرىشتى كۇمبەزدى، توبەسى اشىق زالدىڭ قاڭ ورتاسىندا — ۇلكەن تەكشە ساندىقتاي ويۋلى قۇلپىتاس جاتىر. بۇل جاڭاعى تومەندە ءبىز كورگەن اكبار ءقابىرىنىڭ ۇستىنە تۇپ-تۋرا كەلەدى ەكەن. سول ءقابىردىڭ ءۇستىن، ۇشقان قۇس بولماسا جوعارى شىققان ادام اياعى باسىپ وتپەۋ ءۇشىن قويىلىپتى.
بەسىنشى قاباتتىڭ تورى توڭىرەكتى قالقالاي بەرگەن سوڭ، قايتادان ءتورتىنشى قاباتقا ءتۇسىپ، اينالاعا كوز سالىپ تۇرمىن. ەندى ءتورت قاقپا تۇگەل كورىندى. ءارقايسىسى ءبىر ەسكەرتكىش. تەك تەرىسكەي قاقپاسى ءمۇجىلىپ قاپتى. ودان وزگە ءتورت عاسىردان بەرى مۇرتى شاعىلعان ەش نارسەنى كورە المادىم.
كۇن كەشتەتىپ كەلەدى. بۇل — مارت ايىندا ۇندىلىكتەرگە قوڭىر سالقىن كورىنگەنمەن، ءبىز ءۇشىن جاپ-جاقسى-اق شىڭعىرعان ىستىقتىڭ پەن قايتقان ءتاۋىر مەزگىل. جەر كوكپەڭبەك ماقپالداي. ءتورت جاقتان كومكەرگەن دىزىل قابىرعانىڭ ءىشى — زيراتتىڭ اينالاسى باۋ-باقشا.
— مۇسىلمان زيراتىنىڭ ءتورت جاعى بىردەي باۋ-باقشا بولۋى شارت. اكبار زيراتى دا سولاي سالىنعان، — دەيدى شارما.
«ءبىز دە مۇسىلمانبىز» دەپ جۇرگەن قازاقتاردىڭ زيراتتارى تۇسەدى ەسىمە. «ءتورت يا؟اعى بىردەي باۋ-باقشا بولۋى شارت...» قازاقتى قويا تۇرىپ، سامارقانداعى اتاقتى ەسىمە الامىن. ونى بۇعان ءتىپتى دە توقايلاستىرا المايمىن. ونىڭ ءتورت جاعى ەمەس-اۋ، ءبىر جاعىنان دا باۋ-باقشا كورە الماپ ەدىم. ءتىپتى ونى قويعاندا، اتى الەمگە ايگىلى — ءامىردىڭ ءوزىنىڭ توڭىرەگى جالاڭاش ەمەس پە؟ ول — وسى اكبار شاح جاھانداردىڭ ارعى باباسى — كادىمگى دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن اقساق تەمىردىڭ زيراتى ەمەس پە. ايتپاقشى ۇلى عالىم، استرونوم ۇلىقبەك تە سوندا جاتىر-اۋ.
مىنا كەيىنگى ۇرپاقتارىنىڭ باتىرلىعى اقساق تەمىرگە جەتە الدى ما، جوق پا، ول اراسىن ايتا المايمىن، ءبىراق داۋلەتى مەن ءسان-سالتاناتى اسىپ كەتكەنى كورىنىپ-اق تۇر.
زيرات ۇستىندە ادام از. بىزدەن وزگە ەشكىم جوق دەسە دە بولادى. ساپارلاستارىم فوتواپپاراتتارىن كوزدەرىنە توسىپ، توڭىرەكتەگى تاماشا كورىنىستى ءتۇسىرىپ جاتىر. مەن وڭاشالانا باستاعان اينالاعا ءۇنسىز قاراپ تۇرمىن. زيراتتىڭ ءتورت جاعى تۇگەل باقشا. ءار جەردەي نارتتاي قىزىل گۇلدەر جارقىرايدى. بەتتەرىن قارا تۇك باسقان، ۇزىن قۇيرىق مايمىلدار اسىر سالىپ ويناپ ءجۇر. اعاشتان شاشقا سەكىرەدى. اعاش باستارىندا مۇلگىپ گريف اتالاتىن جاۋىر مويىن كۇشىگەندەر وتىر. توڭىرەك تورعاي شىرىلىنا تولى.
— مىناۋ ناعىز جۇماق قوي، — دەپ قالىپپىن.
— مۇنىڭ اتى دا سولاي، «جۇماق باعى» دەپ اتالادى، — دەدى شانكار شارما.
كۇن باتۋعا جاقىنداپ قالدى. سوندا دا توڭىرەك كوگىلدىر مۇنارتىپ تۇر. كەشكى اۋانىڭ رەڭى مۇنداي ەمەس، اشىق بولۋشى ەدى. بۇل كوگىلدىر — سوناۋ كوز جەتكىسىز جازىقتى تۇگەل جاپقان باقتىڭ بۋسانعان لەبى مە ەكەن. ءار جەردەن تىرەك قانا ۇيلەر كورىنەدى. الىستاعى ءۇش-تورت ترۋبا بولماسا تابيعاتتىڭ شىرقىن بۇزار ەش نارسە جوق. سوناۋ ارمانداي ءتاتتى، الىس كوگىلدىرلىككە استاسىپ جاتقان ب ا ق. شىلتەرلى پەردە سياقتى جەر بەتىن سەلدىر جاپقان سىپايى ب ا ق.
مىنە عاجاپ... كوك جىبەكتەي كەرىلگەن اسپان اياسىندا، مۇنارتقان كوكجيەكتەن بوزارىپ، قىلاڭ بەرىپ تۇرعان ءتاج-ماھالدىڭ بەدەرىن تانىدىم. «انەكەي، اناڭ قارا!» دەپ، قول شوشايتىپ، تامسانىپ، شۇرقىراسۋعا زاۋقىم بولمادى. دالالىڭ قيالشىل شاعىم قايتىپ ورالعانداي، كەۋدەمە قۇيىلعان نۇردى شايقاعىم كەلمەدى.
ماۋجىراعان تىنىشتىق. كەشكى كوگىلدىر تىنىشتىق. جۇماق باعى» كەشتەتكەن سايىن اسەم قاراۋىتىپ، قويۋلانىپ كەلەدى. ءوشىپ بولماعان كۇن جارىعىنان ۇيالعانداي نۇرسىز جىلتىراپ قالا جاقتان قۋقىل وتتار كورىندى. قايتار ۋاقىت بولىپ قاپتى. كوز الدىمدا ماناعى اگراداعى ەلەس جالت ەتتى. ۆەلوسيپەدتىڭ رۋلىنە كەۋدەسىن تىرەي مىڭ-مىڭداعان اقساقالدى شال — ريكشا. ونسىز دا كۇنگە كۇيۋىن قارا ءجۇزى توتىعىپ كومىردەي بوپ كەتكەن. ارتقى كۇيمەسىندە تەڭكيگەن قىردىڭ مۇرتتى قارا تورى جىگىت ءتۇتىنى بۋداقتايدى...
وت ويناعى. «ۆان رۋپيي»
قاسيەتتى وزەن جاعاسىندا.
جانناتقا باراتىن جاندار
ءۇندى ءدىنىنىڭ مەككەسى سانالاتىن بەنارەس شاھارى — سۋى شيپا، قاسيەتتى. ءتانتى وزەنىنىڭ بويىندا. كەردەرى كىرمەن ايتىسقان تاتار مولداسى «قازاندا قىرىق مىڭ مەشىت بار» دەپ بوسكەن ەكەن. بەنارەستە مىڭ جارىم حرام بار. بۋلارى بەلگىلى، ەلەۋلىلەرى، ال ۇساق-تۇيەگىن قوسقاندا سول تاتار مولداسى سىلتەگەن شاماعا بارىپ تا قالۋى عاجاپ ەمەس.
كەشەگى — اڭىن پاتشا زاحرەددين بابۋر اۋلەتى سالدىرعان مۇسىلمان شىعىسىنىڭ ستيلىندەگى ەسكەرتكىشتەرگە تولى اگرادان كەيىن — بەنارەستە ناعىز تازا ءۇندى توپىراعىنا كەلگەندەي بولاسىز. اگرا مەن بەنارەس اراسى جالعاسپاعان ەكى دۇنيە. ارينە ەكەۋى دە شىعىس. ءبىراق...
تار كوشە، قايناعان بازار، قىزىلدى-جاسىلدى كيىنگەن توبىر، ەسەك پەن تۇيە كورسە «و، شىعىس» دەپ تامسانادى ەۆروپالىقتار. ارينە بۇلار شىعىس كورىنىسى. بەنارەستە دو وسى ايتىلعانداردىڭ كوبى بار. (تەك ەسەك پەن تۇيە كوزىمىزگە تۇسپەدى.) ءبىراق بۇل وزگەدەن بولەك شىعىس — بۇل ءۇندىستان. مەنىڭ ءوزىم دە شىعىسپىن، شىعىستان شىعىستى اجىراتا الامىن. ەۆروپا بىر-بىرىنە ۇقساس، ال شىعىستا بىر-بىرىنە ۇقسامايتىن تالاي ەلدەر، تالاي دۇنيەلەر بار.
كەشەدەن بەرى قايماعى بۇزىلماعان ءۇندىستاننىڭ قالىڭ ورتاسىندا مالتىعىپ ءجۇرمىز. توڭىرەگىڭ تولعان دۇنيەنىڭ بىردەن ءمان-ماعىناسىن ۇعىپ، ءتۇرىن تۇستەپ بويىڭا ءسىڭىرۋ دە قيىن. تىعىز سالىنعان تار قالا، ۇسكىرىك بوران، ايازىڭ تۇرسىن، كۇزگى قارا سۋىققا دا بەيقام اشىق-تەسىك جاڭارعان قالا. اتتاعان سايىن ءۇندى داستۇرىندەگى قالاق باس، — جالپاق كۇمبەزدى، ءتورت قىرلى نەمەسە جۇمىر، قارلىعاشتىڭ ۇياسىندا سىرتى بۇجىرماق ءسۇيىر كۇمبەزدى حرامدار. جوعارعى جاعى جۇڭگو، بيرما قۇرىلىستارىنا ۇقساپ اشەكەيلەنىپ، شيراتىلىپ ۇشكىر بىتەتىندەرى جانە بار. بۇلار ءبىر بەلگىلى تارتىپپەن سالىنباعان. ۇلكەندى-كىشىلى، ەسكىلى-جاڭالى، نەشە ءتۇرلى ستيلدەگى، ءتىپتى ەشقانداي ستيلدە جوق ۇيلەرى ساپىرىلىسقان قالانىڭ كوز كەلگەن بۇرىشىنان شىعا كەلەدى. تار كوشەلەردە قاپتاعا، قايناعان حالىق. اق كويلەك، اق دامبال كيگەن ەركەكتەر مەن نەشە ءتۇرلى ءتۇستى ورانعان، جەڭىل ورامالدارىن جەلبەگەي جامىلعان ايەلدەر. وسىلاردىڭ اراسىندا، جاۋرىنىندا جالعىز وركەشى شوشايعان، ىڭىرشاعى اينالعان ارىق سيىرلار ءجۇر سەندەلىپ.
ءبىز بۇل قالاعا كەشە تۇسكە تامان كەلگەنبىز. سول اگراداعى مەيمانحانادان اۋمايتىن، سىرتى دۋالمەن قورشالعان جالعىز قابات كىشكەنتاي مەيمانحاناعا تۇستىك. ءبىراق ءوزىنىڭ اتى دارداي — پاريج. ءتۇس قايتا وسىنداعى جازۋشى، جۋرناليستەرمەن كەزدەسۋگە باردىق. مۇندا — دەليدەگى ءبىز بارعان بۇكىل ينديالىق اكادەميانىڭ ءبىر تارماعى — ءۇندى ىشىندەگى ادەبيەتتىڭ اكادەمياسى بار ەكەن. جۋرناليستەر مەن جازۋشىلاردىڭ باسىن قوسىپ ءبىزدى شاقىرعان سولار.
از ۋاقىت كىتاپحاناسىمەن تانىستىرىپ، شىعارعان كىتاپتارىن كورسەتكەننەن كەيىن ۇلكەن ۇزىن زالعا الىپ كەلدى. مۇندا ەسىكتەن تورگە دەيىن سوزىلعان ۇزىن ستولدىڭ ەكى جاعىنا قىرىق-ەلۋ ادام وتىرعان.
ءبىزدى باستاپ كەلگەن اكادەميانىڭ سەكرەتارى ورتا جاستاعى قارا تورى، شىمىر دەنەلى كىسى. جينالعان قاۋىممەن تانىستىرىپ، وزدەرىنىڭ ىستەن جاتقان ىستەرى جايلى، اجەپتەۋىر ۋاقىت ۇتىپ، ايتىن بەردى، — بۇلاردىڭ نەگىزگى تىرلىگى، نەگىزگى مىندەتى ءۇندى ءتىلىن، ءۇندى ادەبيەتىن دامىتۋ. وسى سالادا ىستەن جاتقان ىستەرى قوي-اق. اسىرەسە، ءبىزدىڭ ەسىمىزدە قىلعانى — ءۇندى ەنسيكلوپەدياسىنىڭ ون التى تومىن شىعارىپ ۇلگىرىپتى.
ودان كەيىنگى كەزەك ماعان ءتيدى. وسى جينالعان جازۋشىلار مەن جۋرناليستەردىڭ الدىندا سوۆەت جازۋشىلار دەلەگاسياسىنىڭ باسشىسى ەسەبىندە رەسمي سويلەۋگە ءماجبۇر قىلدىم. «باسقا تۇسسە باسپاقشىل» وسىلاي بولارىن ەسكەرىپ، مىنا قايناعان ىستىقتا ۇستىمە پيدجاك كيىپ، موينىما قىلعىندىرىپ گالستۋك تاعىپ، سىرەسىپ كەلگەنمىن. تەگىستەگى زىرىلداعان جەلدەتكىش بولماعاندا حالىم مۇشكىل ەكەن.
مەنىڭ ءبىر ۇناتپايتىن نارسەم سيفر بولاتىن. اسىرەسە ونىڭ ىشىندەگى سيفرلار ميىما كىرمەيتىن. ءبىراق مۇنىم قاتە ەكەن. موسكۆادان اتتاناردا بىزدەگى ينديا شايلى ىستەلىپ جاتقان ىستەردىڭ ءبىراز ماعلۇماتىن قالتاما سالا شىققانمىن. ارينە ەكى ەل اراسىنداعى دوستىڭ جايىن، ءوزىڭنىڭ ەلىڭنىڭ يندياعا دەگەن ىقىلاسىن ايتىپ ءتىلىڭدى قانشا بەزەگەنمەن، «مىڭ سىز-بىزدەن، ءبىر شىج-بىج» ىستەن ەمەس يە، تىلگە تيەك، ءسوزى دە مايەك بولار نارسە كەرەك ەكەن. مەن بىزدە اۋدارىلعان ءۇندى حالىقتارى ادەبيەتىنىڭ كوپتەگەن كلاسسيكتەرى مەن بەلگىلى جازۋشىلارىنىڭ اتىن اتادىم. تاتاردىڭ ءجۇز جىلدىعى قارساڭىندا ونىڭ كوپ تومدى شىعارمالار جيناعىن شىعارعانىمىزدى ايتىپ ءوتتىم. ءسوز سوڭىنا ساقتاعان قوماقتى ءبىر سيفر بار ەدى — تونى كولدەنەڭ تاستاي سالعاندا — جينالعان جۇرت گۋ ەتە قالدى. سوڭعى ون بەس-جيىرما جىلدا ورىس تىلىنە ءۇندى جازۋشىلارىنىڭ 702 كىتابى اۋدارىلىپ باسىلىپ شىقتى. — جۇرتتى گۋىلدەتكەن وسى سيفر. شىنىندا دا وسال دۇنيە راس.
وسى سيفر بۇگىنگى گازەتتەردىڭ باسىنا شىعا كەلىپتى. «ءۇندى جازۋشىلارىنىڭ 702 كىتابى ورىس تىلىندە» دەپ اتاپتى بىزبەن كەزدەسۋ ەسەبىن جەرگىلىكتى گازەت. «سوۆەت جازۋشىلار دەلەگاسياسىنىڭ جەتەكشىسى ءۇندى ۇلتىنىڭ اتاسى ماھاتما گانديدىڭ تۋعانىنا ءجۇز جىل تولعان مەرەكەسىن سوۆەت حالىقتارىنىڭ زور قۇرمەتپەن اتاپ وتكەنىن ايتا كەلىپ، ءۇندى حالىقتارى دا سوۆەت ەلىنىڭ ۇلى كوسەمى ۆ. ي. لەنيننىڭ ءجۇز جىلدىق مەرەكەسىن سوعان لايىقتى قۇرمەتپەن اتاپ وتەر دەگەن سەنىم ءبىلدىردى» دەپ اياقتاپتى بۇل ماقالانى.
كەزدەسۋ تەز تارادى. ويتكەنى جۋرناليستەر تاعى ءبىر پرەسس-كونفەرەنسياعا اسىعىپ وتىر ەكەن. بىزگە سۇراقتار بەرىپ، ءبىراز سىلكىلەۋگە ۋاقىتتارى قالمادى. ءبىراق ونىڭ ەسەسىنە بۇگىنگى بەرگەن گازەتتەگى ەسەپتەرى ءبىزدىڭ كوڭىلىمىزدەن شىقتى.
ءبىز تۇسكەن «پاريج» مەيمانحاناسى قالانىن شەتىندە. مىناداي تىعىز قالادا مۇنىسى ابىروي بولدى. قورا جايى كەڭ، تىنىس الاتىن جەرى بار. ءبىراق «تىنىس الۋعا ءتاۋىر» دەن شەتتە شالقايىپ جاتىپ الۋعا شاماڭ جوق، سونشا جەردەن كەلگەننەن كەيىن كورمەك كەرەك. بەسىن اۋا ءتانتى جاعاسىنا باردىق.
كەشكە قاراي مۇنداعى جۇرتتى بىرەۋ ۇيلەرىنەن كوشەگە ايداپ شىعا ما، ايتەۋىر كوشە اتاۋلى حالىققا لىق تولادى. سول كوپتىڭ اراسىنان سىنالاپ جول تاۋىپ شۇباتىلعان ءوتىپ جاتادى.
اگرادا ونداي ەمەس ەدى، مىنا بەنارەستە دەگەننەن كوز تۇنادى. بۇرىن ەكى اياق ارباعا جەگىلىپ الىن، جورتاقتان ادام تاسيتىن جاياۋ ريكشا بولعان عوي. ەندى توبەسىندە قالقانى بار ەكى كىسىلىك ەكى اياق اربا ۆەلوسيپەدتىڭ ارتىنا كوشكەن. بۇل جاياۋعا قاراعاندا از دا بولسا پروگرەسس شىعار، ءبىراق ماعان وسى ءتىپتى جامان اسەر ەتتى. كولياسكادا ەكى ادام، كەيدە ءۇش ادام وتىرادى، قول-اياعى شيدەي قاتىپ قالعان قارا قايىس ريكشا سورلى مىقشىڭداپ سولاردى ازەر سۇيرەپ بارا جاتادى. اسىرەسە ىستىقتا جامان، كۇن وتپەسىن دەي مە ەكەن، باستارىنا شۇبەرەك وراپ الادى، قارا تەرگە شومىلىن ىشقىنا قيمىلدايدى. مەن ءتىپتى وسى كورىنىسكە ۇيرەنە الماي-اق قويدىم. اۋىر جۇمىستى، كەرەك بولسا ازاپتى جۇمىستى كىم-كىم دە ىستەيدى عوي. ءبىراق مىنا ادامنىڭ ادامدى جەككەنى جامان ەكەن.
وسى قالادا مەن بايقاعان كوشە ءتارتىبى — ەن الدىمەن كوشەنىڭ قاق ورتاسىن جاياۋلار جايلاپ الادى، ەكىنشى كەزەك ۆەلوسيپەدتىكى، سولاردىڭ شەت جاعىنان سىزاتتاپ جول تاۋىپ، قۇنجىڭداپ ءوتىپ جاتادى. ال سودان كەيىن كوشەدە قوس، قۋىس قالسا — ماشينانىڭ جۇرۋىنە رۇقسات. قۇداي بۇل قالادا اۆتوماشينا ءتىپتى از ەكەن.
ءبىزدىڭ كەلە جاتقان باعىتىمىز گاڭگى وزەنىنىڭ جاعالاۋى. ءبىراق ءبىز سول جاعالاۋعا جەتە الماي توقتادىق. ءارى قاراي سىعىلىسقان توپتىڭ ىشىمەن جاياۋ كەتتىك.
باسشىمىز ءبىزدى قاراڭعىدا ءبىراز جەتەلەپ اپارىپ، جىڭىشكە، سىقىرلاۋىق باسقىشپەن ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلىپ، ءبىر ۇيگە كىرگىزدى. مۇندا شام بار، تەك تەرەزەلەرىن قاراڭعىلاپ قويعان. بۇل ماتا دۇكەنى ەكەن. ماتا دەگەندە جاي ماتا ەمەس ورنەك توقىعان الۋان ءتۇرلى ورامالدار مەن سارى جانە دە سونداي اشەكەيلى ماتالار. ءبىز وسى ارادا اياقتالۋىن توسامىز. «قوناقتار قاراپ وتىر— ماسىن، كىم بىلەدى كوزى تۇسسە كوڭىلى قىزىعار» دەگەندەي وسىنداعى يبالى ساتۋشىلار بۇيىمدارىن الدىمىزعا جايىپ سالدى. بۇكىل ينديا بويىنشا بەنارەس اتاققا شىققان. مۇندا سول بەنارەستىڭ نەبىر تورەسى بار ەكەن. ءوزى، ورنەك، كەستە توگۋ شەبەرلەرىنىڭ دە شەگى بولمايدى ەكەن عوي. جۇپ-جۇقا ءمولدىر كوك، جالىن قىزىل جىبەكتەرگە توگىلگەن زەر كەستەلەر... ءار سىزىعى مەن ءار گ ۇلىنىڭ سۇلۋلىعى يەن نازىكتىگى. ءبىر كەزدە تۇتاس زەردەن، جۇقا زەردەن توقىعان بەنارەس الدىمىزعا جايىپ سالىپ ەدى... ساري دەيتىن ايەلدىڭ كويلەك ورنىنا بەلىنە ورايتىن بەس-التى مەتر ماتا عوي. ال ەندى، سول التى مەتر ساپ-سارى التىن كوز الدىڭدا جارق ەتە قالعاندا... سامالا شام جارىعىمەن قۇلپىرىپ، «ءجانىپ-سونىپ»، قۇبىلىپ-توگىلىپ تۇرعان التىن ورنەك... جوق، مۇنى قانشا اۋزىڭدى اۋىرتقانمەن جەتكىزە المايسىڭ. تەك كورۋ كەرەك.
وسى التىن ورنەكتە التىن ساۋساقتىڭ ونەرى بار.
بۇگىن ەرتەڭگىلىك شاعىنداۋ قايىققا ءمىنىپ، گاڭگىنىڭ بويىنا سەرۋەنگە شىقتىق. وزەنگە ءدال كەشەگى ىزىمىزبەن كەلدىك. ءبىراق كەشە تۇندەگى جارقىلداعان وت ويناعى وشكەن، تۇنگى سيقىر تاراپ كەتكەن. كادىمگى ەسكىلەۋ شاھارلاردا بولاتىن اسفالت كوشە. تەك وزەن بويىندا ادام كوپ. بىرەۋلەر كىر-قوڭىن جۋىپ، بىرەۋلەر بەتى-قولىن شايىپ، ءبىراز ادام سۋ ىشىندە شومىلىپ ءجۇر. جيەكتە بالىق تازارتىپ، ىدىس-اياعىن جۋىپ جاتقاندار دا بارشىلىق. جاعاسىنداعى قالانى بارلىق قوقىسى مەن كىر-قوڭىنان تازارتاتىن وسى قاسيەتتى وزەن بولۋ كەرەك. يىعى پىشاقتاي ارىڭ قارا كىسى كەۋدەسىنەن سۋدىڭ ىشىندە تۇر. ءالسىن-السىن سۋدى قاۋىپ الىپ، ەكى ۇرتىن سولقىلداتىپ اۋزىن شايادى-اي كەلىپ. مىنا جۋىندىعا تولى سۋدان جيرەنەر ەمەس.
ءبىز قايىقپەن اقىرىن ەسىپ، جوعارى ورلەپ كەلەمىز. تىك جار قاباقتى كەمەرلەپ، ۇزىننان-ۇزاققا سوزىلعان قالاعا كوز سالامىز. كەشەدەن بەرگى ءبىزدىڭ وسى قالادان العاشقى العان اسەرىمىز — تارشىلىق. ىستىق جاقتىڭ بالكوندارى كوپ، اشىق-تەسىك جاققا ۇيلەرىنىڭ ءوزىن سىعىپ تاستاعان. شەشەسىنىڭ ەتەگىنە تىعىلعان بالاداي ۇلكەن ۇيلەردىڭ ىرگەسىنە كىشكەنتاي ۇيلەر جاپسىرىلعان، نەمەسە ەكى ءۇيدىڭ اراسىنداعى ءسال عانا ساڭلاۋعا ەكى قابات دۇكەن سىنالاپ كىرىپ كەتكەن. كەي جەردە ەرتەدە سالىنعان ەكى قابات ۇيلەردىڭ ەڭسەسىن باسىپ، تۋ سىرتىنان بەس-التى قابات بيىك ۇيلەر ەنتەلەيدى.
سەندەي سىعىلىسقان حالىق پەن ۆەلوسيپەدتەرىن قالاي جول تاۋىپ جۇرگەنىنە قايران قالاسىڭ. ءبىر الىپ كۇش وسى قالانىڭ حالقى مەن ۇيلەرىن سىرت جاعىنان سىعىپ اكەلىپ، اياداي جەرگە قىسىپ تاستاعان سياقتى.
كوپ شاھارلاردىڭ وزەن جاعالاۋى باۋ-باقشا، اللەيا بولۋشى ەدى. ەڭ بولماعاندا جيەكپەن جول وتەتىن. مۇندا ولاي ەمەس. ۇيلەر ءبىرىن-بىرى كيمەلەپ، كەيىنگىلەرى ىلگەرىسىنىڭ يىعىنا ارتىلىپ وزەنگە ءتونىپ تۇر. تاعى دا سول الىپ كۇش وزەنگە قاراي يتەرىپ اكەلگەندە — قالا سۋعا اياعىن مالىپ ازەر توقتاعان سياقتى. ەندى ءبىر لىقسىتسا سۋعا كۇمپ بەرەتىن ءتۇرى بار.
جۇرت سەرۋەندەيتىن الادى بار بوس جاعالاۋ جوق بولعانمەن مۇندا وزەنگە تۇسەتىن گرانيت تاستاپ قيعان ساتىلار كوپ. ءبىزدىڭ ودەسسالىقتار وزدەرىنىڭ تەڭىزگە تۇسەتىن جالعىز باسپالداعىن ماقتانىش ەتۋشى ەدى عوي. ال، مۇندا سودان ارتىق بولماسا ءبىر دە كەم ەمەس، تالاي-تالاي ساتى-باسپالداقتار تولىپ جاتىر. وزدەرىن جانە عاسىرلارعا شىدايتىن مىعىم، قانشا ادام توپىرلاسا دا سىياتىن كەڭ ەتىپ جاساعان. جاڭبىر ماۋسىمىندا تاسىعان كەزدە گاڭگىنىڭ سۋى كەي جىلدارى بەس-التى مەترگە دەيىن كوتەرىلەدى ەكەن. كەي ساتىلاردىڭ سۋ تاسىعاندا باسىپ قالعان قۇمىن ەندى عانا ارشىپ جاتىر.
بۇل ساتىلار نەگە كوپ دەسەڭىز — ولاردىڭ اناۋ-مىناۋ شىركەۋىڭ قۇرلى ءقادىرى بولادى ەكەن. باسپالداقتاردىڭ سۋعا كەلىپ تايانعان جەرىندە — ءتورت بۇرىشتى بيىك ساكىلەر بار. ءۇندى ءدىنىن تۇتىنعان جۇرت وسى ارادا قاسيەتتى وزەنگە تاۋاپ قىلادى.
جاعالاۋدا توبەسى شوشايعان حرامدار دا كوپ. سولاردىڭ ءبىرى كىشىلەۋ عانا اپ-ادەمى، تاستان سوققان حرام وزەنگە ەتە تاياۋ سالىنىپتى دا، استىنداعى سۋ شايعان جەر وپىرىلىپ تومەن ءتۇسىپ كەتىپتى. تاس حرام ىرگەسىنەن جوعارى سۋدىڭ ىشىندە تۇر. وسىنداي نارسەلەردەن ادەمى ادىز تۋعىزا قوياتىن حالىقتىڭ ادەتى ەمەس پە.
قايتار جولىمىزدا قالانىڭ قالىڭ ورتاسىنداعى تاعى ءبىر حرامعا سوقتىق. بۇل دا جاڭادان سالىنعان. ەڭسەسى كوتەرىڭكى، جاڭانىڭ اتى جاڭا ەمەس پە، جايناپ تۇر. ءىشى-سىرتى ءمارمار. ءبىراق ءتاج-ماھالداعىداي قايدان بولسىن، سىرتى شىمقاي اڭ ەمەس، تامىرلانعان كوكشىل جۇيەلەرمەن تارعىلدانىپ تۇر. تۇتاس ءتۇسى — سۇرعىلت بوپ كورىنەدى.
وسى اڭگىمەنىڭ باسىندا بەنارەستە مىڭ جارىم حرام بار دەپ ايتىپ كەتىپ ەدىم. مەنىڭ ول ايتقان سيفر بۇرىنىراقتاعى اقپاردان الىنعان. ۋنيۆەرسيتەتتەگى حرام مەن مىناۋ ەكەۋى سول مىڭ جارىمنىڭ سىرتىنداعى دۇنيەلەر.
حرامعا كىرگەندە سول جاق مۇيىستە ۇلكەندىگى ورتا بويلى كىسىدەي ءبىر قۇدايدىڭ بەينەسى بار. كادىمگىدەي كيىندىرىپ، قاسى-قاباعىن، بەتىن بوياپ، ناعىز ءتىرى ادامعا ۇقساتىپ وتىرعىزىپ قويىپتى. وسى كۇنگى بالالاردىڭ قىمبات قۋىرشاعى سياقتى، موينىن بۇرىپ، باسىپ يزەپ قويادى.
حرامنىڭ مارمارمەن قاپتاعان ءتورت قابىرعاسى تۇگەل جازۋ. سانسكريت جازۋى. وسىعان «رامايانا» اتتى ۇلكەن ءدىني داستاننىڭ ولەدى تۇگەل سىيىپتى. حرامنىڭ ىشىندە كەزىپ جۇرگەن ساقال-مۇرتىنا ۇستارا تيمەگەن كىشكەنتاي دارا شال نازارىمىزعا تۇسە بەردى. ماڭدايىن اق تايعاق بالشىقپەن بوياپ، ورتاسىنان قىزىل سىزىق تارتقان. ىشقىرىنا بايلاپ العان، اندە ازەر جاسىراتىن ءبىر جاپىراق شۇبەرەكتەن وزگە ۇستىندە تۇلدىر جوق. قارىنا ءبىر كەنەپ قاپشىق ءىلىپ العان، شاماسى، قونار جەردەگى توسەك ورنى بولۋ كەرەك. «بار بايلىعىم تۋلا بويىمدا» دەپ جۇرگەننىڭ ناعىز ءوزى. حرامنىڭ ىشىندە قيسالاڭداپ ءجۇر. قولىمەن قابىرعاداعى جازۋدىڭ استىن سىزىپ، ەرنىن جىبىرلاتىپ وقيدى. ءدىن بولعان جەردە ديۋاناسىز بولا ما، ءۇندىنىڭ ءبىر ديۋاناسى وسى بولار دەپ توپشىلادىم.
ءبىزدىڭ تاعى ءبىر تاماشا تانىسىمىز بولدى. ول ءبىز جاتقان مەيمانحانانىڭ — مەتر دە وتكەلى. بىلاي جالپاق تىلگە سالىپ ايتقاندا — وسىنداعى رەستوران زالىنىڭ باستىعى. ورتا بويلىدان تەمەن سىرەڭكە دارا جىگىت. جارى سوپاق كەلگەن قايراق بەت، ۇزىنشالاۋ ىستىك مۇرىن، الاسا ماڭداي. مۇندايلار قازاق اراسىندا ءجيى كەزدەسەدى. مەنىڭ ءدال وسىدان اۋمايتىن ءبىر ناعاشىم بار. تەك مىناۋ ودان ءسال قارالاۋ. وسىندايلار، ار جاعى تايىز بولعانمەن، ىسكە شاپشاڭ، پىسىق بولادى. ءجۇرىسى دە سەرگەك — كەۋدەسىن ەڭكىشتەۋ ۇستاپ، ەكى يىعىن يزەڭدەتىپ، اياعىن ەكپىندى باسادى. ءوزى ەۆروپاشا كيىنگەن. شاڭقاي تۇستە دە گالستۋك مەن بەشپەنتىن تاستامايدى.
ءبىز تاماق ىشەر كەزدە — ءوزىنىڭ بۇرىشتاعى بولەك تۇرعان ستولىنا بارىپ، قاعاز قاراپ وتىرعان بولادى. قاسىمىزعا وفيسيانت كەلگەندە كوشەگە ءۇڭىلىپ، قانداي تاعام تاڭدارىمىزدى بىلمەي قيقالاي باستاعانىمىزدا يزەڭدەي باسىپ ءبىزدىڭ ستولعا جەتىپ كەلەدى. ستولدى وراعىتىپ بارىپ اسەم قيمىلمەن شەكەسىنەن قاراپ تۇرا قالادى.
— سالاتىڭىز قالاي، جاقسى ما؟
— سالات؟ و، يەس، سالات گۋد!
— كاري؟ و، يەس، كاري گۋد!
ءۇنى اشىق. داۋسى شىقىرلاپ شىعىپ، تۋرا قۇلاق شەكەڭە قادالادى. ونىڭ ايتۋىنشا ءبارى «گۋد»، رەستوراندا جامان تاعام جوق. جانە ەرەكشە ءبىر سانمەن تەڭسەلە تۇرىپ داۋسىن سوزىپ ايتادى. ونىڭ «و، يەس گۋد» دەگەن قىرشىل داۋسى ەكى كۇننەن بەرى قۇلاعىنىڭ تۇبىنە قادالىپ قالعان، كەيدە كەشەدە كەلە جاتىپ تا سونى ەستىگەندەي بولام.
ءبىز ستولعا وتىرار وتىرماستان-اق ول ۇشىپ تۇرىپ بىزگە قاراي ەمپەڭدەيدى.
— وسى جىگىتتىڭ ىقىلاسى تەگىن ەمەس. ءبىزدى قايتسىن، كوڭىلى سىزدە، ماييا اناتوليەۆنا. باي قۇستىڭ جۇرەگىنە وشپەيتىن وت تاستادىڭىز، — دەپ يسااك ەكەۋمىز گانينانى ازىلدەيتىن بولدىق.
بۇگىن كەشكى اس كەزىندە وزىمەن تىلدەسىپ ءجون سۇراستىق. — كالكۋتتانىڭ ۋنيۆەرسيتەتىن ءبىتىرىپتى. وسىندا «مەتر دە» بوپ ىستەگەنىنە جىلدان اسقان. جۇمىسى جايلى. بولاشاعى بار. بۇل ارادان جاقسى مىنەزدەمە الىپ، ۇلكەن رەستورانعا اۋىسۋعا ۇمىتكەر.
— ۋنيۆەرسيتەتتىڭ قاي فاكۋلتەتىن ءبىتىردىڭىز؟
— كوركەم ونەر كوللەدجىن.
— كوركەم ونەر؟!
ءبىز باسىندا كىشكەنە ىڭعايسىزدانىپ قالساق تا، وزىمىزگە ماماندىعى جاقىن ادام بوپ شىققان سوڭ، شۇرقىراسىپ سۇراق بەرە باستادىق.
— تاگوردى ارينە وقىدىڭىز عوي. ونىڭ شىعارمالارىنا قالاي قارايسىز؟
— تاگور؟ و، يەس، تاگور گۋد!
— ءسىز تولستويدى دا بىلەتىن بولارسىز؟
— تولستوي؟ و، يەس، تولستوي گۋد!
بەتىندە دە، داۋىسىندا دا تۇك وزگەرىس جوق. «سالەت؟ و، يەس، سالەت گۋد!» «كاري؟ و، يەس، كاري گۋد» دەپ تۇرعان قالپىنان ءتىپتى اۋمايدى.
ماھارادجا سارايىندا. كۇزەتۋدەگى قىز.
اقىماقتار كۇنى
ءبىرىنشى اپرەل كۇنگى قالجىڭ، قاتار-قۇربى، جورا-جولداستارىن الداۋ بۇكىل دۇنيە جۇزىنە تاراپ كەتكەن-اۋ دەيمىن. وسى ءبىر سالت ءۇندىستاندا دا الدىمىزدان شىقتى. مۇندا ءتىپتى ءبىرىنشى اپرەلدە اقىماقتار كۇنىن وتكىزەدى ەكەن. كەشكە قاراي ءبىز سول قاۋىمعا شاقىرىلدىق. ال، ءقازىر ەرتەڭگى استان كەيىن بەنارەس ماھارادجاسىنىڭ مۋزەيىن كورۋگە اتتاندىق.
ءبىزدى باستان جۇرگەن ينسپەكتوردىڭ فاميلياسى ءوزىنىڭ اگراداعى ارىپتەسى شارماعا ۇيقاس — ۆارما. الاسا بويلى، دەمبەلشە، جاس ورتاسىنداعى ادام. بيىك قۇس مۇرىن، قىرىنان قاراعاندا كۇشىگەنگە ۇقسايدى. مۇنىڭ دا كادىمگى قۋاندىق مۇرتى بار. وسى جاقتا سونداي مۇرتتار كوپ ەكەن. بۇل شارماداي ەمەس، ءسوزۋارلاۋ، رەتىن تاۋىپ كىسىگە ەركىنسىگىسى كەلەدى. كەزدەسپەي جاتىپ:
— ءسىزدىڭ بالاڭىز كوپتەۋ؟ مەنىڭ بەس بالام بار، — دەپ حابارلاپ تا قويدى.
ءبىز كەلە جاتقاندا:
— ماھارادجا ۇكىمەتتەن 500 مىڭ رۋپيي پەنسيا الادى. ءوز يمەنيەسىنەن دە جارتى ميلليون تابىسى بار. ءسويتىپ تۇرىپ مەن كەدەيمىن دەپ زارلايدى بۇل ماھارادجا، — دەدى ۆارما.
ماھارادجا سارايىنا كىرەر جەر اجەپتاۋىر سەلو. سول سەلو جارىپ وتكەن اسفالت تۋرا ساراي قاقپاسىنا كەلىپ تىرەلەدى. ماھارادجا ءوزى ۇي-ىشىمەن وسىندا تۇرسا دا — سارايىن مۋزەيگە اينالدىرىپتى. كىرەر اۋىزدا بيلەت ساتىپ جاتىر. كورۋ حاقى — ءبىر رۋپيي.
كىرەر قاقپانىڭ سول جاق بۇيىرىندەگى قالتارىستا ساكىنىڭ ۇستىندە جەتى-سەگىز سولدات جاتىر. كيىمدەرىن شەشىن تاستاپ، بەيقام كەسىلگەن ەكەن، ءبىزدى كورىپ قىسىلىپ قالدى. بۇرىن ماھارادجانىڭ ءوز پوليسياسى بولعان، ءقازىر ونىڭ قارجىسىن اۋىرلاپ پوليسيا ۇستامايتىن بولىپتى. مىنا جاتقاندار ۇكىمەت اسكەرى. ماھارادجالار سارايىن — تاريحي باعاسى بار ەسكەرتكىش ەسەبىندە مەملەكەت قورعاۋىنا الىپتى.
سارايدىڭ ىشكى قوراسى اسەم. قيىرشىق قىزىل تاس توككەن جول، كىلەمدەي تىقىر كوك ءشوپ. بولەكتەۋ تۇرعان ءبىر ۇزىن ۇيگە كىردىك. سوپاقتاۋ زالدا ءپىلدىڭ ەر-تۇرمانى. جالپاقتىعى سىنىق سۇيەم ءپىلدىڭ ومىلدىرىكتەرى مەن قۇيىسقاندارى ءىلۋلى تۇر. ولاردى كادىمگى كەمەر بەلبەۋ ءتارىزدى كۇمىسپەن، قولامەن وقالاعان. كورەر كوزگە ءساندى.
— ماھارادجانىڭ ون توعىز ءپىلى بار. شۇرايلى جەرى كوپ، اق اۋلايتىن ورمانى دا بار. قالانىڭ ىشىندە دە مۇنىڭ مەنشىكتى جەرلەرى بولاتىن. سوعان مەيمانحانالار سالدىرعالى جاتىر، — دەدى ۆارما رەنىشتى داۋىسپەن. — سوندا دا بۇل ماھارادجا ءوزىن كەدەيمىن دەيدى.
ال، ماھارادجانىڭ الاتىن پەنسياسى مەن تابىسى وزىنە از كورىنۋى جانە عاجاپ ەمەس. ءبىر ميلليونعا جۋىق رۋپيي. ءجۇز جيىرما بەس مىڭ سوم شاماسىنداعى اقشا. كاپيتاليست ەلدەگى ورتا قول ساۋداگەردىڭ تابىسى. ماھارادجاعا قاناعات بولارلىق دۇنيە ەمەس.
ونىڭ ۇستىنە ماھارادجالاردىڭ پەنسياسىن جويۋ جونىندە پارلامەنتتە ايتىس بولىپ جاتىر. بۇل جاعىنان دا تىقىر تايانعان. سونىمەن ينديانىڭ دەنەسىندەگى اپپەنديسيت سياقتى فەوداليزمنىڭ وسى قالدىقتارى — ءقازىر كاپيتاليست ورگانيزمگە ءسىڭۋ ءۇشىن قارەكەت جاساۋدا. پايدالى بولسا حان تۇقىمى ساۋداگەر بولۋدان دا تارتىنبايدى. ماھارادجالار حاندىق سالتاناتىن جيناپ قويىپ ەندىگى تىرلىگىن بيزنەستەن ىزدەيتىن سياقتى.
* * *
«ادام پسيحولوگياسى» دەيمىز. سوعان قاراعاندا پسيحولوگيانىڭ جالپى ادام بالاسىنا ورتاق زاڭدارى بولار. كىسىنى شوشىتاتىن، نەمەسە جانىڭدى ۋداي اشىتاتىن كورىنىستەر بارشاعا بىردەي عوي دەپ ويلاۋشى ەدىم. ءبىراق ولاي بولا بەرمەيدى ەكەن. ادام پسيحيكاسى نە نارسەگە بولسا دا كوندىگىپ كەتەتىن، ءوزىنىڭ قينالماۋ جاعىنا بەيىمدەلە بەرەتىن دەپ قالدىم. ارى-بەرىدەن سوڭ جۇرەكتىڭ دە قابىعى قالىڭداپ، ىستىق-سۋىق ەتپەيتىن تۇيە تابان بولىپ الا ما، قالاي؟!
كەيىن قالاي بولارىن قايدام، ازىرگە مەنىڭ جۇرەگىم جالاڭاش، قىمتاۋسىز قالپىندا. اش-ارىق كەمپىر-شالدىڭ زارى، قولىن سوزىپ جاۋتاڭداعان ءسابيدىڭ كوز جانارى. — ءبارى كەلىپ، جۇرەگىمە قىلقانداي قادالىپ جاتىر.
ينديادا ريكشاعا تاڭىرقاۋ — انوحرونيزم، ارتتا قالعان، كورگەنسىزدىك. ونى ايتىپ ەشكىمدى ەلەڭ ەتكىزە المايسىڭ. ءبىراق نەشە كۇننەن بەرى وسىعان كوزىم ۇيرەنە الماي-اق قويدى. ولارعا قينالماي قاراي المايمىن.
مىنەكەي، ءبىز قالاعا قايتىپ كەلە جاتىپ ۇلكەن كوپىرگە يەك ارتتىق. بۇكىر كوپىردىڭ كادىمگىدەي بيىك ءورى بار ەكەن. تەڭكيگەن ەكى ءىرى كىسىنى مىنگىزگەن ءبىر ريكشا ۆەلوسيپەدىنەن ءتۇسىپ ورگە قاراي يتەرىپ بارادى. جوعارىدان قۇلاپ كەلە جاتقان قارا تاستى تىرەگەندەي شىرەنىپ بارىپ ازەر قوزعالتادى. ەندى وسىلاي ءبىراز شىرەنسە بايعۇستىڭ جۇلىنى ءۇزىلىپ كەتەتىن سياقتى. كولياسكادا وتىرعان يناباتتى ەكى كىسى ءوزارا اڭگىمە سوعىپ كەلەدى. قاننەن-قاپەرسىز. كولىگى ورگە قاراي قينالعاندا كىسى مال ەكەش مالدى دا اياپ، ءتۇسىپ جاياۋ ءجۇرۋشى ەدى...
مەن تۇسىنبەيمىن. اناۋ الاڭسىز اڭگىمەلەسىپ وتىرعان ەكى ادام دا ناعىز شىمىرىكپەيتىن بەز بۇيرەك ەمەس شىعار... الدە كىسىدە، كورە-كورە، اياۋشىلىققا قارسى يممۋنيتەت پايدا بولا ما ەكەن؟..
* * *
ءبىرىنشى اپرەلگە ارنالعان كەشتى تاماشالاۋعا بارار الدىندا ۇندى-سوۆەت قوعامىنا سوقتىق. قىرىق-ەلۋ ادام ءبىر ءۇيدىڭ ءۇشىنشى قاباتىندا قارسى الدى. ءار ءتۇرلى جاستاعى ادامدار جينالىپتى. ىشتەرىندە ايەلدەر، قىزدار بار. قوعامنىڭ باستىعى جۇتقىنشاعى جۇدىرىقتاي ۇزىن بويلى، قوڭقاق مۇرىن، ارىق قارا كىسى ەكەن. ءوزى اڭ جارقىن جاقسى ادام بولۋ كەرەك، سويداق تىستەرىن اقسيتىن ءجيى كۇلەدى.
— بۇگىن سىزدەرمەن كەزدەسۋگە كىسى جيناۋ ازان بولدى. كىمگە تەلەفون سوك،سام دا — بىلەمىز، بۇگىن ءبىرىنشى اپرەل، — دەپ سەنبەيدى، — دەپ كۇلدى ول... — وسى جۇرتتى انت-سۋ ءىشىپ ازەر سەندىردىم.
ايتەۋىر كەلگەلى جاعىنا تىنىش جوق. جونە سويلەگەندەگى كەسكىنى تاماشا — كوسىلە ۇزاق سىلتەپ، ءوز داۋسىن ءوزى سۇيسىنە تىڭداپ، تەرىسى كەڭىپ، بالقىپ وتىرادى. كۇنى بۇرىن كۇلىمسىرەپ، كەيدە مىرس ەتىپ، جۇرتتى ريزا قىلار الدىندا ءوزى راقاتتانادى. قايتسىن، موسكۆادا سونشا وقىعان ءۇندى ۇعار جان جوق، زارىعىپ كورگەن قۇلاقتارى عوي مىنا قالقيعاندار. مۇنداي تىڭداۋشىلار تابىلا بەرە مە.
* * *
جيىرما-وتىز ادام سىياتىن شاعىنداۋ قايىقتىڭ ۇستىڭگى جاعىنا تاقتاي توسەپ پالۋبا جاساعان. ال، توبەڭ تيمەي ەركىن جۇرەتىن تومەنگى جاعىن ەسكەكشىلەر ورنى دەيسىز بە، الدە كايۋتا، تريۋم كومپانيا دەيسىز بە، ءوز ەركىڭىزدە. قاراڭعى تۇسە ءبىز وسىنداي ءبىر قايىقتىڭ پالۋباسىنا جينالىپ جاتىرمىز. ادام كوبەيىپ كەتتى. سىعىلىسىپ، ءبىر-بىرىمىزدى قىسىپ بارامىز. جۇرت ءالى كەلىپ جاتىر.
جينالىپ جاتقاندار نەگىزى ينتەلليگەنت قاۋىم. جاستارىنان گورى ەگدە تارتقاندارى باسىم. ءبىر-بىرىن جاقسى تانيتىن ارالاس-قۇرالاس ادامدار. بۇلار ءبىرىنشى اپرەل قۇرمەتىنە — اقىماقتار كۇنىنە جينالىپ جاتىر. قازاقشا تۇسپالداعاندا — سايقىمازاقتار جيىنى دەپ اتاعان تۋرا بوپ قالار. كەلگەن جۇرت بىر-بىرىمەن قاعىتا امانداسىپ، سالعاننان-اق شىمشىما ازىلگە كەتىسىپ جاتقان سياقتى.
ءبىر قايىققا سىيماعان سوڭ جۇرت ەكى قايىققا ءبولىنىپ ءمىندى دە، ەكەۋىن وزەن جاعاسىنان ءجۇز مەتردەي ىسىرىن، سۋدىڭ ورتاسىنا اپارىپ ماتاستىرىپ قويدى. سودان سوڭ ءبىر ۇزىن بويلى كىسى شىعىپ ءسوز باستادى. (ۇندىلىكتەردى سيپاتتاعاندا — «قارا، ك،ارا تورى» دەگەن ءسوزدى ايتپاسا دا بولار ەدى، ويتكەنى وسى ىستىق جاقتىڭ حالقىندا ازىرگە مەن شيكىل سارىسى بىلاي تۇرسىن اق قۇباسىن دا كەرە الماي كەلەمىن. ونىڭ ەسەسىنە «دارا» دەگەن كىسىلەرىڭىزدىڭ ءوزى تالاي تۇسكە بولىنەدى ەكەن، شىمقاي قارا، كوكشىل قارا، قوڭىرقاي دارا، قوشقىل قارا، كەرەك دەسەڭىز اق داقتانىپ تۇراتىن قارالار دا بار.).
كەش باستاۋشى قىزعىلىقتى سويلەگەن بولار، جۇرت كۇلىپ، ءماز بولىسىپ تىڭدادى. ءۇندى ادەتىندە سىيلاعان ادامدارىنا گۇلدەن القا تاعاتىن ءداستۇر بار عوي. ول جابىق قۇمىرانى ەدەنگە ۇرىپ سىندىرىپ، ىشىنەن القا الىپ اركىمگە تاعىپ جاتتى. ءبىراق بۇل القاسى گۇل ەمەس اركىمنىڭ مىنەزىنە، ىستەيتىن كاسىبىنە قاراي تاڭداپ العان بولار، نەشە ءتۇرلى كۇلكىلى زاتتاردان تىزىلگەن. «سوۆەت» («سوۆەت ايەلى») جۋرنالىنىڭ رەداكتورى ەركەك بولۋى الدىندا دا ءبىراز ازىلگە سەبەپ بولىپ ەدى، بۇل جولى دا ءبىراز قالجىڭ ايتىلىپ، جۇرتتى كۇلدىرىپ، ءبىر قۇمىرانى يسااكتىڭ الدىنا اكەلىپ جاردى. قۇمىرانىڭ ىشىنەن جورگەككە وراۋلى قۋىرشاق بالا شىقتى دا، ونىڭ القاسى تىزىلگەن ەمىزىك بولدى. جانە اتىن اتاۋعا بولمايتىن زاتتاردى ەمىزىك قىپ ءتيىپتى. جۇرت قىران-توپان كۇلىپ جاتىر. يسااك القانى موينىنا كيىپ، جورگەكتەگى «بالانى» الديلەپ جۇباتۋعا ءماجبۇر بولدى. ويتكەنى وسى كەزدە تۇس-تۇستان جىلاعان بالانىڭ داۋسى جامىراپ قويا بەردى.
وسى كەزدە ەكى جاس جىگىت جاعالاي ءجۇرىپ پودنوسپەن شەربەتكە ۇقساس ءتاتتى ۇسىندى. دۋىلداعان ويىن-كۇلكى باسىلار ەمەس. بىرىنەن سوڭ ءبىرى شىعىپ، سۋىرىلا سويلەپ جۇرتتى كۇلدىرىپ جاتىر. ولاردىڭ سوزدەرىنىڭ قانشالىقتى تاپقىر، قۋ ءتىلدى ەكەنىن بىلمەيمىن، ءبىراق وسىنداي كەشتە جۇرتتىڭ ءوزى كۇلۋگە دايىن تۇرادى عوي.
ءۇندى ءتىلىنىڭ دە ديالەكتىسى كوپ ەكەن. جانە اناۋ-مىناۋ ەمەس ول ديالەكت وزگەلەرى تۇسىنبەيتىن بون شىقتى. بۇلار ەندى وزدەرىنىڭ جەرگىلىكتى بەنارەس ديالەكتىسى كوشىپ كەتكەندە ءبىزدىڭ ماقتاۋلى يسااگىمىز مەڭىرەۋ بون قالدى. ەندىگى ءازىل-قالجىڭدى وسىندا بىزبەن بىرگە كەلگەن ۇندى-سوۆەت قوعامىنىڭ باستىعى يسااكقا جەرگىلىكتى ديالەكتىسى ءۇندىنىڭ ادەبي تىلىنە اۋدارىپ بەرىپ وتىر. ءسويتىپ ول يسااكقا، يسااك بىزگە اۋدارسا شارت تا جۇرت ۇشقىر قالجىڭنىڭ سىلىمتىگى شىقپاي ما! سوندىقتان دا يسااكقا «سەن اۋدارماي-اق قوي» دەپ جاي باقىلاپ وتىردىم.
كەيدە تۇگىن تۇسىنبەسەڭ دە كۇلگەن ادامدارعا قاراپ، ءوزىڭنىڭ كۇلكىڭ كەلەدى. قاراڭعى تۇندە ورتامىزعا جارقىراتىپ گاز فونارىن جاعىپ قويعان. كۇلكىدەن ەكى قايىق بىردەي سولقىلدايدى. جۇرتتىڭ ءبارى ماز-مەيرام. ءبىرىنىڭ ءازىلىن ءبىرى قاعىپ الىپ جالعاپ تا كەتەدى. مەنىڭ قاسىمدا تىرناداي ارىڭ تارامىس قارا كىسى وتىر. جاعى قۋشيعان كىشكەنە بەت، ۇلكەن اۋىزدى كەميەك، ۇشكىر يمەك تۇمسىق. ءتۇرى ءالى مويىن ءجۇنى شىقپاعان كۇشىگەننىڭ قىزىل شاقا بالاپانىنان اۋمايدى، اسىرەسە اياقتاي اۋزىن كەڭ اشىپ قارقىلدان كۇلگەندە — قۇددى جەم سۇراعان بالاپان. «ۆا، ۆا» دەپ ايتۋشىنى قوستان قويادى. ۇندى-سوۆەت قوعامى باستىعىنىڭ دا ەزۋى جيىلماي قويدى. ۇستىڭگى ەرنىن كەرىپ تۇرعان سويداق تىستەرى ءبىر جابىلمايدى. ءبىر جۇدىرىقتاي عانا قاتپا شال ۇشىپ-ۇشىپ تۇرىپ، ولەڭ بە، قارا ءسوز بە، ايتەۋىر ءبىر نارسەنى سۋدىراتا جونەلىپ، جۇرتتى دۋ كۇلدىرەدى.
ادام بالاسىنىڭ قاسىرەتى مەن قۋانىشى ۇقساس ەكەن-اۋ. مىناۋ دۋىلدان ءماز بولىپ وتىرعان جۇرتتىڭ كەسكىنى ماعان سونشالىق تانىس سياقتى. وسىنداي ۇشقىر ءازىل-قالجىڭدى، قارقىن كۇلكىنى قازاقتار اراسىندا دا تالاي ەستىگەنمىن.
ءبىراز ءازىل-قالجىڭنان كەيىن تولىقتاۋ كەلگەن ءىرى جىگىت ءان باستاپ كەتتى. قۇلاققا جاعىمدى جۋان قوڭىر داۋىس. وزگە جۇرتتى قايدام، ءۇندىنىڭ اندەرىنىڭ مەن ءۇشىن ءبىر سيقىرى بار. ادەمى مايدا قوڭىر اقىرىنداپ بويىڭا تارالىن، الپىس ەكى تامىرىڭدى تۇگەل جايلاپ الادى. اسىقپاي ەلىكتىرىپ، ءوزىنىڭ ءتاتتى سىرىمەن باۋراي بەرەدى. مىنا جىگىتتىڭ داۋسى تۇنگى گاڭگىنىڭ ۇستىندە جايىمەن ەرلەپ، باياۋ ىرعالىپ بارادى. ەلىتىپ قالعان جۇرت ىرعاقتىڭ ناشىنە كەلگەندە «ۆا، ۆا» دەن داۋىستاپ، قوستاپ قويادى. بۇل دا قازاقتىڭ «ۋا، ءپالى!» دەگەن كوتەرمەسى سياقتى.
جاعالاۋدا جىلتىراعان قالانىڭ وتتارى بۇكىل قاراڭعىلىقتى قاسيەتتى وزەننىڭ ۇستىنە سىرىپ تاستاعان. گاڭگىنىڭ جوعارعى جاعىندا جيەكتە لاۋلاعان وت. بايقاپ وتىرمىن، مانا ءبىر ازىردە تۇتاتىپ ەدى، ءقازىر جالىنى وتاۋ ۇيدەي بوپ لاپىلدايدى. قاراڭعى تۇندە سۋعا ساۋلەسى تۇسكەن قىزىل جالىن سونداي اسەم. بۇل كەشە ءبىز كەرگەن مۇردەلەردى ورتەيتىن جەردە. ول جاعالاۋدىڭ وتى كۇندىز-تۇنى سەنبەيتىن بولار.
تاعى دا ءان باستالدى. تالدىرماش دەنەلى بالا جىگىت ورتاعا شىقتى. كوزى جاۋدىراعان قارا تورىنىڭ سۇلۋى. بىزگە سىبىرلاپ جەتكىزىپ جاتىر، جاڭا باستاپ جۇرگەن تالاپكەر اقىن ەكەن. مۇنىڭ داۋسى جىڭىشكە، تال جىبەكتەي شيراتىلعان جۇرەككە جاعىمدى مايدا سازى بار. ناعىز ءۇندىنىڭ ليريكالىق اندەرىن ايتۋعا جاراتىلعان. داۋىسىندا ىنتىعۋ، اڭساۋ بار، تالماۋسىراپ جەتىپ دىڭكەڭدى قۇرتادى. كينودان، راديو، ماگنيتوفوننان ەستىپ ەسىم كەتىپ جۇرگەنى انشەيىن ءۇندى اندەرىنىڭ كولەڭكەسى بوپ شىقتى. ءۇندىنىڭ ءانىن، بۇگىنگى تەحنيكانى جيناپ قويىپ، ءۇندىنىڭ ءوز اۋزىنان، قالىڭ ءۇندىنىڭ قاق ورتاسىندا تىڭداۋ كەرەك ەكەن.
بۇگىن ءبىر عاجايىپ كەش بولدى. ماعان ءتىنتى وسىلاردىڭ ءازىل-وسپاعىن، سالعان اندەرىنىڭ ولەڭ-سوزىن ءتۇسىنۋدىڭ قاجەتى جوق. وزىمشە ءبارىن ۇعىپ وتىرمىن. ىرگەمىزدەگى تۇنگى تىرشىلىگى قايناعان تار دالا، مانادان بەرى ءجۇزى تانىس بولىپ ۇلگىرگەن، كوزدەرى جىلتىراپ، بوپ وتىراتىن ۇندىلەر، دارا ماقپال جۇمساق ءتۇن، تامىلجىعان ءۇندىنىڭ ءانى، اناۋ جۇلدىزى جامىراعان بيىك اسپان — ءبارى كەلىپ كەۋدەمە قۇيىلىپ جاتىر. وعان ءتىلماشتىڭ كەرەگى جوق.
مىنا جۇرتتىڭ ءبىر تامشى ىشىمدىكسىز سونشا كوڭىل كوگەرگەنى... شىنىندا دا ويلاندىراتىن نارسە. بىزگە رۇقسات بەرەر الدىندا تومەنگە ءتۇسىرىپ، قارا كولەڭكەدە اتى بەلگىسىز، ايتەۋىر بۇرىشى مىقتى ءبىر تاعاممەن سىيلادى — كىشكەنە قايىقپەن جيەككە شىعارىپ سالدى.
الدىڭعى كۇنگى ارالاعان كوشەمىزبەن قايتىپ كەلەمىز. كەشكى تىرشىلىك ءالى توقتالماعان. سول باياعىداي قۇجىناعان ادام.
— مىناۋ اكتريسا تاعى دا مۇندا ءجۇر عوي، — دەدى ءبىر قاعىتىپ.
الگى جالاڭاش دەنەسىن جولبارىس تەرىسىندەي جالاپ، ەتىپ بوياپ العان ۇرپەك باس كىشكەنە قىز. ونىڭ جاساۋراعان اشقاراق كوزىن كورگەندە مەنىڭ كۇلكىم كەلگەن جوق. الگى دوسىمىز ايانىشىن العاشقى كۇنى ەسەپسىز جۇمساپ تاۋسىپ الىپتى، داۋىسىندا كەكەسىن بار.
ەندى كىشكەنە جۇرگەنىمدە قۇلاعىما سىبىزعىنىڭ تانىس ىرعاعى ساپ ەتە قالدى. سوعان ىلەسە «ۆان رۋپيي، ۆان رۋنيي» دەپ تالماۋسىراعان ءسابي داۋسى ەستىلدى. تاعى نەشە كۇن، نەشە جىل كەشە كەزىپ زارلار ەكەنسىڭ بايعۇس بالا؟..
ءبىز اتتاعان سايىن ءبارىن تانىپ كەلەمىز. كوشە الدىڭعى كۇنگى تىرشىلىگىن اينا قاتەسىز قايتالايدى.
ەرتەڭ اتتانامىز. بايقايىن. ءۇندى ەلىنە كادىمگىدەي ۇڭگىپ كىرىپ كەلەمىز. ەندى قانداي عالاماتتارى بار؟ ونىسىن الدان كۇتەمىز.
ەكىنشى Xيكايا
اقىندارمەن ايتىسقاندا. اناندا شانكار راي.
«جىلى-جىلى سويلەسەڭ جىلان ىنىنەن شىعادى»
بۇل كۇنى مەن ەرتەڭگىلىك ەشقايدا شىقپادىم. بەنارەس، حيكاياسى ۇزدىك-سوزدىڭ قىسقاشا تۇردە عانا بلوكنوتقا ءتۇستى. كىسىلەرمەن كەزدەسكەن جەردە، كوبىنە ماشينانىڭ ءۇستىن دە، ءۇزىپ-جۇلىپ مەيمانحانادا بلوكنوتقا ءتۇرتىپ وتىردىم. اسىقپاي وتىرىپ دۇرىس جازۋعا ۋاقىت بولماي-اق قويدى. ول ول ما، اگرادا بولعان ءبىر كۇن اسەرىن تاۋىسۋعا مۇرسات بولمادى. بۇگىن تۇسكە دەيىن جولداستارىمنان ءبولىنىپ قالىپ، سول اگرا اسەرىن اياقتادىم.
ساعات ءتورت جارىمدا ۇشاتىن بولىپ اەروپورتقا كەلسەك، سامولەت ەكى ساعاتقا كەشىگىپتى. قايناپ تۇرعان ىستىقتا ەكى ساعات سامولەت توسۋ اجەپتاۋىر ازاپ. ءبىراق شىداماسقا امال بار ما.
سامولەت بەنارەستەن كالكۋتتاعا دەيىن ساعات جارىمنان ءسال كوبىرەك ۇشادى ەكەن. ءبىز مىنگەن سامولەت، موتورى قاناتىنىڭ استىندا، ءبىزدىڭ اي-24 سامولەتىنەن اۋمايدى. مۇندا دا جولاۋشىلارعا قىزمەت ەتۋشىلەر قىزدار. العاشقى ءبىز دەليدەن شىققان كۇنگى يسااكتىڭ ستيۋاردەسسا قىزعا تاڭىرقاپ كەڭەسكەنى ەسىمدە. ءبىزدىڭ ءتىلماشىمىزدىڭ بۇدان ءۇش-تورت جىل بۇرىنعى كورگەن-بىلگەنى ەسكىرىن قالىپتى. ءقازىر ءۇندىستاندا قىزمەت ىستەيتىن قىزدار مەن ايەلدەر ونشا تاڭسىق ەمەس سياقتى. ونىڭ ۇستىنە ءۇندى ايەلدەرى ەركەكتەرمەن قىسىلىپ-قىمتىرىلماي، ەركىن، سالاۋاتتى سويلەسەدى.
ءبىز مىنگەن سامولەت جان قيناماي جاقسى-اق كەلە جاتىر ەدى، كالكۋتتاعا جاقىنداعان كەزدە مىقتاپ تۇرىپ شايقاپ بەردى دەيسىڭ. ءبىز ءوزىمىزدى كرەسلوعا بايلاپ تاستادىق.
قاراڭعى تۇسكەن مەزگىل ەدى. سامسان قالانىڭ وتى كورىندى. شەتى-قيىرى جوق وت تەڭىزى. قالىڭ وتتىڭ اراسىندا يرەتىلگەن قارا جولاق بوپ گاڭگى وزەنىنىڭ سىلەمى جاتىر.
ناعىز ۇلكەن قالاعا كەلگەنىڭدى اەروپورتتان-اق سەزەسىڭ.
اەروپورتتىڭ قۇرمەتتى قوناقتارعا ارنالعان بولمەسىنەن كەشكى اس ءىشىپ، ماشيناعا مىنۋگە سىرتقا شىقساق جاڭبىر قۇيىپ تۇر. قالانىڭ ورتاسىنداعى مەيمانحاناعا دەيىن ۇزاق جۇردىك. جاۋىن-شاشىندى تۇندە قالانى دۇرىستاپ قاراي المادىق. تەك ءبىر بايقاعانىم، بەنارەستەي ەمەس، وسى كۇنگى قالاعا ۇقساس. كوشەلەرى كەڭ. جاڭبىر قاتتى قۇيسا كەرەك، شەت كوشەلەردە تىزەدەن كەلەتىن وزون اعىن بارادى. ماشينانىڭ تەرەزەسىنەن كورىپ قالدىم: قارا كولەڭكەدە قالتىلداپ ريكشا كەتىپ بارادى. جاياۋ ريكشا. تىزەدەن سۋ كەشىپ كۇيمەنىڭ بۇركەنىشتەن استىنا جاۋىننان بۇعىن وتىرعان ەكى ادامدى ەنتىگە سۇيرەپ بارادى. بۇل مەنىڭ ءبىرىنشى كورگەن جاياۋ ريكشام. بەنارەستەن قاراعان سايىن ءداتىم شىداماي، جانىم ۋداي اشىپ جۇرگەندە — جاياۋ ريكشانى كوردىم. وسى ءبىر ازابىنان قورلىعى، قورلىعىنان ازابى باسىم «ماماندىق» جەر بەتىنەن ءالى جويىلماعان ەكەن.
ءبىزدىڭ پروگراممامىزدى ادەتتە قوناق يەسى جاسايدى. ءبىز ەركەكتەر جاعى تەرىمىز قالىڭداۋ، كونە بەرەمىز. ءبىراق ىشىمىزدەگى جالعىز ايەل ماييا گانينا كىنامشىل. قانداي پروگرامما بولسا دا وعان جاعۋ قيىن. ايتەۋىر بۇيرەكتەن سيراق شىعارادى. ايتسە دە ونىڭ كەيبىر تالاپتارى ورىندى بوپ شىعادى. ول ەڭ الدىمەن پروگراممانىڭ تىعىزدىعىنا قارسى. (داۋىن «مەن جاس ايەل ەمەسپىن، شارشايمىن» دەپ باستايدى. ونىڭ جاسىنداعى ايەل «باس جاعىنا بارماس» بولار ەدى، مىناۋ دەنە ءبىتىمى، بەت اجارى جاساڭ كورىنگەن سوڭ «كوكەتنيچات» ەتەتىن بولار). سونىمەن ءبارىمىز، اقىلداسىپ كەلىپ قىسقارتقانىمىز بيبليوتەكا بولدى. قالعاندارىن قىسقارتۋعا قول باتپادى.
تۇسكە دەيىن مۋزەيدى ارالادىق. مۋزەي ءار قاباتى اسا بيىك ەكى قابات ءۇي — اينالا سالىنعان. ورتاسىندا جاسىل الاڭ، شاعىن باسسەين بار. بۇل بۇكىل ءۇندى مادەنيەتى مەن جانۋارلار دۇنيەسىن تولىق كورسەتەتىن ۇلكەن مۋزەي ەكەن. جەر استىنان تابىلعان، ەرتەدەن ساقتالعان ءبىراز باعالى سكۋلپتۋرالارى بار. ەسكى مادەنيەت ۇلگىلەرىمەن ونەر مامانى — ارىقشا كەلگەن، ءوڭى دە قاعىلەز، قۇس تۇمسىق، بالاپان كوز نازىك بەنگال قىزى تانىستىردى. بىلەگى دە جىپ-جىڭىشكە، ەتسىز كىشكەنە ساۋساقتارى سىنىپ كەتەيىن دەپ مايىسىپ تۇر. مەنىڭ ءبىر بايقاعانىم — كوپتەگەن ءۇندى ايەلدەرىنىڭ قولدارىنا ەت بىتپەيدى، سۇيەك پەن تەرى.
مۋزەيدە سوناۋ ارعى زامانداعى ءۇندىنىڭ يمپەراتورى داۋىرىنەن بەرى قاراي ساقتالعان تالاي تاماشا سكۋلپتۋرالار بار. ءار ءداۋىردىڭ تاماشا ەسكەرتكىشتەرى تۇر. مۇندا ونەردەگى وزگەرىستى، وزگە ەلدەردىڭ ءۇندى ونەرىنە جاساعان ىقپالىن، ءۇندى ونەرىنىڭ بىردە بيىككە كوتەرىپ، بىردە تومەنگە قۇلدىراعان شىرعالاڭ جولىن بايقاۋعا بولادى. اتتەڭ ونەر مامانى بولسا — ءۇڭىلىپ زەرتتەيتىن تالاي قىزعىلىقتى نارسەلەر بار. ءتىپتى ءبىز سياقتى «ءيىس الماستاردىڭ» ءوزى ۇلى حالىق ونەرىنىڭ سۇلۋلىعىنان ءلاززات الىپ، ءار نارسەنى تۇسپالداعانداي بولامىز.
ءۇندى جازۋشىلارىنا قازاقتىڭ وننان ارتىق ان-كۇيى جازىلعان گرامپلاستينكانى سىيعا تارتىپ، جىلى قوشتاسىپ اجىراستىق. ولار دا ءبىزدىڭ ءارقايسىمىزعا بەنگال تىلىندە شىققان بەس-التى قالىڭ كىتاپتى ارقالاتىپ جىبەردى.
مەيمانحاناعا قايتار جولدا ۇلكەن كوشەنىڭ ءدال بۇرىشىنا توقتادىق. بۇل جاقتا اۆتوينسپەكسيانىڭ اتى عانا بار بولۋ كەرەك. كوشە ءتارتىبى اركىمنىڭ ءوز ەركىندە. ماشينانى ءدال بۇرىشقا توقتاتىپ قويىپ، باسشىمىز مۋكەردجي ءبىزدىڭ مادراسقا ۇشاتىن اۆيابيلەتىمىزدى رەتتەۋگە كەتتى.
ماشينادان شىعىن توڭىرەككە زەر سالىپ ەدىم: سونشالىق ۇلكەن قالانىڭ ورتالىق كوشەسىنىڭ ەكى جيەگىندە سىگاننىڭ كەشى سياقتى ورنالاسقان حالىق. تەك اربا، كولىگى جوق. بار مۇلكى — كەنەپ توسەنىش، بىردى-ەكىلى تۇيىنشەك. كىشكەنە تەمىر پەشكە جۇرەك جالعايتىن ءپىسىرىپ جاتىر. قاستارىندا بىجىناعان ۇساق قاپ-قارا بالالار. كىشكەنتايى اسفالت تروتۋاردا ەڭبەكتەپ، ءۇش-تورت، بەس-التى جاسارلارى لاس سۋدى كەشىپ وزدەرىنشە ويناپ ءجۇر.
ۇندىدەن گورى قىتايعا تارتىڭقىراعان، ورتا بويلىدان جوعارى، تولىق كىسى — ءۇندى راديوسى پرەدسەداتەلىنىڭ ورىنباسارى ەكەنىن ايتىپ ءوزىن تانىستىرىپ، ۋاقىتتى پايدالانىپ مەنەن ينتەرۆيۋ الماق بولدى.
سۇراقتارى اياق استىنان بولدى جانە سۇراقتى بەرگەن بويدا ميكروفوندى تۇمسىعىمنىڭ استىنا توسا قويادى. مەن دايىندىقسىز بولسام دا، ىركىلمەي، جاڭىلىپ شاشالماي، بايسالدى جاۋاپ بەردىم-اۋ دەپ ويلايمىن.
1-سۇراق. سوۆەت ادەبيەتىندە ءقازىر قانداي اعىمدار بار؟ ءسىز سونىڭ قايسىسىن جاقتايسىز؟
2-سۇراق. تولستويعا قالاي قارايسىز؟ ءقازىر ونىڭ ءىزىن قۋۋشىلار بار ما؟
3-سۇراق. ءبىزدىڭ ءۇندى ادەبيەتىنەن سوۆەتتەر وداعىندا ەڭ بەلگىلى بولعان جازۋشىلار كىم؟
ينتەرۆيۋ بىتكەنشە جۇرتتىڭ باس-اياعى اينالىپ قالدى.
ورتا بويلىدان تومەن، قاتپا قارا كىسى تورگە شىعىپ سويلەپ كەتتى. ءوزى جۇيكەسى توزعان كۇيگەلەكتەۋ ادام ءتارىزدى. سويلەگەندە ولەڭ وقىعان اقىندار ەكى يىعىن قومداپ، جەلپىنىپ قوپاڭداپ وتىرادى ەكەن. بايسالدى، بيازى دانا قيمىلدى ۇندىدەن گورى ەلگەزەك كاۆكازدىققا ۇقسايدى. بۇل بۇكىل ينديالىق اقىندار كونفەرەنسياسىنىڭ پرەزيدەنتى — ساتياكانتا گۋحا ەكەن. ول كونفەرەنسيا جايىندا ءبىراز جاقسى سوزدەر ايتتى. ءوزىن پرەزيدەنت ەتىپ سايلاعان ۇلكەن سەنىمدى زور ماقتانىش تۇتىپ قادىرلەيتىنىن ءبىلدىردى. كونفەرەنسيانىڭ بيىك ماقساتى ءار تىلدە جازاتىن اقىنداردىڭ باسىپ قوسىپ، ۇلتتىق پوەزيانى وركەندەتۋ دەي كەلىپ، تاعى باسقا دا ايتەۋىر ءتاۋىر سوزدەر ايتتى. ءبارى بىردەي مەنىڭ جادىمدا قالماپتى. ءسوز اياعىندا ءبىزدى — سوۆەت جازۋشىلارىن قۇتتىقتاپ، ەكى جاعىمىز پىكىر الىسىپ، دوستىقتى نىعايتۋعا ءبىلدىردى.
ماعان ءسال قيعاشتاۋ قارسى — جاسى الپىستار القىندىرعان، تىقىرلاۋ اق شاشتى، ءىرى دەنەلى، قىر مۇرىن، ات جاقتى قارا كىسى وتىرعان. ۇستىندە ءۇندىنىڭ ءداستۇرلى ەتەگى ۇزىن، قىسقا تىك جاعالى اق كويلەگى مەن اق دامبالى . ءوزىنىڭ ءتۇرى قىزىق — قالىڭ ەرنى بۇرتيىپ، ۇرتى سالبىراپ، تولىق قارنىن كەۋدەسىنە تىرەپ قويىپ، ەكى قولىن سالبىراتىپ جىبەرىپ، ۇستازدىڭ الدىنداعى شاكىرتتەي تىك وتىر. ءبىراق سىرت ءتۇرى قانداي قولاپايسىز بولسا، جىميعان قۋاتى كوزقاراسى سونداي اقىلدى. ماعان تىكە قاراپ، بىتتيعان قارا كوزى قۋاقى كۇلىمسىرەپ ءبىر مەيىربان سيقىرشىداي انشەيىن ءىشى-باۋىرىمدى ءتىنتىپ وتىر. مەن ءوزىم تىكە قادالعان كوزقاراستى ۇناتپاۋشى ەدىم. ءبىراق مىنا كىسىدەن كوزىمدى تايدىرىپ اكەتپەدىم.
بۇل ينديانىڭ ناعىز ءىرى جازۋشىلارىنىڭ ءبىرى اناندا شانكار راي ەكەن. پرەزيدەنت وزىنەن كەيىنگى ءبىرىنشى ءسوزدى سوعان بەردى.
راي سول وتىرعان قياناتىن وزگەرتپەستەن، قولىن دا قيمىلداتپاستان، بايسالدى سويلەدى. اقىلدى سويلەدى. مەن دە كۇتكەنىم ءدال شىققانداي ريزا كوڭىلمەن تىڭدادىم.
«ءبىز ورىس ادەبيەتىن ەڭ ۇلى ادەبيەت سانايمىز. مەن ون جاسىمدا دوستويەۆسكييدى وقىدىق، ون ەكى جاسىمدا تولستويدى وقىدىق: چەحوۆتى، ءبۋنيندى وقىدىم. ماعان جازۋشى ەسەبىندە تاگوردان گورى تولستوي كوپ اسەر ەتتى. ءبىز ورىس ادەبيەتىنە سۋارىلىپ وسكەنبىز. بۇدان كەيىن جاعداي سولاي بولدى ما، وتىزىنشى جىلداردان كەيىن ورىس ادەبيەتىنەن كوز جازىپ قالدىق»، — دەپ وكىنىش بىلدىرە كەلىپ، بۇدان بىلاي ادەبيەتتەر دوستىعىن نىعايتۋ جايلى ءبىراز ءتاۋىر پىكىرلەر ايتتى. ار جاعىندا ءبىر كۇرسىنىسى، الدە ءبىر ىركىلىپ، تۇينەكتەلىپ قالعان نارسەسى بار ءتارىزدى كورىنگەنمەن، رايدىڭ ءسوزى ماعان قاتتى ۇنادى.
پوچيۆالوۆ مۇنداي ماجىلىستەردىڭ بۇرىن-سوڭدى دا بولعانىن، وعان تەك كوممۋنيستەر عانا ەمەس، ءار ءتۇرلى باعىتتاعى تالاي اتاقتى جازۋشىلار قاتىسقانىن، مىسالى يسپان رەسپۋبليكاسىن جاقتاپ فاشيزمگە قارسى حاميپگۋاي سياقتى ءىرى جازۋشىلاردىڭ تالاي كونفەرەنسيالارعا قاتىسقانىن ايتتى.
قوناق يەلەرى ءبىزدىڭ پىكىرىمىزگە قارسى تىلگە تيەك بولارلىقتاي مىقتى دالەل كەلتىرە قويعان جوق. تاعى دا سول ۇندىگە ەرسىلەۋ شاپشاڭ گۋحا «ءبىز ادەبيەت ساياساتقا ارالاسپاۋعا ءتيىس دەگەن قاعيدانى جاقتايمىز»، — دەپ باياعىدان كەلە جاتقان ەسكى اۋەندى كولدەنەڭ تارتتى. ونى پريمەندرو ميترو قوستادى، سابىرلى اناندا شانكار راي ۇندەمەدى.
ءماجىلىسىمىزدىڭ اياعى دا، باس جاعى سياقتى، جىلى شىرايمەن، بىر-بىرىمىزگە ايتىلعان مول العىس، يگى تىلەكتەرمەن ءبىتتى.
تەنتەك شال. تاگور شاڭىراعى.
ميلليونەر ايەل لەدي مۋكەردجي.
ءبىزدىڭ بار ۋاقىتىمىز ولشەنىپ-پىشىلىپ قويىلعان گرافيكتەن شىقپاي ءومىر سۇرەمىز. بۇگىن بەنگال ادەبي اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنت) تاراشانكار بايەردجيدىڭ (باندۋوپادھاييا) ۇيىنە بارىپ سالەمدەسۋىمىز كەرەك. دەلەگاسيانىڭ وزگە مۇشەلەرى باسقا شارۋالارىمەن كەتتى دە، بۇل ميسسيانى مەن ءوز موينىما الىپ، ءتىلماشىمىز يسااك گولۋبيەۆ، مۇنداعى جولباسشىمىز — از ءسوزدى، ىسكە تىندىرىمدى، سىپايى عانا، كىشىلەۋ قارا جىگىت مۋكەردجي ۇشەۋمىز سولاي قاراي كەتتىك. شالدىڭ ۇيىنە دەيىن ۇزاق جۇردىك.
ساعات توعىزدىڭ كەزىندە-اق كالكۋتتانىڭ كۇنى قىزىپ كەتەدى. اۋانىڭ دىمقىلدىعى 90 پروسەنتتەن اسادى ەكەن. ماشينانىڭ اشىق تەرەزەسىنەن جەل سوعىپ سالقىنداتىپ كەلە جاتادى دا، كوشە تىعىندالىپ تۇرىپ قالعان كەزدە — ىستىق تىمىرسىق تىنىسىڭدى بىتەپ، تەرلەتىپ قويا بەرەدى.
تاراشانكار اقساقالدىڭ ءۇيى كوپ ۇيلەردىڭ ورتاسىنداعى ۇلكەن الاڭنىڭ ءبىر شەتىن جاعالاي سالعان ەكى قابات كوتتەدجدەردىڭ ءبىرى ەكەن. ءبىز ماشينادان تۇسە بەرگەندە-اق كىشكەنە ءجۇزدى، كەلتە مۇرىن، ارىق قارا شال سەرگەك باسىپ قاسىمىزعا كەلىپ قالدى. مەيماندوستىق ىقىلاسىن ءبىلدىرىپ، سامپىلداپ سويلەپ، ءجون سۇراپ جاقسى تىلەكتەرىن ايتىپ ۇيىنە شاقىردى.
ءۇندى ۇيلەرىندە كوريدور بولا قويمايدى، ونىڭ ورنىن اينالا ۆەراندا مەن بالكوندار باسادى. ۆەراندادان تۋرا قوناقجاي بولمەگە كىردىك. بىزدە جۋرنال ستولى اتالاتىن الاسا ستولدى اينالا قويىلعان الاسا كرەسلوعا جايعاسىپ اڭگىمەگە كىرىستىك.
بىردەن كوزگە تۇسەتىن نارسە بولمەنىڭ ءتورت قابىرعاسى مايلى بوياۋمەن سالعان ءار ءتۇرلى سۋرەتتەرگە تولى ەكەن. ءبىزدىڭ كارى شوڭگە سۋرەتشىلەر قولدانىپ جۇرگەن فوتوگرافياعا جۋىق رەاليستىك سۋرەتتەر ەمەس، ابستراكسياعا قاراي ويىسىپ كەلگەن سۋرەتشىنىڭ ەڭبەكتەرى سياقتى. بوياۋ تالعامى دا وزىنەن ەرەكشە، جاسىل مەن سارعىش بوياۋ اقپەن ادەمى قابىسادى. گوركيي مەن تاگوردىڭ سۋرەتتەرىن تانىدىم. بىر-ەكى ايەل بەينەلەرى ۇنادى. ساتىپ الىپ جيناعان كارتيناعا ۇقسامايدى. ونىڭ ۇستىنە شىن مانىندەگى پروفەسسيوناليزم دە سەزىلە قويمايدى. شاماسى وسى ۇيدەگى بىرەۋدىڭ ەڭبەگى بولار دەپ توپشىلادىم.
كرەسلوعا وتىرىپ بولماي-اق تاراشانكار قارت: «وسى ءسىزدى مەن بۇرىن كەرگەن سياقتىمىن. ءسىز 1958 جىلى تاشكەنت كونفەرەنسياسىنا قاتىسقان جوقسىز با؟» — دەپ كيمەلەي جونەلدى.
مەن تاشكەنت كونفەرەنسياسىنا قاتىسپاعانىمدى ايتىپ ەدىم، وندا دا بولماي، نە دە بولسا ءبىر كورگەن ادامىمسىز، سوۆەت جازۋشىلارىنىڭ اڭگىمەلەرى بار ەدى وسىندا، ايتپەسە سوندا سۋرەتىڭىزدى كورگەن شىعارمىن دەپ ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، قابىرعاعا تىرەۋلى ستولدىڭ ءۇستىپ دە جاتقان ازعانا كىتاپتى اقتارىپ، قاپەلىمدە قولىنا ەش نارسە تۇسپەگەن سوڭ قايتادان وتىردى. ءوزى ۇمىتشاق، جاڭعالاقتاۋ شال ەكەن.
سودان ادەتتەگى اڭگىمەگە اۋىستىق. شالدىڭ ءتورت بالاسى، ون التى نەمەرەسى بار ەكەن. ەكى نەمەرەسى دوكتورلىق قورعاپتى. شال بالالارىن ونشا اۋىزعا الماي، نەمەرەلەرىن كوبىرەك اڭگىمە قىلدى. ءبىز اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندا ماعان قارسى تۇپكى ەسىكتەن ون جاسار قىز بالا مەن جەتىلەر مەن بەستەر شاماسىنداعى ەكى قارا بالا جىلتىڭداپ قاراي بەردى. ولار ءتىپتى وسى شالدىڭ شوبەرەلەرى بولسا دا وزدەرى ءبىلسىن. «ەكى كۇپپەن كەيىن جاسىم جەتپىس ەكىگە تولادى. ءوز ومىرىمدە ءجۇز كىتاپ جازدىم»، — دەدى تاراشانكار بانەردجي.
— ءدال ءقازىر لەنين تۋرالى ۇلكەن ماقالا جازىپ جاتىرمىن. ول 22 اپرەل كۇنى گازەتكە شىعادى، — دەدى ءبىر سوزىندە.
— لەنين تاريحتاعى ەڭ ۇلكەن ريەۆوليۋسيونەر. ول ادام بالاسىنا جاڭا ءداۋىر اشتى. لەنيندى دۇنيە جۇزىندەگى بارلىق نيەتى دۇرىس ادامدار قۇرمەتتەيدى. مەنىڭ ءوزىم لەنيننىڭ الدىندا باسىمدى يەمىن.
قايدان اۋزىمىزعا تۇسكەنىن بىلمەيمىن، وسى ارادا دا ازيا-افريكا جازۋشىلارىنىڭ دەليگە بەلگىلەنگەن كونفەرەنسياسى تىلىمىزگە ورالىپتى. ءسوز ورايى كەلىپ قالعان سوڭ مەن تاراشانكار باندۋوپادھاييا قاريانىڭ وسى كونفەرەنسياعا كوزقاراسىن بىلگىم كەلدى. بۇل سۇراققا ول ءىرى تولعاپ، وكپە-نازى ارالاس، اجەپتاۋىر جاۋاپ بەردى. ءسوزىنىڭ قىسقاشا مازمۇنى مىناۋ:
— مەن افريكا-ازيا جازۋشىلارىنىڭ بۇل قوزعالىسىنا باسىندا قاتتى ارالاسقان اداممىن. 1956 جىلى ينديادا، دەليدە بولعان كونفەرەنسيادا ءۇندى جازۋشىلارىنىڭ ۇلكەن دەلەگاسياسى قاتىستى. مەن سول دەلەگاسيانىڭ باسشىسى بولدىم. ودان 1958 جىلعى تاشكەنت كونفەرەنسياسىنا تاعى دا ءۇندى جازۋشىلارىنىڭ دەلەگاسياسىن باستاپ بارعانمىن. سول جىلى كونفەرەنسيا پرەدسەداتەلى ازيا-افريكا جازۋشىلارىنىڭ تۇراقتى ورگانىن قۇرۋعا ۇسىنىس جاسادى. مەن بۇل ورگانعا كىرۋدەن باس تارتتىم، ويتكەنى ءبىزدىڭ بۇكىل ءۇندى جازۋشىلارىنىڭ اتىنان ەنۋگە وكىلدىگىمىز جوق بولاتىن. ءۇندى تاراپىنان ەنەتىن جازۋشىلاردى دەليدەگى بۇكىل ءۇندى ادەبي اكادەمياسىنىڭ پرەزيديۋمى ۇسىنۋعا ءتيىستى ەكەنىن ايتتىم.
ۋاقىت ءتۇس بولىپ قالدى. كالكۋتتانىڭ تاڭەرتەڭنەن قىزعان دىمقىل اۋاسى — ءقازىر بەتىڭە ىستىق پار سياقتى سوعادى. مەيمانحاناعا بارىپ اپتىعىمىزدى باسىپ، جۋىنىپ، تۇستىك ىشەمىز. سودان كەيىن اۋانى سۋىتاتىن كونديسيونەرى شۋىلداپ تۇرعان قوڭىرجاي بولمەدە بىرەر ساعات تىنىس الىپ جان شاقىرامىز.
* * *
ساعات كەشكى بەس جارىمدا اسەم ونەر اكادەمياسىنا ۆيزيت جاساۋىمىز كەرەك. بۇل اكادەميا جايلى الدىن الا بىلگەنىمىز — مۇندا ءۇندىنىڭ قول ونەرى، توقىما ونەرى جانە كوركەم سۋرەتىنىڭ (جيۆوپيس) جاقسى مۋزەيى بار. كوپ نارىق شىعارىپ وسىنىڭ ءبارىن جيناعان، ۇيىمداستىرعان لەدي رانۋ مۋكەردجي. لەدي مۋكەردجيدىڭ سەمياسى داۋلەتى جاعىنان ينديادا بەسىنشى سەميا بوپ سانالاتىن كورىنەدى.
بىزگە، وسى اراداعى ءجون بىلەتىن جولداستار: «لەدي مۋكەردجي سىزدەردى كۇتەدى. ول كىسىنى رەنجىتۋگە بولمايدى، كەرەك ادام»، — دەپ ەسكەرتتى. جانە دە اعىلشىننىڭ ۇلكەن اقسۇيەك سەمياسىنان شىققان ايەلدەرىنە تاعىلاتىن لەدي» اتاعىن العان يندياداعى جالعىز ايەل وسى بولسا كەرەك. سونىمەن باي، مەسەنات1 ايەلمەن ديدارلاسۋدى ءبىز دە جەك كورمەدىك.
شاھاردىڭ ورتالىق جەرىندەگى، ەرتەدە اعىلشىندار سالعان اتاقتى شىركەۋدىڭ قاسىنداعى مۋزەيدىڭ الدىنا كەلىپ ماشينادان تۇسە بەرگەنىمىزدە — سىمباتتى، ءىرى ءجۇزدى ۇلكەن كوزدى، قاعىلەز قارا تورى ايەل شاپشاڭ باسىن قاسىمىزعا كەلىپ تە قالدى. ول ورىس ءتىلىن قينالىپ، ۇلكەن اكسەنتپەن سويلەپ:
— س پريەزدوم. زدراۆستۆۋيتە، — دەپ قينالا كۇلىمسىرەدى دە، — يا پو رۋسسكي وچەن پلوحو زنايۋ، — دەپ ار جاعىن اعىلشىن تىلىندە سويلەپ كەتتى.
لەدي مۋكەردجي وسى ايەل ەكەن. سىپايى قاۋىمدا ايەل ادامنىڭ جاسىن سۇرامايدى، سوندىقتان ءبىز دە لەدي مۋكەردجيدىڭ جاسىن توپشىلاماي-اق قويالىق. ءبىراق ايتەۋىر ەدى بەرمەگەن، دەنەسى دە تولىسپاعان قاعىلەز كىسى. بەت الپەتى ادەتتەگى ءۇندى ايەلىنەن گورى، ەسكى سۋرەتتەردەن كوز دەسەتىن ۇلكەن قيىق كوزدى فارسى سۇلۋلارىنا كەلىڭكىرەيدى. مۇرنى دا يمەك ەمەس، بيىك تىك مۇرىن. قيمىلى بيازى، شاپشاڭ. توسىن كىسىمەن بۇرىنعى ەسكى تانىسىنا قينالماي، لەزدە ەركىن سويلەسىپ كەتەتىن ادام ەكەن. ماشينادان مۋزەيدىڭ ەسىگىنە جەتكەنشە-اق بىزبەن ءجون-جوسىق سۇراسىپ ۇلگەرىپ، ءوزى باستاپ ەكىنشى قاباتقا الىپ شىقتى. ىركىلمەي، گيدتىڭ قىزمەتىن ءوزى اتقارىپ بايانداي جونەلدى.
كوتەرىلىپ كەلە جاتقاندا كوريدوردىڭ ەكى قابىرعاسىندا ءىلۋلى تۇرعان ابستراكسيالىق ستيلدەگى سۋرەتتەرگە قارايلاتپاي — ەكىنشى قاباتتاعى ۇلكەن زالعا الىپ كىردى.
— بۇل زالدا ءبىزدىڭ ەڭ ۇلكەن قازىنامىز — رابيندرانات تاگوردىڭ العاشقى سالعان جيىرما سۋرەتى بار، — دەدى لەدي مۋكەردجي. — ۇلى جازۋشى تاگور جاسى جەتپىسكە كەلگەندە قولىنا قىل قالام الىپ، سۋرەت سالاتىن ونەر اشقان. ونىڭ العاشقى كارتينالارىن كورىپ، فرانسيانىڭ اتاقتى سۋرەتكەرلەرى مەن ونەر بىلگىشتەرى قايران قالعان.
لەدي مۋكەردجيدىڭ بۇل ايتقان ءسوزى مەن ءۇشىن ۇلكەن جاڭالىق ەدى. تاگوردىڭ جازۋشىلىق تالانتىنا تابىنعانمەن، ءومىربايانىنىڭ بۇگە-شىگەسىن بىلە بەرمەۋشى ەدىم. ونىڭ سۋرەتشىلىك ونەرىن بۇرىن دا ەستىگەم. مانا كۇندىز تاگور مۋزەيىندە جازۋشىنىڭ ءوزى سالعان سۋرەتتەرىن كورىپ قايران قالعانمىن. ءبىر بولمەدە تاگوردىڭ تالاي بەلگىلى سۋرەتشىلەر سالعان پورترەتتەرى تۇر ەكەن. سونىڭ ىشىندە ماعان قاتتى ۇناعان، تاگوردى ءبىر ءتۇرلى ارۋاقتى، كيەلى، تەرەڭ ويلى كورسەتكەنى ونىڭ ءوزى سالعان اۆتوپورترەتى بولاتىن. سوعان قاراپ مەن ونى جاسىنان-اق جازۋشىلىق پەن سۋرەتشىلىك ونەرىن قاتار باستاعان ەكەن-اۋ دەپ ويلاپ قالىپ ەدىم.
ءبىز تۇرعان مەيمانحانانىڭ قاسىندا — كولدەنەڭ كوشەنىڭ ارعى بەتىندە — ءزاۋلىم اق ءۇي گۋبەرناتور سارايى بار. سارايدىڭ الىپ تۇرعان اۋماعى ۇلكەن ەكى كۆارتال شاماسى. اينالاسى تۇگەل ب ا ق. سارايدىڭ اينالاسىندا جالعىز-جارىم عانا وتكىنشى بولماسا — ادام جوق. ال، وڭدى-سولدى كالكۋتتا كوشەسىندە قايناعان حالىق. ول جاقتى ارالاۋعا قايىرشىلار جۇرگىزبەيتىن بولعان سوڭ — گۋبەرناتور سارايىن اينالا قىدىرۋعا ۇيعاردىق. سارايدىڭ جانى تىنىش، قارا كولەڭكە كوشەمەن كەلە جاتىپ تروتۋاردا قارايىپ جاتقان ءبىر نارسەنى باسىپ كەتە جازدادىم. «ول نە نارسە ەكەن؟» دەپ ۇڭىلە قاراسام — ۇيىقتاپ جاتقان ادام. جوق، بۇل ماس بولىپ قۇلاپ جاتقان بىرەۋ ەمەس. گۋبەرناتور سارايىن اينالىپ شىققانشا ءبىز تروتۋاردا ۇيىقتاپ جاتقان بەس-التى ادامدى كوردىك. ءبىر جەردە ون ءۇش-ون تورتتەگى بالا جاتىر. مۇندايلار كوشە سايىن ءجيى كەزدەسەدى.
كالكۋتتانىڭ تۇنگى اۋاسى دا كۇندىزگىدەي اۋىر. تۇلا بويىڭدى قويۋ دىمقىل باسىپ، دەنەڭ جابىسقاق، جىلىمشى بولىپ كەتەدى.
حيكماتى كوپ كۇن. اق ەسپە كاپيتان.
گۋبەرناتور سارايىندا. تۇنگى ويلار
ەرتەڭگى شايدىڭ ۇستىنە يۋرا فرولوۆ كەلدى. ءجۇزى جايدارى.
— جىگىتتەر، وتە جاقسى بولدى. باسپا ءسوز بەن راديو ءسىزدىڭ دەلەگاسياعا جاقسىلاپ نازار اۋدارىپ جاتىر. كەشە كەشتە راديودان حابار بولدى. بۇگىن «ەمريتا پاتريكا بازار» گازەتى جاقسى حابار بەردى. ال، «ستەيتسمەننىڭ» مىنا ماقالاسى ءتىپتى جاقسى، — دەدى قولىنداعى گازەتتىڭ بەتىن اقتارىپ، — بۇل ءوزى وڭ گازەت بولاتىن. تەرىس ءبىر نارسەنى قىستىرىپ جىبەرە مە دەپ قورقىپ ەدىم. ايتەۋىر شىندىقتى بۇرمالاپتى. ءتىلشىسى ءتاۋىر جىگىت ەدى.
— كانە، وقىپ جىبەرشى. ءتىلشىسى بىزگە دە ۇناپ قالعان.
— شايلارىڭدى ءىشىپ الىڭدارشى. كەشەگى سىزدەردەن العان ينتەرۆيۋدى راديودان بۇگىن كەشكە بەرەدى. تىڭداۋلارىڭىزعا بولادى. بۇكىل ءۇندى راديوسى. سودان كەيىن يۋرا اۋدارا وتىرىپ، بىزگە ماقالا «سوۆەت تۋرالى، قاشقىندار جازۋشىلارى بوستاندىق جانە دجەيمس بوند جايلى ايتتى».
«باياۋ سويلەگەن ورىس ءسوزىنىڭ ءۇندى دىبىسى اۋدارماشىنىڭ ءبىر ىرعاقتى اعىلشىن تىلىنە قاباتتاسىپ كەتەدى، — ءبىز مەيمانحانانىڭ سامالاداي جارىق، كىلەمگە بولەنگەن كەڭ زالىندا وتىرمىز. ءۇندىنىڭ جيىرما شاقتى تاڭداۋلى اقىندارى — كەڭ دەنەلى قازاق جازۋشىسى تاحاۋي احتانوۆتىڭ ادەبي ەنەر، ادەبيەتتەگى حال-جاعداي تۋرالى اڭگىمەسىن تىڭداپ تەك وقتا-تەكتە قۇپتاپ باس يزەپ قويادى.
سىرتتاعى ىستىق اۋادان سۋىتقىش كونديسيونەرى گۋىلدەگەن مەيمانحاناعا كىرىپ كەلگەندە — سالقىن اۋا تەرشىگەن دەنەڭە قىلقانداي قادالادى. ءيسى مۇرنىڭدى جاراتىپ سالقىن كوكا-كولانى ءسىمىرىپ جىبەرگەندە، ماڭدايىڭنان تەر بۇرق ەتە تۇسەدى. از ۋاقىت ەسەڭگىرەپ بارىپ ەسىڭدى جيىپ، تەرىڭدى باساسىڭ.
* * *
ساعات تورتتە كۇن ءالى قايناپ تۇر. ءبىز شاعىن كاتەرگە ءمىنىپ وزەنمەن سەرۋەنگە شىقتىق. قاسيەتتى گاڭگىنىڭ ءبىر تارماعى — شاھاردى قاق جارىپ وتەتىپ، ەنى بەس-التى ءجۇز مەتر كەڭ ارنا.
ءبىز جوعارى ورلەپ كەلەمىز. الدىمىزدان الىپ كوپىر كورىندى. استىندا تىرەۋ جوق، ۇستىندە استىن ۇستاپ تۇرعان ءزاۋلىم تەمىر ارنالارى بار. بۇل وسىدان ون-ون بەس جىلدار شاماسىندا دۇنيەدەگى ەڭ ۇلكەن دە ۇزىن تىرەۋسىز كوپىر بولعان ەكەن. وزەندى ورلەپ قارسى كەلە جاتقاندا كورەر كوزگە مىقتى اسەر ەتەدى.
وزەننىڭ ەكى بەتى كادىمگى قالا. مۇندا حالىقتىڭ سەرۋەندەۋىنە ارناپ ادەيى ءبولىپ قويعان جاسىل جاعالاۋ جوقتىڭ قاسى. سىعىلىسقان قالا وزەنگە ءتانىن كەلىپ تۇمسىعىن تىرەپ ازەر توقتاعان.
قالانىڭ ورتا دەڭگەيىنە ورلەگەندە — ءۇش-تورت قابات شاعىن ۇيلەر كورىندى. ارحيتەكتۋراسى اسەم، بالكون بار تۇرعىن ۇيلەر. شاماسى، ەرتەرەك كەزدە اعىلشىن بايلارىنىڭ سامالدى وزەن جاعاسىنا سالدىرعان جايلارى بولار. زامانىندا سۇلۋ بولعان. ەندى ءقازىر قارتايىپ، «نىق ۇستىنە ءوزىن كۇتپەي سالاقسىپ ازىپ كەتكەن سۇلۋ سياقتى، اجارى قاشقان. بالكونى توزىپ، كىرپىشتەرى ءمۇجىلىپ، وزەن جيەگىمەن ءدال تۇبىنەن وتەتىن تەمىر جول پاروۆوزدارىنىڭ ءتۇتىنى ىستان، سيقى قاشقان.
موتورلى كاتەردىڭ ءجۇرىسى كادىمگىدەي جەل سوقتىرىپ، كالكۋتتانىڭ دىمقىل اپتابىن كەيىن سەرپىپ، كىسىنى سەرگىتىپ تاستادى. ەندى الدى-ارتىمىزعا بايىپتاي قاراپ توڭىرەگىمىزگە زەر سالاتىن بولدىق.
ءبىزدىڭ باستاۋشىمىز ۇندەمەيتىن، سىپايى مۋكەردجيگە كاتەر ۇستىندە تاعى ءبىر جىگىت قوسىلعان. ول وسى پورتتىڭ قىزمەتكەرى ەكەن. ءوزى ءبىزدىڭ اگراداعى جولباسشىمىز شارماعا ۇقساس. بەس ءجۇز ەلۋ ميلليون ادامنىڭ ىشىندە بىر-بىرىنە ۇقسايتىندار كوپ بولاتىن شىعار. ايتەۋىر مەنىڭ ءبىر بايقاعانىم — ءدال وسىنداي ورتا بويلىدان ءسال تومەندەۋ، جۋان بولماسا دا تىعىرشىقتاي جۇمىر دەنەلى، كىشكەنە ءجۇزدى، قۇس مۇرىن قارا جىگىتتەر ينديادا ءتىپتى كوپ ءتارىزدى. بۇل ءوزى سىپايى، ىزەتتى جىگىت ەكەن — بىزگە جىلى ىقىلاسىن سەزدىرىپ كەلەدى.
وزەندە مايا سياقتى ۇيىلگەن كۇرىشتىڭ سابانىن تيەگەن ءنان قايىقتار تۇر. ساباندى قىپ ۇيگەن، ءىشى قۋىس، تۇرعىن ءۇي ءتارىزدى. ارلى-بەرلى باركاسقا ۇقساس شۇڭعىل قارا قايىقتار ءجۇزىپ ءجۇر. كىشىلەۋ عانا موتورمەن زىرعىپ كەتەتىن وسى قايىقتى جيىرما شاقتى ادام ەكى جاق بورتىندا تۇرەگەپ ەسىپ بارادى. ينديادا ارتىق وندىرىلەتىن ءبىر نارسە بولسا — ول ادام بولار.
ءبىز ەكى جاعالاۋداعى قالانىڭ كوركىن تاماشالاپ وتىر ەدىك — الگى پورت باسقارماسىنىڭ قىزمەتكەرى سىپايى جىگىت جاعدايىن ايتا باستادى. سيفرلارى مەن پروسەنتتەرىن جاتقا سوعادى.
سيفرلار مەن پروسەنت اتالعان جەردە... ءوندىرىستى جازۋعا اككى بوپ قالعان سوۆەت جازۋشىلارى مەن جۋرناليستەرى ەمەسپىز بە — ءبارىمىز دە بلوكنوتتارىمىزدى سۋىرىپ الىپ جازا باستاپپىز.
ارينە كالكۋتتا ينديادا عانا ەمەس، بۇكىل ازياداعى ۇلكەن پورتتاردىڭ ءبىرى. يندياعا سىرتتان كەلەتىن زاتتاردىڭ 40 پروسەنتى جانە ينديادان سىرتقا شىعاتىن زاتتاردىڭ 30 پروسەنتى وسى پورت ارقىلى وتەدى ەكەن. ەلدىڭ تىرشىلىگى مەن وندىرىسىنە قاجەتتى شەت ەل ۆاليۋتاسىنىڭ قاق جارتىسى دا وسى پورت ارقىلى كوپ قۇيىلاتىن كورىنەدى.
ەل قاجەتى سەمەنت، استىق، تىڭايتقىش، حيميالىق پرەپاراتتار، مەحانيزمدەر، مۇناي سياقتى زاتتار سىرتتان قاسيەتتى گاڭگىنىڭ وسى وڭەشىنە كوپ قۇيىلىپ جاتسا، شەتكە ساتاتىن شاي، دجۋت، بولات، تەمىر رۋدالارى سول وزەننىڭ ساعاسىنان شىعىپ جاتادى.
بۇل پورتتا كۇنىنە ءجۇز قارالى كەمەلەر بولادى ەكەن. پورتتىڭ ءوز تەمىر جولى 250 كيلومەتر.
ارينە پورتتى ۇلعايتۋ، وركەندەتۋ جونىندە ىستەلىپ جاتقان كوپ جۇمىستار، جوسپارلار بار كورىنەدى. ونى دا ءبىز بلوكنوتىمىزعا جازىپ الدىق.
ءبىزدىڭ سەرىگىمىز ينديا تۋرالى وچەرك جازعىسى كەلىپ ءجۇر. بىزبەن بىرگە جۇرگەن جۇرىسكە ول ارينە قاناعات ەتپەيدى. ءبىز پروگرامما بويىنشا كوبىنە مادەني قايراتكەرلەرمەن ارالاسىپ، مادەني مۋرالارمەن تانىسىپ ءجۇرمىز. بۇل ارينە سوۆەت جازۋشىلارىنىڭ وچەركىنە جەتكىلىكسىز.
قوناق يەلەرى بىزگە وسى قورىقتا ايالداپ، ءبىراز سەرۋەن قۇرىپ، دەم الۋدى ۇسىنىپ ەدى، ءبىراق قانشا قىزىقساڭ تا راقمەت ايتۋعا تۋرا كەلدى. ويتكەنى ساعات التىعا وسى پورتتا تۇرعان سوۆەت كەمەسىنە بارۋعا ۋاعدا جاساپ قويىپ ەدىك. شەتتە جۇرگەن ادام باۋىرمال كەلەدى، ولار دا ءبىزدى كۇتىن وتىرعان بولار.
ءبىز كاتەردەن تۇسكەن پريستان مەن سوۆەتتىڭ ساۋدا وكىلدىگىنىڭ اراسى از-اق جەر ەكەن. ءبىراق سوندا دا وزەنمەن وسى ەكى ارادا ىستىقتاپ ۇلگەرىپپىز.
بۇل ساۋدا وكىلدىگىندە ءۇش ءۇي گرۋزين بار ەكەن، (بۇلار نەگىزىنەن شايدىڭ ماماندارى، ءۇندى شايىن تاڭداپ الاتىن مىقتىلار وسىلار.) بالا-شاعالارىن ەرتىپ ولار دا سەرۋەننەن قايتىپتى. وزدەرى كادىمگى ءبىر اۋىل. بالالارى گرۋزين سويلەيدى.
پورتقا ءبىزدى سوۆەتتىڭ كالكۋتتاداعى تەڭىز وكىلى ەرتىپ اپارۋعا ءتيىس. ونىڭ ماشيناسىنىڭ ديپلوماتتىق نومەرى بار — ەشكىم توقتاتىپ، تەكسەرمەيدى. كون كۇتتىرمەي و دا جەتىپ كەلدى. بۇل كاپيتاننان العاشقى اسەرىم تۋرا الا قۇيىن سوعىپ وتكەندەي بولدى. ءوزى جاس وتىزدىڭ ورتا شەنىندەگى، ەڭكىشتەۋ سۇڭعاق بويلى، ات جاقتى، قوڭقاق مۇرىن، اققۇبا جىگىت ەكەن. ساماي ساقالىن ەزۋىنىڭ تۇبىنە اكەلىپ شورت قىرىققان، اسەم فۋراجكاسىن ءبىر شەكەسىنە اۋدارىپ، موڭكىتە كيگەن — ناعىز تەڭىزدىڭ كەربەز ءسارىسى. اعىلشىننىڭ تەڭىز روماندارىنداعى وجەت كاپيتاندارعا ۇقساي ما، الدە سوعان ۇقساعىسى كەلگەن بە...
ەسىكتەن كىرە ءبىزدىڭ تورتەۋمىز تۇگەل ءۇيىرىپ الدى. ءارقايسىمىزدىڭ قولىمىزدى قاتتى قىسىپ، بەتتەرىمىزگە دە تەسىلە تەز قاراپ، ءوزىنىڭ ءاتى-جونىن، ءبىزدىڭ بارار جەرىمىز بەن ماقساتىمىزدى دا ايتىپ سالدى. سول ەكى ارادا يسااكتىڭ اتام زاماندا ودەسسالىق بولعانىن ءبىلىپ، ودەسسا جايىندا ەكەۋى تامسانىسىپ، ودەسسالىقتار ماقتانىش ەتىسىپ تە ۇلگەردى. ءبىزدى سوزگە كەيىن تاستاپ، ەسىمىزدى جيعىزباي ماشيناعا اكەپ سۇڭگىتىپ جىبەردى.
از ۋاقىتتىڭ ىشىندە كوپ نارسە ايتۋعا بولاتىنىن مەن وسى جولى اڭعاردىم-اۋ دەيمىن. سوۆەت-ۇندى ساۋدا قاتىناسى، كالكۋتتا پورتى، ءبىز بارا جاتقان كەمەنىڭ جاي-جاپسارى، بەنگالياداعى ساياسي جاعداي مەن اۋا رايى، تاعىسىن تاعىلاردى كاپيتان ءبىزدىڭ قۇلاعىمىزعا شەلەكتەپ قۇيىپ كەلەدى. ول از بولعانداي اۋىق-اۋىق يسااك پەن ەكەۋى قايران ودەسسانى ەسكە الىپ تامسانىسىپ قوياتىنى جونە بار. مەنىڭ بايعۇس باسىم قازانداي بولعانمەن وسىنشا ينفورماسيانى سىيعىزا الماي قاق بولدىم. ايتسە دە وسى كاپيتان وڭدى جىگىت پە دەپ قالدىم. ار جاعىندا قالتقىسى جوق، اق جارقىن، اق ەسپەنىڭ ءوزى.
ءبىز كەلگەن سوۆەت كەمەسىنىڭ اتى «مارنەۋلي». بۇل سىرت ادامعا تۇسىنىكسىز، تىلگە اۋىر ەسىم — گرۋزيننىڭ شاعىنداۋ ءبىر قالاسىنىڭ اتى كورىنەدى. بۇل كەمە وسىندا ءبىزدىڭ كومەگىمىزبەن سالىنىپ جاتقان قارا مەتاللۋرگيا كومبيناتىنا كەرەك-جاراقتار اكەلگەن ەكەن. پورتتا ءبىراز تۇرىپ قالىپتى. ءالى دە تۇراتىن تۇرلەرى بار. ويتكەنى كالكۋتتا پورتىنىڭ جۇمىسشىلارى ۇزاق زاباستوۆكا جاريالاعان. سولاردىڭ ءبىر توبى قىزىل تۋ كوتەرىپ كەمەنىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتتى. ساتاتىن شاي، دجۋت، بولات، تەمىر رۋدالارى سول وزەننىڭ ساعاسىنان شىعىپ جاتادى.
بۇل پورتتا كۇنىنە ءجۇز قارالى كەمەلەر بولادى ەكەن. پورتتىڭ ءوز تەمىر جولى 250 كيلومەتر.
ارينە پورتتى ۇلعايتۋ، وركەندەتۋ جونىندە ىستەلىپ جاتقان كوپ جۇمىستار، جوسپارلار بار كورىنەدى. ونى دا ءبىز بلوكنوتىمىزعا جازىپ الدىق.
ءبىزدىڭ سەرىگىمىز ينديا تۋرالى وچەرك جازعىسى كەلىن ءجۇر. بىزبەن بىرگە جۇرگەن جۇرىسكە ول ارينە قاناعات ەتپەيدى. ءبىز پروگرامما بويىنشا كوبىنە مادەني قايراتكەرلەرمەن ارالاسىپ، مادەني مۋرالارمەن تانىسىپ ءجۇرمىز. بۇل ارينە سوۆەت جازۋشىلارىنىڭ وچەركىنە جەتكىلىكسىز.
سوندىقتان دا مەن كەشە تاراشانكار باندۋوپادھايياعا كەتكەندە ول گوسپيتالعا بارىپ حيرۋرگ ايەلدىڭ وپەراسياسىن كوردى. ءبىراق كوڭىلى تولماي كەلدى. كادىمگى بىزدەگى سياقتى — اپپاراتۋرا، سول سكالپەل، سول زاجيم، تامپون. ءتىپتى ايىرماشىلىعى جوق كورىنەدى. مەن ول جولداستىڭ ءحالىن تۇسىنەمىن. سونشا جەردەن ىزدەپ كەلگەندەگى كورەتىنىن ۇيدەگى بار نارسە بولسا... ەندى ول ءوندىرىستى، بالىقشىلار مەن شارۋالاردىڭ ءومىرىن كورگىسى كەپ ءجۇر.
...كالكۋتتا پورتىنا بايلانىستى سيفر بوساعان سوڭ ءبىر-بىر شىنى اياق كوفە ءىشىپ الىپ وزەن بويىن تاماشالادىق. تومەنگى جاقتان سامساعان جۇك تۇسىرگىش كراندار، ۇلكەن-ۇلكەن شاققان بوز كەمەلەر كوزگە تۇسە باستادى. ولار وزەن ارناسىنان بۇرىلىس، قولتىق-قولتىق سۋلاردا تۇر. ال، وزەن ارناسىندا ءبىر كىپ-كىشكەنە ەسكى پاروحود كەزدەستى. اتى «ماداگاسكار». مەنى تاڭىرقاتقانى بۇل جاپوننىڭ كەمەسى ەكەن. «ءقازىر كەمە جاساۋدا دۇنيە ءجۇزىنىڭ ماڭداي الدىنا شىققان، 300 مىڭ توننالىق كەمەلەر جاساپ جاتقان ەلدە دە وسىنداي ەسكىنىڭ كوزى ءالى ءجۇر ەكەن-اۋ» دەگەن وي ەدى ول.
تومەنىرەك تۇسكەن كەزدە وزەننىڭ وڭ جاعى — عاجايىپ ءبىر جاسىل قورىق ەكەن. وندا پالمالاردىڭ نەشە ءتۇرى بار، اسىر سالىپ ويناپ جۇرگەن مايمىلدار دا كوزگە شالىنا باستادى.
قوناق يەلەرى بىزگە وسى قورىقتا ايالداپ، ءبىراز سەرۋەن قۇرىپ، دەم الۋدى ۇسىنىپ ەدى، ءبىراق قانشا قىزىقساق تا راقمەت ايتۋعا تۋرا كەلدى. ويتكەنى ساعات التىعا وسى پورتتا تۇرعان سوۆەت كەمەسىنە بارۋعا ۋاعدا جاساپ قويىپ ەدىك. شەتتە جۇرگەن ادام باۋىرمال كەلەدى، ولار دا ءبىزدى كۇتىپ وتىرعان بولار.
ءبىز كاتەردەن تۇسكەن پريستان مەن سوۆەتتىڭ ساۋدا وكىلدىگىنىڭ اراسى از-اق جەر ەكەن. ءبىراق سوندا دا وزەنمەن وسى ەكى ارادا ىستىقتاپ ۇلگەرىپپىز.
بۇل ساۋدا وكىلدىگىندە ءۇش ءۇي گرۋزين بار ەكەن، (بۇلار نەگىزىنەن شايدىڭ ماماندارى، ءۇندى شايىن تاڭداپ الاتىن مىقتىلار وسىلار.) بالا-شاعالارىن ەرتىپ ولار دا سەرۋەننەن قايتىپتى. وزدەرى كادىمگى ءبىر اۋىل. بالالارى گرۋزينىنە سويلەيدى.
پورتقا ءبىزدى سوۆەتتىڭ كالكۋتتاداعى تەڭىز وكىلى ەرتىپ اپارۋعا ءتيىس. ونىڭ ماشيناسىنىڭ ديپلوماتتىق نومەرى بار — ەشكىم توقتاتىپ، تەكسەرمەيدى. كۇن كۇتتىرمەي و دا جەتىپ كەلدى. بۇل كاپيتاننان العاشقى اسەرىم تۋرا الا قۇيىن سوعىپ وتكەندەي بولدى. ءوزى جاس شاماسى وتىزدىڭ ورتا شەنىندەگى، ەڭكىشتەۋ سۇڭعاق بويلى، ات جاقتى، قوڭقاق مۇرىن، اققۇبا جىگىت ەكەن. ساماي ساقالىن ەزۋىنىڭ تۇبىنە اكەلىپ شورت قىرىققان، اسەم فۋراجكاسىن ءبىر شەكەسىنە اۋدارىپ، موڭكىتە كيگەن — ناعىز تەڭىزدىڭ كەربەز ءسارىسى. اعىلشىننىڭ تەڭىز روماندارىنداعى وجەت كاپيتاندارعا ۇقساي ما، الدە سوعان ۇقساعىسى كەلگەن بە...
* * *
بۇگىن كۇن دەمالىس. پروگرامما بويىنشا ماناعى بەسىن كەزىندەگى كاتەرمەن ساياحاتتان وزگە ەش نارسە جوق-تى. ءبىراق كالكۋتتاداعى ەڭ تىعىز كۇنىمىز وسى جەكسەنبى بولايىن دەپ تۇر. كەشكى ساعات سەگىزدەن اسا سوۆەت كەمەسىنەن مەيمانحاناعا قايتىپ ورالدىڭ. جولدا كەلە جاتىپ «گۋبەرناتوردىڭ اديۋتانتى ءبىزدى قوناققا شاقىرماق ۋاعداسىن ۇمىتىپ كەتپەي-اق» دەپ تىلەدىك.
ءبىز گۋبەرناتوردىڭ اديۋتانتى تەلۆار دەگەن جاس كاپيتانمەن الدىڭعى كۇنى كەشكى اس ۇستىندە تانىسقانبىز. بۇل ءوزى ۇزىن بويلى، اققۇبا، بيداي ءوڭدى ۇندىدەن گورى ەۆروپالىققا ۇقساستاۋ ءدوڭ ماڭداي، ءۇش جاعى ءسال يمەكتەۋ بيىك مۇرىندى جىگىت. ەركىن، ەركە مىنەزىنە قاراعاندا ءبىر بايدىڭ بۇلاق وسكەن مىرزاسى ءتارىزدى. ونىمەن تانىسقاندا قاسىندا ءبىز جاتقان «سپەنسەر» مەيمانحاناسىنىڭ جاسى — الاسا تىعىرشىق دەنەلى، موماقان ءجۇزدى اناندا بولعان. تانىسقاننان كەيىن ءبىز ولارعا ازداعان سىي-سياپات كورسەتىپ ەدىك، الدىندا «ايەلىم پاريجدەن بۇگىن عانا كەلىپ ەدى»، — دەپ وتىرعان اناند ەلپ ەتە قالىپ ءبىزدى ۇيىنە قوناققا شاقىرعان. ءۇيى مەيمانحانانىڭ ءبىز جاتقان ەكىنشى قاباتىنىڭ ءتۇپ جاعىندا بوپ شىقتى. اناندانىڭ «پاريجدەن كەلگەن» ايەلى بوكسەسى مەن كەۋدەسى مول پىشىلگەن اجارسىز، الاسا قارا كەلىنشەك ەكەن. ءۇش-تورت ايلىق بالاسىن كوتەرىپ تەلۆاردىڭ كەلىنشەگى دە كەلدى. بۇل كۇيەۋى سياقتى ۇزىن بويلى، ارىق، كاۆكاز ايەلدەرىندە بيىك قاباق، قوڭقاق مۇرىن. ءبىراق ءورت قارا ءوڭى مەن كىسىنىڭ اڭگىمەدەن وتەتىن ۇلكەن قارا كوزى ونى ناعىز سىگان ايەلىنە ۇقساتىپ تۇر.
اعىلشىنعا يسااكتان كەيىنگى جۇيرىگىمىز لەونيد پوچيۆالوۆ. بۇل ءوزى مورالدىق تاقىرىپقا عاقليا-ناقىل اڭگىمەلەر جازۋعا جۇيرىك جازۋشى. جاسى قىرىقتان ەندى عانا اسقان، جىڭىشكە تاپ، قاعىلەز كىسى. ات جاقتى، ىرىلەۋ قىر مۇرىندى كىشكەنە بەت ءوڭى سارى ما، اققۇبا ما اجىراتۋ قيىن، ءبىر كەزدە سول ەكەۋىنىڭ ءبىرى بولعان شىعار، قازىرگىسى ءبىر ءتۇرلى قۋقىل كۇلگىن، ارتقا قايىرعان سەلدىر شاشى دا كۇلگىن بوزامىق تارتىپ اعارعان. لەونيد بۇدان ءبىراز جىل بۇرىن وسى ءۇندىستاندا، ازيانىڭ كۇنگەي شىعىسىندا تىلشىلىك قىزمەت اتقارعان. سودان قالعان جۇقانا ازداعان اعىلشىنشا بار.
ال، لەونيد اعىلشىنشا سويلەگەندە ىشپەي-جەمەي تونسىز. ول سويلەر الدىندا يىعىن قيقاق ەتكىزىپ قومداپ الىپ، كەڭىردەگىن ۇزەردەي سوزىپ، يەگىن كوتەرىپ ۋمم... ووو... ەەە... ميستەر تەلۆار... ۋمم... ماي فرەد... ميستەر احتانوۆ... ەەە... — دەپ اتتاماي جاتىپ-اق ەتەگىنە ءسۇرىنىپ الەك بولادى. ءوزى بىلەتىن ازعانا اعىلشىن سوزدەرىنىڭ ءناشىن كەلتىرەمىن دەپ ىستىڭ كارتوپتى اۋزىنا سالىپ جىبەرىپ ەندى نە جۇتا الماي، نە تۇكىرىپ تاستاي الماي قينالعان ادامداي — تاڭدايىنىڭ استىندا ءتىلىن ءشۇيىرىپ، ءار دىبىستى كۇمپىلدەتىپ، مۇرنىنان شىعارىپ الەككە تۇسەدى. وسىلاي بەس-التى مينۋت سويلەگەندە ءتىپتى قاسىندا قاراپ وتىرعان ءسىزدىڭ ءوزىڭىز شارشايسىز. بىلمەيمىن، باسقالار سويلەگەندە اعىلشىن ءتىلى مايلى قاسىقتاي جىلپىلدايدى جانە ولار مىناۋ سياقتى ءار داۋىستى دىبىستى ءبۇيىرىن قامپيتىپ، ىرعاپ سوزىپ دىڭكەسى قۇرىمايدى.
ءبىزدىڭ جىگىتتەردىڭ تامسانۋىنا جەتپەيتىن شاي قاسىڭ ۆيسكي الپامساداي تەلۆارعا اجەپتاۋىر اسەر ەتكەن سياقتى. سوزگە ارالاسپاي تەڭسەلە باسىن بولمەنىڭ ورتاسىنا كەپ توڭىرەككە سۇزە قاراپ تۇرادى دا، ورتايعان ستاكاندى تولتىرىپ كەتەدى.
تەلۆاردىڭ ايەلى نارەستەسىن ديۆانعا ۇيىقتاتىپ تاستاپ، اۋىق-اۋىق كىشكەنە پودنوسپەن قوناقتارعا ءۇندىنىڭ ءار ءتۇرلى تاتتىلەرىن — پەچەنە، بانان ۇسىنادى. پودنوستى الدىنا اكەپ، «الىڭىز» دەپ توستاعانداي سىگان كوزىمەن شارپىپ ەتكەندە، قولىن ۇسىنعان تاعامىڭا تيمەي اۋانى قارمالايدى.
...ءتۇن ورتاسى جۋىقتاپ قالدى. كالكۋتتانىڭ بۋسانعان تىمىرسىق اۋاسىنا لىپ ەتكەن ءبىر سالقىن لەپ ەنەتىن ەمەس. دىمقىل تۇتقان كويلەك، شالبارىم قاۋدىراپ دەنەمە قاتتى تيەدى. كوشەدە جالعىز ءجۇرمىن. ءبىراز شارشاسام دا تۇنگى كالكۋتتانى ازعانا جاياۋ ارالاعىم كەلەدى. ەرتەڭ ەرتەڭگىلىك ۇشامىز.
ءبىراق ەندى ءبىر ويناپ قاراسام، كورگەنىم ءتىپتى از. بولماشى... جوقتىڭ قاسى.
«جەر» دەپ اتالاتىن الىپ شاردىڭ ەكۆاتورعا قاراي قامپيعان جالپاق بۇيىرىنە كەڭ كەسىلىن ءۇندىستان اتتى زور ەل جاتىر. بۇل سياقتى تەرەڭ دە، مۇحيت سياقتى ۇلكەن ەل. دەلي... اگرا... بەنارەس... كالكۋتتا... سولتۇستىكتەن وڭتۇستىك شىعىسقا قاراي تارتىلعان سىزىق بۇل. قۇمىرسقانىڭ ىزىندەي جىڭىشكە سىزىق. اتتام جەردىڭ ار جاعى مەن ءۇشىن قاراڭعى تۇمان. ونىڭ ۇستىنە مەن وسىنىڭ قازىرگى ءبىر ءساتىن عانا كورىپ كەلەم، ال ار جاعى ەرتەگىگە استاسىپ بەس مىڭ جىلدان ارىگە كەتىپ بارا جاتقان ۇلى تاريح. ول دا مەنىڭ ءالى سۋسىنداپ قانىپ بولماعان دۇنيەم.
مىناۋ ءتورت تاۋلىكتەن بەرى مەن مالتىعىپ جۇرگەن الىپ دالا كالكۋتتا. ءۇندىنىڭ ون التى شتاتىنىڭ ءبىرى بەنگاليا... كەشەگى ۋلى تاگور باستاپ، بۇگىنگى باندۋوپادھاييا، راي، بوسۋ، دە ۆيشنۋ ءتارىزدى كەسەك جازۋشىلار جالعاپ قانشا ۇڭگىپ سۋرەتتەسە دە تاۋىسا الماي جاتقان ءومىر بار مۇندا.
مەن نە ءبىلدىم وسىدان؟ ءيندۋيزمنىڭ ورتالىعى كەشەگى بەنارەستەن قانشا قازىنا الدىم بويىما؟
مەنىڭ بىلگەنىم دە، تۇيگەنىم دە تەڭىزدىڭ ءبىر تامشىسى عانا ءتارىزدى. جول ۇزاق، ءومىر قىسقا دەگەن وسى. ءىشى بىتەۋ قالىپ بارا جاتقان ەلدىڭ كوزىمىز شالعان سىرتقى كورىنىسىنە قاناعات ەتەمىز دە.
ساعات تۇنگى ءبىردى ورتالاعاندا بولمەمە قايتىپ ورال دىم. توبەنى تەسىپ ورناتقان كونديسيونەردەن توسەگىمنىڭ ۇستىنە قاراكۇيە جاۋىپ قالىپتى. بۇل تاڭ اتقانشا مەنى كومىپ تاستايدى عوي. كەشە ماييا گانينانىڭ بولمەسىندە سونداي حال بولىپ، ونى باسقا نومەرگە اۋىستىرعان-دى. ەر تەڭ ەرتەڭگىلىك جۇرەتىن بولعان سوڭ جارتى تۇنگە بولا جۇرتتى مازالاپ جاتقىم كەلمەدى. ءسويتىپ دانالاپ تۇرعاندا بايقاسام، ىرگەدەگى كەرەۋەتتىڭ ءۇستى تازا ەكەن. سوعان اۋىسىپ جاتا كەتتىم.
بايقايمىن، ءبىزدىڭ دوسىمىز اناندتىڭ بۇل مەيمانحاناسى ناعىز گۇلدەنىپ كەلە جاتقان دۇنيە ەمەس. ايەلى پاريجدەن كەلگەن. ءوزى جۋىردا سوۆەت وداعىنا سوعىپ، ودان ەۆروپانى ارالاماق. ەگەر مۇنىسى راس بولسا... ءاي مىنا توزىعى جەتكەن كىشكەنە مەيمانحانا سونداي مول سىلتەيتىن تابىس بەرە قويار ما ەكەن.
قوي، اناندتىڭ بيۋدجەتىندەگى شارۋام قانشا، ۇيىقتايىن.
ءۇشىنشى حيكايا
ۆيسە-كانسلەر. ءتىل قاسىرەتى.
ارداقتالعان اقىندار
كالكۋتتادان دا اتتاندىق. بۇل جولى ءبىز مىنگەن كاراۆەللا سامولەتى ءۇش رەاكتيۆ موتورى قۇيرىعىنا ورنالاسقان، اۋەدە دىبىسى ونشا ەستىلمەيتىن، جولىڭ بولعان، وتە جايلى كولىك ەكەن. ەكى جارىم ساعات ۋاقىتتىڭ قالاي وتكەنىن بايقاماي دا قالدىق. ءتىپتى شارشاتپادى.
ءبىز كوتەرىلىپ بيىكتەپ العاننان سوڭ الدىڭعى جاقتان قوشقىل قارانىڭ سۇلۋى — ستيۋاردەسسا قىز شىعىپ مىناداي حابار ايتتى:
— لەدي ءھام دجەنتلمەندەر! ءبىزدىڭ سامولەت تەڭىزدىڭ ۇستىمەن ۇشادى. ەگەر كەزدەيسوق ءقاۋىپتى جاعداي تۋىپ قالسا قورىقپاڭىزدار. سىزدەردىڭ قامدارىڭىز كۇنى بۇرىن ويلاپ قويىلعان. وتىرعان كرەسلولارىڭىزدىڭ استىندا سۋعا باتىرمايتىن جيلەت بار. — ستيۋاردەسسا قىز قولىنداعى رەزينا جيلەتتى كوتەرىڭكىرەپ بىزگە كورسەتىپ قيمىل جاساي باستادى. — بىلاي بىرنەشە رەت باسساڭىزدار بولدى — جيلەتتىڭ ءىشى اۋاعا تولىپ شىعا كەلەدى. سوسىن كيىن الاسىزدار.
ءبىراق قىزدىڭ جيلەتى اۋاعا تولىن قامپياتىن ويى جوق، سول باياعى جانسىز كۇيى سالبىراپ تۇر.
— وقاسى جوق. مۇنى وزدەرىڭىز ىستەپ الاسىزدار عوي، — دەي سالدى ول.
وسى كەزدە جان-جاعىما قاراسام جۇرتتىڭ ءبارى جيلەتىن الىپ سىلكىلەپ جاتىر. ءبىراق بىرەۋىنىڭ جيلەتى قامپيمايدى، بىلق-سىلق ەتەدى. اۋەلى كۇبىرلەگەن جۇرت گۋىلدەي باستادى دا، ستيۋاردەسسانىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى، يلليۋميناتوردان تومەنگە كوز جىبەرسەم — استىمىز كوكتەڭىز ەكەن. ءبىزدىڭ سول جاعىمىزدا وتىرعان قىزىل شاقا، قۇس مۇرىن ءبىر فرانسۋز بار ەدى. و، عاجاپ الگىنىڭ جيلەتى قامپيىپ شىعا كەلدى. فرانسۋز قۋانىشتان داۋىستاپ جىبەردى دە كەنەت اينالاسىنداعى ساتسىزدەر كەزى ءتۇسىپ، شوشىن كەتتى. جيلەتىن تەز استىنا تىعا سالىپ، بالاپان باسقان تاۋىقتاي ۇستىنە جاربيىپ وتىرا قالدى. توڭىرەگىنە سەزىكتى قىزعانىشپەن ۇركە قارايدى.
ستيۋاردەسسا قىز ءالى ءسوزىن بىتىرمەگەن ەكەن. جۇرت گۋىلىنىڭ باسىلۋىن سابىرمەن توسىپ ءسوزىن قايتا جالعادى:
— جيلەتتى كيگەن سوڭ سىرتقا شىعۋعا قام جاسايسىزدار. ءبىزدىڭ سامولەتتىڭ ەكى ەسىگى بار — ءبىرى الدىندا، ءبىرى قۇيرىق جاقتا. ءقاۋىپتى ساعاتتا ۋاقىت ۇتۋ ءۇشىن ەكى ەسىكتى قاتار اشۋ كەرەك. شىعار كەزدە الدىمەن ايەلدەرگە جول بەرۋدى ۇمىتىپ كەتپەڭىز. سامولەت سۋ بەتىندە 1 مينۋت 40 سەكۋند قالقىپ تۇرا الادى. ىقىلاس قويىپ تىڭداعاندارىڭىزعا راقمەت.
بۇل حابارلاندىرۋ جۇرتتى ۇرەيلەندىرۋدىڭ ورنىنا ءبىراز كۇلدىرىپ الدى. ەندى قىزىل شاقا فرانسۋز دا ىسكە اسار جالعىز كەلەتىن جۇرتتان قىزعانىپ ۇركە قاراۋىن قويدى. ارى-بەرىدەن سوڭ جيلەتىنىڭ ىشىندەگى جەلىن شىعارىپ، قايتادان ورنىنا سالىپ قويدى.
مادراسقا تۇسكە تامان كەلدىك. بۇل ينديانىڭ وڭتۇستىك جاعى. جەرى سۇلۋ ەكەن. كوك تورعىن جازىق القاپ سامولەت تومەندەگەننەن-اق كوز تارتا باستادى. وڭ جاعىمىزدان الىسقا بۇلدىراپ ءبىزدىڭ كوكشە تارىزدەس مۇنارلى كوگىلدىر تاۋلار كورىندى. ەندى سەلدىر بىتكەن پالمالاردىڭ شوق-شوق ورماندارى دا ءجيى ۇشىرايدى.
كۇن قىزعان كوز. اەرودروم دا قايناپ تۇر ەكەن. تاس-بەتوننىڭ قىزۋى ۇلتانىمىزدان ءوتىپ، تابانىمىزدى شاريدى. ءبىز سامولەتتەن ءتۇسىپ اەروۆوكزالعا قاراي بەتتەگەندە الدىمىزدان بويشاڭداۋ، تالدىرماش، اققۇبا جىگىت جۇگىرىپ كەلدى. الاسا ماڭدايىنا ۇزىن سوپاق بەتى ۇيلەسىڭكىرەمەيدى، سودان با، بىرەۋ يەگىنەن سىعىپ ۇستاپ تومەن قاراي تارتىپ قالىپ، بەتىن سوزىپ جىبەرگەن سياقتى اسەر ەتەدى. ءوزى ەلگەزەك جىگىت كورىنەدى. «ءبىزدىڭ ءبىز ەكەنىمىزدى» بىلگەننەن كەيىن:
— مادراستاعى مادەنيەت جونىندەگى ۆيسە-كونسۋل يابلونوۆسكيي بولامىن، — دەپ ءوزىن تانىستىردى، بىزگە تۇسىنىكتىرەك بولۋ ءۇشىن — مادراستىڭ پوروستايەۆپىن، — دەپ جانە قوسىپ قويدى.
پوروستايەۆ — كەشەگى كالكۋتتاداعى ۆيسە-كونسۋل — ورتا بويلى، تىعىرشىقتاي، اققۇبا كەلگەن وسيەتىن جىگىت بولاتىن. ول ءبىزدى كوپ مازالاعان جوق، تەك بىر-ەكى رەت كەلىپ حالىمىزدى سۇراپ كەتكەن. لەدي مۋكەردجيدىڭ مۋزەيىندە دە بىزبەن بىرگە بولدى. بۇل جىگىتتىڭ تاماشا ءبىر قاسيەتى — ونىڭ قاسىڭدا بار-جوعىن بايقاماي قالاتىنسىڭ.
ال، مىنا پوروستايەۆ-يابلونوۆسكيي ءوزىن بايقاتپاي قوياتىن ادامنىڭ ءتۇرى ەمەس. بىردەن ءىشى-باۋىرىڭا كىرىپ، ەلپىلدەتىپ الىپ بارادى. اەرودرومنىي، ءبىر بولمەسىنە كىرگىزىپ، ۇندى-سوۆەت قوعامىن باسقاراتىن ءبىر پروفەسسور جانە ءبىر مادەنيەت قايراتكەرىمەن تانىستىرىپ ۇلگەردى.
سويتكەنشە ءبىزدى ىزدەپ تاعى بىر-ەكى ۇندىلىك دوستار كەلدى. انىقتاي كەلگەندە — ءبىزدىڭ قوجامىز وسى سوڭعى كەلگەندەر — ۇكىمەت تاراپىنان بولىنگەن ادامدار بوپ شىقتى. بىزگە ءبارىبىر «مايدى كوپ سالعاننان بوتقا بۇلىنبەيدى»، — دەپ ورىستار ايتپاقشى، قارسى الۋشىلار كوبەيگەن سايىن ءبىزدىڭ مارتەبەمىز اسا بەرەدى.
ءبىراق ءبىزدى قارسى الۋعا دايىندالىپ ەكى توپ، ەكى پروگرامما جاساپتى. مۇنىسى ازداعان شاتاق. ءبىز ارينە مەنشىكتى قوجامىزدىڭ — سوڭعى كەلگەندەردىڭ پروگرامماسىنا باعىنامىز. ءبىراق يابلونوۆسكييدىڭ دە دالادا قالعىسى كەلمەيدى. سونىمەن ەكى پروگراممانى قوسىپ جىبەرىپ ورتاق ءبىر پروگرامما جاساۋعا كەلىستىك.
ەكەۋىن بىرگە قوسىپ جىبەرسەك تە پروگرامما ونشا تىعىز بولمادى. مادراس كالكۋتتادان دا ىستىق. سول ىستىقتا شاپقىلاي بەرۋگە ءبىزدىڭ دە جانىمىز ءسىرى ەمەس.
بۇگىنگى پروگراممامىز — ءتۇس قايتا ۋنيۆەرسيتەتكە بارىپ، ۆيسە-كانسلەرگە ۆيزيت جاسايمىز. سودان كەيىن قالانى ارالاۋ.
ءبىز توقتاعان «يمپەريال» مەيمانحاناسى — ىقشام. كىشكەنە عانا ءتورت قابات جانە سونداي ەكى قابات — بولەك ەكى كورپۋسى بار. رەستورانى ءوز الدىنا بولەك ءبىر پاۆيلون. ءبىزدىڭ ەسىكتىڭ الدىندا جانە رەستوراننىڭ ار جاعىندا ەكى قوراسى بار. ەكەۋى دە كوك شەپ وسكەن، قۇم سەبىلگەن تاپ-تازا.
مەنىڭ ءبىر بايقاپ كەلە جاتقانىم وسى جاقتا كوپ قاباتتى، ۇلكەن مەيمانحانالار جوق. ءبارى دە وسىنداي شاعىن، وڭاشا، تىنىش. بۇل دا جەردىڭ كليماتىنا بايلانىستى بولار. مىناداي قايناعان ىستىقتا — ءبىزدىڭ «روسسيا» سياقتى الىپ مەيمانحانادا قۇمىرسقاداي قۇجىناعان ادام قالاي جان ساقتاماق.
ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ورتالىق كورپۋستارى تەڭىز جاعاسىنا سالىنعان ەكەن. بۇل جەردىڭ پەيزاجى ءتىپتى اسەم. تروپيكالىق ۇزىن جاپىراقتى جاسىل اعاشتار اراسىندا ەكى-ۇش قابات اسەم قىزىل ۇيلەر. جاراستىقتى سيممەتريامەن سالىنعان.
ءبىز ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلىپ، ۆيسە-كانسلەردىڭ كابينەتىنە كىردىك. ۆيسە-كانسلەردىڭ فاميلياسى ەتە قيىن. ونى دۇرىس ايتىپ شىعۋ ءۇشىن ءتىلىڭدى شيىرشىقتاپ تۇرىپ ءۇش بۇراۋى كەرەك، قىسقاسى: دوكتور ن. د. سۋنداراۆاديۆەلۋ.
دوكتور سۋنداراۆاديۆەلۋ كرەسلوسىنان تۇرىپ، ءبىزدىڭ الدىمىزدى توسىپ امانداستى. بيىك كەڭ كابينەتتىڭ ۇلكەن تەرەزەلەرىن، تەڭىزگە قاراي ايقارا اشىپ تاستاپتى. تەڭىزدەن كادىمگىدەي سامال سوعادى. ۆيسە-كانسلەر ءبىزدى وتىرعىزىپ، ءوزى دە ورنىنا بارىپ وتىردى. بيىك، ءىرى. كىسى ەكەن. جاس شاماسى ەلۋدىڭ ار جاعىنا اجەپتاۋىر شىعىپ كەتسە دە دەنەسى تىعىز — سپورتشى ءتارىزدى، كۇشتى جۋان موينى مەن سوپاقتاۋ ىقشام باس ءبىتىمى ونى بوكسەرگە دە ۇقساتادى. بەت الپەتى دە شىمىر، ۋىتتى، دوڭەس كەڭ ماڭدايلى، بيىك كەلتە مۇرىن. قيمىل-قوزعالىسى سياقتى سويلەگەن ءسوزى دە شيراق، ەركىن. كوسەم بولىپ ىسىلىپ قالعان، ىسكەر قايراتكەر ەكەنى سەزىلەدى. ءوزى كوپ جىل مينيستر بولعان ەكەن. ءسوز ساپتاۋىنا قاراعاندا مىندەتىن ۋنيۆەرسيتەتپەن عانا شەكتەگەن ادامعا ۇقسامايدى.
ۆيسە-كانسلەر ءسوزدى ۋنيۆەرسيتەتتەن ەمەس، جالپى اعارتۋ ماسەلەسىنەن باستادى. كەلتىرىلگەن سيفرلارى نەگىزىنەن شتات كولەمىن قامتيدى. وسى ارادا شتاتتار جايلى بىرەر ءسوز ايتقان دۇرىس بولار. ينديانىڭ بۇرىنعى شتاتقا بولىنىسىنە ءبىرسىپىرا وزگەرىستەر ەنگىزىلگەن كورىنەدى. ەندى شتاتتى نەگىزىنەن حالىقتىق ۇلتتىڭ قۇرامىنا قاراي ءبولىپ، ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ بۇرىنعى اتاۋلارىن دا وزگەرتكەن. مىسالى بۇرىنعى ۇلكەن شاھار ەسىمدەرىمەن اتالعان مادراس، بومبەي شتاتتارى ءقازىر ۇلت ەسىمىنە سايكەس تاميلناد، ماحاراشترا شتاتتارى بوپ اتالادى. ءار شتاتتىڭ حالقى سايلاعان ءوز ۇكىمەتى بار. ءسويتىپ قازىرگى ءبىز كەلگەن تاميلناد شتاتىنىڭ نەگىزگى حالقى — تاميل ۇلتى.
— بالالاردىڭ مەكتەپكە قاتىناۋى دا كوپ قيىندىق كەلتىرەدى. مەنىڭ بالا كەزىمدە ءبىزدىڭ دەريەۆنيادا مەكتەپ بولعان جوق. جاقىن مەكتەپ 8 ميل بولاتىن. وعان قاتىناۋ مۇمكىن ەمەس. مەنىڭ اكە-شەشەمنىڭ جەرى، ازداعان اۋقاتى بولاتىن. ولاردىڭ مەنى وقىتۋ قولىنان كەلدى. ال، كەمىرەك تۇرمىستاعى ادامدار بالالارىن وقىتا العان جوق. ءقازىر مەكتەپتىڭ اراسىن قىسقارتتىق. ءقازىر ەڭ قاشىق دەگەندە باستاۋىش مەكتەپ ءبىر ميل، ورتا مەكتەپ بەس ميل.
مەن ىشىمنەن ەسەپتەپ وتىرمىن. ءبىر ءميلىڭ ءبىر كيلومەتر التى ءجۇز مەتر. سوندا ورتا مەكتەبىڭە دەيىنگى جول — 8 كيلومەتر شاماسى. وسىنشا حالقى تىعىز ەلدىڭ ازىرگە مەكتەبىنىڭ تىعىز بولماعانى-اۋ سوندا.
بالالار ورتا مەكتەپكە شەيىن ءوز تىلىندە وقيدى، اعىلشىن ءتىلى قاتار جۇرەدى، جوعارى مەكتەپتەردەگى وقۋ نەگىزىنەن اعىلشىن تىلىندە كورىنەدى.
ءقازىر شتات بويىنشا مەكتەپ پروگرامماسىن ءبىر جۇيەگە جەتكىزىپتى. بۇكىل ءۇندى ماسشتابىن بىلاي قويعاندا ءوز ىشىندە وقۋ پروگرامماسىن ءبىر جۇيەگە سالا الماي وتىرعان شتاتتار بار كورىنەدى.
— ءقازىر ۇكىمەت تاراپىنان حالىق اعارتۋ ىسىنە كوپ كۇش جۇمسالىپ وتىر. مەكتەپتەردە وقۋ اقىسىز. سونىمەن قاتار كوللەدجدەردىڭ ءبىرىنشى كۋرستارىندا دا ستۋدەنتتەر اقىسىز وقيدى. مەكتەپتەردە وقۋشىلارعا ەرتەڭگى تاماق بەرىلەدى. بۇل دا تولەۋسىز. قىز بالالارعا مەكتەپ فورماسى دا اقشاسىز بەرىلەدى، — دەپ دوكتور سۋنداراۆاديۆەلۋ كوسىلە سويلەدى. — سوڭعى ون بەس جىلدىڭ ىشىندە تاميلنادتا حالىقتىق ءبىلىم الۋعا دەگەن ىقىلاسى كۇشتى. بۇرىن قوعامنىڭ ەڭ تومەنگى ساتىسىندا تۇرعان — حاريدجيلار («نەپريكاساەمىە» — ادام جولامايتىن، الاستالعان دەگەن ماعىنادا) اسىرەسە بىلىمگە قۇشتار. ۇكىمەت ولاردىڭ وقۋىنا كەپ جاردەم ەتەدى. مەنىڭ ءوز تۋعان دەريەۆنيا ساۋاتسىز ەكى ءحاريدجيدىڭ بالاسى مەكتەپ ءبىتىرىپ، دەريەۆنياعا وقىتۋشى بوپ قايتتى.
ۆيسە-كانسلەر اعارتۋ ىسىنە، حالىقتىق كوزىن اشۋعا ءوز ءومىرىن باعىشتاعان ادام ءتارىزدى. مەكتەپ جايلى سويلەگەندە — بۇل ءىستىڭ ءوز شتاتىنداعى بۇگە-شىگەسىن تۇگەل بىلەتىنى ءوز الدىنا، جالپى وقۋ ماسەلەسىن ءسوز قىلعاندا ارقاسى قوزىپ، قاناتتانىپ كەتەدى. بۇل تاقىرىپتا قانشا ۋاقىت سويلەسسەڭ دە ىنتىعى قايتىپ جالىقپايتىن، تۇبىنە جەتىپ تاۋسىلمايتىن ادام سياقتى.
وتارشىلىق تەپكىسىندە كەشەۋىلدەپ قالعان قاراڭعى حالىقتىق ءبىلىم مەن ونەرگە، جارىققا تالپىناتىنى بىزگە تانىس. ءبىزدىڭ سوناۋ جيىرماسىنشى جىلداردىڭ اياعى، وتى-تىنىشىنىڭ باس كەزىندەگى زور سىلكىنىسىمىز ءقازىر وسى ەلدىڭ باسىنا دا كەلگەن بە دەپ قالدىم.
اعارتۋ ىسىندە ۇكىمەتتىڭ قولى جەتپەي جاتقان جەردە حالىقتىڭ ءوزى قيمىلداپ كەتەدى ەكەن. سوڭعى ون جىلدىڭ ىشىندە حالىقتىق مەكتەپكە كورسەتكەن كەمەسى ءجۇز ميلليون رۋپيي شاماسى بولىپتى. جۇرت مەكتەپ ءۇشىن قارجى، مۇلىك جينايدى. قاراجات بەرۋگە شاماسى كەلمەيتىندەر — ءوزىنىن ەڭبەگىن بەرەدى. مەكتەپ ءۇيىن رەمونتتايدى جانە دە باسقا مەكتەپكە قاجەتتى جۇمىستاردى ىستەيدى. سونىمەن بىرگە جۇرتشىلىق مەكتەپتىڭ جاعدايىن تەكسەرىپ، كەرەكتى جاردەمدەرىن كورسەتەدى ەكەن. ال، جەرگىلىكتى كوممۋنالار بالالارعا اقىسىز وقۋلىقتار، قىزدارعا اقىسىز ۋنيفورمالار بەرەتىن كورىنەدى.
شتاتتاعى جالپى حالىق اعارتۋ ىسىنە ءبىراز قاندىرعاننان كەيىن دوكتور سۋنداراۆاديۆەلۋ ءوزى باسقارىپ وتىرعان ۋنيۆەرسيتەت جاعدايىمەن تانىستىردى. مادراس ۋنيۆەرسيتەتى 1857 جىلى اشىلعان يندياداعى كونە وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىرى ەكەن. بۇدان بۇرىن اشىلعان تەك كالكۋتتا مەن بومبەي ۋنيۆەرسيتەتتەرى عانا كورىنەدى.
ءقازىر بۇل شتاتتا ءۇش ۋنيۆەرسيتەت بار. قالعان ەكەۋى انامالاي ۋنيۆەرسيتەتتەرى.
ۋنيۆەرسيتەت تولىپ جاتقان كوللەدجدەردەن قۇرالادى. ول كوللەدجدەر — بىزدىڭشە فاكۋلتەت دەۋدەن ۇلكەن، شاماسى ءارقايسىسى ىقشام ينستيتۋت دارەجەسىندە بولسا كەرەك. مەملەكەتتىك كوللەدجدەرمەن قابات جەكە مەنشىك كوللەدجدەر دە بولادى ەكەن. ءبىراق بارلىعىنىڭ پروگرامماسى ءبىر جونە بارىنە دە ديپلوم مەن عىلىمي اتاقتى ۋنيۆەرسيتەت دانا بەرەدى. ءبىزدىڭ كەلىپ وتىرعانىمىز ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ورتالىق كورپۋستارى. ال، كوللەدجدەر قالانىڭ باسقا اۋداندارىندا كورىنەدى.
— ءبىزدىڭ ءبىلىم بەرۋىمىزدەگى ءبىر ۇلكەن ولقىلىق جوعارعى كلاسس وقۋشىلارى مەن ستۋدەنتتەردىڭ ماماندىعىنا ساي ءىس تاجىريبەسىنەن وتپەۋى. بىزدە ءتىپتى ينجەنەرلىك فاكۋلتەتتەردىڭ وزىندە ءوندىرىس تاجىريبەسى جۇرگىزىلمەي كەلدى، — دەدى ۆيسە-كانسلەر. — ءبىز بۇل وتە قاجەت نارسەنى ەندى عانا قولعا الىپ جاتىرمىز.
دوكتور سۋنداراۆاديۆەلۋ ءبىر جاقسى نارسەنى ەسىنە العانداي قيالدانا جىميىپ قويدى.
— مەن ءسىزدىڭ ەلدى ارالاپ، اسىرەسە وقۋ-اعارتۋ ىسىمەن كەڭىرەك تانىستىم. شىنىمدى ايتسام ءبىز ۇيرەنەتىن ءبىرلى نارسە بار ەكەن. ءبىزدى كييەۆ ماڭىنداعى ءبىر كولحوزعا اپاردى. وندا تاجىريبەدە ستۋدەنتتەر جۇمىس ىستەپ ءجۇر ەكەن. ولار جاي عانا جۇمىس ىستەپ، شارۋاعا داعدىلانىپ جۇرگەن جوق، الما جاققا سورتىن ەگىپ، ءبىر جاعىنان سوعان عىل.مي تاجىريبە جاساپ ءجۇر.
— بىزدە اۋىلدىق جەردەگى مەكتەپ بالالارى دا كولحوز، سوۆحوزدىڭ جۇمىسىنا ارالاسادى، — دەدى پوچيۆالوۆ.
وسى ءبىر ۇلكەن يا؛اسىل اۋدان — ستۋدەنتتەر رەسپۋبليكاسى ەكەن. مۇندا بىرنەشە كوتتەدجدەر ورىن تەپكەن. جاسىل جاپىراق اراسىنان سىعالاپ تۇرعان مىناۋ ۇيلەر سول ستۋدەنتتەردىڭ جاتاقحاناسى. ءار جەردەي تەڭكيىپ وقيتىن كورپۋستارى كورىنەدى.
— بۇل قالانىڭ ەڭ جاقسى اۋدانى. جاتاقحانا بوساعان كەزدە شەتتەن كەلگەن قوناقتاردى دا وسىندا تۇسىرەمىز، — دەدى ءبىزدى باستاپ جۇرگەن قىزمەتكەرلەر.
ەل ورىنعا وتىرا ءبىز مەيمانحاناعا ورالدىق. مادراستان العاشقى اسەرىمىز ي؛امان ەمەس.
ەسكى حرام. اۋە اينالىپ جەرگە تۇسكەندە».
تاسقا جان بىتىرگەن جاستار
جول ءۇستى قاسىڭداعى جولداستارىڭا دا سىن، ءوزىڭ ە دە سىن. مەن ەزىم، سىرت كوزگە مىنەزىم قىزۋلاۋ كورىنگەنمەن جول ۇستىندە جولداسقا جايسىز ەمەسپىن. تالاي اۋزىمەن وت تىستەگەن، اساۋ اقىنداردىڭ اراسىندا ايعا جۋىق ەل ارالاسقاندا دەسپەي قايتاتىنمىن. ۇزاق جولدا كىسىنى بىر-بىرىنە ۇيكەپ الاتىن جاعداي كەزدەسە بەرەدى. وندايدا كەشىرىمشىل كونبىستى بولۋ كەرەك. ال، رەنىش بولماعان كۇن كىسىنىڭ بىر-بىرىنەن مەزى بولۋى دەگەن قۇرعىر جانە پار. وسىنىڭ بارىنەن بىرگە يا«ۇرگەن جولاۋشىلاردى امان اقتايتىن كادىمگى ويىن-كۇلكى، اقجارقىن ءازىل-قالجىڭ.
وسى جۇرگەن دەلەگاسيا بىزدەر — ءازىل-وسپاققا شەبەر بولدىق، ءبىرىمىزدىڭ ءازىلىمىزدى ءبىرىمىز تۇسىنە قويدىق دەپ ايتا المايمىن. ءبىراق ءبىر راقاتى ءبىزدىڭ قولىمىز بوس بولمادى. كۇندە جاڭا كورىنىس، جاڭا كەزدەسۋ، جاڭا اسەر. ءبىر — جاڭالىقتى قانشا قۇيسا دا تولمايتىن ءتۇپسىز كەسپەككە اينالدىق. ءسويتىپ مايلى قاسىقتاي بولماساق تا تاتۋ كەلە جاتىرمىز.
ايتسە دە ارامىزدا ازداعان قىڭىر قيسىقتىعىمىز دا بولىپ قالادى. ول نەگىزىنەن پروگرامما ماسەلەسىنە تىرەلەدى. بۇگىنگى پروگرامما — ءجۇز، ءجۇز ەلۋ كيلومەتر جەردەگى ەكى قالانى ارالان كەشكە ورالۋ. مادراستاعى جولداستار «تەڭىز جاعاسىنداعى عانا بارىپ تۇسكە قايتىپ ورالىڭىزدار. كۇن ىستىق، وزدەرىڭىزگە قيىن بولادى»، — دەگەن. بۇل اقىلعا ۇشەۋمىز اسىعىپ ەدىك، بىرەۋىمىز قيسايىپ قالدىڭ.
ال، قيسىق شىنىداي نازىك نارسە، سىندىرىپ الامىز با دەپ قورىققاننان قالعانىمىز سونىڭ دەگەنىنە كونە بەرەمىز. ءسويتىپ كەشكە ءبىر-اق ورالاتىن بولىپ ۇزاق جولعا شىقتىق.
ءالى كۇن قىزا قويعان جوق. ساعىم جۇگىرىپ، اۋا مۇنارتىپ قوزعالا قويماعان ءمولدىر شاق. وڭتۇستىك ينديانىڭ پەيزاجى ءتىپتى تاماشا. الىستان مۇنارتىپ الاسا كوگىلدىر تاۋلار كورىنەدى. بەدەرىنەن تانىدىم — كەشەگى ءبىز سامولەتتەن كورگەن تاۋلار. ال جاپ-جازىق جەر بەدەرىنىڭ بوياۋى عاجاپ. ويپاڭداۋ جەردە قارىس سۇيەم كوتەرىلىپ كۇرىش كوكتەپ كەلە جاتسا، سول كوتەرىڭكى جازىقتا سارعايىپ پىسكەن، تىعىز بىتىك بيدايدى ورىپ جاتىر. ءار جەردە ەكى-ۇش تەك اۋماعىن الىپ دوڭگەلەنىپ كىسى بويى قايت قۇراعى (ساحارنىي تروستنيك) كوتەرەدى. ونى دا شەتىنەن شابا باستاعان.
شوعىرلانا كوگەرگەن پالما ورماندارى كوزدىڭ جاۋىپ الادى. كەڭ القاپتىڭ ءار تۇسىنان دوڭگەلەك كولدەر مولدىرەيدى. كەيدە جۇك ارتىپ كەتىپ بارا جاتقان پىلدەر كەزدەسىپ قالادى. وگىزگە جەككەن سوقامەن جەر جىرتىپ جاتقان شارۋالار دا ءجيى ۇشىراساتىن بولدى.
مىناۋ كوكتەم مەن كۇزدىڭ بارلىق بوياۋى ارالاسقان — جاسىل، سارعىش، اڭعال، قىزعىلت، كوگىلدىر دۇنيە، اناۋ سوقا سوڭىنان ميمىرت باسىپ بارا جاتقان اق كويلەك، اق دامبالدى شارۋا، بۇگىنگى ارس-گۇرس ماشينا داۋىرىنەن، جوققا جانىعىپ بوسقا اسىققان كۇيگەلەك تىرشىلىكتەن بولەك سياقتى. تابيعات تۇلەگى ادامنىڭ سول تابيعات اناسىنىڭ باۋىرىنا جاقىن كەزىن ەسكە سالادى.
جول ۇستىنەن باسى-اياعى جوق بەس-التى ۇلكەن-ۇلكەن ءساندى كورپۋستار شىعا كەلدى. ۇلكەن قالانىڭ ورتاسىنان ويىپ العان ءبىر بولشەك سياقتى. بۇل پوليتەحنيكۋم ەكەن. ودان وتە بەرگەندە شوپ-شالاممەن جابىلعان يتارقالار بىجىناپ قويا بەردى. ورىستا مۇندايدى شالاش دەيدى. بۇل شارۋالاردىڭ ۇيلەرى ەكەن. ايتەۋىر شاقىرايعان كۇننەن كولەڭكە، پاناسىزعا لىپا دەمەسەڭ... ءسويتىپ وسى جولدىڭ شەتىندە ورتاسىن كەسىپ الىپ تاستاپ، بۇگىنگى جيىرماسىنشى عاسىر مەن سوناۋ ونىنشى عاسىردى شەتىن ءتۇيىستىرىپ جالعاي سالعان ءتارىزدى.
ءبىزدىڭ ءبىرىنشى سوققان قالامىز كانچيپۋرام — جاسىل پالمالاردى جامىلعان شاعىن شاھار ەكەن. ءبىر زاماندا مادراستى بيلەۋشىلەردىڭ رەزيدەنسياسى بولعان كورىنەدى. قازىرگى سيپاتى ءبىزدىڭ جادتاعى اۋدان ورتالىعىنا ۇقسايدى. جىڭىشكە اسفالت جول قالا ورتاسىنان وتەدى. كوشەدە وزگە ترانسپورتتاپ گورى ۆەلوسيپەد پەن وگىز اربا كوبىرەك.
مۇندا وگىزدىڭ ءمۇيىزىن قىزىلعا، كوككە، سارىعا بويان ءمۇيىزدىڭ ۇشىنا مەتالدان جەبە كيگىزىپ اشەكەيلەپ قويادى ەكەن. جانە ەكى ءمۇيىزدى ىلعي ەكى تۇسكە بويايدى. قالا كوشەسىنىڭ ەكى جەرىندە دوس دوڭعالاقتى اربا ۇستىنە جاسالعان حرام كوردىم. ىشىندە قۇدايدىڭ تاس ءمۇسىنى بار، ءۇندىنىڭ كادىمگى شوشاق توبەلى بيىك حرامى. بيىكتىگى تورت-بەس مەتردەن نەم ەمەس. ال ارباسىنىڭ دوڭعالاعى كىسى بويى قول سوزىم. پۋل قاسيەتتى كۇيمەنى — ءدىني مەيرام كۇندەرى حالىق جابىلىپ جاياۋ يتەرىپ قالانىڭ كوشەسىن ارالاتادى ەكەن.
ءبىزدىڭ بۇل ساپارداعى جولباسشىمىز ميستەر قاتقان ارىق، جۇقا تاناۋ، قوڭقاق مۇرىن قارا. شاقتا قاسقاسى مايلاپ قويعان قارا قايىستاي جىلتىرايدى. الاسى ۇلكەن قارا كوزى جارق-جۇرق ەتەدى. ءوزى ىسكە دە جىلدام، جاس بولماسا دا الىپ-ۇشىپ تۇرعان ەلگەزەك شان.
ول ءبىزدى كىشكەنتاي مەيمانحاناعا وپ مينۋتتاي ايالداتتى دا «كۇن قىزعان كەزدە قايتىپ كەلىپ دەم الارمىز» دەپ كانچيپۋرامنىڭ تاريحي جەرلەرىن ارالاتۋعا اكەتتى. «تاريحي ەسكەرتكىش» دەگەندە ءبىز بۇل قالادان ءۇش حرام كوردىك. سولاردىڭ ەڭ ەسكىسى جايلاساڭدار حرامى. مۇنى ماھاندراۆارمان 674 جىلى باستاپ 800 جىلى سالىپ كورىپتى. ءبىر مىڭ ەكى ءجۇز جىلعا تاياۋ تۇرعان حرام ءقازىر قوزعان. قابىرعالارى مەن كولوننالارى ابدەن مۇجىلىپ، ورنەكتەرىنىڭ بەدەرى كەتكەن. تەك حرامنىڭ الدىندا جاتقان قاسيەتتى سيىردىڭ تاس ءمۇسىنى عاپا ۋاقىتىندا ونشا سياقتى. «سىرلى اياقتىڭ سىرى كەتسە دە سىنى كەتپەس» دەگەن ەمەس پە، قانشا توزسا دا «قارت جۇزىندە ويۋ-ورنەك پەن ءمۇسىن ونەرىنىڭ، ارحيتەكتۋرانىڭ ءىزى كورىنىپ-اق تۇر.
تورت-تورتتەن ءبىر بلوكقا جۇپتاسقان كولوننالار تۇتاس كارنيزگە جالعاسىن ودان جوعارى كۇمبەز ورناعان. سونداي قاتار تۇزەگەن كۇمبەزدەردىڭ سانى وننان اسادى. مۇندا دا ءۇندىنىڭ وزگە حرامدارى سياقتى شيۆانىڭ ءمۇسىنى. ءبىراق مۇندا بۇرىن ءبىز كورمەگەن مۇسىندەر دە بار، كىرەر قاقپانىڭ ەكى جاعىندا ساۋكەلە-تاج كيگەن، قابان ازۋ قۇدايلار دىق ءمۇسىنى تۇر. ال، جاڭاعى كولوننالاردىڭ استىڭعى جارتىسى ارقار ءمۇيىزدى ارىستانداردىڭ سۋرەتى.
ءبىز اياق كيىمىمىزدى شەشىپ ارالادىق. ويتكەنى بۇل حرام قانشا توزعانمەن دالادا قالماعان. ورتاسىنداعى قاراڭعى كەڭ قۇجىراسىندا شىراق جانىپ تۇر. ولەۋسىرەگەن شىراق ۇلكەندىگى كادىمگى كىسىدەي ءبىر قۇدايدىڭ بەتىنە قارا كولەڭكە جارىق تۇسىرەدى. وزگە ەلدىڭ، وزگە ءدىننىڭ كيەلى جەرى ەمەس پە، مەن كىرۋگە ءبىر ءتۇرلى... ونىڭ ۇستىنە ءبىز سىعالاعان ەسىكتەن باسقا ساڭلاۋى جوق، ءتورت جاعى تاس بىتەۋ قۇجىرانىڭ اۋاسى دا اۋىر ەكەن.
حرامنىڭ ءبىر قابىرعاسىندا — وزبەك ۇيلەرىندەگى تاۋشا سياقتى كەڭ قۋىس بار. قۋىستىڭ ەدەنى تاس. مۇندا نيرۆاناعا بەرىلگەندەر وتىرادى. نيرۆاناعا بەرىلگەندەر دۇنيەنىڭ ءسوزى مەن ىسىنەن — ياعني فانيدەن بەزىپ، بيىك وي-قيالعا بەرىلىپ وسىنداي جەردە جىلدان وتىرادى، ءسويتىپ مۇراتىنا جەتەدى. ول ەكى عاسىردان بەرى تالاي نيرۆانا قۇيرىعى قاجاعان بولار — قۋىستىڭ تاس ەدەنى كادىمگىدەي شۇعىلدانىپ قالعان، شىنىداي جىلتىرايدى.
كۇن بولسا قىزىن كەلەدى، مىناداي كىشكەنە قالادان وسى ءبىر حرام دا جەتەر ەدى. ءبىراق ميستەر ءبىزدى جەتەلەپ وتىرىپ تاعى دا ەكى حرامعا اپاردى.
ونىڭ ءبىرى — ۆيشنۋ اتتى قۇدايدى ەرەكشە قاستەرلەي ءتىن ءۇندى ءدىنىنىڭ ءبىر سەكتاسىنىكى ەكەن. ءدال حرامعا كىرەر الدىندا، بيىك باقان — فلاجوك تۇر. قابىرعادا ۆيشنۋدىڭ بەلگىسى — اتتىڭ تاعاسىنان گورى سۇيىرلەۋ اق سىزىقتى قاق ورتاسىنان لەپ بەلگىسى ءتارىزدى قىزىل سىزىق تۇسكەن بايقاسام وسىنداعى جۇرت ماڭدايلارىنا دا سول بولگىش بوياپ سالىن الىپتى. بۇل حرامنىڭ كولوننالارىنىڭ اشەكەي ويۋى ءتىپتى باتتاسىپ كەتكەن، سول ويۋ-ورنەكتەردىڭ ارا سىندا — باستارىنا ساۋكەلە-تاج كيگەن، اتتارىن ورنىعىپ قىلىشتارىن ايقارا سەرمەگەن اشۋلى قۇدايلار تۇر. بەت مۇسىندەردىڭ ماعان ءبىر قاتتى — مۇندا ەكسپرەسسياسى وتە كۇشتى ەكەن. اتتىڭ دا، قۇدايدىڭ دا ءار بۇلشىق شيىرشىق اتىن تۇرعان قايرات سياقتى.
ءۇشىنشىسى — بوياۋى سەنبەگەن، اشەكەي-ايشىق تا مۇجىلمەگەن جۇرتتىڭ كۇندەلىكتى مىنە جات قىلىپ جۇرگەن حرامى ەكەن. قوراسى كەڭ، بىرنەشە قاقپاسى بار. ىستىق جۇرت پانالايتىن تاس ەدەندى ساياسى دا مول. سول سايا بىرىندە ءپىل مەن ات تۇر. كەزىپ جۇرگەن تۋريستەر فوتواپپاراتتارىن سۋىرىپ الىپ ءپىلدى كوزدەي باستاپ ەدى — ءپىلدىڭ قاسىندا تۇرعان ءۇندى جىگىتى ولاردى توقتاتىپ تاستادى.
— ەگەر ءپىلدى سۋرەتكە تۇسىرگىڭىز كەلسە — ءبىر رۋپيي اقى تولەڭىز.
شىعار اۋىزدا ون ەكى-ون ءۇش جاسار شاماسىندا قايىرشى بالا جاتىر. ينديادا قايىرشى بالاعا كىسى تاڭىرقامايدى. ءبىراق مىنانىڭ ءتۇرىن كورگەندە مەن شوشىپ كەتتىم. تومەنگى قابىرعاسى مەن بۇعاناسى جوق، ءىشى بۇكتەلىن كەۋدەسى مەن بوكسەسى ەكى بولەك جاتىر. ماعان ونىڭ جاۋىرىنى مەن جامباسىن جالعاستىرىپ تۇرعان ومىرتقاسى دا جوق ءتارىزدى كورىندى. كەۋدەسىن كوتەرە المايدى. شىنتاقتاپ جاتىر. اپىراي، مىناداي دەنەدەن شىعىپ كەتپەي تۇرعان ادام بالاسىنىڭ جانى دا ءسىرى بولادى ەكەن عوي. ءوزى، نازىك جاق جۇزىنە اقىل ۇيالاعان، ءمولدىر قارا كوزدى سۇلۋ بالا ەكەن. جالىنىشتى كەسكىنمەن قايىر سۇراپ قولىن سوزادى.
تارىققان ادامنىڭ ءبارى بىردەي مەيىربان، ادال بولا بەرمەيدى. جوقشىلىق دەگەن يت كىسىنى يماننان بەزدىرىپ، قانىپەزەر قاتال دا قىلىپ جىبەرەدى. وسى بالانى نارەستە كۇنىندە بۇعاناسىن سىندىرىپ، دەنە مۇشەسىن ءبۇلدىرىپ ادام شوشىر بەينەگە تۇسىرگەن. مۇنى كورگەن ادامنىڭ ءداتى شىدامايدى. ەندى ول ادام ەمەس، وزگە بىرەۋ ءۇشىن قايىر اقشا جينايتىن ءتىرى جاندىك، شىقپاعان جان.
ءتۇس مەزگىلى جاقىنداپ قالدى. ميستەر كاننايا — دايىندالىپ قويعان ورىنعا بارىپ، زاۋال اۋعانشا دەم الۋعا شاقىرىپ ەدى، مەن قارسى بولدىم. كەلەسى باراتىن قالامىز تەڭىز جاعاسىندا كورىنەدى. سول تەڭىز جاعاسىنا بارىپ تىنىققاندى ماقۇل كوردىم. جولداستارىم دا مەنى قۇپتادى.
ءبىراق قالادان بىردەن شىعىپ كەتە المادىق. ميستەر كاننايا ءبىزدى تاعى ءبىر جەرگە بۇردى. ءبىزدىڭ ازداپ سابىرسىزدىڭ بىلدىرگەنىمىزدى ەلەمەي مەكتەپتى كورسەتتى. قامىس توبەلى جالعىز قابات ۇزىن ءۇي. مەكتەپتىڭ قورا جاعىندا ۇلكەن ب ا ق بار ەكەن. سونىڭ ىشىنە ەكى مىڭ قارالى ادام وتىراتىنداي سكامەيكا قويىپتى.
بۇل ارادا جەرگىلىكتى حالىقتىق مەكتەپكە كومەك كورسەتۋ جونىندەگى كونفەرەنسياسى بولايىن دەپ جاتىر ەكەن. مادراس شتاتىندا سونداي ءتورت ءجۇز كونفەرەنسيا وتكىزىپتى. بۇل كونفەرەنسيالار جۇيەگە سالىنىپ، بيۋروكراتتىڭ تارتىپكە تۇسكەن نارسە ەمەس، ءار جەر ءوز ىڭعايى، قاجەتتىگىنە قاراي شاقىراتىن كورىنەدى.
كونفەرەنسيا ۇستىندە جۇرتتىڭ مەكتەپكە بەرگەن دۇنيە-مۇلكى زاتتارىنىڭ كورمەسى اشىلادى. ءدال وسى ارادا بالالاردىڭ 90 پروسەنتى، قىزداردىڭ 80 پروسەنتى مەكتەپكە بارادى ەكەن. بۇل ارينە جوعارى كورسەتكىش.
مەكتەپكە بۇكىل حالىقتىڭ قامقورلىق جاساۋ، كومەك كورسەتۋ جونىندەگى ۇلكەن قوزعالىسقا مۇرىندىق بولعان كەشەگى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ۆيسە-كانسلەرى دوكتور سۋنداراۆاديۆەلۋ كورىنەدى. بۇل قوزعالىس بۇكىل ينديا بويىنشا ەڭ الدىمەن وسى تاميلناد شتاتىندا باستالعان. سوندىقتان دا تاجىريبە الىپ، ۇيرەنۋ ءۇشىن وسىندا باسقا شتاتتاردان كوپ ادام كەلەدى ەكەن.
كاننايا بايانداعان ءجايت وسى. ءسويتىپ كەشەگى اڭگىمەنىڭ جالعاسى بۇگىن كانچيپۋرام قالاسىندا الدىمىزدان شىقتى.
ەندىگى جولدىڭ باستاماسى دا كورىكسىز بولعان جوق. جول شەتىندەگى دەريەۆنيالاردىڭ كوبى جىبەك وسىرەدى ەكەن. ءار ءۇيدىڭ جانىندا اعاشتان جاساعان اشاماي وراپ، كەپتىرۋگە قويعان اق جىبەك. ءار قورادا تىزىلگەن ءوزى ەلۋ-الپىس مەترگە جەتەدى. كەي جەرلەردە جىبەكتى ءار ءتۇرلى تۇسكە بوياپ تا قويعان.
ينديادا ەگىندى ۇشكە دەيىن ورادى. ءقازىر سونىڭ ءبىرىنشى وراعى بيدايدى ورىپ بولىپ قالعان. مۇندا نەگىزى جەكە مەنشىك، ۇساق شارۋاشىلىق. اركىم وزىنشە تىرشىلىك ەتەدى. شارۋالار «ءوندىرىس رەزەرۆىن» تولىق پايدالانۋعا تىرىسادى ەكەن. اسفالت جول، ونىڭ ۇستىنەن ماشينا ءوتىپ جاتىر. ول نەگە پايداسىز بوسقا وتەدى؟
وسىنى ەسەپكە العان شارۋا اسفالتتىڭ ءۇستىن كادىمگى قىرمان جاساپ الىپتى. ورعان بيدايىن جولدىڭ ۇستىنە توسەگەن. ماشينا وتكەن سايىن جان-جاعىن سىپىرىپ، قايتادان قوپسىتىپ قويادى. مەنىڭ ءبىر بايقاعانىم بۇل جولدارمەن ماشينا سيرەكتەۋ جۇرەتىن ءتارىزدى. ەڭبەك ونىمدىلىگىنىڭ قانشا بولارىن كىم ءبىلسىن. ءبىراق ايتەۋىر ءبىزدىڭ ماشينانىڭ دوڭعالاعى جولشىباي تالاي قىرماندى تالان ءوتتى.
ءبىزدىڭ جولداسىمىز لەونيد پوچيۆالوۆ «جاسىل ريەۆوليۋسيا» جايلى سۇراپ كەلەدى. «جاسىل ريەۆوليۋسيا» — دەگەن اۋىل شارۋاشىلىعىن قاۋىرت وركەندەتۋ ماعىناسىندا. بۇل جىگىت سول تۋرالى جازعىسى كەلەدى. ءبىراق ونى ىڭعايى كەلىپ زەرتتەي الماي ءجۇر.
جاسىل ريەۆوليۋسيانىڭ نەگىزگى ماقساتى — پايدالانۋعا كەلەتىن جەردى تۇگەلدەي ەگىستىككە قوسۋ، ەگىستىكتى سۋلاندىرۋ كورىنەدى. سونىمەن بىرگە جەرگە تىڭايتقىش زاتتار ەنگىزۋ. ءقازىر تىڭايتقىش زاتتاردى ۇساق شارۋالارعا ۇلەستىرۋ ماسەلەسىن قولعا الىپتى. مال، قۇرال-سايمان ساتىپ الۋعا شارۋالارعا ازداعان قارىز اقشا دا بەرىلەتىن بولىپتى. بۇرىن الىپساتارلار شارۋانىڭ ءونىمىن ارزانعا الاتىن بولعان، ەندى مەملەكەت شارۋانىڭ اقىسىن ساۋداگەرلەرگە جەگىزبەۋ جاعىنا دا قام جاساپ جاتسا كەرەك. دەريەۆنياعا جول سالىنىپ، اۆتوبۋس قاتىناسىن جوندەگەن كورىنەدى. سونىمەن بىرگە شارۋالاردى كووپەراتيۆ ۇيىمداستىرۋ ءىسى دە قولعا الىنعان. سەلو ەلەكترلەندىرۋ جۇمىسىنىڭ بارىسى دا جامان ەمەس. ال، اگروتەحنيكا جاعىنان جاپوننىڭ ءادىسىن كوبىرەك قولدانامىز، — دەيدى كاننايا.
ءبىزدىڭ جولباسشىمىزدىڭ ايتۋىنشا بەس ءجۇز ەلۋ ميلليون اۋىزعا تاۋىپ بەرۋدىڭ قامى نەگىزىنەن وسىلار كورىنەدى.
بايقايمىن، ءبىزدىڭ ءجۇرىسىمىز ۇزاپ بارادى. اۋدارماشىدان بولدى ما، ايتەۋىر نە دە بولسا ءبىر تۇسىنبەستىك بولعان. ەندىگى باراتىن قالامىز جيىرما شاقتى كيلومەتر دەن ۇققانبىز. كەمىندە ءبىر ەلۋدىڭ ار جاعىندا ءجۇرىپ تاستادىق. ءالى تەڭىز قاراسى كورىنبەيدى. كۇن شاقىرايىپ توبەگە كەلدى. ەندى ماشينانىڭ تەرەزەسىنەن سوققان جەلدىڭ ءوزى دەنەڭدى كۇيدىرىپ بارادى. ءبىز جولشىباي وتكەن سەلو دا جۇرت اياعى سەيىلگەن، كولەڭكەدە ويناعان بالا مەن ءبىرلى-جارىمدى ادام بولماسا — جۇرگەن-تۇرعان جان جوق. جول ۇستىندە دە بىزدەن وزگە قىبىر ەتكەن ءبىر قارا كورىنبەيدى. تاڭدايىمىز دا قۇرعان بارادى. ءبىراق جول شەتى تاۋسىلار ەمەس.
ءسويتىپ كەلە جاتقاندا تەمىر جولعا تىرەلدىك. شلاگباۋم جابىق. ماشينانىڭ ءىشى قايناپ كەتتى. وتىرا المادىق. سىرتقا شىقتىق. توقتاعانىمىز جالاڭاش جەر ەكەن. سايا بولار ءبىر تال جوق. كەلە جاتقان پوەزد جوق. دىبىسى دا ەستىلمەيدى. شلاگباۋمدى اشىپ-جاباتىن كۇزەتشى جانە جوق.
«اۋە اينالىپ جەرگە تۇسكەن» دەگەن ءسوز كەلەدى ەسىمە. شىنىندا اۋە اينالىپ بارادى. توڭىرەك اپپاق جارىق. اق جالىن. اق شوقتىڭ ىستىق لەبى دەنەڭدى شارپىپ، ميدى قايناتىپ بارادى. جەر شارىنىڭ ءدال ءبىز تۇرعان ءبۇيىرىن كۇنگە جاقىنداتىپ اپارىپ، ءبىزدى شاشتى قاقتاپ تۇرعان سياقتى. مىناۋ ىستىق تاۋسىلار ەمەس، بىتەر ەمەس. تالاي كۇندەر، ايلار بويى قاقتاپ تۇر. شلاگباۋم — باسىپ جەرگە تۇقىرتقان الا سىرىق — تاپجىلار ەمەس. كوز الدىڭدا تۇرىپ بۇلدىراپ كەتەدى، بۇلدىراپ بارىپ قايتا كورىنەدى. ءبىراق باسى كوتەرىلمەيدى. ەسەڭگىرەپ بارىپ ەسىمدى جيامىن.
— ەندى قانشا قالدى؟ — دەپ سۇرايمىن ميستەر كاننايادان.
تاماعىم كەۋىپ قالعان.
— الپىس كيلومەتر...
— الپىس كيلومەتر... از با، كەپ پە؟.. ول جاعىن تۇسىنە الماي قايتادان ەسەڭگىرەپ كەتەم. كوز الدىمدا — جول ۇستىندە كولدەنەڭ تۇرعان الا سىرىق. جاقىنداپ كەلىپ بۇلدىراپ كەتەدى. ءبىراق تاپجىلمايدى. عاسىرلار بويى تاپجىلمايتىن سياقتى.
ماشينانىڭ تەرەزەسىنەن جەل سوققاندا — ازداپ ەسىمدى جينايىن دەدىم. و، عاجاپ، ءبىز جول ۇستىندە قايتادان ىزعىتىپ كەلەمىز. مۇنداي باقىتقا دا جەتەتىن كۇن بار ەكەن-اۋ.
تۇرعان جەرىمىزدەن قالاي جىلجىپ كەتكەنىمىز مەنىڭ ءتىپتى ەسىمدە جوق. ايتەۋىر پوەزد كەلگەن جوق. ءيا، ءيا، پوەزد مەن كورگەن جوقپىن. شاماسى ءبىزدى اياپ كۇزەتشىنىڭ ءوزى كەلگەن بولۋ كەرەك. ساعاتىما قارايمىن. مىنە عاجاپ... نە ءبارى ءبىر ساعات جيىرما بەس-اق مينۋت تۇرىپپىز شلاگباۋم الدىندا.
تەڭىزدىڭ ءدال جاعاسىنداعى كىشكەنە كەمپينگكە جەتتىك. سايالى، كەڭ ۆەرانداسى بار. ءبىراق كولەڭكەنىڭ ءوزى قىزىن كەتكەن. جاپ شاقىرۋعا اۋا سۋىتقىشى بار ءبىر بولمە جالداپ الدىق. ءجۇز ەلۋ مەتر جەردەن كوكپەڭبەك شەكسىز تەڭىز باستالادى. ناعىز ىستىق كەزدە سۋعا ءتۇسۋ ءقاۋىپتى دەۋشى ەدى. الدىمەن پوچيۆالوۆ كەتتى. سودان كەنىن مەن دە شىداپ تۇرا المادىم. تەڭىز جاعاسى مارجانداي تازا قۇم. اياعىڭدى قىزدىرعان تەمىردەي قاريدى. شىداي الماي جۇگىرىپ بارىپ تەڭىزگە قويىپ كەتتىم. ىستىق سۋ تولتىرعان ۆانناعا قاپىدا قۋلاپ تۇسكەندەي بولدىم. تەڭىزدىڭ سۋى ىپ-ىسسى. ءبىراق بىرتە-بىرتە بوپ ۇيرەنگەن سوڭ اجەپتاۋىر ۇزاق شومىلدىم. جارىقتىق سۋدىڭ قاسيەتى بولەك قوي، تەڭىز سۋى ىستىق بولعانىمەن دەنەنى سەرگىتىپ تاستادى.
بەسىنگە قاراي ىزدەپ كەلگەن كەرەمەتتەرىمىزدى كەرۋگە اتتاندىق. تەڭىز جاعاسىندا وقشاۋ تۇرعان حرامدى مانا سۋعا تۇسكەندە كوزىم شالعان. الدىندا ءبىر قورا سيىر جاتقان. ءبىز الدىمەن سوعان كەلدىك. ماناعى سيىرلار تىرپ ەتپەستەن ءالى جۋسان جاتىر. جاقىنداپ كەلىپ بايقاسام — سيىر دەگەنىمنىڭ ءبارى تاس. سيىردىڭ ءدال ءوز دەنەسىنىڭ ۇلكەندىگىندەي قىپ جاساعان تاس مۇسىندەر.
ءبىز كەلگەن وسى ارا ماھاببالينۋرام قالاسى اتالادى. ءبىراق ءبىز ونىڭ قالاسىن كورگەن جوقپىز. ءازىر جاعالاۋدا ءجۇرمىز. بۇل جاعالاۋ مادراستىڭ تۋريستەر تاماشالايتىن ەن مىقتى جەرى بولسا كەرەك. جولدىڭ ون جاعى تاستاقتى جوتا. جوتانىڭ بيىك ءبىر توبەسىندە — الىستى شولاتىن مۇنارا. توبەنىڭ قيا باۋرايىندا ۇلكەندىگى وتاۋ ۇيگە جۋىق دومالاق تاس تۇر. قيا باۋرايدان دومالاپ كەتپەي قالاي تۇرعانىنا ادام تاڭ قالادى. بۋ دا تۋريستەرگە اجەپتاۋىر ەرمەك. باتىرسىنعاندارى دومالاپ كەتەيىن دەپ تۇرعان تاستىڭ تومەنگى جاعىندا تۇرىپ سۋرەتكە ءتۇسىپ، ءماز بوپ جاتادى.
ارينە، ماھاببالينۋرامنىڭ اتىن شىعارىپ، تۋريستەردى ماگنيتتەي تارتاتىنى — ونىڭ تاستان قاشاپ سالعان ۇڭگىر حرامى. و دا وسى توبەنىڭ استىندا. بىرەۋ ەمەس ەكى حرام. دۇرىسىراق ايتقاندا ءبىر حرامنىڭ ەكى زالى بولۋ كەرەك.
نەبىر كەرەمەتتەردى سۋرەتتەن كورەسىڭ، كينودان كورەسىڭ — ءسويتىپ ادام وسى كۇنى تاڭىرقاۋدان دا قالىپ بارادى عوي. ءبىراق ماھاببالينۋرامنىڭ تاس حرامى تاڭىرقاتپاي قويمادى. تۇتاس تاس توبەنى قاشاپ وتىرىپ — كەڭدىگى جيىرما-وتىز، تەرەڭدىگى وپ مەترگە جۋىق ەكى زال جاساعان. ەكەۋى دە ءۇندى حرامدارىنا ءتان حايۋانات پەن ادام مۇسىندەرىنە تولى. ول مۇسىندەر مەن ورنەكتەر تۇتاس تاس قابىرعانىڭ بەتىنەن بارەلەف بوپ ويىلعان. مۇندا دا عاسىرلار بويى بارشا حالىقتى تاڭداندىرىپ كەلە جاتقان ءۇندى ۇستالارىنىڭ شىنايى شەبەرلىگى بار. اسىرەسە بالالارىن شۇبىرتقان ءپىلدىڭ سۋرەتى كوزىڭدى سۇيسىندىرەدى.
مىلقاۋ قارا تاسقا جان ءبىتىرىپ، ونى وسىنشا سويلەتىپ، جىرلاتا بىلگەن حالىق — شىن سىيلاۋعا، سۇيسىنۋگە تۇراتىن حالىق. ءبىزدى سونشاما سۇيرەتىپ ەسىمىزدى تاندىرعان ميستەر كانناياعا ىزالانىپ كەلە جاتىر ەدىم. بار اشۋىم تارقاپ كەتتى.
ءبىراق كاننايا ابدەن سۇر بولىپ قاتىپ-سەمىپ قالعان قۋ. ءبىز شارشاساق تا ول شارشاۋدى بىلمەيدى. بۇگىنگى پروگراممانى دا تۇگەسەتىن ءتۇرى جوق. ەندى قايتامىز با دەگەندە «ءبىر مينۋتكە عانا كىدىرەمىز» دەپ تاعى ءبىر جەرگە اكەلدى.
ب ا ق ىشىندەگى جالعىز قابات ەكى-ۇش ءۇيدىڭ جانىنا كەپ توقتادىق. بۇلار قابىرعاسى تۇگەل ۆەراندا، جەلەڭ ۇيلەر. مەملەكەت قاراۋىنداعى مۇسىنشىلەر مەكتەبى ەكەن. ءبىر ۇلكەن شەبەرحانادا جيىرما شاقتى بالا گرافيتكە ۇقساس سۇرعىلت جۇمساق تاستان نەشە ءتۇرلى مۇسىندەردى ويىپ وتىر. ىستەيتىندەرىنىڭ ءبارى — حرامداردا كەزدەسەتىن ءۇندىنىڭ ءداستۇرلى ەسكى مۇسىندەرى مەن ارحيتەكتۋرالىق دەتال، ورنەكتەردىڭ كوشىرمەسى.
مۇنداعى جاستار تىڭنان بەينە، ءمۇسىن جاسامايدى. ءۇندىنىڭ كلاسسيكالىق مۇسىندەرىن عانا قايتالايدى. ءبىر ورايدان قاراعاندا تىڭنان جول سالاتىن ونەرپازدار ەمەس، ەسكىنى كوشىرۋشىلەر مە دەپ قالاسىڭ. بۇل ءۇستىرت، جاتتاندى ۇعىم. ال، ويلانا قاراساق بۇلاردىڭ ەڭبەگىنىڭ ماڭىزى اسا زور ءتارىزدى. كەشەگى وزىنە عانا ءتان بەينەلەۋ اقىسىن، قولونەرى مەن ويۋ-ورنەگىن جوعالتىپ الىپ قايتادان تابا الماي جۇرگەن حالىق از با. جاڭالىق مۇراتى — ەسكى مۇرادان بەزۋدە بولماسقا كەرەك. شىنىندا دا وسى مەكتەپتى اشقان ادامدار ۇلكەن ازاماتتىق ىستەگەن. ماناعى قالاساڭدار، جاڭاعى ماھاببالينۋرامنىڭ تاس ۇڭگىر حرامدارىن سالعان ەسكى زامانعى شەبەرلەر مۇراگەرسىز قالسا ۇلكەن قىلمىس بولار ەدى.
مەكتەپ ديرەكتورى ميستەر سانسكريت وقىتىپ ۇلكەن عالىمى ەكەن. بىزگە ىقىلاس ءبىلدىرىپ، مەكتەبىمەن جاقسى تانىستىردى. مەكتەپتە ستۋدەنتتەر كوپ ەمەس، جانە نەگىزىنەن تۇقىم قۋالاعان شەبەرلەردىڭ بالالارىن الادى ەكەن.
بۇل مەكتەپتىڭ ماقتان تۇتاتىپ ءبىر قازىناسى ەسكى سانسكريتپەن پالما جاپىراعىنا جازعان ەكى تومدىق كىتاپ. پالما جاپىراعى ەسكى مىسىردىڭ پاپيرۋسى سياقتى وسى كۇنگى قاعازدىڭ ارعى اتاسىنىڭ ءبىرى. بۇل كىتاپتاردى وسىدان بەس ءجۇز جىل بۇرىن ەگىز تۋعان اعايىندى ەكى جىگىت جازعان ەكەن. كىتاپ ونەر تۋرالى ءبىرىنشىسى — سكۋلپتۋرا (ءمۇسىن)، ەكىنشىسى — ارحيتەكتونيكا جايى. ەسكى بابانىڭ وسى ءقازىر مىقتاپ كادەگە جاراعان.
پالما جاپىراعىنا جازىلعان كىتاپتى بۇرىن ەستۋىم بولعانمەن كورمەگەن ەدىم. پالمانىڭ جاپىراعى ۇزىن، جىڭىشكە بولادى. ول ءوزى كەپكەندە قوشقىل تارتادى ەكەن. باس-اياعىن قىرىقتان ءار جاپىراق — كادىمگى مەكتەپ بالالارىنىڭ لينەيكاسىنا ۇقسايدى. سوعان ۇزىننان-ۇزاق جەتى-سەگىز جول تەكست جازىلادى. ول ءبىر بەتى. مىنە وسىنداي ءجۇز قارالى لينەيكانى ەكى شەتىنەن دوڭگەلەكتەپ تەسىپ، جىپكە ءتىزىپ بايلاپ قويساڭىز ءبىر توم بولىپ شىعادى.
ءۇندى كۇنىنىڭ دە اپتابى باسىپ شاعى بولادى ەكەن. ءبىز قايتاردا ماشينا تەرەزەسىنەن كادىمگىدەي سامال سوعىپ تۇردى. بەسىن اۋىپ كۇن كەشتەتىپ قالعان. ءبىزدىڭ دە كۇنى بويى ىستىڭ ءوتىپ كەتكەن دەنەمىز ازداپ سەرپىن دەدى. ەندى جان-جاققا كوز سالىن توڭىرەكتى تاماشالايتىن حالگە جەتتىك.
ءبىز تەڭىز جاعاسىنا جاقىن كەلەمىز. بۇل ءوڭىردىڭ پەيزاجى ءتىپتى وزگەشە. ات شاپتىرىم كەڭ ويپاڭدى اتىزدار ءارقايسى شارشى كيلومەتردەن ارتىق كۆادراتقا ءبولىپتى. بار جەر اقتاڭداق سورتاڭ. بۇل تۇز وندىرەتىن القاپ ەكەن. مىنا ويپاڭداعى اتىزدارعا تەڭىزدىڭ سۋىپ جايىپ جىبەرەدى. قۇداي بەرگەن ءۇندىنىڭ كۇنى ول سۋدى اپ-ازعانتاي كۇندە-اق بۇعا اينالدىرىپ ۇشىرىپ جىبەرەدى. اتىزداردا تەڭىزدىڭ سۋى كەتىپ، تۋزى قالادى. ول تۇزدى قىرمانداعى استىق سياقتى ءۇيىپ قويعان. جول ءبىراز ۋاقىت سول تۇز ۇيىندىلەرىن جاعالاپ وتىردى.
كالاكشەترا. عاجايىپ كوزدەر.
«قورقىت-قورقىت دەگەندە...»
مەنىڭ ءبىر ماقال شىعارعىش قۇرداسىم بار. سوعان ەلىكتەن قازاقتىڭ «جول اقىسى — جۇرمەك» دەگەن ماقالىنا «تۋريست اڭىسى — كورمەك» دەگەندى جالعاپ الدىم. ءبىزدىڭ شارۋامىز — سول كورە بەرۋ، قولدان كەلسە ەستىگەندى قۇلاققا قۇيا بەرۋ. تاعى ءبىر ماقال ايتايىن (وسى مەن ماقالشىل الىپ بارام — تەك ءتۇبى قايىر بولعاي). «قوناق قويدان جۋاس، ماي بەرسە دە جەي بەرەدى»، — ءبىز دە سول جەتەلەگەن جاقتارىنا جۇرە بەرەمىز، الدىمىزعا توسقان دۇنيەسىن كورە بەرەمىز.
بۇگىن ءبىزدى ونەر مەكتەبىنە اپاردى. بۇل ءوزى ءبىز بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن قىزىق وقۋ ورنى ەكەن. ديرەكتورى ميستەر (كريپشاراتپام — جەڭىل، ۇزىن ەتەك، اق كويلەك كيگەن ۇزىن قارا كىسى — بىزگە بۇل وقۋ ورتالىعىنىڭ جايىن ءتۇسىندىردى. وسى كومپلەكس — باسان مادەني ورتالىعى اتالادى ەكەن. بۇعان — بالالار مەكتەبى، ءبيشى ونەرپازدار دايارلايتىن كالاكشەترا جانە وقىتۋشىلار دايارلايتىن ورتالىق كىرەدى. ەڭ الدىمەن جاس بالالار مەكتەبى اشىلعان. (1934 جىل). سودان 1936 جىلى كالاكشەترا، 1944 جىلى مۇعالىمدەر دايارلايتىن ورتالىق اشىلعان.
ونەر مەكتەبىنە بالالار الۋ ءتارتىبى دە قىزىق. ءبىرىنشى گرۋپپاعا ەكى جارىم جاستان بەس جاسقا دەيىن الادى. ولار وقىمايدى، مەكتەپ جانىندا تاربيەلەنەدى. بەس جاستان توعىز جاسقا دەيىن باستاۋىش مەكتەپتە وقيدى. وننان ون ۇشكە دەيىن ەكىنشى دارەجەلى ورتا مەكتەپتە، ون ۇشتەن ون التىعا دەيىن ورتا مەكتەپتە وقيدى. وقۋ بىتىرگەن بالا ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسەدى نەمەسە جۇمىسقا ورنالاسادى. مەكتەپتە جىلىنا ءۇش رەت ەمتيحان وتكىزىلەدى.
مەكتەپكە قابىلداۋ ءتارتىبى كادىمگىدەي. ءبىراق تۇسەم دەۋشىلەر كوپ. سوندىقتان، وننان ءبىرى عانا وتەدى.
— ونى قالاي تاڭداپ الاسىزدار؟
— تەست جۇرگىزەمىز. كىشكەنە بالالاردىڭ يكەمدىلىگىن، تالاپتىڭ سىناپ بايقايمىز.
— تىم كىشكەنە كەزىندە بالانىڭ تالانتىن اڭعارۋ دا قيىن عوي.
— ءبىز ارينە، جاڭىلمايتىن ءادىل تورەشى بولا المايمىز. قاتەلەسۋىمىز دە مۇمكىن، — دەدى ميستەر. — العاشقى كەزدە ءسابي بالانىڭ تالانتىن، يكەمدىگىن اجىراتا قيىن. سوندىقتان دا ءبىز ولاردى سالعاننان ونەر سالاسىنا بولمەيمىز. ولار ەس بىلگەنشە بي، مۋزىكا، سۋرەت سياقتى ءۇش ونەرمەن قاتار اينالىسادى. سودان بەرىگىرەك كەلە ءوزىنىڭ بەيىمدى جاعىنا اۋىسادى. ءبىزدىڭ كالاكشەترانىڭ اتى كون جەردە ماعلۇم. ءۇندىستاننىڭ ەڭ شەبەر بيشىلەرىنىڭ كوبى ءبىزدىڭ وسى كالاكشەترانى بىتىرگەن.
بۇل ورتالىقتىڭ باسان اتالۋى — وسىنداي وقۋ ورنىن اشۋعا وي سالعان، سوعان مۇرىندىق بولعان اننا باسان دەگەن حانۋم بولعان. شەت جۇرتتىڭ مادەنيەتىنە تابىنعانشا ءۇندىستاننىڭ ءوز مادەنيەتىن، عاسىرلاردان قالىپتاسقان باي مادەنيەتىن دامىتۋعا، بالالارعا سول مادەنيەتتى ۇيرەتۋگە شاقىرعان. باسان وسى مەكتەپكە ءبىراز پەداگوگيكالىق جاڭا پرينسيپتەر دە ۇسىنىپتى. ونىسى ۇلى جازۋشى ليەۆ تولستويدىڭ جاس كەزىندەگى پەداگوگيكالىق قاعيدالارىنا جاقىن. — بالالار ىقىلاسى تۇسكەن نارسەنى وقىسىن. ىقىلاسسىز نارسەگە زورلانباسىن، ۇرەيسىز، قورقىنىشسىز، قينالماي وقىسىن.
مۇندا مۇعالىمدەر بالاعا «مىناۋىڭ جامان» دەپ ايتپايدى، «سەنىڭ مۇنىڭ جامان ەمەس، ءبىراق سەن بۋدان الدەقايدا جاقسى ىستەي الاسىڭ، سەنىڭ قولىڭنان كەلەدى عوي» دەن ىنتالاندىرادى.
مەكتەپ ءۇيىنىڭ ءبىر قابىرعاسى تولعان سۋرەت. ونى بوياۋمەن، كومىرمەن كىشكەنە بالالار سالىپتى.
— بالا دەگەن جارعا سۋرەت سالۋعا قۇمار بولادى. ءبىز ولاردىڭ سول ىقىلاسىن قايتارمايمىز، — دەدى ديرەكتور.
— بالالار سۋرەت سالا باستاسا قابىرعا شاق كەلە مە؟! — دەپ كۇلدىك ءبىز.
— ءبىز وسى سۋرەتتەردى ەكى-ۇش كۇننەن كەيىن ءوشىرىپ قابىرعانى تازارتىپ بەرىپ وتىرامىز.
قابىرعادا بالا قيالى جەتكەن تالاي نارسە بار. پالما اعاشتارى، ۇيلەر، ءپىلدىڭ سۋرەتى، تەڭىز ۇستىندەگى شاعالا، اۆتوماشينالار، ءبىر جەردە اسپانعا كوتەرىلەيىن دەپ تۇرعان راكەتا، — وسى بۋىنى قاتىپ، ساۋساعى ىسىلماعان ءسابي قولىمەن سالىنعان سۋرەتتەردىڭ ىشىندە — كوڭىل جىلىتارلىق، كىسىنى مەيىرلەندىرە جىميتاتىن جاقسى كورىنىستەر بار. بالا دەگەن پەرىشتە ءوزى دە اڭداماي اۋليەلىك ءسوز ايتىپ قالاتىنى سياقتى — سۋرەتتە دە كەيدە ماشىق ۇقساپ ىسقاياق ۇلكەندەر بەرە المايتىن سۇيكىمدى قۇبىلىس، كورىنىستەردى جاس بالا تالتىرەكتەگەن سىزىعىمەن ءدال تۇسىرەدى. «ەتو بياكا-زاكالياكا كۋساچايا، يا ساما يز گولوۆى ەە ۆىدۋمالا» دەگەن كورنەي چۋكوۆسكييدىڭ اسەم ولەڭى ەسىڭە تۇسەدى. شىنىندا دا ءسابيدىڭ «ءوز باسىنان» شىققان نارسە ەنى قولىنا سىيمايدى دا، ستاندارت دەگەن پالەدەن ساقتايدى.
— مىنا سۋرەتتەردىڭ كەيبىرەۋلەرىن مەن وشىرۋگە ماس ەدىم.
— ونى ءبىز دە قيمايمىز، — دەدى ميستەر كريشپاراتنام... ءبىز مۇنى وشىرەر الدىندا بوياۋلى فوتوعا ءتۇسىرىپ الامىز. بىزدە بالالار سالعان سۋرەتتىڭ تۇراقتى كورمەسى بار. سوندا قويامىز.
بۇگىن دە «ستاندارت» دەگەن ءبىر جويقىن بار. ول بىر-بىرىنە ۇقسامايتىن، قايتالانبايتىن نارسە اتاۋلىنىڭ قاس جاۋى. ول جويقىن ءوندىرىستى عاپا جايلاپ العان جوق، ءومىردىڭ، تىرشىلىكتىڭ، ارى-بەرىدەن سوڭ اقىل-ويدىڭ ءار سالاسىنا دا ءوزىنىڭ قاتىپ قالعان قالىبىن اكەلدى. ونىڭ ايتارى — مەن كوپكە ورتاقپىن، ءونىمدى، ىڭعايلى وڭاي، سوندىقتان ارزانمىن جانە تەزبىن. ارزاندىق پەن تەزدىك ءبارىن جەڭەدى. ول ءتىپتى عىلىم مەن ونەردى دە جەڭىن بارادى. ال، وقۋ دەگەننىڭ دە ءبىر-اق قالىبى بار. ءار ەلدەردەگى كوركەم-ونەر وقۋ ورىندارى دا — ازداپ بۇرىشى، قىرى شىعىپ تۇرعانى بولماسا — سول ۇلكەن قالىپقا ولار دا سىيىپ كەتىپ جاتىر. وسىنداي تۇستا مىنا باسان ورتالىعى، كالاكشەترا، كەشەگى ماھاببالپپۋرامداعى مۇسىنشىلەر مەكتەبى كىسىنى سۇيسىندىرەدى دە، ويلاندىرادى دا. ىزدەپ، ءۇڭىلىپ قاراساق، وسى كۇنگى بەلگىلى ماماندىقتاردان باسقا — زەرتتەلىپ، وقىلماي جوعالىپ بارا جاتقان ماماندىق، ءوشىن بارا ونەر ءار حالىقتىڭ دا بويىنان تابىلىپ قالاتىن سياقتى.
بۇل ەسكىلىككە جارماسۋ ەمەس، وتكەنىنىڭ ونەگەلىسىن وركەندەتۋ. اتا-بابانىڭ تىرنەكتەپ جيعان ونەرىن تارك ەتپەۋ.
بۇل مەكتەپتىڭ بالالار ءۇشىن ءبىر جاقسىلىعى — كەڭىستىگى. ول — ۇلكەن باقتىڭ ىشىنە سالىنعان ءبىر قابات ۇيلەر اراسىنىڭ الشاقتىعى، بالالاردىڭ اسىر سالىپ وينايتىن الاڭنىڭ مولدىعىندا عانا ەمەس، — بالالاردىڭ وقۋ، وسۋ ەركىندىگىندە، ۇستازداردىڭ كەڭ پەيىلىندە.
ءبىراق رەسمي وچەتتىڭ تىلىمەن ايتقاندا جۋرناليستەرمەن بۇل كەزدەسۋ جىلى شىرايدا ءوتتى. ءماجىلىس سوڭىنان جۋرناليستەردىڭ ىشىندەگى اقساقالى، مۇسىلمان گازەتىنىڭ رەداكتورى، ءبىر قاريا سويلەدى. ۇستىندە ۇزىن ەتەك قىناما اق بەشپەت، باسىندا تۇركى فەسكا، كىشكەنە سوپاق بەت، ۇلكەن قوڭقاق مۇرىن، شوقشا ساقالدى، شاقشا باس شال — ەسكى تاتار مولداسىنان اۋمايدى. ول ءوزى تەبىرەنىپ ۇزاق سويلەپ ەكى ەلدىڭ دوستىعى جايلى وتە جاقسى، جىلى سوزدەر ايتتى.
سىپايى باستىق. ايىزدى قاندىرعان ايىز.
ونىڭ ەسەسىنە كەلەسى كۇنگى ۇندى-سوۆەت قوعامىنداعى كەزدەسۋ كۇتپەگەن جەردەن قىزۋ ايتىس تۋعىزدى. مۇندا سول جۋرناليستەر دە، جازۋشىلار دا، ينتەلليگەنسيانىڭ باسقا دا كوپتەگەن وكىلدەرى بولعان.
بۇل كەزدەسۋدىڭ الدىندا ءبىزدى تاميل جازۋشىلارى شاقىرعان بولاتىن. جازۋشىلارمەن كەزدەسۋدەن بۇرىن بىزگە كىتاپحانانى ارالاتتى. كەڭ تەرەزەلى وتە بيىك ۇلكەن زال وڭۋشىعا لىق تولى. بۇل ءبىلىم ديرەكتوراتىنا قاراستى ۇكىمەت كىتاپحاناسى. وقۋشىلار اقشا تولەمەيدى. سوندىقتان دا بولار، مۇندا ءبىر ورىن بوس تۇرمايدى. كۇنىنە مىڭ جارىم ادام كەلەدى ەكەن.
كىتاپ ارالاتىپ، بارىن كورسەتىپ ماقتاندى. ورىس ادەبيەتى مەن بۇگىنگى سوۆەت ادەبيەتىنىڭ پولكاسىنا الىپ كەلدى. ءبىراق وسى ارادا وزدەرى دە ۇيالىپ قالعانداي بولدى. ماقتانارلىق دۇنيە از. ارينە، مۇنداعى ادەبيەت نەگىزىنەن اعىلشىن تىلىندە. لەنيننىڭ ەڭبەكتەرى، ۇلى وكتيابر ريەۆوليۋسياسى تۋرالى ءبىراز كىتاپتار بار. ءبىراق وسى كىتاپتاردىڭ اراسىندا وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنا ارعى بەتتەن باسقاشا كوزبەن قاراعان ادامداردىڭ جازعاندارى دا ارالاسىپ كەتكەن.
كوركەم ادەبيەت تە بەلشەسىنەن كەلىپ تۇرعان جوق. دوستويەۆسكيي، ليەۆ تولستوي، پۋشكيننىڭ «ەۆگەنيي ونەگينى»، لەسكوۆ، گوركيي. بەرگى شولوحوۆ، لەونوۆ... مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي» رومانى كەزىمە وتتاي باسىلدى. مۇندا دا ءبىزدىڭ ادەبيەتتىڭ ىشىندە نابوكوۆ، تارسيس سياقتىلاردى ارالاستىرىپ جىبەرىپتى.
ءبىزدىڭ قارنىمىزدىڭ اشىپ قالعانىن قوناق يەلەرى دە سەزدى-اۋ دەيمىن. كەشىرىم سۇراعان كەسكىنمەن سوۆەت ادەبيەتىنىڭ جەتىسپەي جاتقاندىعىن، ونى قولعا ءتۇسىرۋدىڭ دە قيىن ەكەنىن، ايتسە دە بۋدان بىلاي وقۋشىلاردى سوۆەت ادەبيەتىمەن كوبىرەك تانىستىرۋعا كۇش سالاتىندىقتارىن ايتىپ جاتتى.
ادىلەتىن ايتۋ كەرەك، ءتاميلدىڭ ءوز ادەبيەتى ءبىزدىڭ سوۆەت تاقىرىبىنان قۇر الاقان ەمەس. ماقتانىش ەتەتىن ەلەۋلى دۇنيەلەرى بار ەكەن. وسى ادەبيەتتىڭ كلاسسيگى ھاراتي وكتيابر تۋرالى پوەما جازعان. ال، نەرۋ سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى جازۋشى ءھام تاريحشى ناتارادجەن لەنيننىڭ ءومىربايانىن جازىپ شىققان. بۇل ارادا اقىن «ۆولگادان گاڭگىگە دەيىن» اتتى پوەماسىن كوبىرەك اۋىزعا الادى ەكەن.
جازۋشىلارمەن كەزدەسۋ دە شۇيىركەلەسكەن جىلى اڭگى نەگە اينالدى. ون بەس شاقتى اقىن-جازۋشىلار جينالعان ەكەن — ءبارىمىز ستولعا دوڭگەلەنە وتىرىپ، ءبىر-بىرىمىزدىڭ جاي-جاپسارىمىزدى سۇراسىپ ءبىراز كەڭەس قۇردىق. ولار ءبىزدىڭ جازۋشىلار وداعىنىڭ قۇرىلىسىن، جۇمىس ءتارتىبىن، ىشكى ءومىرىنىڭ قانداي ەكەنىن سۇرادى. جازۋشىلاردىڭ ەڭبەك اقىسى جايلى دا ءسوز بولدى.
قالاماقى ماسەلەسىن كوبىرەك قوزعايتىنى — ينديانىڭ حالقى قانشا كەگى بولسا — مۇندا شىعاتىن كىتاپتىڭ سانى سونشا از. بەس ءجۇز ميلليوننان ارتىق حالقى بار ەلدىڭ كىتاپتارىنىڭ تيراجى بەس ميلليونداي حالقى بار ەلدىڭ كىتاپتارىنىڭ تيراجىنان كوپ جاعدايدا-اق كەم ءتۇسىپ جاتادى. سوعان وراي جازۋشىنىڭ قالام اڭىسى دا ماردىمسىز، جوقتىڭ قاسى.
— بىزدە دە از تيراجبەن شىعاتىن ۇساق حالىقتاردىڭ ادەبيەتى بار. ءبىراق ول اۆتورلار دا وزگەلەرمەن تەڭ بەلگىلەنگەن تياناقتى قالاماقى الادى. بىزدە مەملەكەتتىك باسپا ونداي كىتاپتاردىڭ شىعىنىن وزگە كوپ تيراجدى كىتاپتاردىڭ ەسەبىمەن جاۋىپ وتىرادى، — دەدىم.
— مەن بەلگىلى جازۋشىمىن. ءبىراق قالاماقىم كۇپ كورىسىمە جەتپەيدى. سوندىقتان ءبىر جاعىنان رەكلاما اگەنتتىگىندە قىزمەت ىستەيمىن، — دەدى، قىرىقتار شاماسىنداعى ءىرى دەنەلى تولىق كىسى.
بۇل وتىرىستا وزگەدەن كوبىرەك سويلەگەن وسى بولدى. ءوزى اعىلشىن تىلىندە جازادى ەكەن.
— مەن ينديانىڭ قاسىرەتىن، كەمشىلىك جاقتارىن ايتىپ شىنشىل كىتاپ جازىپ ەدىم، وسىندا باستىرا المادىم. سودان سوڭ امەريكاعا بەرىپ ەدىم — ينديامەن دوستىعىمىزعا زاردابى تيەدى، — دەپ ولار دا باسپادى. ال سىزدەردە باسپا ءسوز ەركىندىگى قانداي؟
— ءبىز ول جاعىنان قىسىم كورىپ جۇرگەن جوقپىز.
— سىزدەردە سەكس تۋرالى ادەبيەتتى باسا ما؟
— بىزدە ونداي ادەبيەتتى حالىق قابىلدامايدى.
— ءسىز جازىپ اپارساڭىز — باستىرا الار ما ەدىڭىز؟
— مەنىڭ ونداي نارسەنى جازۋعا زاۋقىم جوق.
— ال زاۋقى بار جازۋشى جازىپ اپارسا باسار ما ەدى؟
— باسپا قىزمەتكەرى ءۇشىن جاۋاپ بەرۋ قيىن بىزگە. ءبىراق حالىق قابىلدامايتىن نارسەنى باسۋعا ونىڭ دا ءداتى جەتپەس...
— ەگەر بۇرىن سەكسۋالدى ادەبيەت باسىپ كورمەسەڭىزدەر حالىقتىڭ قابىلدامايتىنىن قايدان بىلەسىزدەر؟
— ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ دەنى تازا. ايەل، ەركەكتەرىمىز، شۇكىرشىلىك، قۋاتتى. ولاردى سوزبەن قوزدىرۋدىڭ كەرەگى جوق.
— ءبىز كەي جاعدايدا سوزدەن گورى ءىستى جاقسى كورەمىز.
سەكس ماسەلەسىنە نەگە سونشا قۇنىققانىن قايدام، ءبىز تورتەۋلەپ جاۋاپ بەرسەك تە، الگى اعىلشىن تىلىندە جازاتىن ۇلكەن قارا بولار ەمەس. ءسوز اياعىن قالجىڭعا اينالدىرساق تا قويمادى. اقىرىندا بارىپ:
— سىزدەردە ادەبيەت بوستاندىعى بار ما ەكەن، جوق پا ەكەن، سونى بىلەيىن دەپ ەدىم، — دەدى ول.
جازۋشىلارمەن جىلى قوشتاسىن، ەندى سول ارادان تۋرا ۇندى-سوۆەت قوعامىنا اتتاندىق. ماشينامەن كوشە اينالىپ كەلگەنىمىز بولماسا — ول دا جاڭاعى كىتاپحانانىڭ ارتىندا ەكەن.
«ادەبيەت بوستاندىعىنىڭ» بىرەۋدىڭ كورپەسىنىڭ استىنا كىرىپ، جىنىستىق قاتىناستىڭ بۇگە-شىگەسىن اقتارۋمەن قانشالىقتى بايلانىسى بولۋىن ءبىز تۇسىنە المادىق.
حالىق كىشىلەۋ ۇزىن زالعا جينالىپتى. زالدىڭ ىشكى جاساۋى دا وسى قوعامنىڭ اتاعىنا ساي. ءبىر قابىرعا تۇگەل لەنينگە ارنالعان. كادىمگى بىزدەگى سياقتى لەنيننىڭ جاس كەزىنەن باستاپ سوڭعى كۇندەرىنە دەيىنگى — ءومىرى مەن كۇرەس جولىن كورسەتەتىن سۋرەتتەر. كوسەم سوزدەرىنەن اعىلشىن، تىلدەرىندە جازىلعان سيتاتالار. سوۆەت ەلىنە ارنالعان باسقا دا پلاكات، سۋرەتتەر كورىنەدى. باستاپقىدا زالداعى حالىق ءسال سۇيىقتاۋ كورىنىپ ەدى، بىرتە-بىرتە لىق تولدى. ءتىپتى ءبىرازى تۇرەگەپ تۇرۋعا قالدى. نەگىزى ينتەلليگەنسيا. ارالارىندا وقىعان جاس ايەلدەر بار.
ۇندى-سوۆەت قوعامىنىڭ پرەدسەداتەلى ءماجىلىستى اشتى. ءوزى ادۆوكات كورىنەدى، قىرىقتىڭ ماڭىنداعى ادام. بۇل كىسىدەن مەندە قالعان مىقتى ءبىر اسەر بار. ول — سىپايىلىعى. ءوزىن ۇستاۋى، مىنەزى عانا سىپايى ەمەس، سىپايىلىق وسى كىسىڭىزدىڭ تۋلا بويىنا تۇگەل تاراعان سياقتى. قاعىلەز دەنەسى دە، ءسال جۇقالاۋ بەت ءبىتىمى دە، ءبىر جاعىنا قايىرعان مايدا تولقىندى سۇيقىلتىم قارا شاشى دا سىپايى. ايتەۋىر ون بويىنان ەسىپ تۇرعان ءبىر بيازىلىق بار. داۋسى دا قۇلاققا جاعىمدى، اشىق ءۇندى، ادۆوكات ەمەس پە، ءسوزى دە جاتىق، ەركىن توگىلەدى. ۇزاق جانە ەتە ادەمى سويلەدى. ول سويلەگەندە سۇيسىنە تىڭداپ وتىر ەدىم، ءبىراق... وسىنداي ءبىر جاقسى سوزدەر بولادى — تىڭداپ وتىرعانىڭدا جاقسى-اق، ال كەيىن ەسىڭە تۇسىرەيىن دەسەڭ، ميىنىڭ قىرتىسىنا ىلىگىپ قالاتىن بۇدىرى جوق پا، ايتەۋىر ەسىڭە تۇسىرە المايسىڭ.
ءبىزدىڭ اۋدارماشىمىز يسااك گولۋبيەۆ موسكۆاداعى ۇندى-سوۆەت قوعامىنىڭ جاۋاپتى سەكرەتارى بولاتىن. و دا وسى قوعامنىڭ جۇمىسى جونىندە ءبىراز جەرگە سىلتەدى.
وسى ەكى ءسوز ۋاقىتىمىزدى ومىرىن قىران كەتكەن سوڭ — ار جاعىن سوزا بەرمەي تارايمىز عوي دەپ ەدىم، ولاي بولمادى. اۋەلگىدە ازداپ تارتىنشاقتاعان جۇرت بىرتە-بىرتە قىزىنىپ الىپ سۇراقتى جاۋدىرا باستادى. سۇراقتارىنىڭ سىڭايىنا قاراعاندا ءبىزدىڭ ەلدى ءالى دە از بىلەتىندەرى، ءبىزدىڭ ەلدىڭ ىشىندەگى كوپ جاعدايدان بەيحابار ەكەندىگى جانە ونىڭ ۇستىنە ءبىزدىڭ ءومىردىڭ ءبىراز سالالارىنان تەرىس ينفورماسيا العاندىقتارى كورىنىپ تۇر. بىرەن-ساران ءبىزدىڭ ەلگە قىرسىعىپ، قىڭىر سۇراق بەرگەندەرى دە بولدى.
بۇل اراعا دا ءبىراز جازۋشىلار مەن جۋرناليستەر كەلگەن. ولار كەشەدەن بەرى ءبىزدى سيپاي قامشىلاپ وتكىزىپ جىبەرىپ، ۇرىمتال جەرىن توسقانداي شۇقشيما سۇراقتارىمەن قادالىپ جاتىر. كوبى سوناۋ ارىدەن كەلە جاتقان جاۋىر سۇراقتار.
— سوۆەت ەلىندە جەكە ادامنىڭ باس بوستاندىعى بار ما؟
— وندا جۇرت جۇمىستى ءوز ەركىمەن ىستەي مە؟
— سىزدەردە جۇمىس ىستەمەگەن ادامدى قۋدالايتىنى راس پا؟ ولاردى قايدا جىبەرەدى؟ سىبىرگە جىبەرە مە؟
ءبىراز سۇراقتار وسى ىسپەتتەس بوپ كەلدى. بەرىلگەن ساۋالدى جاۋاپسىز قالدىرمادى. ارينە ءبىز دە ءوز تاراپىمىزدان كەيبىر وداعاي، وعاش سۇراقتاردىڭ ەل نامىسىنا تيەتىنىن ەسكەرتتىك. سوۆەت ەلىنىڭ از جىلدا سونشاما ەرەسەن تابىسقا جەتكەنى جونىنەن از دا بولسا حابارى بار ادام: — «سىزدەردە باس بوستاندىعى بار ما؟» نەمەسە «جۇمىستى ەركىمەن ىستەي مە؟» دەگەن وعاش سۇراقتى بەرمەس ەدى. ءسوسياليزمنىڭ ءپرينسيپى — جۇمىس ىستەمەگەن ادام تاماق ىشپەيدى — ەمەس پە. ال، ءسىبىر بولاتىن بولسا — ول قۇبىجىق بولۋدان قالعالى تالاي زامان وتكەن. ەگەر ءدال سونداي ولكەسى بولسا — قاي مەملەكەت تە ونى ماقتانىش ەتەر ەدى.
ءبىر قالتىلداعان شال تۇرىپ:
— سىزدەردە ءومىر جۇماققا اينالعان. جازۋشىلار سوندا نە ءۇشىن جازادى. ودان دا جۇمىسشى نە ينجەنەر بولىپ كەتپەي مە؟ — دەپ سۇرادى.
— ارينە كەيبىر جازۋشىلار جۇمىسشى بوپ كەتسە — ودان قوعامعا دا، اسىرەسە ادەبيەتكە پايدا بولار ەدى. ال، ءبىزدىڭ ءومىرىمىز ازىرگە جۇماق ەمەس. جازۋشى قالامىنا جەتەرلىك پروبلەمالار بارشىلىق. جالپى ادام بالاسى امان بولسا جازۋشىعا جۇمىس تابىلادى، — دەپ جاۋاپ بەردىك.
ءبىر نەگردەي قارا، بەتىنىڭ جالپاقتىعى بولماسا، قاباعى، پىستە مۇرنى، كونتەك ەرنى دە نەگرگە ۇقساس، الاسا بويلى دەمبەلشە جىگىت قارسى الدىمىزدا وتىرىپ الىپ ءبىراز قاقىلدادى.
— جەكە ادامعا تابىنۋشىلىقتىڭ قوعامدىق نەگىزىن ايتىڭىز؟ — دەگەن سۇراقتى قايتا-قايتا قويادى.
ءبىز ونداي قۇبىلىستىڭ تابيعاتىنان دەموكراتياشىل سوسياليستىك قوعامعا نەگىزىنەن ءتان ەمەس، سوندىقتان دا ونىڭ قوعامدىق نەگىزى جوق، كەزدەيسوق قاتەلىك، ۋاقىتشا اۋىتقۋشىلىق ەكەنىن ايتىپ جاۋاپ بەردىك. جالپى بۇل تۋرالى ايتىس ۇزاق سونار — ەگەر قالاساڭىز ەرتەڭ ءبىزدىڭ مەيمانحاناعا كەلىڭىز، سوندا كەڭ وتىرىپ سويلەسەلىك، — دەدىك.
ءبىراق قارسى الدىمىزدا، ءبىرىنشى قاتاردا قاسقايىپ وتىرعان كونتەك ەرىن قارا دا قايسار ەكەن، ەكى-ۇش ادامدى ارالاتىپ الگى سۇراعىن قايتادان بەرەدى.
ارى-بەرىدەن سوڭ ونىڭ «تەوريالىق نەگىزىن دالەلدەڭىز» دەپ قادالدى.
— دوستىم، ول ءبىز ءۇشىن قۇرعاق تەوريا ەمەس، ءومىر تاجىريبەمىزدە بولعان، جانىمىزعا جارا سالعان قۇبىلىس. ۋاقىتىندا ول بىزگە وڭاي تيگەن جوق. ءقازىر حالقىمىز بەن پارتيامىز بولىپ سول جارانى ەمدەپ كەلەمىز. ال، باسقا ادامنىڭ سۇعاناق قولىن ءبىز ونداي جاندى جەرىمىزگە جولاتپايمىز، — دەدىم.
كەيىن بىلدىك، بۇل قارا جىگىت وسىنداعى ماونىڭ جولىن قۋىپ، كوممۋنيستىك قوزعالىسقا ىرتكى سالۋشىلار توبىنان ەكەن.
ءبىر ۇزىن تۇرا، كىشكەنە بەت جاس ايەل (قىز بولۋى دا مۇمكىن) جۋرناليست،سوۆەت ايەلدەرىنىڭ ءومىرى جايلى ءبىراز سۇراقتار بەردى. وعان ماييا گانينانى جەكپە-جەككە شىعارىپ قويىپ، ازعانا تىنىس الايىق دەپ ەدىك، ول سوۆەتتىك شىعىس ايەلدەرىنىڭ بۇگىنگى حالىنە قاراي ويىسىپ مەنى قايتادان جۇمىسقا قوستى. بۇل جەردە ءبىر راقاتى سوۆەتتىك شىعىس ايەلدەرىنىڭ قولى جەتكەن دۇنيەسى تولىپ جاتىر، ءبىر جۋرناليست ەمەس، ينديانىڭ بۇكىل جۋرناليستەرى جابىلسا دا فاكتى مەلشەسىنەن كەلتىرۋگە بولادى.
ساياسي-الەۋمەتتىك جاعدايدان اڭگىمە ادەبيەتكە قاراي ويىستى. زالدىڭ ورتا تۇسىندا بىردەن كەزگە ءتۇسىپ، جەتى-سەگىز ادام يناباتتى ءبىر توپ وتىرعان. ولاردىڭ كىم ەكەنىن بىلە المادىم، ءبىراق ايتەۋىر كيىم كيىستەرى وزگەلەردەن ىلگەرى، بۇلاق تۇرمىستاعى بايتى ادامدار سياقتى. وزدەرىن سابىرلى، تاكاپپار ۇستايدى. شاماسى قوعامدىق باسقىشتىق جوعارى جاعىندا تۇرعان جاندار بولار دەپ ويلادىم.
سولاردىڭ ءبىرى:
— سىزدەردە ساتيرا مەن يۋمور ءورىس العان با؟ ەگەر ءورىس السا سىنايتىنى كىمدەر؟ قانداي قۇبىلىستار؟ ساتيراعا قويىلعان شەكارا، تەجەۋ بار ما؟
ەكىنشى بىرەۋى:
— سوۆەت جازۋشىلارى تاقىرىپ تاڭداۋدا، ءومىر شىندىعىن كورسەتۋدە ەركىن بە، الدە جوعارى جاقتىڭ تاپسىرماسىمەن جازا ما؟ — دەگەن سۇراقتى قويدى.
ءبىز ءتيىستى جاۋابىن بەرگەننەن كەيىن، قارسى داۋ ايتپاسا دا سىپايىلاپ ۇڭگي ءتۇستى.
— وسى جاڭاعى سۇراقتى سىزدەرگە كول بەرەدى. جۇرت كوپ ايتادى. سول ءسوزدىڭ تۋۋىنا سەبەپ، سىلتاۋ بولدى ما؟
ەندى باسقا توپتان باسقا بىرەۋ كەپ:
— سوۆەت جازۋشىلارى بۋرجۋازياعا اينالىپ، حالىقتىڭ قامىن ۇمىتىپ بارادى دەگەن ءسوز بار. سىزدەردە سونداي جازۋشىلار بار ما؟ — دەگەن سۇراق تاستادى.
بۇل ءسوزدىڭ توركىنىن ءبىز تانىدىق. ونداي قاۋەسەتتىڭ جالعان جالا ەكەنىن ايتتىق. ءبىراق سوۆەت جازۋشىلارى دا وڭكەي اق قانات پەرىشتە ەمەس، ادام بالاسى. ولاردىڭ دا ادامعا ءتان كەمشىلىكتەرى بولادى. جاقسى، تالاپتى جازۋشىلارمەن قوسا جاماندارى، قۇلقىنىن عانا ويلايتىن حالتۋرششيكتەرى دە كەزدەسەدى. ءبىراق وعان بولا اناداي قورىتىندى شىعارۋ الەۋمەتتىك ومىردەن ەشنارسە تۇسىنبەگەندىك بولار ەدى دەدىك.
كەۋ-كەۋلەسكەن قىزۋ ايتىسپەن بۇل ارادا ءتورت ساعاتقا جۋىق وتىرىپ قالىپپىز. ەكى جاعىمىزدىڭ ىركىن قالعان ەش نارسەمىز جوق ءتارىزدى، ايىزىمىز قانىپ، اقتارىلا ايتىستىق. ءبىر بىرىمىزبەن كەيدە كەلىسىپ، كەيدە كەلىسپەي دە جاتتىق.
ءبىزدىڭ بايقاۋىمىز: وسىندا كەلگەندەردىڭ بىرەن-سارانى بولماسا، دەنى بىزگە دوس ادامدار. ءبىزدىڭ ەلدىڭ جاعدايىمەن كەڭىرەك، جان-جاقتى تانىسقىسى كەلەدى. سوۆەت شىندىعى جايلى كوپ ماعلۇمات بۇلارعا ءالى جەتپەگەن. ونىڭ ۇستىنە بۋرجۋازيالىق باسپا ءسوز بەن راديو، تەليەۆيدەنيە كوپ نارسەنىڭ تەرىسىن تەرىس اينالدىرىن، جالعان ماعلۇمات بەرگەن. سوندىقتان دا بولار سوۆەت جازۋشىلارىنىڭ ءتورت كوزى تۇگەل تارتقاندا كوپ نارسەنى سۇراپ، بۇرىنعى ەستىپ بىلگەندەرىن وشكەن، شىندىقتى وسەك ارشىپ العىسى كەلەتىن سياقتى.
قورىتىندى سوزىمدە، وسى جاعدايدى ەسكەرىپ، بىزگە سونشاما كوپ ۋاقىت ءبولىپ، زور ىقىلاس كورسەتكەنى ءۇشىن اۋديتورياعا سوۆەت جازۋشىلار دەلەگاسياسى اتىنان ۇلكەن العىس ايتتىم. «ەر شەكىس بەكىسپەيدى» دەگەن قازاقتىڭ ماقالى بار، ءبىز شەكىسپەگەن ءبىر-بىرىمىزدى مىقتاپ سىنادىق. شىنىندا دا سىناسىپ، ءبىلىسىپ الماعان دوستىق باياندى بولمايدى، بۇل سىناۋدان سىزدەر جاقسى وتتىڭىزدەر. سىزدەردىڭ كوڭىلدەرىڭىزدى بىلمەيمىن، ال ءبىزدىڭ كوڭىلىمىز سىزدەرگە تولدى، — دەدىم.
ءماجىلىس سوڭىندا ۇندىلىك دوستار دا بىزگە العىستارىن ايتىپ، ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى.
* * *
ءبىزدىڭ مادراستاعى ءبىر ارتىقشىلىعىمىز — ۋاقىت تاۋىپ كۇن سايىن بەسىن كەزىندە تەڭىزگە شومىلىپ ءجۇرمىز. تەڭىز جاعاسى سۋسىلداعان سارى قۇم — راقات. سوۆەت كولونياسىنىڭ شەشىنەتىن بولمەسى، ۇستىڭگى شاياتىن دۋشى بار ەكەن. سونى پايدالانامىز. كوبىنە كوكپەڭبەك تەڭىزدىڭ جيەك جاعى اق جالدانىپ، ۇيدەي تولقىندار ىرسىلداپ كەلىپ جاعالاۋدى سوعىپ جاتادى. كەلىپ قالعان تولقىننىڭ وركەشىنە قارعىپ شىعىپ، جاس بالاداي اسىر سالىپ ءماز بولامىز.
ينديا تۋرالى جاقسى وچەرك جازباق بولعان جولداسىمىز — بالىقشىلار ءومىرىن زەرتتەمەك بولىپ ءبىراز قۇلشىنىپ ەدى — رەتى كەلمەي-اق قويعانى. ول بالىقشىلارعا ىلەسىپ تەڭىزگە دە شىققىسى كەلدى. ءبىراق ءبىزدىڭ قوجالارىمىز وعان ءماسليحات ەتپەدى.
— وندا ءسىز كورەتىن، سىزگە ۇلكەن اسەر ەتەرلىك ەشنارسە جوق، — دەگەندى مەڭزەدى.
اشىق تەڭىزدە بالىقتى كۇرەڭ الا قويمايدى ەكەن. ەرتەڭنەن كەشكە دەيىن اۋدى ەكى-ۇش قانا تارتاتىن كورىنەدى، مۇندا جوق، كىشكەنە عاپا ەكى ادامدىق جەل قايىق. سوندا سويلەسەيىن دەسە ءتىل بىلمەيتىن ادام ەرتەڭنەن كەشكە دەيىن قالت-قۇلت ەتىپ شايقالعان جەل قايىقتىڭ ۇستىندە بالىقشىلاردىڭ اياداي جەرىن تارىلتىپ، مازاسىن العاننان باسقا نە بىتىرمەك.
اقىرى تەڭىزگە شىعا الماعان سوڭ — ول بالىقشىلاردىڭ ۇي-تۇرمىسىمەن تانىسۋعا قۇشتار بولدى. «بالىقشىلار پوسەلكەسى» دەگەندى ءبىز كۇندە تۇسىنان ءوتىپ كەرىپ جۇرەتىنبىز. ولاردىڭ ءۇي دەگەنى — قازاقتىڭ «يتارقاسى»، دۇرىسىراق ايتقاندا ورىستىڭ شالاشى سياقتى سىرتىن شوپ-شالاممەن جاپقان كۇركە. دالاعا، ەسىك الدىندا تەمىر پەشكە اس دايارلايدى.
ءبىزدىڭ دوسىمىز بالىقشىنىڭ ۇيىنە كىرىپ، ىشىندەگى جاساۋىمەن تانىسۋعا دا قۇمارتتى. مەن بالىقشىنىڭ ۇيىنە كىرىپ كورگەنىم جوق. ءبىراق انا كۇركەنىڭ ىشىندە قانداي «جيھاز» بارىپ سەزەمىن. جوقشىلىق دەگەن ءيتتىڭ رەڭى ماعان تانىس. ونىڭ تاماشالايتىن تۇگى دە جوق.
ودان دا وچەرك جازبايتىن وزىمدىكى جاقسى. ساۋ باسىمدى ساۋداعا سالماي بۇيىرعانىن كورەم دەپ جۇرە بەرەم.
بۇگىن ءبىز سۋدان شىعىپ جيەكتە تۇرعاندا قاسىمىزعا ەكى بالىقشى كەلدى. ءبىرى، تالدىرماش بالا جىگىت، ەكىنشىسى، الاسا بويلى، شۇكەيت دارا، ورتا جاستاعى ادام. ونىڭ ۇزىن قارا ساقالى بار. ءجۇرىسى قىزىق، ءبىر بۇيىرلەپ تالتىرەكتەي باسادى.
ۇيدەي تولقىن قايتا سەرپىلگەندە الگى قارا ساقالدى ءبىر بۇيىرلەپ جۇگىرىپ بارىپ، قولىن دىمقىل قۇمعا سۇڭگىتىپ جىبەرىپ، ۇلكەندىگى قۇرباقانىڭ كىشىسىن ءبىر شاياندى سۋىرىپ الىپ، بىزگە ەكەن كورسەتتى. بۇل بۇرىن مەن كورمەگەن — ءتۇسى بوپ-بوز، ورمەكشى سياقتى بۋناق-بۋناق ۇزىن اياقتى شايان. سول شاياندى قويا بەرىپ ەدى، ول زىرقىراپ جۇگىرىپ باردى دا، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا دىمقىل قۇمعا سۇڭگىپ جوق بوپ كەتتى.
قاراساقال وسى تاماشانى بىزگە ەكى-ۇش قايىرا كورسەتتى دە، قولىن جايدى. «تي، تي» دەپ ساۋساعىمەن اۋزىن تۇرتەدى. مۇنىسى بىزدەن شاي-پۇل اقشا سۇراعانى.
— بۇلار اراق ىشەدى، — دەدى ميستەر كاننايا ۇناتپاي.
ءۇندىستانعا كەلگەلى ىشكەن ادامدى كورمەگەن سوڭ اڭعا-رۋدان قالىپپىز-اۋ. مانادان بەرى ونىڭ ءبىر بۇيىرلەپ، تالتىرەكتەي باسقانىن — ءۇندىنىڭ ءالى دە ءبىز تانىپ بولماعان ءبىر مىنەزىنە جاتقىزىن تۇرعانمىن. سويتسەم كادىمگى...
— شاماسى بۇلاردىڭ تابىستارى جامان بولمادى اۋ.
— جوق، بۇلاردىڭ تابىستارى جوقتىڭ قاسى. ونىڭ ۇستىنە جۇمىستارى دا عاجاپ... اۋىر.
ءتورتىنشى حيكايا
عاجايىپ حرام. وتارشىلدىڭ قولى. قاتىگەز مايمىل
بومبەيگە ءبىز كەشە ەل ورىنعا وتىرا كەلدىك. قالانىڭ اۋماعى سامولەتتەن قاراعاننىڭ وزىندە كوز تالدىرار الىسقا جيىلعان. تالاي ۇلكەن شاھاردى كورىپ جۇرگەنمەن، وسىنشاما وت تەڭىزى كوز الدىدا تۇتاس كەلگەندە كادىمگىدەي تاڭىرقاتادى ەكەن. سول جاق تەرەزەدەن تومەنگە كوز سالىپ ەدىم — قالا وتتارىنىڭ شەتى كورىنبەيدى — قۇس جولىندا توڭازىتىپ بارىپ قاراڭعىلىققا سۇڭگيدى. وڭ جاققا قاراسام وندا دا سامساعان وتتار الىسقا كەتىپ جاتىر. تەك الدىڭعى جاقتا عانا قايشىمەن اسىعىس، يرەكتەتىپ قيىپ العانداي وت شەكاراسى وقىس ۇزىلگەن. ول قالانىڭ تەڭىزگە تىرەلگەن شەتى.
ءبىزدى قارسى العان وكىل الاسا بويلى، دەنەسى قاعىلەز، قوڭقاق مۇرىن قارا كىسى ەكەن. فاميلياسى جادىمدا قالماپتى، (سىزدەرگە دە ءدال سونىڭ فاميلياسىنىڭ قاجەتى بوپ تۇرماعان شىعار)سوندىقتان بۇدان بىلاي ونى ميستەر يكس دەپ اتاي سالايىن. ميستەر يكستىڭ ەزۋىنىڭ تۇسىنا دەيىن تۇسكەن جاق ساقالى بار، تۇكسيگەن قالىڭ قاباقتى، سودان با تاڭعى ۇيقىسىنان ازەر وياتىپ العان ادامداي ءتۇرى تۇنجىراڭقى.
اەروپورتتىڭ ءىشى سەڭدەي سوعىلىسقان حالىق. ميستەر يكس ءبىزدى كەڭىردەكتەن كەلەتىن تاقتاي قورشاۋمەن بولىنگەن پوليسيا پۋنكتىنە الىپ كىردى. مۇنداي جەرگە كىرۋدىڭ ءوزى كىسىگە ونشا ىڭعايلى بولمايتىن. ءبىز ىركىلىپ قالىپ ەدىك:
— باسقا جەردە وتىراتىن ورىپ جوق. زاتتارىڭىز كەلگەنشە وسىندا كۇتە تۇرايىق، — دەدى ميستەر يكس.
پۋنكتتىڭ ىشىندە وتىرعان پوليسەي جىگىتتەر دە ورىندارىنان تۇرىپ، ءبىزدى جىلى شىرايمەن قارسى الىپ، ىزەت كورسەتتى.
ءبىز قاي قالاعا كەلسەك تە ماسەلەنى پروگراممادان باستايمىز. قاراپ وتىرعانشا دەپ بومبەيدەگى بەس كۇن تىرشىلىگىمىزدىڭ جوسپارىنا ۇڭىلدىك. ادەتتەگىدەي «ءبىر نارسەنى ال، ءبىر نارسەنى قوس» دەپ جاتىرمىز. پروگراممانىڭ تىم قويۋلاپ كەتكەن جەرىن سۇيىلتامىز.
ميستەر يكس پاپكاسىن اشىپ پروگرامماعا بەلگى سوعىپ، وزگەرتۋ ەنگىزىپ وتىر. ءبىر اۋىز قارسىلىعى جوق، ءبىزدىڭ ايتقانىمىزدىڭ ءبارىن «و، يەس!» دەپ قۇپتاي بەرەدى. ءبىراق تۇكسيگەن قاباعى مەن تۇنجىراعان تۇرىنە قاراعاندا ونىڭ «و، نەسى» اعىلشىن ءتىلىن بىلمەگەن ادامعا «ءجا، قويىڭىزشى» دەگەن نارازىلىق سياقتى ەستىلەدى.
بۇل سكۋلپتۋرا، بارەلەفتەر — سىرت سۋرەتتى، جانسىز ءمۇسىندى عانا پاش ەتەتىن، تۇرىپ قالعان ستاتيكالىق بەينەدە ەمەس، ءۇندى ونەرىنە ءتان قوزعالىس، قاراكەت ۇستىندە، جاندى بەينەنىڭ شيىرشىق اتقان قيمىل ساتىندە بەرىلگەن.
شىنىندا دا ءۇندى ءدىنىنىڭ بەينەلەرى ومىرگە تولى. بۇلاردىڭ قۇدايلارى مەن ءدىني پەرسوناجدارى حريستيان دىنىندەگى اۋليە-امبيەلەردەي فانيدەن بەزىپ، باقي عانا ويلاعان ءمۇلايىم، موماقان پىشىندە ەمەس، كەيدە اشۋلى، ايبارلى بولىپ، كەيدە دارحان شاتتىق ۇستىندە بەينەلەنەدى. وسىلاردىڭ ەڭ بيىك شوقتىعى — بيلەپ جۇرگەن، ءتورت قولدى، شيۆا قۇدايدىڭ بەينەسى.
ماعان اسىرەسە ۇناعانى — كادىمگى ءپىل بەينەسىندەگى ەش دەپ اتالاتىن قۇدايدىڭ وبرازى. وسى بەينەنى قايدا كورسەم دە ءۇندىنىڭ مۇسىنشىلەرى ونى ىلعي كەرەمەت شەبەر سالادى. مۇنىڭ ادام سياقتى وتىرعانى بولماسا كادىمگى ءپىل. ۇزىن تۇمسىعى (حوبوتى)، قۇلاعى، اياعى، سىڭار ازۋى (كلىك) ءبارى — ءپىل. ءبىراق سۇيتە تۇرا — بۇل ءمۇسىندى كورگەندە — ءپىل ەمەس ناعىز ادام دەپ ويلايسىز. توق قارىنىڭ تىزەسىنە وڭگەرىپ الىپ، دۇنيەگە مەيىرى ءتۇسىپ، جىميا قاراپ وتىرعان بىرەۋ. كىشكەنتاي كوزىنىڭ قۋادى كۇلىمدەۋىنە قاراعاندا ىشىندە وزىنە اياق قۇلىق-سۇمدىعى دا بار سياقتى. دەگەنمەن ءوزى سونداي ءبىر سۇيكىمدى جان. ءۇندى مۇسىنشىلەرىنىڭ وسى بەينەسىنە ءيتى ءبىتىرىپ، كىسىنى مىرس ەتكىزەتىن سۇيكىمدى كەسكىن بەرگەنى سونشا — قاي حرامنان كورسەم دە ءىشىم جىلىپ قويا بەرەتىن بولدى. سول ەكى تانىسىم تاعى دا جىميىپ الدىمنان شىعا كەلدى.
مۇسىلمان شىعىسىندا دا، يا بۋددانىڭ جولىن قۋعان (پۇتقا تابىنعان) جۇڭگو مەن جاپوندا دا — ايەل بەينەسىن نازىك ەتىپ سۋرەتتەيدى. «اش بەلى بۇگىلگەن، تاماعىنان كۇن كورىنگەن، دەنەسى ءالىپتىڭ سىزىعىندا...» دەگەن سياقتى اراب، فارسى جىرلارى مەن ميناتيۋرالارىندا بولسىن، جۇڭگو مەن جاپون سۋرەتتەرىندە بولسىن — ايەل بەينەسى اسا نازىك بون سۋرەتتەلەدى. ايەل سۇلۋلىعى مەن نازىكتىك ەگىز نارسە ءتارىزدى.
ال، شىعىسى — جاپون، جۇڭگو، باتىسى — اراب، پارسى، تەرىسكەيى بىزبەن جالعاسقان ۇندىگە — ايەل تۋرالى وسى ۇعىم اسەر ەتپەگەن سياقتى. ۇندىلەر ايەلدىڭ قان مەن ءسولىن سىعىپ، ەتىنەن ارىلتىپ جۇدەتپەگەن. ارعىدان كەلە جاتقان سكۋلپتۋرالاردىڭ قايسىسىندا بولسىن كەۋدەسى مەن بوكسە جاعى مول، شەرتىپ تۇرعان، ىشكى قۋاتى سىرتىنا تەپكەن، كۇيتشىل ايەلدەردىڭ ءمۇسىنىن جاساعان. ولار سىرت تۇلعاسى ءسال اۋىرلاۋ بولسا دا ءومىر كۇشىنە تولى، ويناقشىعان وت جالىندى بەينەلەر.
ەلەفانتتاعى وسى شيۆا حرامىنىڭ كولوننالارى مەن قابىرعالارى سكۋلپتۋرالىق تاماشا مۇسىندەرگە تولى. سولاردىڭ ەڭ ورتالىق كومپوزيسياسى، ءبارىنىڭ كولىگى تۇيىسكەن باس تاقىرىبى — توردەگى شيۆانىڭ ءۇش ءتۇرلى بەينەسى. وسى ۇلكەن، تاماشا بارەلەفتە — كەۋدەسى ءبىر شيۆانىڭ باسى ءۇش الۋان مىنەزدە بەينەلەنگەن. شىعىسقا قاراپ تۇرعان جاس شيۆانىڭ قۋانىش جۇگىرگەن ۇمىتكەر نۇرلى ءجۇزى — ول جاراتۋشى، تىرشىلىكتى جاساۋشى قۇداي، ورتاداعى سابىرلى، وڭىنە ۋايىم كىرە باستاعان ءجۇزى دۇنيەنى، تىرشىلىكتى ساقتاۋشى قۇداي، ال باتىسقا بۇرىلعان، ءاجىم باسقان قاھارلى ءجۇزى — قيراتۋشى قۇداي. وسى ارقىلى — تۋۋ، ءومىر ءسۇرۋ، ءولۋ، كۇيرەۋ سياقتى ادام مەن جان-جانۋاردىڭ، تابيعاتتىڭ ءۇش سيكلىن بەينەلەگەن. شىنىندا دا عاجاپ سيمۆوليكا. ال، وسى حرامداعى مىنا بارەلەف — شيۆانىڭ وسى وبرازى ەڭ جاقسى جاسالعان ءمۇسىنى بولسا كەرەك.
بولەك ويىلعان، كىشىلەۋ زالداعى ءبىر ءمۇسىندى كورگەندە كوزىمىزگە سەنىڭكىرەمەي ىركىلىپ قالدىق. بۇل اتالىق مۇشەگە قويىلعان ەسكەرتكىش ەكەن.
وسى ارادا گيد — بىزگە ءۇندى دىنىنەن ازداعان حابار بەرىپ ءوتتى. ۇندىلەر قۇدايى — الەمدى جايلاعان ۇلى كۇش دەن بىلەدى. ول كۇش شيۆا، گانەش سياقتى قۇداي بەينەسىندە دە بولۋى مۇمكىن، نەمەسە جاپىراق، اعاش، سۋ سياقتى تابيعات قۇبىلىسىندا، قالا بەردى ادام ءومىرىنىڭ باسى — ەركەكتىڭ بەلىندە دە بولۋى مۇمكىن سوندىقتان دا سول ءۇشىن مۇراتقا جەتۋدىڭ ءۇش جولى بار ءبىرى، يوگ — دەنە قابىلەتىن شەگىنە دەيىن جەتىلدىرۋ، ءبىرى، نيرۆانا — جان قابىلەتىن جەتىلدىرۋ، ال ۇشىنشىلەرى، مۇراتىن سەكستەن ىزدەيدى. اتالىق مۇشەگە قويىلعان ەسكەرتكىشتىڭ ءمانى دە سوندا كورىنەدى.
بۇل حرامدى تاماشالاۋشىلار كوپ-اق جۇرت جيىرما-وتىزدان ەكى-ۇش گيدتىڭ توڭىرەگىنە توپتالعان كوبى ەۆروپالىقتار. كەلىمسەك تۋريستەر عانا ەمەس. مۇنداي عاجايىپتى ۇندىلەردىڭ وزدەرى دە تاماشالايدى ەكەن. ايەل، بالالارىن ەرتىپ، توڭىرەككە سابىرمەن قاراپ، ماڭ باسقان تولىق دەنەلى، يناباتتى ادامدار ءجۇر. ولاردىڭ كىم ەكەنىن ءبىزدىڭ توسىن كوزىمىز اجىراتا المايدى، ءبىراق ايتەۋىر كوپ ساتىلى ءۇندى قاۋىمىنىڭ تور جاعىنداعى ادامدار سياقتى. ءۇندى كوللەدجدەرىنىڭ ستۋدەنتتەرى دە وقشاۋ توپ بولىپ، وسىنداعى ەسكەرتكىشتەرگە وزگەلەردەن كوبىرەك ۇڭىلەدى.
ءبىز كىرگەن جاق حرامنىڭ ءبىر ءبۇيىرى ەكەن. ونىڭ ۇلكەن، سالتاناتتى قاقپاسى شىعىس جاقتا بولعان. ءيا، بولعان.. جانە زامانىندا ءمۇسىن، اشەكەيلەنگەن تاماشا ەسكەرتكىش بولسا كەرەك. ءقازىر ول ءساندى قاقپا جوق. مۇنى ەرتەرەكتە پورتۋگال باسقىنشىلارىنىڭ اسكەرى زەڭبىرەكپەن اتىپ قۇلاتقان.
قاتار تۇزەگەن، ءمىنسىز سيممەتريالى كولوننالارعا، بارماعىنان بال تامعان شەبەرلەردىڭ قولىنان شىققان ءمۇسىن، بارەلەفتەرگە تامسانا قارايمىز. وسى حرامنىڭ ىشىنە سىرتتان بارماقتاي تاس، نە باسقا ءبىر دۇنيە اكەلمەگەن. ىلە وسى تاۋدىڭ تۇتاس تاسىنان قاشاعان. تاس قاشاعان شەبەرلەردىڭ — وسى تاستى پىشاقتىڭ قىرىنداي جاڭساق شابۋعا، ينەنىڭ جاسۋىنداي ارتىق قىرناۋعا حاقى بولماعان. تيتىمدەي ءبىر قاتە ادام بالاسىنىڭ وسىنشاما الىپ ەڭبەگىن زايا كەتىرەدى. ۇناتپاعانىن بۇزىپ تاستاپ قايتا باستاۋ، قيسىق كەتكەنىن تۇزەتۋ، سان ءتۇرلى ۇلگىنى وڭشەڭ اسىلىن تاڭداۋ سياقتى جولىنىڭ اۋىر تاجىريبەسى مەن ىزدەنۋ جولى سىرتتا دالىپ، بۇل حرامنىڭ ىشىنە تەك شەگىنە جەتىپ، ءمىنسىز بىتكەن — ونەردىڭ ەڭ بيىك ۇلگىسى عانا كىرگەن. مىنا مۇسىندەردىڭ سوڭعى ءبىتىمىن قاشاعان شەبەردىڭ قولى — زاررەدەي جاڭساق باسپايتىن قۇدايدىڭ قولىندا بولسا كەرەك.
ال، وسى زالداردى ارالاپ جۇرگەندە — ءسۇيسىنۋ، تاڭىرقاۋمەن قوسا، سۇلۋلىققا سۋسىنداعان جان ءلاززاتىنا ۋ تامىزىپ، ءىشىڭدى ورتەپ كەتەتىن وكىنىشتى كورىنىستەر دە بار. وسىندا كوپ مۇسىندەر جارالى بولعان، سىنعان. بىرەۋىنىڭ اياعى جۇلىنعان، بىرەۋلەرىنىڭ قولى، مۇرنى سىنعان، بەتىنىڭ ۇش جاعى ويىلىپ كەتكەن، مىنا ءبىر عاجاپ ءۇندىنىڭ ءبىر كەۋدەسى وپىرىلىپ تۇسكەن.
وسىنىڭ ءبارى ۋاقىتتىڭ، مەزگىلدىڭ سالعان جاراقاتى ەمەس ەكەن. ءيا، ۋاقىت ءبۇپ-بۇتىن نارسەنى وپىرىپ تۇسپەيدى، باياۋ مۇجىپ، جاي توزدىرادى. مۇنداعى گرانيتكە تۇسكەن ونەر ۋاقىتقا، ۋاقىت بولعاندا — ەكى-ۇش مىڭ جىلدا قوياتىن دۇنيە ەمەس.
مۇنى قيراتقان ادام ەكەن. وسى ارالدا، وسى حرامنىڭ ىشىندە ينديانى جاۋلاپ الۋعا اعىلشىندارمەن تالاسا ۇمتىلعان پورتۋگاليانىڭ سولداتتارى تۇرىپتى. تانىپ تۇرمىن. ءبىلىپ تۇرمىن.
وتارشىلدىڭ قولى، باسقىنشىنىڭ قولى. قاي زاماندا، قاي قوعامدا بولماسىن بۋلاردىڭ پوچەرك بىر-بىرىنە اۋماي ۇقسايدى. كەشەگى ليەۆ تولستويدىڭ قاسيەتتى شاڭىراعىن ات قوراعا اينالدىرعان فاشيستەر. حايۋاندىقتىڭ الدى دا، ارتى دا ولار ەمەس. وزگەنىڭ ەلىنە، جەرى مەن سۋىنا كوز الارتقان باسقىنشىلىقپەن ەگىز تۋعان زورلىق پەن زومبىلىق ارعى زاماننان بەرى قاراي قوزداپ. ءورشي كەلە ادام بالاسىن نەشە ىقىلىم قىلمىسقا، قاسيەتسىزدىككە ايداعان. جەر شارىنىڭ قاي تۇكپىرىندە بولماسىن، قانداي ءدىن تۇتىنباسىن — قىلمىستى ماقساتى مەن جاۋىزدىق قاراكەتى ورتاق ادامداردىڭ سوعان وراي كەسكىن-كەلبەتى، مىنەزى، يمانسىز قاتىگەزدىگى دە ۇقساس بولعان.
ءسويتىپ عاسىرلار بويى باسقىنشى-وتارشىلدىق تۇلعاسى، بارىنە ۇيلەسە كەتەتىن كەسكىن-كەلبەتى، اينىماس مىنەزى جاسالعان. ابزال باسقىنشى تالانتتى بولمايدى، ول ءوزىن بۇرىنعىلار شيىرلاعان قاندى سوقپاقتان شىعا المايدى.
اسىرەسە ىستەگەن ىستەرى مەن مىنەزى قالاي بىر-بىرىنەن اۋمايدى دەسەڭىزشى. اتۋ، اسۋ، قيراتۋ. كەمپىر مەن شال، جاس پالا جاتقان ۇيگە ءورت قويۋ، ءقازىر تەحنيكا وسكەن زاماندا بۋلدوزەرمەن قوپاراتىندى دا شىعارعان. وتارشىل بەيبىت مومىن ەلدىڭ اۋزىنداعى اسىن، مەكەن ەتكەن قونىسىن تارتىپ الۋمەن تىنبايدى. شوق، ولار باسىپ العان حالقىنىڭ نامىسىن قورلاۋ كەرەك، ءداستۇرىن تارك ەتۋ كەرەك. ءتىرىسىن تەپكىلەگەنى از بولعانداي، ءولى ارۋاقتى كۇڭىرەنتىپ، ولاردىڭ مولالارىن تاپتاماي كوڭىلى كونشىمەيدى. زاماننان زاماندا وسىلاي بولارىن ءسوزدى مە ەكەن، ءۇندى دىنىندەگىلەر، قۇداي وڭداپ، مولا سالماعان، ولىكتەرىن ورتەپ جىبەرەتىن بولعان.
ايتسە دە تابيعاتتىڭ ءبىر ادىلدىگى بار. جازانى جەڭىلگەندەر، السىزدەر عانا تارتپايدى. باسقىنشى دا سازايىن تارتادى. ءتىپتى جەڭىلمەسە دە قاتال جازادان قاشىپ قۇتىلا المايدى. ەڭ الدىمەن تابيعات ونىڭ اقىلىن الادى، كىسىلىك قاسيەتتەن جۇرداي قىلادى. ول كەۋدەسىنە نان پىسكەن ور كوكىرەك، ساسىق، تاكاپپار بولادى. وزىنەن باسقا دا ەل بار-اۋ، حالىق بار-اۋ دەگەندى بىلمەيدى. سودان كەيىن تابيعات ونىڭ كوزىن الادى. ول وزگە حالىقتىڭ وزىنەن ارتىق قاسيەتىن، ادامگەرشىلىگىن، جاپ سۇلۋلىعىن كورمەيدى. ودان ءارى قۇلاقتان الادى — استىنا تۇسكەن ادامنىڭ شىڭعىرعان جان داۋسىن ەستىمەيتىن مەڭىرەۋ بولادى. السىزگە ولىم-جەتتىك جاساۋ، ازعا كوپتىك ەتۋ قاسيەتسىزدىك بولسا — باسقىنشى سونداي. وزگە حالىقتى جەك كورۋ ناداندىق بولسا — باسقىنشى ءدال سونىڭ ءوزى.
باسقىنشىلىق جولعا ءتۇسۋ — ەسكى ءداستۇرى، وزىق مادەنيەتى بار، كوزى اشىق ەلدىڭ ءوزىن ازدىرىپ جىبەرەدى، قاتىگەز جاۋىزعا اينالدىرادى، ال ەگەر باسقىنشىسى ازەلدەن كورگەنسىز، باسىنان جۇمىرىعى ۇلكەن، سوقىر — سويقان بولسا شە...
بەس ميلليوننان ارتىق حالقى بار بومبەي عانا ەمەس، ۇلكەن ماحاراشترا شتاتى عانا ەمەس، كورشىلەس شتاتتاردا دا كوسەمنىڭ ومىربايانىمەن، كۇرەس جولىمەن، ەڭبەكتەرىمەن تانىسۋعا دەگەن ىقىلاس زور ەكەن. ءبىزدىڭ كونسۋلستۆو حالىقتىڭ وسى تىلەگىن قاناعاتتاندىرا الماي قينالىس ۇستىندە كورىنەدى.
— پلاكات، ادەبيەت، اسىرەسە كوسەم ومىرىنە بايلانىستى فيلمدەر جەتكىلىكسىز. فيلمدەردىڭ ازعانا كوپياسى بومبەيدىڭ وزىنەن شىعارا الماي وتىرمىز، — دەيدى نيكولاي ۆاسيليەۆيچ.
* * *
ساعات بىردەن اسا بۇكىل بومبەيدىڭ تەڭىز جاق جيەگىن ءسۇزىپ وتىرىپ، قالانىڭ جۋحۋ اتالاتىن اۋدانىندا تۇراتىن حودجا احماد ابباستىڭ ۇيىنە قوناققا كەلدىك. ءبىز بۇل اراعا دەيىن جيىرما شاقىرىمداي ءجۇرىپ ەدىك، ءبىراق شاھاردىڭ شەتى كورىنەتىن ەمەس.
جۋحۋ نەگىزىنەن كينەماتوگرافيستەر اۋدانى كورىنەدى. بومبەيدىڭ كوپ كينوستۋدياسى وسى ارادا ورىن تەپكەن. ءبىزدى قوناققا شاقىرعان ابباس — كينومەن تىعىز بايلانىسى بولعاندىقتان — كينوشىلاردان ىرگەسىن بولمەدى.
حودجا احماد ابباس وسى كۇنگى ءۇندىنىڭ ناعىز ۇلكەن جازۋشىلارىنىڭ ءبىرى. ول جازعان تاماشا روماندار مەن اڭگىمەلەر الەمنىڭ ءبىراز تىلدەرىنە اۋدارىلعان. مىقتى رەاليست، كۇشتى جازۋشى. ءبىراق كىتاپتى از باسىپ، از وقيتىن جەردە ءبىرىڭعاي پروزانىڭ وزىمەن كۇن كورۋ (پوەزيانى اتاماي-اق قويىڭىز) قيىن. سوندىقتان ابباس اعامىز ۇلكەن جازۋشىنى ارزانداتپاعانىمەن، ونشا باعاسىن اسىرمايتىن — كينو دراماتۋرگيا جانرىمەن دە اينالىسۋعا ءماجبۇر بولعان. ول بەلگىلى «برودياگا»، «گوسپودين 420» فيلمدەرىنىڭ سەنارييىن جازعان. ءبىزدىى ءبىر كينوسىمەن بىرىگىپ «افاناسيي نيكيتين» ءفيلمىنىڭ سەنارييىن جازىستى. ءقازىر دە سول كاسىبىن تاستاماي، ءوزىنىڭ جاقسى پروزاسىن ورتا قول فيلمدەرگە اسىراتاتىن كورىنەدى. حودجا احماد ابباستى 1954 جىلدىڭ اياعىندا سسسر جازۋشىلارىنىڭ ەكىنشى سەزىندە كورگەنىم بار.
ابباستىڭ بىزگە جىبەرگەن جىگىتى جول ۇستىندە:
— ابباس اعا سىزدەرگە ارناپ ءوزى تاعام دايارلاپ جاتىر، — دەدى.
كۇن قىزىپ كەتكەن. ناعىز تەرىڭدى قۋىرىپ تاستايتىن اپتاپ ىستىق. ابباس تەڭىز جاعالاعان جولدىڭ جيەگىندەگى كىشىلەۋ جالعىز قابات ۇيدە تۇرادى ەكەن. ءبىز ماشينادان ءتۇسىپ جاتقاندا ۇيىنەن جۇگىرە شىعىپ سالەمدەستى.
— ابباس، — دەپ قولىن سوزدى.
جالاڭ باس، ۇستىندە شولاق جەڭ كويلەك. مەن كورگەندەگىدەن قارتايىپ قالىپتى. الاسا بويلى ارىق. ءۇش جاعى دوبالداۋ ۇزىن مۇرىن، قاسقا باس، قۋشيعان كىشكەنە كىسى.
مۇرنىنىڭ استىنا ءسال بىلىنەر ەتىپ، بارماقتاي عانا تىقىر مۇرت قويعان. ءبىراق قيمىلعا شاپشاڭ، شۇڭىرەكتەۋ سىعىر كوزى قۋاقى. بىر-ەكى اۋىز ورىسشاسى دا بار ەكەن. تىزە بۇگىپ وتىرعاننان كەيىن: «كاك پوگودا ۆ كازاحستان» — دەدى ماعان قاراپ. ونىڭ ورىسشاسى ءوزى دە، مەن دە ءماز بولىپ كۇلىپ الدىق.
ءبىز كىرىپ وتىرا بەرگەندە قازىرگى ءۇندىنىڭ ءىرى كلاسسيگىنىڭ ءبىرى سانالاتىن كريشان چاندر كەلدى ايەلىمەن. ايەلى كوزىنەن ءبىراز كىشى بولار، جۇمىر سۇڭعاق بويىنا كوركى جاراسقان ادەمى قارا تورى ءجۇزدى سۇلۋ كىسى ەكەن. قاي ءماجىلىستىڭ بولماسىن اجارىن كىرگىزىپ وتىراتىن جارقىن ءجۇزدى، شىرايلى ادام ءتارىزدى.
«داۋىلپاز دەگەن قۇس بولادى. داۋسى جەر جارادى. قاسىنا كەلسەڭ كىشكەنتاي عانا قۇرىسقان كون بولادى» دەگەن سياقتى، اتاعى قارداي كريشان چاندر "دا ابباس سياقتى كوزگە قوراش بوپ شىقتى. الاسا بويلى، تىعىز دەنەلى، سوپاق بەتتەۋ كەلگەن شاشى قاشقان قارا كىسى. دوڭگەلەك قوي كوزى تەرەڭ، اقىلدى بولعانمەن ءوڭى دە، قيمىلى دا بولبىر كورىندى. بەت ءبىتىمى قازاق وڭدەس كىشكەنە پىستە مۇرىن. كوسەڭ داۋىسپەن اسىقپاي ءجاي سويلەيدى. ءبىراق تۇنىق، بىتەۋ ەمەس. كىسىگە جۇعىمدى، سۇيكىمدى ادام. ارى-بەرىدەن سوڭ قاسىڭدا ۇندەمەي وتىرعانىنىڭ ءوزى جايلى.
دەن ساۋلىعى مىقتى ەمەس. جۇرەگى اۋىرادى ەكەن. قيىن پريستۋپ بولىپتى. سونى ەمدەتۋ ۇستىندە. ساۋلىعى كوتەرمەي ەتكەن جىلى موسكۆاعا شاقىرعاندا بارا الماي قالعانىنا وكىنەدى. اماندىق بولسا ءبىزدىڭ ەلگە تاعى دا كەلمەك ويى بار.
ابباس ەكەۋى بىزگە دوس-جار ادامدار. ءبىزدىڭ ەلمەن كوپ ارالاسقان. سوۆەت جازۋشىلارىن، ءبىزدى، جادىراپ، جاقسى قارسى الىپ جاتقاندارى دا سول دوس پەيىلىن تانىتقانداي. ادەبيەت جايىندا ءبىراز ءماسليحات قۇردىق. ءسوز اراسىندا جىلعى ازيا-افريكا جازۋشىلارىنىڭ ومىرىندە ەلەۋلى وقيعا بولاشاق دەليگە بەلگىلەنگەن كونفەرەنسياعا ورالدىق. ءبىز بەنگال جازۋشىلارىمەن ارادا بولعان اڭگىمەنى ايتتىق. ول ەكەۋى بەنگال جازۋشىلارىنىڭ ۇستانعان جولىن قۇپتامادى. ەگەر كونفەرەنسياعا قاتىسپاسا، ولار كوپشىلىك جاعىندا ەمەس، ازشىلىق جاعىندا بولادى، — دەپ. وزدەرىنىڭ بۇل كونفەرەنسياعا بەلسەنە ارالاسپاق ويلارى بار ەكەن.
بۇلارمەن اڭگىمەدەن بايقاعانىمىز — ءۇندى جازۋشىلارىنىڭ اراسىندا ءقازىر ءبىرىڭعايلىق، تۇتاستىق جوق سياقتى. سولاردىڭ باسىپ بىرىكتىرۋ وڭاي جانە تەز ۋاقىتتىڭ شارۋاسى كورىنبەيدى. اسىرەسە ءقازىر ساياسي جىكتەردىڭ شيەلەنىسىن تۇرعان شاعى بولسا كەرەك.
ءبىرى مۇسىلمان، شىعارماسىن نەگىزىنەن اعىلشىن تىلىندە جازاتىن، ءبىرى يندۋس، ءۇندى تىلىندە جازاتىن — ينديانىڭ بەتكە ۇستار جازۋشىلارى: حودجا احماد ابباس پەن كريشان چاندر ەكەۋىنىڭ اراسىندا ۇلكەن دوستىق بارىن بايقادىم. ەكى ادامنىڭ اراسىنىڭ الىس-جاقىندىعىن ءبىلۋ ءۇشىن كەيدە ءسوزدىڭ كەرەگى جوق، ول كىسىنىڭ، قانشا قۋ بولسا دا جاسىرا المايتىن، پەيىلىنەن تانىلادى. جانە شىنايى دوستىقتىڭ توڭىرەگىن شالىپ تۇراتىن جارقىن نۇرى بولادى. ابباس پەن چاندر ءبىزدىڭ كەي سۇراقتارىمىزدىڭ جاۋابىن — ءبىر-بىرىنىڭ اۋزىنا قاراپ، قۇپتاسىن، باس يزەسىن بارىپ قايىرىپ وتىردى. بۇل ديپلوماتيا ەمەس، كوزقاراستىڭ، پىكىردىڭ، جاقسى ولەڭنىڭ ۇيقاسىندا قابىساتىن جاراستىعى ما دەپ قالدىم.
ولەڭ دەمەكشى وسى وتىرىستا دەيتىن اقىن بولدى. ول ءوزى ءىرى تولىق دەنەلى، ۇشكىرلەۋ دوڭەس مۇرىندى، ەر ءجۇزدى كىسى ەكەن. ەتەگى كەتكەن جىلتىر قارا شاشىن قيسىق قايىرعان. اقىنداردا ازىرگە مەن انىق بايقاعان ەكى مىنەز بار. (باسقاسى دا تولىپ جاتقان شىعار — مەن وسى ءوز بىلگەنىمدى ايتام.) ءبىرى كەشەگى كالكۋتتاداعى سياقتى — ورنىن باسىپ، وسقىرىنا قارايتىن، ايقىنسىز ولەڭ وقىمايتىن داڭعازالاۋ كەلەدى دە، ەكىنشىسى بارلى-جوعىن اناداي سىرتقا شاشپايتىن، كوبىنە ءوز ىشىنە ۇڭىلەتىن قياليلاۋ بولادى. كەيفن — اقىننىڭ وسى سوڭعى سورتىنا جاتاتىن — كەلىستى كىسى ەكەن. تەڭكيگەن ءىرى دەنەسىنە ءۇندىنىڭ مول ىشىلگەن ۇزىن اق كويلەگى جاراسىپ، جىلى شىرايمەن جىميىپ قويىپ كوبىنە ءۇنسىز وتىردى. ءبىزدىڭ ارامىزدا اقىن بولماعانىنا قالعان ءتۇرى بار.
— ءسىز جاس كەزىڭىزدە ولەڭ جازىپسىز عوي، — دەدى ابباس ماعان.
— ەس كىرگەن سوڭ قويدىم عوي.
— ەندەشە ءبىزدىڭ كەيفي ءالى جاستىڭ جەلىكتەن ارىلماي ءجۇر، — دەپ ازىلدەدى ابباس.
ءبىز اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندا تاعى ءبىر ادام كەلدى. ورتا بويلىدان ءسال جوعارىلاۋ، كەسەك سۇلۋ ءجۇزدى. ەۆروپاشا كيىنگەن. ۇستىندە كۇلگىن-سۇرعىلت جەڭسىز كويلەك، ءتۇسى سودان ءسال قوڭىرلاۋ، جۇقا شالبار. اياعىندا. كيىم كيىسى، تاعى دا وزىنە جاراسقان ەركىن بيازى قيمىلى — ونىڭ ارتيست ەكەنىن ايتپاي تانىتتى. بۇل ءۇندىنىڭ وسى كۇنگى ۇلكەن ارتيستەرىنىڭ ءبىرى — بولرادج ساحني بولىپ شىقتى. جۇما نەگە سونشا تانىس دەسەم — بومبەي تولعان افيشالارداعى ۇلكەندىگى سالا قۇلاش سۋرەتتەر... ءيا وسى كىسىنىكى.
دۇنيە ءجۇزى ارتيستەرىنىڭ بەت اجارىندا ءبىر ۇقساستىق بار. ساحنا ءىرى كەسەك ءجۇزدى، بيىك قىر مۇرىندى سۇلۋ كىسى.
ءبىراق قايتا-قايتا سۇرتكەن گريم، باسقا ادامنىڭ بەينەسىن بەرمەك بولعان ساعات سايىنعى سان قۇبىلىس — ادام بەتىنىڭ ءتۇسىرىپ تاستايدى؛ وندا مىناۋ ابباس يەن كريشان چاندر سياقتى قۇيىپ قويعانداي وزگەرمەس ءوز كەسكىنى بولمايدى. تاريحىنىڭ دا مىنا سۇلۋ ءجۇزى وزىنىكى ەمەس سياقتى. ول ءقازىر سامارقاۋ، جاي عانا ساراڭ سويلەپ وتىرعانىمەن — انا بەت الپەتى زاماتتا قۇبىلىپ، باسقا ءبىر كەسكىن مەن مىنەزدى تانىتىپ وزگەرىپ كەتۋگە دايار تۇرعانىن سەزەسىڭ. بالەرينا ءوز دەنەسىن قانشا ەركىن بيلەسە، ساحنا ءارتيسى دە ءوز بەت قۇبىلىسىن سونشا ەركىن بيلەۋگە ءتيىس.
ابباستىڭ ايەلى قايتىس بولعان ەكەن. ۇيىندە ەكى كىشكەنتاي قارا كەمپىر ءجۇر. شاماسى تۋىستارى بولار.
ءبىزدى الىپ كەلگەن جاس جىگىت تە اقىن بولىپ شىقتى. ونىڭ ۇستىنە بويىنان انشىلىك ونەر جانە تابىلدى. ابباستىڭ ۇيعارۋىمەن وسى كۇنگى ءبىر كومپوزيتوردىڭ جۋىردا شىعارعان بيىك داۋىسپەن كوتەرىپ سالاتىن ءانىن ايتتى. مەن ءوزىم ءۇندىنىڭ حالىق اندەرىنە كەرەمەت ۇشى ەدىم. ادەتتەگى جۇرەك قىلىن شەرتەتىن نازىكتىگى جوق، شيراتىپ ىرعاققا دا كەدەي، مىنا كوتەرىڭكى ايقاي ءان ماعان اسەر ەتپەدى. ال، وزدەرى كادىمگىدەي ەلتىپ، ۇيىپ تىڭدادى. مۇمكىن ولاردىڭ جۇرەگىنە جاقىن، ءبىراق ماعان بەلگىسىز ءبىر سىرى بار شىعار بۇل ءاننىڭ.
ءبىز اڭگىمەلەسىپ، تاماق ءىشىپ وتىرعاندا دا ءبىر فوتوگراف جىگىت قايتا-قايتا سىرتىلداتۋمەن بولىپ ەدى، ءبىراق ابباس اعا كەتەردە ءبارىمىز جينالىپ سۋرەتكە تۇسەيىك دەگەن تىلەك ءبىلدىردى. مانادان بەرى ءار تەسىكتەن جىلتىڭداپ جۇرگەن ابباس پەن چاندردىڭ نەمەرەلەرى دە قازداي ءتىزىلىن قاسىمىزدا تۇرا قالىپتى.
قايتا-قايتا قول الىسىپ قوشتاسىپ جاتىرمىز. «ات ءبىر باسپايمىن دەگەن جەرىن ءۇش باسادى». ايتسە دە ەندى كورىسەمىز بە، جوق پا. ءبىراق ايتەۋىر، قايدا جۇرسەم دە مىنا قيمىلى شاپشاڭ ەلپىلدەگەن ابباس پەن ءۇنسىز عانا ىشكى جىلۋىمەن شارپىپ وتىراتىن، سابىرلى چاندردىڭ بەينەلەرى كوز الدىمنان كەتپەس. — جاقسىدان شاراپات.
بومبەيدىڭ ءبىر الدىنداعى الدىڭعى بەتى جۇمىرلاۋ ءۇيدىڭ ەسىگىنىڭ ماڭدايشاسىنا لاتىن ارپىمەن «لەنين» دەپ قىزىل ماتاعا جازىپ قويعان — ترانسپارانت. ەكى بوساعاسىندا لەنيننىڭ كادىمگى بىزگە تانىس — كەپكە كيىپ، قولىن شالبارىنىڭ قالتاسىنا سالىپ، تۇتاس بويىمەن قىرىنداۋ تۇسكەن سۋرەتى تۇر. ءبىز ماشينامەن ارلى-بەرلى وتكەندە وسى جازۋ مەن سۋرەتتەردى كورىپ جۇرەتىنبىز. ءقازىر ەندى وسى ءۇيدىڭ وزىنە كەلدىك.
جۇرت ەندى جينالىپ جاتىر ەكەن. شابان ۇيرەك بۇرىن ۇشار دەپ ءبىز ەرتەلەۋ كەلىپ قالىپپىز. مىڭ ەكى جۇزدەي ادام سىياتىن دوڭگەلەك بيىك زال. ەكى بەلدەۋ بالكونى بار. زالدىڭ ءىشى قابىرعانى جاعالاي قويىلعان — كىتاپتىڭ اشىلمالى بەتتەرى سياقتى — ۇلكەن ستەندتەر. وندا لەنيننىڭ ءومىربايانىن، كۇرەس جولىن، سوۆەت ەلىنىڭ جەتىستىكتەرىن پاش ەتەتىن فوتواپپاراتتار، كورسەتكىشتەر، دياگراممالار. توبەگە نەشە ءتۇرلى قىزىلدى-جاسىلدى قاعازداردان تارتىپ قويعان. ولار قابىرعا مەن بالكوندارداعى جەلدەتكىشتەردىڭ لەبىمەن شيراتىلىپ تارقاپ، سان قۇبىلىپ كوز تارتادى.
وسى زالدا ۆ. ي. لەنيننىڭ .تۋعانىنا ءجۇز جىل تولۋىنا ارنالعان سيمپوزيۋم بولىپ جاتىر. ونى ۇيىمداستىرۋشى ۇندى-سوۆەت قوعامى. ولار وسى زالدى اپرەلدىڭ سەگىزى جيىرما بىرىنە دەيىن جالداپ الىپتى. وسى ون ءۇش كۇننىڭ ىشىندە مۇندا لەنينگە بايلانىستى ءتۇرلى ساياسي-تەوريالىق تاقىرىپتا جانە ءار ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرىمەن ۇلكەن سيمپوزيۋم وتكىزىلمەك. سيمپوزيۋمنىڭ پروگرامماسى وتە باي جانە قىزعىلىقتى. مۇندا نەشە الۋان قوعام قايراتكەرلەرى، جازۋشىلار، ارتيستەر، عالىمدار ءسوز سويلەيدى. ءبىزدىڭ تانىسىمىز ارتيست بولرادج ساحني اشىلعان كۇنى سويلەپتى. سيمپوزيۋمنىڭ ورتا تۇسىندا كريشان چاندر، اياق كەزىندە حودجا احماد ابباس قاتىسىپ ءسوز سويلەمەك ەكەن.
سيمپوزيۋم اشىلعاندا ماحاراشترا گۋبەرناتورى، شتات مينيسترلەرى قاتىسىپتى.
مۇندا ءبىرىڭعاي ءسوز ەمەس، كەي كۇندەرى تەك كوسەم ءومىرى تۋرالى كينو كورسەتەدى. كەلەسى كەڭەس قۇرعاندا دا وسىنشا ۇلكەن اۋديتوريانى باستان-اياق سوزبەن زەرىكتىرمەي ارا-اراسىندا شاعىن كونسەرتىمەن سەرگىتىپ الاتىن جاقسى ادەتتەرى بار ەكەن.
ءبىز قاتىسقان ءماجىلىس تە شاعىپ حورمەن ادەمى ايتىلعان كانتاتادان باستالدى. ءماجىلىستى ورتا جاستاعى، كەلبەتتى ايەل كىسى باسقاردى. العاشقى شىعىپ سويلەگەن دە ايەل.
مۇندا كۇنى بۇرىن جازىپ العان، نە جازدىرىپ العان ءسوزىڭدى الدىڭا جايىپ قويىپ، شىنتاعىڭدى تىرەپ الىپ، ەڭسەڭدى كوتەرمەي وقىپ تۇراتىن تريبۋنا جوق. داۋىسىڭدى ۇلكەن زالعا تۇگەل جەتكىزەتىن، سىرىقتاي سورايعان ميكروفون عانا بار. سويلەپ تۇرعان قىرىقتىڭ ورتاسىنان اۋعان، جۇدىرىقتاي بەتىن ءاجىم شالعان، كىشكەنتاي قارا ايەل. ءتۇرى دە، ءوزىن ۇستاۋى دا ىسىلعان شەشەنگە ۇقسامايدى. جارقىلداعان قارا كوزى مەن ۇلكەندەۋ قۇس مۇرنىنان وزگە تۋلا بويىندا كوز توقتاتار ەش نارسە جوق. ءجاي باسىپ ميكروفونعا كەلدى دە اقىرىن باستاپ سويلەپ كەتتى.
ءبىر ءسوزىن تۇسىنگەنىم جوق. ءبىراق شەشەنگە دە، زالعا دا ىقىلاسپەن دەن قويا نازار سالىپ وتىردىم. داۋىسىن كوتەرمەي، ءبىر ىرعاقپەن جاي، ءبىراق ۇزاق سويلەگەن ايەل ءوزىنىڭ ءبىر كەرەگىن، كوپتەن ويدا جۇرگەن شارۋاسىن ايتىپ تۇرعان سياقتى. قولىندا ءبىر جاپىراق قاعاز جوق، الدىندا مىڭنان ارتىق ادام تولعان اۋديتوريا ەمەس، ءوزىنىڭ «ساعان ايتام» دەگەن كىسىسى عانا وتىرعانداي تىكە قاراپ قادالىپ سويلەيدى. زالدا دا كۇبىر-كۇبىر سويلەسىپ، سۋرەت سالىپ، نە مۇلگىپ وتىرعان ادام جوق. كوبى كەگىن كوتەرىپ، ۇمسىنا ءتۇسىن تىڭداپ وتىر. ەر قاشتى-جاۋىر ءسوز ەمەس، مىڭ قايتالانعان تاتىمسىز اقىل، قاعيدا ەمەس، نە بولماسا ادام تۇگىل اتان تۇيەنىڭ بەلىن قايىستىراتىن كورسەتكىشتەر ەمەس، — وسى ايەل نە دە بولسا وسى جۇرتقا كەرەكتى، كوكەيتەستى ءبىر نارسە ايتىن تۇر-اۋ دەگەن ويعا كەلدىم. شىركىن، ءسوز ءقادىرىن تۇسىرمەگەن قانداي جاقسى.
بىزدەر، جولاۋشى جۇرگەن ادامدار، سويلەيتىن ءسوزىمىزدى جازىپ الۋعا پۇرساتىمىز بولماعان. قۇداي وڭداپ سونىڭ ءوزى جاقسى بولدى. ايتپەسە مىناۋ ايەلدەن كەيىن قاعازعا تۇمسىعىمىزدى تىرەپ تۇرعانىمىز...
مەن سوۆەتتىك شىعىس ەلدەرىنىڭ سوسياليستىك ۇلت بولىپ قالىپتاسۋى جايىندا، ونداعى زور مادەني ريەۆوليۋسيا تۋرالى ايتتىم. كوپ مىسالدى ارينە جادىمدا ساقتالىپ قالعان فاكتى — قازاڭ ومىرىنەن الدىم.
كەيبىر قالا از جىلدا قاشپا ۇلكەيىپ، كەرەمەت وزگەرىن كەتسە دە ونى ىشىندە تۇرعان ءوز حالقى اڭعارمايدى. توسىن كوز كورىپ قايران بولادى. سول سياقتى كۇندە كورىپ كوزىمىز ۇيرەنىپ كەتكەن سوڭ، ءبىز دە ەل ومىرىندەگى كوپ وزگەرىستەردى بايقامايدى ەكەنبىز. بايقامايدى ەمەسپىز-اۋ، سوعان ءمان بەرىپ ويلانىپ جاتپايمىز.
مەنىڭ وسى اۋديتورياداعى ءسوزىمدى الماتىدا نەمەسە ءبىر كولحوزدا سويلەسەم — مىناۋ ءبىزدى قارا جاياۋ دەي مە ەكەن، ونى ءوزىمىز دە بىلەمىز دەپ تىڭداماي كۇبىر-كۇبىر سويلەسىپ كەتەر ەدى. ال، وسى ءسوز مىنا اۋديتورياعا كەرەمەت اسەر ەتتى. «قازاقستاندا» قىرىق ءبىر جوعارعى وقۋ ورنى بار» — قول شاپالاق. «بىزدە مىندەتتى تۇردە جاپپاي ون جىلدىق ءبىلىم الۋعا كوشكەنىمىزگە ون جىلعا جۋىقتاپ قالدى»، — دۋ قول شاپالاقتاۋ. «قازاقستاندا، سول سياقتى وزبەكستان، تۇركمەنستان، قىرعىزستان سياقتى ۇلت رەسپۋبليكالارىنىڭ بارىندە ۇلتتىق عىلىم اكادەميالارى جانە ولاردىڭ ونداعان عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى بار»، — دۋ قول شاپالاقتاۋ. زال گۋىلدەپ بارىپ باسىلادى.
مىنەكي، بىزدەگى «ءاي، بەلگىلى عوي» دەپ قول سىلتەيتىن سيفرلارىمىزدىڭ اسەرى. ءبىزدىڭ تابىسىمىزدان ولار وزدەرىنىڭ ەرتەڭگى كۇنىن، بولاشاعىن كورگەندەي بولادى. جاقسى ۇلگى ولاردى دا رۋحتاندىرادى. ارينە ولاردى وسىلاي تاڭىرقاتىپ قول شاپالاقتاپ وتىرعان لەنين ءىسىنىڭ، لەنينيزمنىڭ جەمىسى.
دەلەگاسيا مۇشەلەرى، يسااك گولۋبيەۆ سوۆەت-ۇندى قوعامىنىڭ جۇمىسى جايلى، لەونيد پوچيۆالوۆ ءوزىنىڭ سوۆەت-ۇندى قوعامىنىڭ ءبىر بولىمشەسىن ۇيىمداستىرعانى جايلى قىزعىلىقتى اڭگىمە ايتىپ بەردى. سيمپوزيۋمنىڭ ەرتەڭگى تاقىرىبى — لەنين جانە ايەل تەڭدىگى ەكەن. ماييا گانينانى سول تاقىرىپقا ساقتاپ قويدىق.
كوسەمگە ارنالعان بۇل سيمپوزيۋم ءالى دە ون كۇنگە سوزىلىپ، 21 اپرەل كۇنى قالالىق ۇلكەن جيىنمەن اياقتالماق.
شىرىقتى بۇزعان شال. «ايلاس قاتىن مۇڭداس»
كوزى جاۋتاڭداعان قىز بايعۇس. جان-جاعىنان جامىراعان ايەلدەر ءوزىن جۇندەي ءتۇتىپ، ەسىن تاندىرىپ اكەتىپ بارادى. اياپ كەتتىم بايعۇستى. جولداستارىمنىڭ «جۇرەيىك» دەگەنىن ەلەمەي، قاراي بەرگىم كەلەدى.
ايتپاقشى اڭگىمەنى باسىنان ايتايىقشى.
بۇگىن ماراتحي تىلىندەگى جازۋشىلارمەن كەزدەسۋگە كەلدىك. ماراتحي وسى ماگاراشترا شتاتىنىڭ نەگىزگى حالقىنىڭ ءتىلى. ولاردىڭ مەكەنى ءبىز تۇرعان جەرگە جاقىن قالانىڭ ورتالىعىندا ەكەن. تەڭىز جاعالاۋىنا كەلىپ توقتادىق تا، ماشينامەن جەتە الماي، تار كوشەمەن اجەپتاۋىر جاياۋ جۇردىك. ەسىك الدىندا ءبىزدى بەس-التى ادام قارسى الىپ، ليفتىمەن جوعارى الىپ شىقتى. بۇل ءۇيدىڭ ءىشى كادىمگى تەاتر، سپەكتاكل ءجۇرىپ جاتىر. ءبىز بالكوننىڭ ەسىگىنەن كىرىپ از ايالدادىق.
بەس-التى ءجۇز ادامنىڭ زالى بار، ىقشام عانا ادەمى تەاتر. ءبىز قاراعان كەزدە ساحنادا جەتى-سەگىز ايەل ءبىر بويجەتكەندى ورتاعا الىپ جاتتى. ءارقايسىسى سوعان ءبىر نارسە ايتىپ قالۋعا اسىعادى. ايتارى ءوتىنىش ەمەس، كوزىنە شۇقىپ تەپسىنە سويلەيدى شەتىنەن. داۋىستارىندا تابالاعان كەكەسىن دە بار. ءقايسىبىرى اششى مىسقىلمەن سىقىلىقتاپ كۇلىپ تە الادى. ال، قىز بيشارا جات اۋىلدىڭ قالىڭ ءيتىنىڭ قاماۋىنا تۇسكەن كۇشىكتەي، شاۋىلدەۋگە دە شاماسى جوق. قايسىنىڭ اۋزىنا قاراپ، قايسىڭ تىڭدارىن بىلمەي، بالاپانداي ءۇرىپ جان-جاعىنا الاقتاي بەرەدى. ءتىپتى جانىم اشىپ كەتتى. ادامنىڭ قاسىرەتىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن كەيدە ءتىل ءبىلۋدىڭ دە قاجەتى جوق پا دەپ قالدىم.
كوپ الاڭداماي جازۋشىلار كۇتىپ وتىرعان بولمەگە قاراي وتتىك. بىزگە جولشىباي ءتۇسىندىردى؛ بۇل ساحنا جادا تۇسكەن جاس كەلىنگە اۋىل ايەلدەرىنىڭ ءومىر دانالىعىن ۇقتىرىپ، اقىل ايتىپ جاتقان كەزى ەكەن.
ءبىز كەلگەن بۇل ءۇيدى ادەبيەت ينستيتۋتى دەپ اتايدى. ءبىراق بۇل ءبىزدىڭ موسكۆاداعى ادەبيەت ينستيتۋتىنا ۇقسامايدى. دۇرىسىراق بۇل كوپ ونەرگە قۇشاق جايعان مادەني ورتالىق. بۇعان جازۋشىلار، پروفەسسورلار جانە باسقا دا ونەرگە قۇمارتقان ادامدار قاتىسادى. ءبىر مىڭ جەتى جۇزدەي مۇشەسى بار ەكەن. ماراتحي ادەبيەتىنە بايلانىستى بار تىرشىلىك، قاراكەت وسى ارادا وتكىزىلەدى. باسپا ورىندارى دا وسىندا كورىنەدى. مۇندا ونەردىڭ ءۇش سالاسىنان لەكسيالار وقىلادى. ماراتحي تىلىنەن ساباق جۇرەدى. وسىندا ورىس تىلىنەن دە ساباق بەرىلەدى ەكەن. ماراتحي — ورىس ءتىلى اۋدارما سوزدىگىن بىتىرگەلى جاتىرمىز، — دەدى.
مۇندا ۇلكەن كىتاپحانا جانە اۋەسقويلاردىڭ ەكسپەريمەنتالدى درامالىق تەاترى بار. تەاتر جونىندە، اكتەر ونەرى جونىندە ساباق جۇرگىزەتىن درامالىق ونەر مەكتەبى بار.
بۇل ينستيتۋتتىڭ قازىرگى تىرشىلىگىنىڭ نەگىزى وسىلار، بۇل ءوزى 1934 جىلى ادەبي كونسەرت ۇيىمداستىرۋدان باستالىپتى. 1944 جىلدان باستاپ بۇلار دراما ەنەرىمەن اينالىسقان. بۇل شاق ءۇندى حالقىنىڭ ارىدەن كەلە جاتقان دراما ونەرىنىڭ قۇلدىراپ بارا جاتقان، دراما وپەرادان ايرىلىپ قالامىز با دەپ قورىققان كەزى بولسا كەرەك. وسى ءبىر تۇستا كينو درامانى ءتىپتى جۇتىپ تا قويعان ءتۇرى بار.
وسى ورتالىقتى قۇرۋعا ۇيتقى بولعان دوكتور ءبىھالرا درامالار فەستيۆالىن وتكىزۋدى مىقتاپ قولعا الىن، ءوتىپ بارا جاتقان حالىق ونەرىن قايتا تۇتاتىپتى. ءۇندىنىڭ ارىدەن كەلە جاتقان كلاسسيكالىق درامالارى رامايانا مەن ماھابباراتانىڭ سيۋجەتتەرىنەن الىنىپ، سەلودا ءدىني مەيرامداردا ورىندالاتىن بولعان. دوكتور ءبىھالراو سول ەسكى كلاسسيكالىق دراما مەن بۇگىنگى جادا درامانى قاتار دامىتۋدى قولعا العان. (جاڭاعى ءبىزدىڭ كوزىمىز تۇسكەن ساحنا كلاسسيكالىق شاردا دراماسىنىڭ ءبىر كورىنىسى ەكەن. بۇل قاراكەتتەن تۇسكەن اقشاعا وسى ءۇيدى سالىپتى. ويتكەنى بوستاندىق العان 1947 جىلعا دەيىن ۇكىمەت تاراپىنان كومەك ىرىمعا دا بولماعان). ۇندىدە مەن بايقاعان ءبىر جاقسى ادەت — مەكەمەگە، ۇيىمدارىنا ات قويعاندا، ءتىپتى قانشاما مىقتى بولسا دا الىستاعى ءبىر اتاقتىعا جۇگىرمەيدى، ءوز قولىمەن جاساپ، ەڭبەگىن سىڭىرگەن، ۇيىمداستىرعان ءوز ادامىنىڭ اتىن قويا سالادى ەكەن. مۇنىسى ادىلەتكە يە دەپ قالدىم. وسى ورتالىق تا دوكتور ءبىھالرانىڭ ەسىمىندە... و كىسى تۋرالى مۇندا شىن سۇيىسپەنشىلىكپەن، ۇلكەن ماقتانىشپەن ايتادى.
جيىرما شاقتى جازۋشى شاعىنداۋ بولمەدە ءبىزدى توسىپ وتىر ەكەن. دەنى ورتا جاستان اسىڭقىراپ بارا جاتقاندار، تورت-بەس جاس جىگىت پەن ەكى-ۇش قاريا جانە ەكى ايەل بار. ءبىز كىرىپ، امانداسىپ وتىرا بەرىسىمەن-اق، ءبىزدىڭ سول جاعىمىزدا توردە وتىرعان كوندەپ دۇرىسىن قالعان ارىق قارا شال سەز باستاپ كەتتى. ۇرتى سولىپ، اۋزىنا جابىسىپ، بەت سۇيەگى شوشايىپ شىققان، شاش ورنىندا سەلدىرەگەن اق قىلتاناعى بار بۋ قاريانىڭ جاس شاماسىن اجىراتۋ قيىن، ءبىراد ايتەۋىر نە دە بولسا ارىدە، ءتىپتى ارىرەكتە جاتىر ما دەپ ويلادىم.
— ءبىزدىڭ ارعى زاماندا نامديەۆ دەگەن اقىنىمىز بولعان، — دەپ ول ءسوزدى توتەسىنەن باستادى، — پوەزيانىڭ ناعىز ۇلگىسى سول قاراپايىم تىگىنشى نامديەۆ. ول ادامداردى كاستاعا بولمەگەن. حاريدجيلاردى قورلاماعان. ول ادامنىڭ ءبارىن تەڭ ساناعان. ال، سىزدەر ايتىپ جۇرگەن كوممۋنيزم دەگەن سول. نامديەۆ كوممۋنيزمدى ماركستەن دە بۇرىن بىلگەن....
قوناقتىڭ پارىزى سىپايىلىق. ءبىز شالدىڭ سوزىنە ۇيىپ دالعانداي كەسكىن كورسەتكەنبىز. ەندى كوزىمنىڭ قيىعىمەن بولمەگە جينالعان ماراتحي جازۋشىلارىن بايقاسام — ولاردىڭ كەسكىنى مۇلدە باسقاشا. كوزدەرى ادىرايىپ شالعا ۇرەيلەنە قاراپ قالىپتى. «قۇداي ساقتاي گور، قاي جەرگە اپارىپ جىعار ەكەنسىڭ؟!» دەگەن جازۋ تۇر بەتتەرىندە. شالىڭ بولسا سويلەگەن سايىن قىزىنىن، ءبىردى ايتىپ بىرگە كەتىپ نەشە ءتۇرلى كەرەمەتتەردى قوزداتا باستادى.
جاڭا ءبىزدى قارس.ى العان تولىق دەنەلى قاسقا باس كىسى بار ەدى، وسى ۇيىمنىڭ جاۋاپتى سەكرەتارى بولسا كەرەك. و دا اۋىر سالماعىمەن ورىندىقتى سىقىرلاتىپ ازەر شىداپ وتىرعان، «نە دە بولسا تاۋەكەل» دەپ تەرەڭگە كۇمپ بەرگەندەي، ورنىنان تۇرىپ ءسوزدى باستاپ كەتتى. قاريا ءسوزىنىڭ بولىنگەنىن بايقاماي ازعانا جەرگە جارىسا سويلەسىپ بارىپ وقىس تىيىلدى. ەندى ءبىر قاراعانىمدا تاياعىنا باسىن سۇيەپ، قالعىپ كەتىپتى. «كۇلسەڭ كارىگە كۇل» دەگەن قازاقتىڭ جاقسى ىرىم-ماتەلى بار. كۇلكىمدى سىرتقا شىعارۋعا ۇيالسام دا، ىشتەي ءماز بوپ قالدىم. اسىرەسە شالىنىڭ سىرى وزدەرىنە ءمالىم ماراتحي جازۋشىلارىنىڭ ۇرپيگەن كەسكىندەرى-اق كۇلكىمدى كەلتىرەدى.
مۇنداي كەزدەسۋلەردە ءبىز كوبىرەك سويلەتىپپىز. ءۇندى جاعى ۇستى-ۇستىنە سۇراۋ بەرەتىن. بۇل جولى كەرىسىنشە. ماراتحي ادەبيەتى جايلى ءبىزدىڭ بىلگىمىز كەلدى. سەكرەتار بىزگە ماراتحي ادەبيەتىنىڭ تاريحىن ارىدەن تولعادى.
— ماراتحي ادەبيەتى XIII عاسىردان باستالادى. سانسكريتكە ەلىكتەۋ جانە سوعان جاۋاپ رەتىندە تۋادى ول. العاشقى كەزدە تىڭنان سونى شىعارما تۋعىزباي — ماراتحي ادەبيەتى ءوزىن سانسكريتتى يگەرۋگە، بويىنا سىڭىرۋگە باعىشتايدى. ءوز تىلىنە رامايانانى، ماھابباراتانى اۋدارۋدان باستايدى. سودان پاندارپۋر — قۇدايدى ماداقتاۋ جىرلارى تۋادى. سول كەزدە بۇقارا حالىقتىق قالىڭ ورتاسىنان كوپ اقىن شىعىپتى. ولار ەل اراسىندا اۋليە اتانىن كەتكەن.
اعىلشىن قول استىنا تۇسكەن وتارشىلىق جىلدارى جۋرناليستەر مەكتەبى اشىلعان. ول كەزدە حالىقتىڭ وي-پىكىرى، ازاتتىق اڭسارى جۋرناليستيكا ارقىلى ايتىلعان.
جۋرناليستيكاعا جالعاسا دراما مەن پروزا تۋعان. درامانىڭ نەگىزگى تاقىرىبى ەكى سالادا — سانسكريتتىڭ سيۋجەتى مەن جەرگىلىكتى ءومىر. ول كەزدە شەكسپيردى ءدال اۋدارماي، ءوز ومىرلەرىنە يكەمدەي كوشىرگەن. كەيىنىرەك كەلگەندە يبسەن دراماتۋرگياسى بۋلارعا كوبىرەك اسەر ەتسە كەرەك. ونىڭ اتاعى دا مۇندا كەڭ تاراعان، اسىرەسە «ريەۆيزوردى» جاقسى كورەدى ەكەن.
پروزا رومانتيكادان باستالىپتى. (قاي حالىقتىڭ دا وسىلاي باستايتىن ادەتى). العاشقى شىعارمالارعا ازىق بولاتىن — ءار ەلدىڭ ءبىر سىزداعان جەرى، ىشكى دەرتى بار ەمەس پە. قازاقتا ول ەجە قابىل، جەسىر داۋى بولسا، مۇندا — جاستايىنان جەسىر قالعان ايەل قاسىرەتى — تۇڭعىش شىعارمالارىنا ارقاۋ بولعان. كەيىنىرەك كەلە پروزا تاريحي تاقىرىپقا قاراي مىقتاپ ويىسىپتى. بۇل جاعىنان دا دامۋ جولىمىزدىڭ ۇقساستىعى بار.
سەكرەتار ماراتحي ادەبيەتى جايلى ايتۋعا كىرىسكەندە ءبىز بلوكنوتتارىمىزدى سۋىرىپ الىپ، شۇكىر جازا باستاعانبىز. بۇل ارەكەتىمىز جينالعان ماراتحي جازۋشىلارىنا عاجاپ اسەر ەتتى. ولار دا ەلەڭ ەتىپ، ەڭسەلەرىن كوتەرىپ الىپ، اڭگىمەگە قىزۋ ارالاستى. ءبىر نارسەنى شارشاۋ شىعارىپ، ۇمىت قالدىرماسىن دەپ بايانداۋشىنىڭ اۋزىن باعىپ قالعان: ءبىرى ءمۇدىرىپ قالسا، ءبىرى قاپتالدان قوسىلىپ ىلىگى الا جونەلەدى.
— ءبىزدىڭ ەڭ ۇلكەن جازۋشىمىز اپتە. ول ماحارانترانىڭ ديككەنسى اتالعان. الەۋمەتتىك جانە تاريحي تاقىرىپتارعا كوپ روماندار جازعان. «كىم قامقور بولماق؟» اتتى رومانى ورىس تىلىنە دە اۋدارىلدى، — دەپ ءبىر جاستاۋ ارىق قارا جىگىت سەكرەتاردىڭ ءسوزىن ءىلىپ اكەتتى.
— ءبىزدىڭ ءىرى جازۋشىلارىمىز كۇناھار دا تاريحي الەۋمەتتىك تاقىرىپتارعا كوپ درامالار مەن روماندار جازدى. سوڭعى جيىرما جىلدا كوپ جاقسى شىعارمالار تۋدى. ولار ناعىز شىنشىل، رەاليستىك باعىتتا جازىلعان. حالىق ومىرىنە تەرەڭ بويلاعان.
مىنا جىگىتتىڭ ءسوزى دە — ينديانىڭ جازۋشىلارى ءبىزدىڭ ەلگە كەلسە، مەنىڭ سولارعا ايتاتىن سوزىمە ۇقساس. مەن دە ساكەن سەيفۋلليندى، اۋەزوۆتى، ءمايليندى كولدەنەڭ تارتار ەدىم. سوڭعى جيىرما جىل جايلى دا سونىڭ پىكىرىن قايتالار ەدىم.
ەندى ءسوزدى بىر-بىرىنەن قاعىپ اكەتىپ جاتىر. ءبىرىنىڭ ۇمىتقانىن ءبىرى ايتىپ، بلوكنوتىمىزدىڭ كەرەمەتى بارداي، ايتەۋىر سوعان تۇسپەگەن ەشنارسەنى قالدىرعىسى كەلمەيدى.
— ءبىزدىڭ ماحاراشترادان وتكەن عاسىردا تيلاك دەگەن ۇلكەن جۋرناليست شىقتى. ول بۇكىل ءۇندى ماسشتابىنداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ ليدەرىنىڭ ءبىرى بولعان ادام. (مەن مۇندايدا شوقاندى ايتار ەدىم.)
— بىزدە ءقازىر پرولەتاريات اقىندارى شىعا باستادى. (مەنىڭ ەسىمە وتىزىنشى جىلدارداعى ءسابيت مۇقانوۆ ءتۇستى.)
— بىزدە وكتيابر ايىندا ءدىني مەيرامدار وتەدى. وندا ادەتتە دەريەۆنيا سايىن تورت-بەس سپەكتاكل قويىلادى. ءقازىر سونىڭ ۇشەۋى كلاسسيكالىق پەسالار بولسا، بىر-ەكەۋىن بۇگىنگى تاقىرىپقا جازىلعان پەسالاردان قويىپ ءجۇر. سپەكتاكل كورسەتۋ ساۋاتسىز ادامداردى ادەبيەتپەن تانىستىرۋدىڭ ءبىر جولى. حالقىمىز سپەكتاكلدى ەتە جاقسى كورەدى. بىزدە ءبىرىنشى ورىندا ساياسات بولسا، ەكىنشى ورىندا دراما تۇرادى. ساياساتقا بەلسەندىلىگىمىز كەشەگى وتارشىلىققا قارسى كۇرەستەن قالعان.
— بىزدە ساۋاتسىز اقىن ايەلدەر دە ولەڭ شىعارىپ، اۋىزشا تاراتقان. ەڭ تومەنگى قاۋىم حاريدجيرلار (الاستالعاندار) جايلى جازاتىن ساتحە دەگەن جازۋشىمىز بار. كوپ-كوپ تاماشا روماندار جازدى.
— قىسقا اڭگىمە جانرىندا بىزدە جاڭا تەندەنسيالار پايدا بولدى.
قىزا-قىزا اڭگىمەگە ءبارى دە ارالاستى. انە ءبىر تاڭقى تاپاۋ، الا كوز قارا جىگىت تە ءبىر نارسە ايتقىسى كەلىپ، اۋزىن اشا ءتۇسىپ ۇمسىنىپ قالادى، ءبىراق وعان كەزەك تيەر ەمەس، باسقالارى كيىپ كەتىپ جاتىر.
وسى مىنەز دە ماعان تانىس سياقتى. ءيا، بۇل ءالى توڭىرەگىنە تۇگەل تانىلىپ بولماعان، كەشەۋىلدەپ تۋىپ، بۋىنى ەندى بەكىپ كەلە جاتقان ادەبيەتتىڭ مىنەزى. رەتى كەلگەندە بارىن كورسەتىپ، ءبارىن ايتىپ دالعىسى كەلەدى. تيتتەي دە بولسا كەڭ دۇنيەگە شىعاتىن ساڭلاۋ ىزدەيدى. «مەنىڭ ونىمدى، نە مۇنىمدى بىلمەگەنىڭ ءوز ناداندىعىڭ» دەپ كەرەناۋ سويلەسەتىن الەمگە ايگىلى كانىگى ادەبيەتتىڭ كەردەڭ-تاكاپپارلىعى جوق بۋلاردا. شىرەنۋدى جاعدايى كوتەرمەيدى. ويتكەنى ايگىلى ادەبيەتتىڭ ورتا قول شىعارماسى تالاي جەرگە تارالىپ، شۋ كوتەرىپ جاتسا — مۇنىڭ وزىق تۋىندىسىنىڭ ءوزى قالتارىستا قالا بەرەدى.
وسى ماجىلىستە سۇڭعاق تىك دەنەلى، شاشىنا اق كىرگەن، ارىق دارا ايەل وتىردى. ات جاقتى اشىق ءجۇزى، نۇرى قايتپاعان ۇلكەن دارا كوزدى اقىلدى، مەيىربان ادامنىڭ اجارىن تانىتادى. بۇل كىسى مىس ءدۇريا ەكەن. 1958 جىلى تاشكەنت كونفەرەنسياسىنا قاتىسىپتى. سول ساپاردا قازاقستاننىڭ كەي جەرىپ ارالاپ، الماتىدا بولعانىن ەرەكشە ءبىر جىلىلىقپەن ەسكە الدى.
ينديادا ادام جاعى مولشىلىق قوي. ماراتحي تىلىندە 40 ميلليونعا جۋىق ادام سويلەيدى ەكەن. ءبىراق اعىلشىن ءتىلى ماراتحيدىڭ تىنىسىن اجەپتاۋىر تارىلتاتىن سياقتى.
— اعىلشىن ءتىلىنىڭ ماراتحي تىلىنە اسەرى قانداي؟
— اسەرى كۇشتى. باسقا ەلدەر ادەبيەتىندە ءبىز اعىلشىن ءتىلى ارقىلى اۋدارامىز. تولستوي، دوستويەۆسكيي، چەحوۆ، شولوحوۆتىڭ «تىنىق قونىن» ماراتحي تىلىنە اعىلشىننان اۋداردىق.
— ينتەلليگەنت قاۋىمنىڭ ماراتحي ءتىلىن تۇتىنۋى قالاي؟
— ورتاشا ينتەلليگەنسيادا ماراتحي باسىم. ال بيزنەس پەن جوعارى قاۋىم اعىلشىن تىلىندە سويلەيدى.
— جوعارى وقۋ ورىندارىندا شە؟
— وندا ساباق اعىلشىن تىلىندە جۇرەدى.
ءوز ءتىلىن تۇتاس تۇتىنا الماۋ دا حالىق ءۇشىن — اسىرەسە ونىڭ ويلى ازاماتتارى ءۇشىن اجەپتاۋىر تراگەديا بولۋ كەرەك. وتارشىلدىق وكتەم ءتىلى بۇلار استانام دەپ وتىرعان بومبەي شاھارىنا باسىپ كىرىپ، انا تىلدەرىن قالانىڭ شەتىندەگى لاشىقتارعا، سەلودا ىسىرىپ تاستاعان ءتۇرى بار. كورىپ ءجۇرمىز قالاداعى رەكلاما، افيشا، جارنامالار تۇگەل دەرلىك اعىلشىنشا جازىلعان. ىقشام عانا تەاترى بار وسى ينستيتۋت اعىلشىن ءتىلى جايلاعان ۇلكەن قالانىڭ ورتاسىنداعى كىشكەنە ارال سياقتى.
بومبەي ءۇندى قالالارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ كوسموپوليت قالا. جانە دۇنيە ءجۇزىنىڭ كەمەلەرى ساپىرىلىسقان ۇلكەن پورت. بومبەي ماحاراشترا شتاتىنا ورتالىق بولعانمەن، شتات شەڭبەرىنە سىيمايدى، كالكۋتتا ەكەۋى بۇكىل ينديالىق ءوندىرىس ءھام مادەني ورتالىق. ءۇندى مادەنيەتى مەن عىلىمىنىڭ نەبىر دوكەيلەرى وسىندا ىستەيدى. كريشان چاندر، حودجا احماد ابباس سياقتى ءۇندى ادەبيەتىنىڭ مارقاسقالارى، بىزگە بەلگىلى رادج كاپۋر، بولرادج ساحني ءتارىزدى ءۇندى كينوسىنىڭ ەڭ جارىق جۇلدىزدارى دا وسىندا. دۇنيە ءجۇزىنىڭ ەڭ مىقتىلارى دا وسىندا ءجيى كەلىپ ساپىرىلىسىپ جاتادى.
ەۆروپا مادەنيەتىمەن سۋارىلعان اعىلشىن ءتىلدى قالادا ماراتحي تىلدەس مادەنيەت وگەيسىپ قالعان. ءيا، بۇلار ءوز استاناسىنا وزدەرى كىرمە سياقتى، ورتالىقتا جاسالسا دا تۇكپىردە تۋىپ، شالعايدان كەلگەن مادەنيەت سەزىمى قالا قويماپتى.
كەشەگى ساناتقا قوسىلا الماعان زاماننان بويىنا ءسىڭىپ قالعان كەمدىك سەزىمى — دۇنيەدەگى ەڭ جامان، جيرەنىشتى سەزىم. ول ەردى دە، ەلدى دە قور قىلادى. ويانعان حالىقتار سول سەزىمنەن سىلكىنىپ ارىلماق. ەڭسەسىن كوتەرىپ ەل قاتارىنا قوسىلماق. ولار مادەني، رۋحاني ماسىلدىق جاساپ، دايار مادەنيەتكە ورتاق بولا كەتپەيدى، ءوز دۇنيەسىن، ءوز قازىناسىن اكەپ قوسادى. ال، ماراتحي حالقىنىڭ كوزىن ارشىپ السا ەسكىدەن كەلە جاتقان قازىناسى مول، بۇگىنگى مادەنيەتىن جاساپ جاتقان ادامدار دا بارشىلىق. ولاردىڭ دۇنيەگە كەڭىرەك تانىلۋعا اسىققان شىدامسىزدىعى دا، از ۋاقىتتا كوبىرەك دۇنيە جاساپ تاستاعىسى كەلگەن ىستىق قۇشتارلىعى دا بىزگە تانىس. «ايلاس قاتىن مۇڭداس» — مەن ولاردىڭ كوپ نارسەسىن، كوپ سىرىن ءتۇسىنىپ وتىرعان ءتارىزدىمىن. بۇل ازاماتتاردىڭ ويانىپ كەلە جاتقان ەلىنىڭ ەڭسەسىن تەزىرەك كوتەرۋىنە شىن تىلەكتەسپىن.
* * *
مادراس پەن بومبەيدەگى ىستىق كالكۋتتادان ارتىعىراق بولسا دا جانىڭدى ءدال انانداي قينامايدى. مۇندا كالكۋتتاداعى تۇنشىقتىرعان تىمىرسىق جوق. ءبىر جاعى اشىق تەڭىز ەمەس پە، كەشكە قاراي كادىمگىدەي سامال دا كەلەدى.
كەشكە قاراي ءۇندى قاقپاسىنىڭ ماڭىنداعى جاعالاۋعا سەرۋەنگە شىقتىق. ينديا تۋريستەر ءۇشىن جاراتىلعان ەل ەمەس پە. مۇندا دۇنيە ءجۇزىنىڭ بار جەرىنەن تاماشالاۋشى تۋريستەر كەلىپ قالتاسىن قاعىپ قايتادى. ەرتەڭ ەلىنە ورالعاندا — سونشا اقشانى قايدا جىبەردىڭ؟ — دەگەن قاتال سۇراقتى از دا بولسا جۇمسارتاتىن نارسە بولۋ كەرەك قوي. ول سۋۆەنير (ەسكەرتكىش بۇيىم). جاعالاۋدا ءيىن تىرەسىپ تۇرعان سۋۆەنير لاۆكالارى. مۇندا اينەكتەن، ماتادان، جەزدەن، سۇيەكتەن فابريكالاردا جاسالعان نە شەبەردىڭ قولىنان شىققان ۇساق-تۇيەك اشەكەي بۇيىمدار. دەنى ارزان قول، ىرىمعا بولماسا بۇيىمدىعى جوق نارسەلەر. ۇلكەندەرى جيىرما رۋپيي قىمباتىنان — ۇساعى ون كىشكەنتايىنا دەيىن الۋان ءتۇرلى تەڭىز ايقۇلاقتارى جانە ساتىلادى. قالتادا قاراي قالاعانىڭدى الا بەر.
كۇندىز ولاي ەمەس ەدى. بۇل جاعالاۋ كەشكە قاراي اشىق اۋادا ساتاتىن ۇساق اسحاناعا اينالىپ كەتەدى ەكەن.
تەڭىز جاعاسىنداعى قاي قالانىڭ بولماسىن ەڭ جاقىن جەرى — جاعالاۋ بولماق. جۇرتتىڭ اسىرەسە كەشكە قاراي سەرۋەندەپ اۋا جۇتاتىن جەرى دە سول. بۇل جاعىنان بومبەي جولى بولعان قالا. قالاعا تەرەڭ ۇڭگىپ كىرگەن دوڭگەلەك شىعاناق جاعالاۋدى ەكى ەسەگە جۋىق ۇزارتسا، ءالسىن-السىن سۋعا سيىردىڭ تىلىندەي سۇيىرلەنىپ كىرگەن وتكىر مۇيىستەر جيەكتى ودان بەتەر سوزا بەرەدى. شاھارى تۇسكىر تىم ۇلكەن بە، سوندا دا وسى جاعالاۋعا حالىق سىيماي كەتىپتى. ءجۇز مەتردەي ءجۇرىپ كورىپ ەدىك، سەڭدەي سوعىلىسقان حالىق بىر-بىرىنە سۇيكەنىپ ازەر وتەدى. بۇل سەرۋەننەن تەزىرەك ورالۋعا ءماجبۇر بولدىق.
مينيسترمەن كەزدەسكەندە
ءبىزدىڭ ءبىر مينيسترمەن كەزدەسكىمىز كەلدى. ەلدىڭ قال-احۋالىن، شارۋاشىلىق تۇرمىس قاجەتىن، ءوندىرىس پەرسپەكتيۆاسىن سۇراستىرىپ كەڭىرەك تانىسپاق ويىمىز بار. ارينە، كەيبىر ساياسي سۇراقتارىمىز دا بولماق. بۇل ماسەلەلەردىڭ بارشاسىنان ءبىزدى سوزگە قاندىراتىن قاي مينيستر؟ — دەگەندە، بىلەتىن كىسىلەرمەن اقىلداسا كەلىپ تاڭداۋىمىز فينانس مينيسترىنە ءتۇستى. سايىپ كەلگەندە ءبارى اقشاعا تىرەلەدى. ءوندىرىس شارۋاشىلىق ماسەلەسى سول كىسىنىڭ قولىنان وتەدى ەكەن.
وسىنىڭ الدىنداعى ءبىزدىڭ ءبىر تىلەگىمىز — ءتىرى كاپيتاليست كورىپ، سونىڭ ءوندىرىس ورنىن ارالاۋ بولاتىن. ءبىزدىڭ سىباعامىزعا ەرتەدەن كەلە جاتقان (1897 جىلى اشىلعان) گوردۆيدج فيرماسى ءتيدى. ول قالانىڭ قۇرلىق جاق سىرتىندا ەكەن، كەشە تۇسكە تامان ۇزاق ءجۇرىپ سوندا بارعانبىز. فيرما ەسكى بولعانمەن بۇل جەرگە كەيىنىرەك ورىن تەپكەن ءتۇرى بار. ويتكەنى بۇل ءوزى قالادان اۋلاق، ءوز الدىنا جەكە پوسەلوك. جۇمىسشىلاردىڭ تۇرعىن ۇيلەرى ءوز الدىنا ءبىر پوسەلوك تە، ءبىر شاقىرىمداي جەردە ءوندىرىس كورپۋستارى.
بۇل ءوزى شارۋاشىلىققا ۇقىپتى كاپيتاليست بولۋ كەرەك، ءزاۋلىم ءوندىرىس كورپۋستارىنىڭ اينالاسى تاپ-تازا، جاسىل اللەيا. جاعالاي اسفالت توسەلگەن. كورپۋستاردىڭ ىشتەرى دە سونداي اسەر ەتەدى. مۇندا كەڭسەگە كەرەكتى مەبەل، حولوديلنيك، جازۋ ماشينكالارىن شىعارادى ەكەن.
ءبىز سۇراقتى جۇمىسشىنىڭ جالاقىسى مەن تۇرمىس حالىنەن باستادىق. (ەسكەرتە كەتەيىن — ونىڭ ءسوزىنىڭ قانشالىقتى راستىعىن تەكسەرۋگە ءبىزدىڭ پۇرساتىمىز بولمادى.)
— مىناۋ ەسىكتىڭ الدىن سىپىرىپ جۇرگەن قارا جۇمىسشى قانشا الادى؟
— ون رۋپيي كۇنىنە.
— مامان جۇمىسشى قانشا الادى؟
— جۇمىس كۇنىنە 40 رۋپييدەن 50 رۋپييگە دەيىن.
— سەگىز رۋپيي ءبىر سوم. وعان قاراعاندا قىرىپ بارا جاتقان جوق. ءبىراق ءۇندى جاعدايىندا بۇل بيىك جالاقى.
بۇل فيرمانىڭ زور ماقتانىش ەتەتىن ءبىر نارسەسى — ونىڭ جۇمىسشىلارعا سالىپ بەرگەن پوسەلكەسى. ول جاعدايدى مىنا جىگىت بىزگە مايىن تامىزىپ جەتكىزدى.
— ءۇندى جاعدايىندا پاتەراقى وتە قىمبات. ءبىراق ءبىزدىڭ فيرما جۇمىسشىلاردان پاتەراقىنى از الادى. ەگەر جۇمىسشىنىڭ ايلىعى 500 رۋپييگە دەيىن بولسا — ءبىر بولمەگە ايىنا 25 رۋپيي، ەكى بولمەگە 35 رۋپيي تولەيدى. ەگەر جۇمىسشى بەس ءجۇز رۋپييدەن ارتىق السا جانە ءۇش بولمەلى پاتەرى بولسا ايلىعىنىڭ ون پروسەنتىن تولەيدى.
فيرمانىڭ ءوز مەكتەبى بار. جۇمىسشى ءبىر بالاسىنىڭ وقۋ اقىسىنا ايىنا 1 رۋپيي تولەيدى، ەكەۋ بولسا بالا باسى 75، ۇشەۋ بولسا بالا باسى 50 تولەيدى.
— ال تورتەۋ، نە ودان كوپ بولسا شە؟
— ءۇش بالادان ارتىقتى فيرما ءوز مەكتەبىنە قابىلدامايدى. ۇكىمەتتىڭ سەميانى جوسپارلاۋ ساياساتى — ءۇي باسى ءۇش بالادان ارتپاۋىن كوزدەيدى. ءبىز ۇكىمەتتىڭ سول ساياساتىن قولدايمىز.
— مەحانيزاسيانى كۇشەيتكەن سايىن ادام دولى بوساي بەرەدى. سوندا قىسقارعان جۇمىسشىلاردى نە ىستەيسىزدەر؟
— ءبىز بوساعان جۇمىسشىلاردى لاقتىرىپ تاستامايمىز. ءوندىرىستى كەڭىتىپ، سوعان پايدالانامىز.
— سوندا ولار ماماندىعىن وزگەرتۋگە ءماجبۇر بولا ما؟
— ءوندىرىستى سول پروفيلدەن كەڭىتىپ، جۇمىسشىلاردىڭ ماماندىعىن ساقتاۋعا تىرىسامىز.
— سىرتتان جۇمىسشى الاسىزدار ما؟
— جوق، ءوز جۇمىسشىلارىمىزعا جۇمىس تاۋىپ بەرسەك تە جارادى.
— ينجەنەر كوپ پە؟
— مىسالى 500 جارىس بار حولوديلنيك جاسايتىن سەحتا 10 ينجەنەر بار. ماستەر قىزمەتىن ديپلومدى ينجەنەر اتقارادى. جاڭا باستاعان ينجەنەر ايىنا 800 رۋپيي، دارەجەسى بارى 1000 رۋپيي الادى.
— ميستەر گوردۆيدج قاي پارتيانىڭ مۇشەسى؟ جۇمىسشىلار نەگىزىنەن قاي پارتيا ءۇشىن داۋىس بەرەدى؟
— ميستەر گوردۆيدج پارتيادا جوق. سايلاۋ كەزىندە ول ءجۇمىسشىلارعا ىقپال جاسامايدى. ءبىزدىڭ جۇمىسشىلارىمىز ءار شتاتتان، ءار ءتۇرلى دىنگە سەنەدى. ءبىراق جۇمىسشىلاردىڭ دەنى كونگرەسس ءۇشىن داۋىس بەرەدى. ينديرا گاندي جاعىندا.
قانشاسى راستىعىن قايدام — بۇل جىگىت مايلى قاسىقتاي جىلپىلداتادى. ءبىز قايتۋعا بەتتەگەندە:
— كورە كەتسەڭىزدەر قايتەدى. بىزدە 2500 جۇمىسشى ءبىر ساعاتتا تاماق ءىشىن بولاتىن اسحانا بار، — دەپ جارماستى. — بۇل ازياداعى ەڭ ۇلكەن اسحانا.
ءبىز قايتاردا جۇمىسشى پوسەلكاسىنىڭ قاسىنان وتتىك. كىلەڭ تورت-بەس قابات، ىستىق جاقتىق كوپ بالكوندى جەلەڭ ۇيلەرى. ودان قالاعا قاراي ءبىر كيلومەتر ۇزاماي جاتىپ شوپ-شالاممەن جاپقان يتارقا لاشىقتار باستالادى. اناۋ شاعىن پوسەلكە وسى لاشىقتاردىڭ اراسىنداعى كىشكەنە ارال سياقتى. جوقشىلىق قىسقان، سالى سۋعا كەتكەن مىنا كوپشىلىك سول ارالدىڭ جيەگىنە جەتە الماي ارماندا.
ءبىزدىڭ كەشەگى كورگەن جايىمىز وسى بولاتىن. ودان باسقا دا كورگەن تۇيگەندەرىمىز بار. وسىعان وراي مينيستردەن كەيبىر نارسەلەردى انىقتان سۇراعىمىز كەلەدى.
ءبىزدى ءبىرىنشى قاباتتاعى ءبىر شاعىن جۇپىنى بولمەگە كىرگىزدى. قابىرعاعا تىرەن قويعان تورت-بەس ورىندىق، ۇستىندە قاعاز قوبىراپ جاتقان جازۋ ستولى. ءبىر قابىرعادا ارزان قول شكاف ءىشى تىرسيىپ ەسىگى ازەر جابىلىپ تۇر، توبەسىندە ۇيىلگەن سەمىز بانكالار. ءبىزدى قارسى العان چينوۆنيك:
— ءسال سابىر ەتىڭىزدەر. مينيستر مىرزا سىزدەردى كەشىكتىرمەي قابىلدايدى، — دەپ شىعىن كەتتى.
ۇزاماي-اق الاسا بويلى، ارىق قارا كىسى دەدەكتەي باسىپ كىرىپ كەلىپ، جاعالاپ شاپشاڭ ءدال الىسىپ، امانداسىن شىقتى. جۇپىنى بولمەنىڭ جيھازىن تۇگەندەۋمەن الاڭ بوپ تۇرىپ، وعان تىكتەپ نازار اۋدارا قويعان جوق ەدىم. ءبىزدى ءمينيستردىڭ كابينەتىنە باستاۋدىڭ ورنىنا ول ستول باسىنا وتىرىپ الىپ سويلەپ تە كەتتى. ونىمەن تۇرماق پوچيۆالوۆ وعان ءبىرىنشى سۇراقتى بەرىپ تە جىبەردى. ءوز ويىممەن الاڭ بوپ وتىرىپ پوچيۆالوۆتىڭ نە سۇراعانىن دا اڭعارماي قالدىم. ءبىراق انانىڭ جاۋابىنا قاراعاندا — ينديانىڭ الدىندا قيتىقتى ماسەلەلەر تۇر؟ — دەگەن ءتارىزدى.
مىنا بومبەيدە وسىمەن ەكىنشى ساتسىزدىككە ۇشىراعانىمىز-اۋ. كەشە كاپيتاليستى ىزدەپ بارىپ، ونىڭ اگەنتىنە جولىقتىق، بۇگىن ءمينيستردى ىزدەپ كەلىپ، مىنا ءبىر اياداي سالاڭ بولمەدە ونىڭ كومەكشىسى مە، ايتەۋىر سول سياقتى بىرەۋمەن سويلەسىپ وتىرمىز. كوڭىلىڭ قالاتىن رەتى بار-اق ەندى. «سۇرانشىنىڭ سۇيگەن اسىن كىم بەرگەننىڭ» كەبى مە ەكەن بۇل. مەيلى ەندى، بىلگىمىز كەلگەندى ايتىپ بەرسە، بىزگە ءبارى ءبىر دەگەننەن باسقا امالىمىز بار ما؟! كەي باستىقتىڭ ايتارى دا سول كومەكشىنىڭ قولىنان شىققان ءسوز ەمەس پە.
دەگەنمەن مىنا ارىڭ قاراپ تەگىن ەمەس، ءوز سەزىنە سەنىمدى، ويى تۇجىرىمدى، وتكىر سويلەيدى.
— ينديانىڭ الدىندا، ونىڭ ۇكىمەتى مەن حالقىنىڭ الدىندا تۇرعان قيتىقتى ماسەلەلەر كەپ. ولاردىڭ شەشۋى دە وڭاي ەمەس. ءبىزدىڭ الدىمىزدا تۇرعان ەڭ ءبىرىنشى ماسەلە — حالقىمىزدىڭ كوپتىگى. وسىنشا حالىقتى جاقسىلاپ قامتاماسىز ەتۋگە ءبىزدىڭ قازىرگى مۇمكىندىگىمىز جەتپەي جاتىر. ءبىزدى وسى قاتتى قينايدى.
ءبىز ءار ادامدى ەڭ قاجەتتى نارسەمەن قامتاماسىز ەتۋگە كەش سالىپ جاتىرمىز. ول — يىعىنا ىلەر كيىم مەن ىشەر اس تاۋىپ بەرۋ. ءقازىر بەسىنشى بەسجىلدىق جوسپارعا كىرىستىك. ءبىزدىڭ تاپ وسى بەسجىلدىقتان كۇتەتىن ءۇمىتىمىز زور. ياعني مۇنداعى ءبىزدىڭ شەشپەك نارسەمىز — حالىقتىڭ اۋزىنا اس، ۇستىنە كيىم، توبەسىنە باسپانا تاۋىپ بەرۋ. دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە جاپپاي ءبىلىم بەرۋ ءىسىن دە قولعا الامىز. ءبىراق ەڭ ءبىرىنشى مىندەتىمىز حالىقتىڭ اۋزىنا اس تاۋىپ بەرۋ.
ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى ەجەلدەن اۋا رايىنا بايلانىستى. ەكى جىل قاتارىنان، ادەتتە سەل قاپتاتىپ كەتەتىن ماۋسىمىندا جاڭبىر وتە از جاۋدى. وسى قاتار كەلگەن ەكى قۋاڭشىلىق ءبىزدى قاتتى كۇيزەلتىپ كەتتى.
...باسىندا سالعىرتتاۋ تىڭداپ وتىر ەدىم، مىنا كىسىنىڭ پاراساتتى ءجۇزى مەن كوڭىل تەرەڭىنەن شىعىپ جاتقان سەنىمدى ءسوزى ەرىكسىز نازارىمدى اۋداردى. ءسوز اراسىنداعى قاعا بەرىستە: — وسىنىڭ ءوزى كىم؟ — دەپ ءتىلماشىمىز يسااكتان سۇرادىم. ءما-ا، قىزىق. بۇل كىسى فينانس ءمينيسترى ۆانكحەدە مىرزانىڭ ءوزى ەكەن. جالما-جان بلوكنوتىمدى سۋىرىن الىپ تۇرتە باستادىم.
— ازىڭ پروبلەماسىن شەشۋدەگى ەڭ ءبىرىنشى قولعا الارىمىز يرريگاسيا. ينديا جىلىنا ەكى-ۇش رەت ەگىن ورادى. ءبىراق قۋاڭشىلىق جىلى دەنى دۇرىس ءبىر ءونىم الا المايمىز. ءبىزدىڭ قازىرگى ماقساتىمىز جىلىنا ءبىر وراقتىڭ شىعىمىن قايتكەندە دە قامتاماسىز ەتۋ. قايتكەندە دە ءبىر رەت ءونىم الۋىمىز كەرەك. وعان تەك سۋلاندىرۋ ارقىلى قولىمىز جەتەدى... — دەگەندى ۆانكحەدە ءشۇيىلىپ ايتتى.
— ءبىز بۇل پروبلەمانى شەشە الامىز. ءقازىردىڭ وزىندە ازىق-تۇلىك يەن حالىقتى قامتاماسىز ەتە الدىق دەپ ايتۋعا بولادى. اۋىل شارۋاشىلىعى ءوندىرىستىڭ كوپ سالالارىن دامىتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
ءبىز مينەرالدىق رەسۋرستى دامىتۋدى، وسى سالاداعى ءوندىرىستى وركەندەتۋدى قولعا الىپ وتىرمىز. ارينە ەلدىڭ الدىندا تۇرعان بارلىق پروبلەمانى ءبىر عانا اۋىل شارۋاشىلىعى شەشپەيدى. اۋىل شارۋاشىلىعىمەن قوسا يندۋستريالاندىرۋ ءىسى دە الدىڭعى قاتاردا تۇر. ءوندىرىستى وركەندەتۋ ارقىلى كوپتەگەن ماسەلەلەردى شەشپەك ويىمىز بار.
ءبىز ءوندىرىستىڭ ءوسۋىن ەكى پروسەنتكە جوسپارلاپ ەدىك، ءىس جۇزىندە ەكى جارىم پروسەنتكە جەتكىزىپ وتىرمىز. بۇل جاقسى. ءبىراق حالىقتىڭ سانىنىڭ ءوسۋىن تەجەۋ ءبىزدىڭ ەڭ ۇلكەن مىندەتىمىز. حالىقتىڭ قازىرگى جىلدىق ءوسىمى — مىڭ ادامعا قىرىق ادام، سوپى جيىرما بەسكە تۇسىرسەك بىزگە دۇرىس بولادى.
بىزدە حالىقتىڭ قونىس اۋىستىرۋىنا شەك قويىلماعان. سوندىقتان دا ۇلكەن قالالاردىڭ ءوز قيىندىقتارى بار. اعىلىپ كەلىپ جاتقان حالىقتى قايدا ورنالاستىرۋدى بىلمەي قينالادى. ينديانىڭ بۇكىل ءوندىرىسىنىڭ جيىرما پروسەنتى وسى ماحاراشترا شتاتىندا. جۇمىس ىزدەگەن جۇرت اعىلىپ وسىندا كەلەدى. سىزدەردىڭ كورىپ جۇرگەن لاشىقتارىڭىز سولاردىڭ باسپاناسى. وسىلاردا ورنالاستىرۋ ماقساتىندا بومبەيدىڭ ماڭىنا جاڭا قالا سالماق ويىمىز بار.
بومبەي قالاسىن دا شەتى-قيىرسىز وسىرە بەرۋگە بولمايدى. سوندىقتان ءوندىرىس يەلەرىنە زاۆودتارىن شتاتتىڭ باسقا جەرلەرىنە سالۋعا كەڭەس بەرەمىز.
— اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى جۇرتتىڭ جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتىلۋى قالاي؟
— اۋىل شارۋاشىلىعىندا تۇگەلدەي جۇمىسسىز ادامدار جوق. ءبىراق ونداعى جۇرتتىڭ كوبىنىڭ جارتى ۋاقىتى جۇمىسسىزدىقتا وتەدى. اۋىل شارۋاشىلىق جۇمىسشىلارى يۋننەن يانۆارعا دەيىن جۇمىس ىستەيدى. ولاردى جىل بويى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن شارۋاشىلىقتىڭ باسقا سالالارىن — اسىرەسە مال شارۋاشىلىعىن كوبەيتپەكپىز. بوس قالعان جۇمىس كۇشىن جۇتۋ ءۇشىن اۋىلدىق جەرگە ءوندىرىس اشۋ قاجەت. سەلودا زاۆود سالاتىن تالاپكەرلەرگە جەردى وتە ارزانعا ساتىپ، ءوندىرىس يەلەرىن سولاي قاراي يتەرمەلەيمىز.
كەلەسى سۇراعىمىز:
— وندىرىستە مەملەكەتتىك سەكتوردىڭ دامۋى قالاي؟
— مەملەكەتتىك سەكتور ءقازىر ءوندىرىستىڭ نەگىزگى سالالارىندا عانا — بولات قورىتۋ، ەلەكتروەنەرگيا شىعارۋ، جەر سۋلاندىرۋعا ءىرى-ىرى توعاندار سالۋ مەملەكەت قولىندا. ال، ورتاشا، ۇساق ءوندىرىس جەكە مەنشىك دەپ كووپەراتيۆتىڭ قولىندا. شتاتتا قىرىق كووپەراتيۆتىك قانت زاۆودى بار. ولاردىڭ قوجاسى شارۋالار. مۇندا ءبىر ادام بەس اكسيادان ارتىق ۇستاۋعا حاقىسى جوق. ءقازىر مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق سەكتورعا — ءبىر كەزدە بەرۋدىڭ بول جاعىنان ارتىق قاراجات جۇمسالىپ وتىر.
— وسى شتات سوسياليستىك باعىتتاعى بارلىق وزگەرىستەردىڭ باستاۋشىسى بولىپ كەلەدى. ءبىز سوناۋ الپىس ءتورتىنشى جىلدىڭ وزىندە بانكتەردى مەملەكەت قاراۋىنا كوشىرۋدى تالاپ ەتكەنبىز. سوندىقتان دا ءبىز وتكەن جىلعى بانكتى مەملەكەت قاراۋىنا الۋ شاراسىن قۇتتىقتاپ قارسى الدىق! بۇل سوسياليستىك ءپرينسيپتىڭ جەڭىسى. بۇدان ون جىل بۇرىن ءبىز جەر يەمدەنۋگە شەك قويعانبىز.
ينديانىڭ ۇلتتىق كونگرەسى — دەپ اتالاتىن ءبىزدىڭ ەڭ ۇلكەن پارتيامىزدىڭ ەكىگە جارىلۋى دا وسى پرينسيپكە بايلانىستى. پرەمەر مينيستر ينديرا گاندي سوسياليزمگە قاراي تەزىرەك اياق باسۋ ءۇشىن كۇرەسەدى. ءبىز مۇنى پەرۋ ساياساتىنىڭ جالعاسى، كورۋ ساياساتىنىڭ ىسكە اسۋ ۇستىندەگى كۇرەسى دەپ بىلەمىز، — دەپ توقتادى ميستەر ۆانكحەدە.
اينەگىن اسەم قارا بۋالدىر شالعان ءمۇيىز كوزىلدىرىگىنىڭ استىنان ۇلكەن تومپاق كوزى كىسىگە تەسىلە قارايدى. ءبىزدىڭ ساۋالىمىزدى كىرپىگىن قاعىپ قويىپ، كەڭىردەگىن سوزىن جۇتىنا قاراپ تىڭدايدى. بۇل كىسىنىڭ كەمىگەن اسپانعا كوتەرىپ جۇتىنا قاراپ قالعان كەسكىنى — بىتتيعان تومپاق كوزى قارعيىپ دەپ تۇرعان قۇرباقانى ەسىمە سالادى.
— شتات ۇكىمەتىنىڭ جەكە مەنشىك سەكتورىمەن قارىم-قاتىناسى قانداي؟
— بىزدە ءۇش سەكتور بار. مەملەكەتتىك سەكتور، كووپەراتيۆتىك سەكتور جانە جەكە مەنشىك سەكتورى. (جەكە مەنشىك سەكتور وسىلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ باسىم بولسا دا مينيستر ونى قاشىرت سوڭىنا اپارىپ قويدى). ءبىز وسى ءۇش سەكتوردىڭ ۇشەۋىن دە قولدايمىز. بۇلاردىڭ ۇشەۋىنىڭ ءارقايسىسىنان دا مەملەكەتكە تابىس كەلتىرەمىز.
«ءار ەلدىڭ ءوزىنىڭ ىڭعايىنا قاراي ءسوسياليزمنىڭ كونسەپسياسى وزگەرىپ وتىرۋ كەرەك» دەپ بىلەدى ەكەن مينيستر. ول ءۇندى جاعدايىندا سوسياليزم وسى ءۇش كومپونەنتتەن قۇرالۋعا ءتيىس دەپ ەسەپتەيدى. ءبىز بۇل جونىندە ونىمەن پىكىر تالاستىرىپ جاتپادىق.
جەكە مەنشىك سەكتورىنداعى ءوز تابىسىنىڭ سەكسەن پروسەنتىن سالىققا تولەيدى ەكەن.
— ەگەر مۇنداي كوپ سالىق تولەسە ولار جۇمىسشىلاردىڭ بالالارىنا مەكتەپ، وزدەرىنە پاتەردى قالاي سالادى؟
— بىزدە جۇمىسشىلار مەن ءوندىرىس يەلەرى تۋرالى زاڭ بار. ۇكىمەت — ءوندىرىس يەسى — جۇمىسشى — وسى ءۇش بۇرىش سول زاڭنىڭ ورىندالۋىن قاداعالاپ، ءتيىستى شارت جاساسا وتىرادى. بۇل زاڭ بويىنشا ءوندىرىس يەسى — جۇمىسشىنى پاتەر، مەكتەپ، ەمحانامەن قامتاماسىز ەتۋگە مىندەتتى. ال، بۇل قاجەتكە جۇمسالعان اڭشا — ونىڭ تابىسىنان شىعارىپ تاستالىنادى. ءبىز تەك تازالاي تابىستىڭ عانا سەكسەن پروسەنتىن سالىققا الامىز.
كەشەگى گوردۆيدج فيرماسىنىڭ جۇمىسشىلارعا دەگەن قامقورلىعىنىڭ سىرى ەندى تۇسىنىكتى بولدى. بۇل وسىعان باعىشتالعان ۇكىمەت ساياساتىنىڭ ناتيجەسى ەكەن. ارتىق اقشانى سالىققا تولەگەنشە، ءوزىنىڭ زاڭدى مىندەتىن ورىنداپ جۇمىسشىلاردىڭ قاجەتىنە جۇمساعانى ءتيىمدى عوي مىرزاعا.
اركىمنىڭ ءبىر دەگەنى بار. ءبىزدىڭ ءبىرىمىز بالىقشىلار ءومىرىن جازام دەپ ىشكەن اسى بويىنا سىڭبەي جۇرسە، لەونيد پوچنۆالوۆ جاسىل ريەۆوليۋسياعا جەرىك بولدى. اۋىل شارۋاشىلىعىنا قايتا ورالىپ سونىڭ جاعدايىن سۇرادى ول.
— جاسىل ريەۆوليۋسيانىڭ العاشقى جەمىسىن الا باستادىق، — دەدى ميستەر ۆانكحەدە. — قازىرگى ەڭ مىقتى ماقساتىمىز، قايتكەندە دە ءبىر ونىمگە سەنىمدى بولۋ. بىرىنشىدەن تەز پىسەتىن، ءونىمدى مول بەرەتىن داقىلداردى ەنگىزدىك. مينەرالدى تىڭايتقىشتار زاۆودىن كوبەيتە باستادىق. ون بەس جىلدان بەرگى ەڭبەگىمىزدىڭ ناتيجەسىندە شتات جەرىنىڭ 30 پروسەنتىن سۋارمالى ەتتىك.
شارۋالاردا جەكە مەنشىكتىك سەزىم كۇشتى. ءبىز تەحنيكانى كووپەراتيۆ ارقىلى پايدالانۋعا بەرەمىز. جەر جەكە مەنشىكتە، ال ونى يگەرەتىن تەحنيكا كووپەراتيۆتىكى. شارۋالار جەرىن يگەرۋگە كەرەكتى تەحنيكانى تەك كووپەراتيۆ ارقىلى عانا الا الادى.
— ينديادا ميلليونداعان اۋىل شارۋاشىلىق جۇمىسشىلارى — باتراكتار بار عوي، ولار شە؟
— بىزدە اۋىل شارۋاشىلىق جۇمىسشىلارى تۋرالى زاڭ بار. بەلگىلەنگەن مولشەردەن كەم تولەۋگە ەشكىمنىڭ حاقىسى جوق.
— كوشەدە قايىرشى بالا كوپ. ولار جونىندە پە ايتاسىز؟
— سول قايىرشى بالالاردىڭ ءبارىنىڭ اتا-انالارى بار. ولار تىلەنۋدى كاسىپ ەتكەن. كەيدە ونىڭ ءوزى پايدالى دا كاسىپ. بىزدە قايىرشىلىققا تىيىم سالاتىن زاڭ دا بار. ولار ادامنىڭ ايانىش سەزىمىن ساۋداعا سالادى. مەن ءوزىم قايىر بەرمەيمىن.
— ينتەلليگەنسيا اراسىنداعى جۇمىسسىزدىق ماسەلەسى قالاي؟
— بۇل پروبلەما ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە بايلانىستى. ءقازىر امەريكادا جيىرما التى مىڭ عىلىم دوكتورى جۇمىسسىز ءجۇر. ءۇشىنشى بەسجىلدىققا دەيىن ءبىز بۇل جاعىنان ءتاۋىر ەدىك. قىتايمەن ارامىز شيەلەنىستى، ودان پاكيستانمەن ارامىزدا قاقتىعىس باستالدى. وسى ءبىزدىڭ جاپ-جاقسى بوپ كەلە جاتقان بالانسىمىزدى بۇزىپ كەتتى.
— كونگرەستىڭ ءوز ىشىندەگى وپپوزيسياعا كوز قاراسىڭىز قالاي؟ — دەگەن سۇراق بەردىم.
— كونگرەستىڭ ەكىگە جارىلۋى ءتۇبىرلى، ءپرينسيپتى ماسەلەدەن تۋدى. وپپوزيسيا سوسياليستىك پروسەستى تەزدەتۋگە (بانكتەردى مەملەكەت قاراۋىنا الۋ جانە وزگە دە ەكونوميكالىق پروگراممالارعا) قارسى بولدى.
ءقازىر ينديرا گاندي ۇكىمەتىنىڭ پوزيسياسى كۇشتى. حالىقتىڭ كوپشىلىگى، اسىرەسە جاستار ينديرانىڭ سوڭىنان ەردى.
كونگرەسس ىشىندەگى وپپوزيسيانىڭ بولاشاعى — كىسى قىزىعارلىق ەمەس. كەلەسى سايلاۋدا ولار ساياسي كۇش بولۋدان قالادى.
ءمينيستردىڭ بۇل پىكىرىنىڭ ىسكە اسۋىنا مەن دە تىلەكتەسەيىن. ءبىراق وپپوزيسيا جاعىندا نە ءبىر بار. ولار كۇرەسسىز وڭاي بەرىلە قويار ما ەكەن. ميستەر ۆانكحەدە تىم وپتيميست كورىندى ماعان.
ءبىز مينيسترمەن باس-اياعى ەكى ساعاتقا جۋىق اڭگىمەلەستىك. وعان العىسىمىزدى ايتىپ، سونشاما ۋاقىتىن العانىمىزعا كەشىرىم سۇرادىق.
مينيستر سوۆەت ادامدارىن قابىلداۋعا قاشان دا ۋاقىت تاباتىنىن ەسكەرتىپ، ۋاقىت ءبولىپ ارناپ كەلگەنىمىز ءۇشىن بىزگە العىسىن ايتتى.
— سوۆەت وداعى قاتقان دا ءبىزدىڭ الدىمىزدا تۇرعان قيىندىقتاردى، ءبىزدىڭ اۋىرتپالىعىمىزدى جاقسى ءتۇسىنىپ ىلعي جاناشىرلىق قامقورلىق جاساپ كەلەدى، — دەدى مينيستر.
ميستەر ۆانكحەدە كوپتەگەن كاپيتاليستىك ەلدەردىڭ ەكونوميكاسىمەن تانىس كورىنەدى. ءوزىنىڭ كوپ كورگەن تاجىريبەسى ناتيجەسىندە جوسپارلى ەكونوميكانىڭ بولاشاعى كۇشتى دەپ سانايدى. ارينە جوسپارلى شارۋاشىلىقتىڭ دا شەشۋى قيىن تۇيىندەرى، ءوز قيىنشىلىعى بار، سول قيىندىقتاردى جەڭىپ السا بۇل ەكونوميكانىڭ ءورىسى وتە كەڭ.
مينيستر سوۆەت وداعىندا بولعان. حالىق شارۋاشىلىعى جەتىستىكتەرى كورمەسىن ارالاعان. الاپات سوعىستان كەيىنگى كەرەمەت قيىندىقتاردى ءبىزدىڭ قالاي جەڭگەنىمىزدى كورگەن. ۇندى-سوۆەت دوستىعىن ەكى جاققا بىردەي پايدالى، بەيبىتشىلىك ءۇشىن كەرەك نارسە دەپ بىلەدى.
— ءبىز دوس-جاران ادامدارمىز عوي. بەس جىلدىق جوسپار جاساۋدى دا سىزدەردەن ۇيرەندىك، — دەپ جىميادى ميستەر ۆانكحەدە.
كىم كىمدە سىرىن سىرتقا شاشا بەرمەيدى عوي. اسىرەسە مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ ىشكى قىرتىسى قالىڭ بولۋ كەرەك. كەزدەسكەن جۋرناليستەر مەن جازۋشىلاردىڭ الدىنا ولار بارىن جايىپ سالا قويمايتىن شىعار. ءوز ۇعۋىنشا ميستەر ۆانكحەدەنىڭ دە بىزگە اشىلماعان تالاي قاتپارى قالدى. وسى كىسى ماعان تىم ارتىعىراق وپتيميست بوپ كورىندى.
ارينە بارلىق ويلاعان، بەلگىلەگەن ىستەرى ورنىنان شىعىپ، مەملەكەت مەحانيزمى سىقىرلاماي، مايلى قاسىقتاي جىلپىلداپ تۇرسا جاقسى عوي. ءبىراق توسىن كەزدىڭ وزىنە ولاي كورىنبەيدى. وسى ۇلكەن ەلدىڭ الدىندا ۇلكەن ماقسات، مىندەتتەرمەن قوسا ۇلكەن قيىندىقتار دا تۇرعان سياقتى.
ءسوز سوڭى دەمەكشى، ايتا كەتەيىن. ءبىزدىڭ مينيسترمەن وسى اڭگىمەمىزدەن كەيىن ايعا تولماي جاتىپ ماحاراشترا شتاتىندا وتە قاسىرەتتى وقيعا بولعان.
«وسى جۋىق اراعا دەيىن قالاسىندا ءارتۇرلى ءدىني قاۋىمدار تاتۋ تۇراتىن. ۇندىلەر مەن مۇسىلماندار ءبىر-بىرىنىڭ ءدىنى مەن ادەت-عۇرپىن سىيلاسىپ، ساۋدا-ساتتىق مەن تىرشىلىگى ارالاس قويان-قولتىق ءومىر سۇرەتىن...
ءبىراق وسى جىلدىڭ 7 مايىنان باستاپ كەلەسى كۇن بويى بۇل ەلدە بولىپ كورمەگەن قىرعىن سوعىس الاڭىنا اينالدى. ءتورت كۇنگە سوزىلعان بەيباستىقتان كەيىن 140 مىڭ حالقى بار قالادا (جارتىسىنان كەبى مۇسىلماندار) 40 مىڭنان ارتىق ادام باسپاناسىز قالدى. 20 مىڭنان ارتىق پاناسىزدار بوسىن كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. تۇرعىن ۇيلەردىڭ 20 پروسەنتى، 40 مىڭ توقىما ستانوكتىڭ 8 مىڭى قيراتىلدى. 10 مىڭ ادام جۇمىسسىز قالدى. قالاداعى 40 شەبەرحانانىڭ 16-سى قيراتىلدى. بۇل تاعى دا مىڭ ادامدى جۇمىسسىز قالدىردى. شايقاس كەزىندە كەمىندە 125 ادام ءولىپ. 2 مىڭ قارالى ادام جارالاندى»، — دەپ جازدى پروگرەسشىل باعىتتاعى «مەينستريم» اپتالىق جۋرنالى.
ءبىراق ميستەر ۆانكحەدەنىڭ سوزىندەگى «تەك ازداپ ۋاقىتىمىز جەتپەي جاتىر، ايتسە دە، ءبارىن ىستەيمىز، جولىمىز سارا، الدىمىز اشىق» دەگەن سارىنعا كۇمان كەلتىرگەنىم راس.
* * *
ءتۇس قايتا «مالابار تاۋىنا» شىقتىق. مالابار تاۋى — قالانىڭ ورتا تۇسىنداعى بيىك دوڭەس. ءوزى بومبەيدەگى تەڭىزگە سۇعىنىپ كىرىپ تۇرعان كوپ ءمۇيىستىڭ ءبىرى. ءۇستى جاسىل پارك. اسفالتتان ايقىش-ۇيقىش جول توسەپ، اعاش-بۇتالارىن قىردىڭ قىرىنان تاپ-تۇيناقتاي عىپ قويعان. مۇنداعى ءبىر كىسىنىڭ نازارىن اۋداراتىن نارسە — جاسىل بۇتالاردى كۇزەپ ءپىلدىڭ، جولبارىستىڭ، تۇيەقۇستىڭ جانە دە باسقا حايۋانداردىڭ ءمۇسىنىن جاساپ قويىپتى. كادىمگى جاسىل بۇتانىڭ اراسىنا سىم تەمىر جۇگىرتىپ، ونى قالاعان جاعىنا ءيىپ كەلتىرىپ الادى دا قالعان جاعىنا قايشى جۇمساپ جان-جانۋارلاردىڭ ءمۇسىنىن اۋدىرماي تۇسىرەدى. پالەندەي قيىندىعى جوق. ونىڭ ەسەسىنە بالالار كورىپ ءماز بولىپ راقاتتانىپ قالادى.
مالابار تاۋىنان بومبەيدىڭ كورىنىسى تاماشا. ءبىر زاماندا بۇكىل شاھار الاقاننىڭ اۋماعىنداي تۇگەل كورىنىپ، اياعىڭنىڭ استىندا جاتقان دا كوز بولعان شىعار. ءبىراق ءقازىر دالا شەتىنە كوزىڭ جەتپەيدى. تەڭىزدى جاعالاي وڭتۇستىككە قاراي كوسىلگەن شاھار سوناۋ كوز ۇشقىندارى كوگىلدىر تاۋلارعا ورمەلەپ، سونىڭ جىقپىلدارىنا سۇڭگىپ كەتكەن. تەرىسكەي جۋحۋ جاعى دا كوگىلدىر شاقىرىپ مۇنارتقان كوكجيەكتەن جىگىن اجىراتپاعان. تەك قۇرلىق جاعىنىڭ عانا شەتى كوزگە شالىنادى. و جادتان دا، قىرىق-ەلۋ شاقىرىم الىستا اسەم تاۋلار مۇنارتادى. سولاي قاراپ تۇتاس مۇزدىڭ شەتىندەگى سىنىقتارى سياقتى قالادان ءۇزىلىپ-ۇزىلىپ شىققان پوسەلوكقا كەتىپ بارادى. سولاردىڭ ءبىرى كەشەگى ءبىز بارعان گوردۆيدج فيرماسى.
كالكۋتتا سياقتى. بومبەيدى دە تۇگەل ارالاپ شىعۋ بىرنەشە كۇننىڭ ەمەس، تالاي ايلاردىڭ شارۋاسى بولۋ كەرەك. از كورسەك تە، ارلى-بەرلى ءوتىپ ءجۇرىپ قالادان العان جالپى اسەرىمىز بار. مالابار ءدوڭىنىڭ توبەسىنەن كوز سالعاندا سول ۇزدىك-سوزدىق كورىنىستەردى قۇراستىرىپ تۇتاس اسەر العانداي بولاسىڭ. قالانىڭ بويى بىركەلكى، نەگىزىنەن تورت-بەس قابات ۇيلەر. ءپىشىمى جاعىنان دا، ءۇي-قۇرىلىسى جاعىنان دا وسى كۇنگى، «ەۆروپالىق» دەگەن ۇعىممەن بەرىلەتىن قالا.
قالا «توبەسىنىڭ» تەگىستىگىن بۇزىپ تەڭىز جاق جاعالاۋدا شاققان بوز بيىك ۇيلەر سورايىپ ءوسىپ كەلەدى. ولار شىرپىنىڭ نە كەلەدى.
وسى ارادان ەكىنشى تۇيىستە جاپىراعى ءورتتىڭ سىرتقى ءتۇرى، ءقازىر الەمگە ورتاق، تىكەيتىن قويعان ادەمى سيگارەتتىڭ قورابى سياقتى. ەكىنشى مۇيىستە جاپىراعى ەرتەڭ ماي اعاشىنداي سان تۇرعان جۇك كوتەرگىش كراندار ول ءبىز جاتقان، «گراند وتەل» مەيمانحاناسىنىڭ ارعى ىرگەسىندەگى تەڭىز پورتى. الدىڭعى كۇنى كەشتە تەرەزەمنەن پورتقا كەتىپ بارا جاتقان شاققان بوز كوردىم.
تاعى دا سامولەت قاناتى استىنان تۇنگى بومبەيدىڭ وت تەڭىزى جارقىرايدى. بۇل جولى تومەندە جاتقان قالا كەلەردەگى بەيماعلۇم ەمەس، كادىمگىدەي تانىس، وندا جۇرەگىڭە جىلى ۇشىراپ ۇلگىرگەن ادامدار، كورىنىستەر بار. ءبىز ەلدەن شىققالى جيىرما كۇن بولىپ تا قالدى. وسى بومبەيدەگى بەس تاۋلىكتى كونىپ، ەلدى ساعىنا باستاعان جايىمىز دا بار-تىن. ەندى مىنا كەتەر كەزدە كىشكەنتاي دا بولسا ۇيرەنىپ قالعان قالاعا دەگەن قيماستىڭ بار ما، تومەندەگى وتتارعا قاراي بەرگىڭ كەلەدى...
بەسىنشى حيكايا
حاردۆار! تۇنگى جولداس. جاپاندى جاياۋ كەزگەن ۇشەۋ.
الاپەستەر اۋىلى. قىزعانشاق مايمىل
ەگەر بەنارەس ءۇندى ءدىنىنىڭ مەككە بولسا، حاردۆار مەدينەسى كورىنەدى. بەنارەس قاسيەتتى گاڭگىنىڭ ورتا دەڭگەيىندە دە، حاردۆار سول وزەننىڭ باس جاعىندا. ءبىز ول شاھارعا «اۋليە اتتاعان وڭباس» دەپ كيەلى جەرگە تاۋاپ قىلۋ ءۇشىن عانا اتتانعانىمىز جوق. وندا سوۆەت وداعىنىڭ كومەگىمەن سالىنىپ جاتقان اۋىر ەلەكتر جابدىعىن جاسايتىن زاۆود بار.
مەنىڭ جولداستارىم وسى زاۆودتى كوپتەن اۋىزدارىنان تاستاماي جۇرگەن. شىنىندا دا ءبىر نارسە جازام دەگەن سوۆەت جازۋشىسىنا وسىدان ارتىق ماتەريال بولا ما؟ ەكى ەلدىڭ دوستىعى، ارتتا قالعان ەلگە اعالىق كومەك، ءۇندى جۇمىسشىسىن ۇيرەتىپ، ىسىسە باۋلىپ جاتقان سوۆەت مامانى، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءبىزدىڭ ادامدارعا دەگەن ريزاشىلىعى مەن سۇيىسپەنشىلىگى، — وسىنىڭ ءبارى ءتىپتى سايراپ-اق تۇر. كەل دە، تەك، كۇنى بۇرىن دايىنداپ قويعان گرافالارىڭدى ناقتىلى فاكتى تولتىرىن الا عوي. شىن قينالىپ بارا جاتساڭ، كەرەكتى ماعلۇماتتاردى ءتۇسىرىپ الىپ، بارما-اق سىلتەپ جىبەرۋگە بولادى. ارينە، كورگەن جاقسى عوي.
ءبىز تاعى دا دەليگە بايىزداماي، تەرىسكەيگە حاردۆار اسىپ بارامىز. قالاعا كەشە تۇندە كەلدىك تە، وزىمىزگە تانىس «دجان پاتح» مەيمانحاناسىنا جاتا كەتكەنبىز. ەرتەڭگىلىك كەشتەۋ ويانساق دەليدىڭ كۇنى شاقىراتىن تۇر ەكەن. اسپاندا شوكىم بۇلت جوق، كۇن شۇعىلاسى شاراسىنا سيماي اسىپ توگىلىپ جاتقان سياقتى. اۋا قۇرعاق، توڭىرەگىڭ شاققان بوز. ءبىر ءتۇرلى تىنىسىڭ كەڭى، اسپان اشىلىپ كەتكەندەي اسەر بار.
ءۇندىستانعا كەلگەلى كوكتە ءبىر ەشكىم بۇلت كورگەن جوق ەدىك، نەگە وسىنداي اسەر الدىم دەگەندى كەيىنىرەك بارىپ ويلاپ ءتۇسىندىم. سوڭعى جارتى ايدا ءبىز ىلعي تەڭىز جاعالاۋىنداعى شاھارلاردا بولدىق. تەڭىز تىنىسى اۋەگە كىرەۋكە تارتىن، بۇركەۋ ەلەسىن بەرگەن ەكەن-اۋ. قۇرىلىقتاعى دەليدىڭ ءبىز ءۇشىن جارقىراپ قويا بەرگەنى دە سودان بولار.
ەرتەڭگى استان كەيىن يسااك ەكەۋمىز وسىنداعى ونەر مامانى ءارى دراماتۋرگ دوكتور لاكشمي سالەمدەسۋگە باردىق. قارا مەنىمەن تۇستاس، زامانداس ادام ەكەن. ءبىزدى تىنىش كوشەنىڭ بويىنداعى شاعىنداۋ جەكە جايىندا قارسى الدى. ورتا بويلى، شىمىر دەنەلى، سامايىن قىراۋ شالعان، قارا شاشىن جىلتىراتىپ قايىرعان، كىشىلەۋ وتكىر ءجۇزدى كىسى ەكەن. سويلەگەن ءسوزى دە، قيمىلى دا شيراق. ونىڭ كىشىلەۋ باس ءبىتىمى، قارا قوشقىل ءاجىمسىز ءجۇزى، جالپى شىمىر شيراقتىعى، ويشىل فيلوسوفتان گورى، ىسكەر پىسىق ادامعا ۇقسايدى.
سالعاننان-اق ونىڭ تىكەلەي ايتقان پىكىرى: قازىرگى ءۇندى ادەبيەتىنىڭ حال-جاعدايى مەن بولاشاعىن بىلگىسى كەلگەن ادام ونىڭ ورتا بۋىن وكىلدەرى مەن جاستارىنا نازار اۋدارۋ كەرەك. ال، اۋىزعا الىنىپ جۇرگەن شالداردىڭ توزىعى جەتكەن جانە ولار بۇگىنگى كۇنگە كەرەك ادەبيەتتى جاساي العان جوق.
ول پىكىرىن كىشكەنە ۇزاعىراق، تاراتىڭقىراپ ايتتى. ءبىراق ايتەۋىر توق ەتەرى وسى ەكەنى انىق. مەن، ارينە، بۇگىنگى ءۇندى ادەبيەتىن قارادان ارتىق بىلەم دەپ ايتا المايمىن. ول ءوزى ءۇندىنىڭ جازۋشى ادەبيەتشىسى، جانە ۋنيۆەرسيتەتكە ساباڭ بەرەتىن عالىمى. سولاي بولسا سولاي-اق شىعار. ءبىراق ماعان وسى ءسوز ءبىر ءتۇرلى تانىس، وسىنداي پىكىردى ەلدە جۇرگەندە دە ەستىگەن سياقتىمىن.
بۇل كىسىنىڭ تاماشا ءبىر قاسيەتى — سەنى سويلەتىپ، ءسوز ورايىنا جاۋاپ توسىپ قينامايدى. العاشقىسىنا قوسىپ تاعى دا جاقسى پىكىرلەر ايتتى. ونىسى: جالپىلاما ەل ارالاۋدى قويىپ، ءار ادام ناقتىلى ىسكە كىرىسۋ كەرەك. مىسالى، تەاتر رەجيسسەرى كەلىپ ءۇندىنىڭ تەاتر ءومىرىن، ونەر جاڭالىقتارىن زەرتتەسە...
ولاردىڭ بۇل پىكىرىنە مەن قۋلاپ-اق وتىرمىن. ءبىزدىڭ لەونيد پوچيۆالوۆ تا ءدال وسى ويدى ايتىپ جۇرگەن. «مۇندا ادەيى ءبىر ناقتىلى تاقىرىپپەن كەلىپ تەرەڭ زەرتتەپ جازۋ كەرەك»، — دەندى ول دا. (ءوزى «جاسىل ريەۆوليۋسيا» تاقىرىبىن زەرتتەپ ءجۇر.) «سارايلار مەن حرامدارعا اۋىز اشىپ تاڭىرقاپ، قايىرشىلار مەن ريكشالارعا جانىڭ اشىپ كۇيىنەتىن مەزگىل ءوتىپ كەتتى».
ال، مەن بولسام، وسى سوڭعىسىنىڭ ەكەۋىن دە ىستەپ ءجۇرمىن. ءتاج-ماھالعا تاڭىرقايمىن، جوقشىلىقتىڭ ءجۇزىن كورگەندە ءداتىم شىدامايدى. ازىرگە تاڭداپ العان تاقىرىبىن دا جوق. قايتەيىن، كوپ بولسا جازباسپىن. ءبىراق ەندى، ءۇندى ءومىرىنىڭ نە ونەرىنىڭ قاي سالاسىمەن اينالىسقىسى كەلگەن ادام بولسا دا، الدىمەن وسى الىپ ەلدىڭ اۋماعىن ءبىر شولىپ، ونىڭ اسىل قازىنالارىن كوز الدىمنان وتكىزىپ الماي، سۋىر سياقتى ءبىر تەسىكتى بىتەۋ قيىن شىعار-اۋ.
ارينە بۇل، انشەيىن ءسوز اراسىنداعى وي عوي، سايىپ كەلگەندە دوكتور پىكىرى كوكەيگە مىقتاپ قونادى. ءار سالاداعى ونەر ماماندارى كەلىپ ءبىر-بىرىنىڭ ونەر تاجىريبەسىن بويلاپ زەرتتەگەنگە نە جەتسىن.
دوكتور ءوزى جازعان پەسالارىنا ءوزى رەجيسسەرلىق جاساپ ساحناعا شىعارادى ەكەن. ءدال ءقازىر، وسى ءبىر تۇستا ونىڭ دەلي ساحناسىندا ءجۇرىپ جاتقان پەسالارى ي؛وڭ. بىزگە ءوز سپەكتاكلىن كورسەتە الماعانىنا وكىنەدى. دوكتور نارايانلالدىڭ ءبىر كومەدياسى پولياك تىلىنە اۋدارىلىپ ۆارشاۆادا قويىلىپتى. و جاقتان ماقتاپ جازىلعان سىن ماقالالارىن جىبەرىپتى. ءوزى بارىپ پولياك تىلىندەگى سپەكتاكلىن كورە الماي ارماندا.
دوكتور ماعان ءۇندى تىلىندە باسىلىپ شىققان ەكى پەساسىن سىيعا تارتتى.
— ەگەر ۇناتساڭىز اۋدارىپ تەاترعا ۇسىنارسىز.
مەن ءۇندى تىلىنەن ناعىز ءيىس الماسپىن. ءبىراق يسااك جاقسى بىلەدى، موسكۆادا جازۋشىلار وداعىنىڭ شەتەل كوميسسياسىندا ميريام-سالگانيك دەگەن جانە ءبىر جۇيرىگىمىز بار. مۇمكىن سولاردىڭ كومەگىمەن...
ايتسە دە ءۇندى تىلىنەن مەنىڭ دە تۇسىنەتىن سوزدەرىم بار ەكەن، «دۇنيە... مۋھاببات... كيتاب... ادەبيا..» دەگەن سوزدەر قۇلاعىما شالىنىپ ءجۇر. جاڭا ءسوز رەتىنەن «ناش دۋحوۆنىي وپىت» دەپ قالىپ ەدىم، يسااك ونى «رۋحاني تاجريبە» دەپ ءتارجىمالادى.
دەليگە قايتىپ ورالعالى يسااكتىڭ دا جولى بولىپ قالدى. كالكۋتتا، مادراس، بومبەيلەردە جارتى ايداي ءجۇرىپ قالدىق تا، ول وندا تەك اعىلشىن تىلىندە عانا سويلەپ، ايىزى قانباي ءجۇر ەدى. ەندى تۇعىرىنا قايتىپ ءمىندى، اعىلشىندى جيناپ قويىپ تەك ۇندىدەن كەتەدى.
ءبىز تاعى دا دەليگە بايىزداماي، تەرىسكەنگە حاردۆار اسىپ بارامىز. قالاعا كەشە تۇندە كەلدىك تە، وزىمىزگە تانىس «دجان پاتح» مەيمانحاناسىنا جاتا كەتكەنبىز. ەرتەڭگىلىك كەشتەۋ ويانساق دەليدىڭ كۇنى شاقىرايىپ تۇر ەكەن. اسپاندا شوكىم بۇلت جوق، كۇن شۇعىلاسى شاراسىنا سىي ماي اسىپ توگىلىپ جاتقان سياقتى. اۋا قۇرعاق، توڭىرەگىن شاققان بوز. ءبىر ءتۇرلى تىنىسىڭ كەڭىپ، اسپان اشىلىپ كەتكەندەي اسەر بار.
ءۇندىستانعا كەلگەلى كوكتە ءبىر شوكىم بۇلت كورگەن جوق ەدىك، نەگە وسىنداي اسەر الدىم دەگەندى كەيىنىرەك بارىپ ويلاپ ءتۇسىندىم. سوڭعى جارتى ايدا ءبىز ىلعي تەڭىز جاعالاۋىنداعى شاھارلاردا بولدىق. تەڭىز تىنىسى اۋەگە كىرەۋكە تارتىپ، بۇركەۋ ەلەسىن بەرگەن ەكەن-اۋ. قۇرلىقتاعى دەليدىڭ ءبىز ءۇشىن جارقىراپ قويا بەرگەنى دە سودان بولار.
ەرتەڭگى استان كەيىن يسااك ەكەۋمىز وسىنداعى ونەر مامانى ءارى دراماتۋرگ دوكتور نار سالەم دەسۋگە باردىق. نارايانلال مەنىمەن تۇستاس، زامانداس ادام ەكەن. ءبىزدى تىنىش كوشەنىڭ بويىنداعى شاعىنداۋ جەكە جايىندا قارسى الدى. ورتا بويلى، شىمىر دەنەلى، سامايىن قىراۋ شالعان، قارا شاشىن جالتىراتىپ قايىرعان، كىشىلەۋ وتكىر ءجۇزدى كىسى ەكەن. سويلەگەن ءسوزى دە، قيمىلى دا شيراق. ونىڭ كىشىلەۋ باس ءبىتىمى، قارا قوشقىل ءاجىمسىز ءجۇزى، جالپى شىمىر شيراقتىعى، ويشىل فيلوسوفتان گورى، ىسكەر پىسىق ادامعا ۇقسايدى.
سالعاننان-اق ونىڭ تىكەلەي ايتقان پىكىرى: قازىرگى ءۇندى ادەبيەتىنىڭ حال-جاعدايى مەن بولاشاعىن بىلگىسى كەلگەن ادام ونىڭ ورتا بۋىن وكىلدەرى مەن جاستارىنا نازار اۋدارۋ كەرەك. ال، اۋىزعا الىنىپ جۇرگەن شالداردىڭ توزىعى جەتكەن جانە ولار بۇگىنگى كۇنگە كەرەك ادەبيەتتى جاساي العان جوق.
ول پىكىرىن كىشكەنە ۇزاعىراق، تاراتىپ ايتتى. ءبىراق ايتەۋىر توق ەتەرى وسى ەكەنى انىق. مەن، ارينە، بۇگىنگى ءۇندى ادەبيەتىن نارايانلالدان ارتىق بىلەم دەپ ايتا المايمىن. ول ءوزى ءۇندىنىڭ جازۋشى ادەبيەتشىسى، جانە ۋنيۆەرسيتەتكە ساباڭ بەرەتىن عالىمى. سولاي بولسا سولاي-اق شىعار. ءبىراق ماعان وسى ءسوز ءبىر ءتۇرلى تانىس، وسىنداي پىكىردى ەلدە جۇرگەندە دە ەستىگەن سياقتىمىن.
بۇل كىسىنىڭ تاماشا ءبىر قاسيەتى — سەنى سويلەتىپ، ءسوز ورايىنا جاۋاپ توسىپ قينامايدى. العاشقىسىنا قوسىپ تاعى دا جاقسى پىكىرلەر ايتتى. ونىسى: جالپىلاما ەل ارالاۋدى قويىپ، ءار ادام ناقتىلى ىسكە كىرىسۋ كەرەك. مىسالى، تەاتر رەجيسسەرى كەلىپ ءۇندىنىڭ تەاتر ءومىرىن، ونەر جاڭالىقتارىن زەرتتەسە...
نارايانلالدىڭ بۇل پىكىرىنە مەن قۇلاپ-اق وتىرمىن. ءبىزدىڭ لەونيد پوچيۆالوۆ تا ءدال وسى ويدى ايتىپ جۇرگەن. «مۇندا ادەيى ءبىر اياقتىلى تاقىرىپپەن كەلىپ تەرەڭ زەرتتەپ جازۋ كەرەك»، — دەيدى ول دا. (ءوزى «جاسىل ريەۆوليۋسيا» تاقىرىبىن زەرتتەپ ءجۇر.) «سارايلار مەن حرامدارعا اۋىز اشىپ تاڭىرقاپ، قايىرشىلار مەن ريكشالارعا جانىڭ اشىپ كۇيىنەتىن مەزگىل ءوتىپ كەتتى».
ال، مەن بولسام، وسى سوڭعىسىنىڭ ەكەۋىن دە ىستەپ ءجۇرمىن. ءتاج-ماھالعا تاڭىرقايمىن، جوقشىلىقتىڭ ءجۇزىن كورگەندە ءداتىم شىدامايدى. ازىرگە تاڭداپ العان تاقىرىبىم دا جوق. قايتەيىن، كوپ بولسا جازباسپىن. ءبىراق ەندى، ءۇندى ءومىرىنىڭ پە ونەرىنىڭ قاي سالاسىمەن اينالىسقىسى كەلگەن ادام بولسا دا، الدىمەن وسى الىپ ەلدىڭ اۋماعىن ءبىر شولىپ، ونىڭ اسىل قازىنالارىن كوز الدىمنان وتكىزىپ الماي، سۋىر سياقتى ءبىر تەسىكتى جونەلۋ دە قيىن شىعار-اۋ.
مەنىڭ ءبىر قارتايىڭقىراپ كەلە جاتقان ناعاشىم بار. وتىزىنشى جىلدارى ناماز وقىپ، ورازا ۇستاعان ادامداردىڭ اپشىسىن قۋىرعان بارىپ تۇرعان قۇدايسىز ەدى. كەيىن ەلگە بارسام ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى «قۇدايا توبا، جاساعان پە جاببار حان» بوپ كەلەدى. ناماز وقيتىندى شىعارىپتى.
مەن وعان:
— باياعىدا قۇدايسىز ەمەس پە ەدىڭ، ناعاشى؟ جوق قۇدايدىڭ باسىن اۋىرتا بەرىپ قايتەسىڭ، — دەگەنىمدە:
— ويباي، ج پەن شىراعىم-اۋ، مەنى ءبىر سول قۇدايدىڭ بارىن تىلەپ ءجۇر دەيمىن. سول جوق بولسا الدىمەن ماعان تىنىش بولار ەدى عوي. تەك سول قۋىق بار بولىپ شىعىپ، سوقىر ەكەنىمىزدى تانىتا ما دەپ قورىققانىمنان ىستەپ ءجۇرمىن عوي، — دەگەنى بار ەدى.
— كىسى كىشكەنە السا، اڭگىمەسى قۇدايعا تىرەلەدى، — دەپ كۇلەدى ءامارديب-سنيح. — سوتوزدا جۇرگەندە دە ءبىز قۇدايدىڭ قۇلاعىن كوپ قاتاتىنبىز.
تۇنگى جولداسىمىز — ءبىزدىڭ ەلدى ىلعي «سويۋز» دەپ اتايدى. ءوزىنىڭ داۋسى جىڭىشكە، ورىس ءتىلىن جۇمسارتىپ، ادەمى اكسەنتپەن سويلەيدى.
* * *
تاڭەرتەڭگىسىن وقىس ويانىپ كەتتىم. پوەزد ستانسياعا توقتاعان ەكەن، شاماسى تورموزىن قاتتىراق باسىپ جىبەرگەن بولار. تۇنىمەن تەرەزەنى اشىپ قويساق تا ۆاگون ءىشى قاقىرىق، ىستىق بولىپ دوڭبەكشىتىپ ەدى. ءقازىر ىسىعان دەنەنىڭ اپتىعىپ باساتىن ادەمى بار. باسىمدى كوتەرىن الىپ تەرەزەگە ءۇڭىلدىم. عاجاپ-اۋ، جۇرت توڭىپ وتىر. قاپشىق پا، جۇقا كورپە مە، ءجاي اق شۇبەرەك پە ايتەۋىر اركىم قولىندا بارىن بۇركەنىپ الىپتى. ءبىزدىڭ تۇنگى جولداسىمىز تۇلا بويى تىتىركەنىپ توڭىپ، جوعارعى پولكادان ءتۇسىپ جاتىر. موسكۆانىڭ قىسقى ايازىنا بەس جىل شىداعانىن ايتامىن-اۋ. ونىڭ باسىندا سالدەسى جوق، جۋىنۋعا قامدانىپ جاتىر. شاڭعىنىڭ جەلكە جاعىن كادىمگىدەي جۋان بۇرىم قىلىش ءورىپ، سالدەنىڭ استىنا جاسىرادى ەكەن، ءقازىر سول بۇرىمى سالبىراپ تۇر.
پوەزد قوزعالىپ كەتتى. تاق جاڭا عانا اتىپ كەلەدى. توڭىرەك تۇنعان سۋداي كۇلگىن-سۇرعىلت قاراڭعىلىقتان تازارىپ، ايقىندالا باستاعان. وسى ءبىر شاق جەر بەتىنىڭ قاي تۇكپىرىندە دە، قۇمى مەن شولىندە دە تاماشا بولۋ كەرەك. ال، بۇل ارادا ءتىپتى عاجاپ. توڭىرەك الىس كەڭىستىك كوك تورعىنعا مالىنعان. وسى ءبىر تۇنىق ءمولدىر دۇنيەگە كوزىڭدى دە، كوكىرەگىڭدى دە بەرگىڭ كەلەدى.
شارۋالار تاڭ اتپاي تىرشىلىك قامىنا كىرىسكەن. ءار جەردە تىزەدەن جوعارى، بىتىك تىعىز شىققان بيدايدى ورىپ جاتىر. بىرەۋلەرى قىلتيىپ كوكتەگەن كۇرىشكە قۇلقىن سارىدەن سۋ جىبەرىپ الەك. ەگىنىن جيناپ ۇلگىرگەندەرى وگىزگە جەككەن سوقامەن جەر جىرتىپ ءجۇر. ويدىم-ويدىم ورمان سياقتى قانت قۇراقتارى كوگەرىپ تۇر.
ءتۇس قايتا، اسحانانىڭ ءدال ىرگەسىندەگى باسسەينگە ءبىراز شومىلىن ماۋقىمىزدى باسقان سوڭ، جولعا شىقتىق. گاڭگىنى ورلەپ كەلەمىز. وزەن بويىندا حاردۆار قالاسى. ول تاۋدىڭ وزەنگە كەلىپ قۇلاعان ەتەگىندەگى قىساڭ قالاي سالىنىپتى. ەكى بۇيىرىنەن تاۋ مەن سۋ سىزىپ تاستاعان قالا جىلانداي يرەتىلىپ ۇزاققا سوزىلعان. تار كوشەسىندە بازارى قازانداي قايناعان شىعىس شاھارى.
ازعانا ءجۇرىپ توقتادىق تا بيىك گرانيت باسپالداقپەن تومەن تۇستىك. بۇل ارادا سۋى مەيمىلدەگەن تولىق وزەننىڭ ەرنەۋىندە شاعىنداۋ جاپ-جازىق الاڭعا كىشىلەۋ حرام سالىنىپتى. قاسيەتتى حاردۆار شاھارىنا كەلگەندەردىڭ نەگىزگى تاۋاپ ەتەتىن جەرى وسى بولسا كەرەك. ايتەۋىر وسى ارادا تاۋاپ ەتۋشىلەر كوپ. جانە تۇرلەرىنە قاراعاندا ارىپ-اشىپ الىستان كەلگەن جان دار سياقتى.
ارىرەكتە، جيەكتەن الاڭنىڭ مۇيىسىنە دەيىن تارتىلعان كىشكەنە كوپىردىڭ ۇستىندە ۇيمەلەگەن جۇرت. ولار كوپىردىڭ استىنا ۇيىرىلگەن بالىقتاردى تاماشالاپ تۇر ەكەن. كوبىنىڭ ۇزىندىعى جارتى مەترگە جەتەتىن تىرسيعان سەمىز بالىقتار ءۇيىرىپ تاستاعان ءبىر قورا قويداي سىعىلىسىپ اياماي جەرگە ۇيمەلەگەن. كوپىردىڭ ۇستىندەگى تۋريستەر جەم شاشسا شۇپىرلەپ كەلىپ ۇمتىلادى. ءبىر ءداندى شاشاۋ شىعارماي قاعىپ الادى. تۋريسكە ەرمەك كەرەك، قىزىق كەرەك. مىناۋ داندەپ العان سەمىز قارا قوشقىل بالىقتار مەن اناۋ قاعازعا ءتۇرىن جەم ساتاتىن ارىق قارا سيراق بالالار سول قىزىق پەن ەرمەكتەن ءوز ريزىقتارىن ايىرادى.
حاردۆاردىڭ شەتىنەن تاۋ باستالادى... تاۋ وركەشى ءسۇيىر بولسىن، جاتاعان بولسىن نەگىزىنەن سىزىعى جۇمساق بولۋشى ەدى، مىنا تاۋلاردىڭ توبەسىن بىرەۋ بالتامەن قيقالاپ شاپقانداي وتكىر ءمۇيىستى، كەرتپەش-كەرتپەش. مانا تاڭعى مەزگىلدە مەنى سونشا تاڭىرقاتقان كوگىلدىر تاۋلار، كۇندىز جاقىننان قاراعاندا اجارسىز بولىپ شىقتى. باۋرايلارىندا ەسكەن نۋ اعاشتى ءورت جايپاپ كەتكەندەي جاپىراعى جوق، قۋارعان بۇتاقتارى مەن تىكەنەكتەرى قالعان. بۇل اعاش جاپىراعىنىڭ سارعايىپ ءتۇسىپ بولعان، وسىمدىكتىڭ قۋراعان ماۋسىمى ەكەن. ول قاي كوز دەسەڭىز — مىنە، ءدال بۇگىن 17 اپرەل.
ءبىزدى قاسيەتتى وزەننىڭ باس جاعىنا قىدىرتۋعا الىن شىققان سول ۆلاديمير ۆاسيليەۆيچ يۋشكوۆ پەن اۋدارماشى، اعىلشىن ءتىلىنىڭ مامانى يايايس سەرنە دەگەن لاتىش جىگىتى. ولار بىزگە جولشىباي يوگتاردىڭ مەكتەبىن كورسەتپەك بولعان.
يوگ — دەگەن ءوزىن شەكتەن تىس شىنىقتىرعان ادام. ءوزىنىڭ ءبىر جاعى دىنگە دە بايلانىسى بار. «ءۇش كۇن بويى كەمىپ تاستاعاندا ولمەيدى ەكەن، «استىنا ۋاتىلعان اينەك توگىپ، ۇستىنەن جۇك ماشيناسىن وتكىزگەندە ءبىر جەرىنە زاقىم كەلمەيدى ەكەن» دەگەن سياقتى وتىرىك، راسى ارالاس قاق كوپ ەستىگەنبىز يوگتار جايلى. سوندىقتان دا ول مەكتەپتى كورۋگە دەگەن ءبىزدىڭ ىقىلاسىمىز كۇشتى-اق ەدى.
مەكتەپ وزەن جاعالاعان جولدىڭ تاۋ جاق بيىك بەتكەيىندە ەكەن. تاستان قيعان باسقىشپەن ۇزاق كوتەرىلىپ ازەر شىقتىق. ەكى قاناتى ىلگەرى شىققان جالعىز قابات ءۇي. ورتاسى تاس توسەگەن الاڭ. وزگە تۇك تە عاجابى جوق. ءوز ساقالىنا ءوزى ءسۇرىنىپ جىعىلعانداي، شاشى يىعىنا تۇسكەن، كىشكەنتاي قارا شال قارسى الدى. قۋشيعان ارىق، سيراعى ىندەي، وتكىر نۇرلى كوزى مەن ۇزىن قوڭقاق مۇرنى كىشكەنتاي سوپاق بەتىنىڭ جارىپ كىرگىزىن تۇر. ول ءبىزدىڭ ءيانيستىڭ ەسكى تانىسى بولسا كەرەك، ونىمەن شۇرقىراسىپ ۇزاق سويلەسىپ، كوزى كۇلىمدەپ ءبىر نارسەنى ءتۇسىندىرىپ جاتتى.
وسى كەزدە مەنىڭ كوزىم تومەننەن كوتەرىلىپ كەلە جاتقان ۇشەۋگە ءتۇستى. اسىرەسە كۇيەكتەي سارى ساقالى كەۋدەسىن جاۋىپ، شاشى جاۋرىنىنا توگىلگەن ۇزىن بويلى جىگىت نازارىڭدى اۋدارماي قويار ەمەس. ونىڭ قاسىندا كەلتەلەۋ قارا ساقال، قارا بۇيرا شاشتى يىقتى ءىرى جىگىت پەن وتە جۇپىنى كيىنگەن ورتا بويلى سارى قىز. تۇرلەرىنە قاراپ ەكەنىن ايتپاي-اق تانيسىڭ. ءبىز نارەستە جانە باسقا قالالاردا كورىپ جۇرەتىنبىز دە ءبىراق ونشا نازار اۋدارمايتىنبىز. باتىستىڭ «تويىپ سەكىرگەن»، قاعىنعان جاستارى عوي سولاردى قايتەمىز دەگەن ويىمىز بولاتىن. ءبىراق ايتۋ كەرەك، مەن مىنانداي جارقىراعان سارى ساقال-شاشى كوزدىڭ جاۋىن الاتىن، ءالى كەزدەستىرگەن جوق ەدىم.
قۇداي ايداپ، ەزدەرى قاسىمىزعا كەلە قالدى. ءجون سۇراستىق. ءبىزدىڭ سوۆەت جازۋشىلارى ەكەنىمىزدى ءبىلىپ، ولار دا ىقلاس بىلدىرە سويلەستى. سارى جىگىت پەن قىز امەريكادان ەكەن. قارا تورى جىگىت بۇلارعا وسى ينديادا جولداس بولىپتى... ول — يتالياندىق. ۇشەۋى قوس بولىپ ەل كەزىپ ءجۇر.
يتالياندىق جىگىت سوزگە ساراڭ ەكەن. ءبىزدىڭ سۇراقتارىمىزعا كەبىنە سارى جىگىت پەن قىز جاۋاپ بەردى. ەكەۋى دە امەريكاندىق. اكە-شەشەلەرى ورتا كۇنكورىستىڭ ادامدارى. جىگىت كوللەدجدى ورتالاپ تاستاپ كەتىپتى. يندياعا كەلگەندەرىنە بەس اي بولىپتى. وسىلاي جاياۋ ەل كەزىپ ءجۇر. شارۋالاردىڭ ۇيىنە، ايتەۋىر رەتى كەلگەن ل؛ەرگە تۇنەيدى. مەيمانحاناعا اقشا شىعارمايدى. «اۆتو ستوپ» ادىسىمەن ساپار شەگەدى. (اۆتو ستوپ — ءوتىپ جاتقان ماشينالارعا قول كوتەرىپ، اياق ارتۋ ماعىناسىندا.)
ەندى ءبىر ايدان كەيىن بۇلار ينديادان كەتۋلەرى كەرەك. ويتكەنى مۇندا شەتەلدەن ءوز بەتىمەن كەلگەندەردى التى ايقان ارتىق تۇرعىزبايتىن زاڭ بار. — قايدا بارماق؟ — بەتالىستارى اۋعانستان.
— ماقساتتارى؟ — بۇلار امەريكانىڭ ءومىر-تۇرمىسىنان بەزىپ شىققان. ونداعى ءومىردى ماعىناسىز، جالعان دەپ بىلەدى. تىنىش تۇرىپ، ادال ەڭبەكپەن ءومىر كەشكىسى كەلەدى.
— ەۆروپاعا نەگە بارماعان؟ — ەۆروپا ءومىرى دە امەريكاعا ۇقساس. بۇلار ءبىر جاعىنان يندۋستريالى تۇرمىستان اۋلاق بولعىسى كەلەدى. سوندىقتان دا ازيا ەلدەرىن ارالاپ ءجۇر.
— ينديادا نەگە تۇرىپ قالمايدى؟ — ينديا تىم ىستىق. ەندى اۋعانستاندى ارالاپ كورمەك. بالكىم ۇناتسا سوندا تۇرىپ قالماق ويلارى بار.
— يندياعا كوزقاراستارى قالاي؟ — بۇل ەلگە دوس كوڭىلمەن كەلگەن. بارىن تۇگەل كورىپ ءجۇر. جوقشىلىعىنان جيىركەنبەيدى. دوس. پەيىلمەن كەلگەن ادامدى قانداي ەل بولسا دا جاتىرقامايدى عوي.
ەندى جاقىننان ءتۇر-تۇسىن تۇگەندەپ تۇرمىن. بىردەن مەنىڭ نازارىمدى اۋدارعان سارىنىڭ جاۋىپ كەتكەن تولقىنسىز شاشىنان گورى ءسال بۇيراسى بار كۇيەك ساقالى قوڭىرلاۋ ەكەن. ۇستىندە بەلىن بۇعان ۇزىن بەز كويلەك، كەنەپ شالبار. ەگەر ساقال-شاشىن كۇزەن جونگە كەلتىرىپ، ۇستىنە كادىمگى جۇرت كيەتىن كيىم بەرسەڭ — وسى جىگىتتىڭ سورايعان بويىنان باسقا «مەن مۇندالاپ» كوزگە تۇسەر دانەڭەسى قالماس ەدى. كىشىلەۋ سۇرعىلت كوزدى، سولعىن قۋقىل ءجۇزدى ەلەۋسىز-اق جىگىت. ءبىراق وسىنىڭ بەتىندە ساقالدان باسقا دا كىسىگە اسەر ەتەتىن نارسە جانارى مەن جۇزىنە تەرەڭ ۇيالاعان قاسىرەت پەن مەيىرىم. بەت ءبىتىمى ۇقساس بولماسا دا ورىس عايسا پايعامباردى ەسىڭە سالادى.
قاسىنداعى قىز ورتا بويلى، دەنە-مۇشەسى جاقسى جەتىلگەن، بيدايدىڭ ساباعى تۇستەس شاشىن شارۋا ايەلدەر جاتقىزىپ تاران، ورتاسىنان ءى؛،اق ايىرعان. دوبالداۋ مۇرىنى، اتجاقتى بولبىراۋ بەت ءبىتىمى كادىمگى ورىستىڭ شارۋا قىزىنا ۇقسايدى. جاستىق سۇيكىمدىلىگى بولماسا بەتى اجارلى ەمەس. ۇستىندە ءتۇسى وڭىپ كەتكەن، ۋماجدالعان شىت كوفتا، كەنەت پە، بەز بە يۋبكا. ءبىر قيساپتان بۇنىسى يۋبكا ورنىنا بەلىنە وراي سالعان ەسكى ماتا بولۋى دا عاجاپ ەمەس. قولىنا ەڭ ءبىر ارزان، كورىكسىز تاستاردان كوز سالعان ساقينا، بىلەزىك سالىپتى، موينىندا ارزان، ۇساق ايقۇلاقتان تىزگەن القاسى بار.
ءۇرىمنىڭ باعزى ەسكە تۇسىرەتىن ەتىپ دوڭگەلەنىپ تە سالعان پارلامەنت ءۇيى مەن پرەزيدەنت سارايى دا ۇلكەن جاسىل باقتىڭ ورتاسىندا. ءبىر ۇلكەن كەڭ كوشەنىڭ ەكى جاعى كىلەڭ ەلشىلىكتەر. پاكيستان ەلشىلىگى ءوز ءۇيىن مەشىتكە ۇقساتىپ كوگىلدىر كۇمبەزبەن سالىپتى. ءبىزدىڭ سوۆەت ەلشىلىگى دوسى قاتاردا.
ءار قالا تۇرعىندارى ءۇشىن ىڭعايلى بولعىسى كەلسە تابيعات پەن اۋا رايىنا باعىنۋى كەرەك قوي. جاڭا دەلي قايناعان ىستىقتا سىعىلىسىپ پىسىناماي، جاسىل اعاشتىڭ اراسىن سايالاپ ەتەك-جەڭى كەڭ ورنالاسقان. تەك وسى ءبىر جاقسى جاراستىقتى بۇزىپ ءار جەردەي قوراپ سىندى بيىك ۇيلەر موينىن سوزىپ كوككە كوتەرىلىپ بارادى.
* * *
كىسى ءوز قالاسىندا مۋزەيگە بارمايدى دا، وزگە قالانى ارالاۋدى مۋزەيدەن باستايدى. ءبىز دە تالاي مۋزەيدى كورىپ كەلەمىز. كەتەر كەزدە بىزگە ءدجاۋھارلال بەرۋدىڭ مۋزەيىن كورۋدى ۇسىندى. (مەن بۇل ەسىمدى ءۇندىنىڭ وزدەرىنشە جازىپ وتىرمىن. «جاۋھار» «لال» (لاعىل) دەگەن ەكى اسىل تاستىڭ قۇراندىسىنان جاسالعان ەسىم بۇل.)
حالقىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن باستاپ، تاۋەلسىز بولعاننان كەيىن ءبىراز جىل ۇكىمەتىن باسقارعان تالاي ەدەننىڭ وزدەرىنە ءقادىرلى قايراتكەرلەرى بار. تەرۋ سولاردىڭ ءبىرى. ءبىراق بۇل ادام ەشۋاقىتتا كوپتىڭ ءبىرى بولعان ەمەس. جانە ەكىنىڭ دە ءبىرى ەمەس، ەشكىمگە ۇقسامايتىن دارا كىسى، وسىعان ۇيقاستىرىپ شىن مانىندە دانا كىسى دەر ەدىم. دۇنيە ءجۇزىن شايقاعان قىرعىن سوعىستان كەيىن دە اشتىعى ءبىر باسىلماي، ارپالىسقان الەمدە سول كىسىنىڭ بايسالدى تۇلعاسى، سابىرلى قوڭىر داۋسى قوبالجىعان كوڭىلگە ءۇمىت اكەلە جاتقانداي بولاتىن.
نەرۋ مۋزەيى — ۇلكەن باقتىڭ ىشىندە تۇرعان ەكى قابات بيىك ءۇي. بۇرىن بۇل ونىڭ تۇرعىن ءۇيى بولعان. ارينە مىناداي ۇلكەن ءۇي و كىسىنىڭ جەكە مەنشىگى ەمەس. بۇل ءبىر كەزدە اعىلشىننىڭ ءۇندىستانداعى اسكەري قولباسشىسىنا ارناپ سالىنعان مەكەن-جاي ەكەن. ينديا ازاتتىق العاننان كەيىن 1947 جىلى وسى ۇيگە رەسپۋبليكانىڭ تۇڭعىش پرەمەر-مينيسترى كىرگەن. سودان وپ جەتى جىل ۇزدىكسىز ۇكىمەت باستىعى بولعان نەرۋ وسى ۇيدە كوز جۇمعان.
بۇل كادىمگى پاتەر-مۋزەي. بارلىق زات، بۇيىم يەسىنىڭ ءتىرى كەزىندەگى قالپىندا ساقتالعان. قوناق قابىلدايتىن بولمەسى، اسحاناسى. ورتاشالاۋ ءبىر بولمەگە ۇكىمەت كەڭسەسىندەگى كابينەتىن تۇگەل كوشىرىپ اكەلىپتى.
ءۇندى حالقىنىڭ اتاسى اتالعان ماحاتما گاندي نەرۋدى وتە جاقسى كورگەن ەكەن. ەرتەرەكتە، اعىلشىن تۇرمەسىندە وتىرعان نەرۋگە ءبىر حاتىن «ءدجاۋھارىم مەنىڭ» دەپ باستاپتى.
قابىرعا تولعان سۋرەتتەر. ولار نەرۋدىڭ ءسابي كەزىنەن سوڭعى ساعاتىنا دەيىنگى ءومىر جولىنىڭ ءۇنسىز كۋاسى. ارينە بۇل سۋرەتتەردى گازەتتەردەن، كىتاپتاردان دا كورەسىڭ، ول ءۇشىن مۋزەيگە ارناپ كەلمەسەڭ دە بولادى. ءبىراق مەنىڭ وسى سۋرەتتەرگە قاراي بەرگىم كەلەدى. مىنەكەي، نەرۋ ەكى ن؛اسار، بەس جاسار. سودان جوعارى قاراي ورلەي بەرەدى. اجارلى سۇلۋ بالا. باي ادامنىڭ، ەركە شولاق بالاسى سياقتى. ءار سۋرەتتە كەۋدەسىن كوتەرىپ، ءوزىنىڭ بايلىعىنا، كوركىنە ماقتانىپ تۇرعان ەسەرلەۋ بالا. كوبىنە بەلىنە قىلىش بايلاپ اسكەري كيىنەدى. ءتورت ون التى جاسار سۋرەتىندە دە سول قالپى.
ادامنىڭ كەلبەتى مەن كەسكىنى دە وقىس وزگەرەدى ەكەن-اۋ. مىنەكەي، نەرۋدىڭ ستۋدەنت كەزى. سۇڭعاق بويلى، ات جاقتى اجارلى جاس جىگىت. ەندى الگىندەگى عانا مەنمەنسىگەن ءور كەسكىننىڭ ءىزى دە جوق. جانارىنا ۋايىم كىرگەن، ءجۇزىن مۇڭ شالقايا، قاسىرەت شەككەن ادامنىڭ ويلى كەسكىنى. "جاستىڭ جەلىك پىشاق كەسكەندەي تىيىلىپ، ءالى دە بۇلدىرشىندەي جاس جىگىتتى ەندىگى جەردە ارىلماس ۋايىم، ۇزىلمەس ءبىر وي بيلەپ العان ءتارىزدى. كەيىن ميلليونداعان ادامدارعا سۇيكىمدى بوپ تانىلعان نەرۋدىڭ دانا كەلبەتى ءدال سول كەزدە جاسالىپتى. تەك جاس كەزىندە وڭىندەگى قاسىرەت ءىزى قالىڭداۋ جاتىر. كونىن ول ايىعىپ ورنىن قاجىر مەن اقىل-وي باسقان. ءبىراق سوندا دا وسى ءبىر ءسال عانا مۇڭ شالعان قاباعى سول ستۋدەنت كەزىنەن قالىپتى.
مەنىڭ كوز الدىمدا وسىدان ون بەس جىل ىلگەرگى ءبىر وقيعا ەلەستەيدى. ءجۇز قارالى ادام الماتى اەرودرومىندا نەرۋدى كۇتىپ تۋرمىز. سامولەت ازداپ كەشىگەيىن دەدى. سابىرىمىز تاۋسىلىپ، اسپانعا قارايمىز. كۇتۋشىلەردىڭ ىشىندە مۇحتار اۋەزوۆ، قانىش ساتبايەۆ، كۇلاش بايسەيىتوۆا... وسىنداي حالدە جينالعان جۇرت ۋاقىتتى ءازىل-قالجىڭ، انەكدوتپەن قىسقارتاتىن ادەتى عوي. وسىلاي ازىلدەسىپ تۇرعانىمىزدا، الدىندا ينديانى ارالاپ كەلگەن عالىم ايەل لايلا بازانوۆانىڭ بىرەۋگە ايتىپ تۇرعان ءسوزىن قۇلاعىم شالدى:
— بۇل كىسىنىڭ ەندى ءجۇزى عاجاپ. كورسەڭ كوز المايسىڭ. تەك كورگەن ادام عاشىق بولعانداي.
جاستاۋ، الاڭعاسارلاۋ كەزىم ەدى: وسى ساتتە ىشتەي مىرس ەتىپ كۇلىپ الدىم. «ايەلدىڭ ءسوزى عوي، بولماسا سول نەرۋ شالدىڭ كىسى تاڭىرقايتىن نەسى بار دەيسىڭ؟».
كورۋ سول كەزدەگى كىشىلەۋ سامولەتتەن شىقتى. قارسى العان ۇكىمەت باسشىلارىمەن امانداسىپ، وزىنە ارنالعان قۇتتىقتاۋ ءسوزدىڭ تۇسىندا، قولىنداعى كىشكەنە شولاق تاياعىن ەرمەك ەتىپ الاتاۋعا سۇيسىنە قاراپ تۇردى. وزىنە كەزەك كەلگەندە، ەڭ الدىمەن:
— سالەم الەيكۋم، — دەپ قول قۇسىن كوپكە سالەم بەردى دە، اقىرىن عانا ءسوزىن باستاپ كەتتى.
مۇنىسى ادەتتەگى مەملەكەت باسشىلارى ايتاتىن جاتتاندى ءسوز ەمەس. سول الاتاۋعا ەمىرەنە قاراعان كۇيى — وسى تاۋدىڭ ءوزىنىڭ تۋعان ولكەسى كاشميردى ەسىنە سالىپ، كوزىنە جىلى ۇشىراعانىن، قازاق حالقىنىڭ دا ءوز كوڭىلىنە جاقىن ەكەنىن، اماندىق بولسا تاعى دا ورالىپ سوقپاق ويى بارىن... ايتەۋىر، نە كەرەك، قىپ-قىسقا جۇمىر سويلەم، ەستەن كەتپەس جىلى لەبىز بىلدىرگەن.
ءبىراق مەنى تاڭىرقاتقان نەرۋدىڭ ءسوزى ەمەس، ءوزى بولدى. بۇل كىسىنىڭ ءار ءتۇرلى سۋرەتتەرىن كورگەنمىن، بۇرىننان كوزىم ۇيرەنگەن ءجۇزى تانىس بولاتىن. ءبىراق مىناۋ كوز الدىمدا تۇرعان ءتىرى بەينەسى اسىرەسە وسى كىسىنىڭ كەلبەتى مەنى قايران قالدىردى. بۇرىن-سوڭدى ءوزىم ۇشىراتقان ادامنان ءدال وسىنداي كەلىستى كەسكىندى كورە العان جوق ەدىم، ءالى دە كورە الماي كەلەم. سول ادامنىڭ كەلبەتى وسى كۇنگە دەيىن كوز الدىمدا تۇرسا دا سونىڭ سيپات-سىرىن بەرەتىن ءسوز تابا الماي-اق قويدىم. ەڭ الدىمەن بايقايتىنىڭ ونىڭ جۇزىندە تەبىرەنگەن مەيىرىم، تەرەڭ ۇيالاعان يمان بار، سونىمەن بىرگە بۇل كىسى كۇيرەۋىك، قام كوڭىل ەمەس، ناعىز قايراتتى ادام ەكەنىن ءوڭى تاعى ايتىپ تۇر. جىبەككە وراپ قويعان بولات دەيسىز بە...
الگىندە عانا بازانوۆانىڭ ءسوزىن ىشتەي كەكەتكەنىمدى ۇمىتىپ نەرۋدىڭ قاجىرلى دانا جۇزىنەن كوز الماي قاراي بەرىپپىن. ەگەر ەركەككە ەركەك عاشىق بولسا، سول عاشىق بولاتىن كىسىڭىز وسى بولار ءسىرا.
تاعى ءبىر توپ جازۋشىلارمەن كەزدەسۋدەن كەيىن، سوندا بىرگە بولعان ءسادجاد زاھير ءبىزدى ۇيىنە الىپ كەتتى. «ءبىز» دەگەندە، وزگە جولداستارىمىزدىڭ باسقا شارۋاسى بولىپ، اۋدارماشى يسااك گولۋبيەۆ ەكەۋمىز عانا باردىق. ءۇندىستانعا كەلگەن كۇنى كورگەن تانىس پاتەر. ەكى قابىرعاسى توبەسىنە دەيىن كىتاپقا سىعىلىسقان ءارى كابينەت، ءارى قوناق قابىلدايتىن جۇپىنى بولمە.
رازيا اپاي ۇيدە ەكەن. ءبىزدى جايراڭداپ قارسى الدى. «ءۇندىستان قالاي؟ ۇنادى ما؟ قاي جەردە بولدىڭىزدار؟ نە كوردىڭىزدەر؟» دەپ سۇراقتى جاۋدىرىپ جاتىر. سونىمەن بىرگە وسى بولمەدەگى ستولعا اس دايارلاپ تا ۇلگىرىپ ءجۇر.
ءۇندىستان دا وسى كۇنگى ەۆروپاعا ەلىكتەگەن بە، الدە بۇرىننان سولاي ما، كەلگەن قوناقتى كوكا-كولا، قاي ءارى كەتسە ءسال ىشىمدىك، ءتاتتى ميۋامەن شىعارىپ سالاتىن. وسى ءتارتىپتى بومبەيدەگى حودياچا احماد ابباستان كەيىنگى ەكىنشى بۇزىپ وتىرعان وسى ءسادجاد ءۇيى. كەرىپ وتىرمىن رازيا اپاي ستولدى مول قامداپ جاتىر. ابباس سياقتى رازيا اپاي مەن ءسادجاد اعا دا ءبىزدىڭ ەلدى كوپ ارالاپ سىي-قۇرمەتىن كورگەن، ونىڭ ۇستىنە وسى ءۇي يەلەرى قازاق داستارحانىن دا كورگەن. بۇلاردىڭ بىزگە دەگەن وزگەدەن ەرەك قوناقاسىسى سونىڭ ورايى ما دەپ توپشىلادىم.
جازۋ ستولى ورنىنا پايدالاناتىن كىتاپقا تولى شكافتا سۋىرمالى تاقتانىڭ ۇستىندە ارابشا قولجازبا جاتىر. كوزىم ءتۇسىپ كەتتى — ولەڭ جولدارى. ءسادجاد اعا ورنىنان تۇرىپ كەلىپ قاعازدى قولىنا الدى.
— بۇل لەنين تۋرالى ولەڭ. وسى بۇگىن ءبىتىرىن وتىرمىن، — دەدى دە، ءوزىنىڭ مايدا قوڭىر داۋىسىمەن وقي باستادى.
ولەڭ اجەپتاۋىر ۇزاق ەكەن. مەن ونى تۇسىنبەيمىن، تەك وقتا-تەكتە «مەحنات»، «دۇنيە»، «ىنتىزار»، «ينساف» دەگەن سياقتى تانىس. سوزدەر قۇلاعىمدى ولەڭ ەتكىزەدى. ءبىراق ماعىناسىن ۇقپاسام دا ولەڭنىڭ ىرعاعىنا، ءسادجاد زاھيردىڭ قۇلاعىما ۇيرەنشىكتى بوپ قالعان جۇمساق تولقىندى قوڭىر داۋسىنا ۇيىپ وتىرمىن.
— بۇل ولەڭدى وسى بۇگىن عانا ءبىتىرىپ ەدىم. تۇڭعىش تىڭداۋشىسى سىزدەر بولدىڭىزدار. ەرتەڭ جيىرما ەكىنشى اپرەلدە وسى دەليدە اناداعىدان دا ۇلكەن جيىن بولادى. وسى ولەڭدى سوندا وقيمىن، — دەدى ءسادجاد اعا.
ولەڭدى قارا سوزبەن اۋدارۋ — تەك قۇتىن قاشىرۋ. سوندىقتان مەن يسااكقا اۋدارماي-اق قوي دەدىم. ونىڭ ەسەسىنە يسااك قىزىنا سويلەپ، ءسادجاد زاھيرعا ولەڭ اۋدارماسىنىڭ تەورياسى جايلى ءبىراز پىكىرلەر ايتىپ جاتتى.
رازيا اپايدىڭ پىسىرگەن اسى كەرەمەت ءدامدى بولدى. ول داري مەن قالاۋدى قابات دايارلاپتى. ءارقايسىسىنىڭ ءوزى ىستىق جاقتا جۇرگەن ادامعا اجەپتاۋىر جۇك. ونىڭ ۇستىنە رازيا اپاي تارەلكامىزعا قايتا-قايتا سالىپ «جەڭىزدەر، الىڭىزدار، سىزدەر تۇك جەمەڭىزدەر عوي» دەپ قىستاپ قويادى.
— سونشا كوپ پىسىرگەنىڭىز نە، رازيا اپا، ىسىراپ بولاتىن بولدى عوي، — دەدى يسااك ستولدان تۇرىپ جاتىپ.
— ىسىراپتان قورىقپاڭىز، — دەپ كۇلدى رازيا اپاي. — ءقازىر تەاتردان جولداستارىن ەرتىپ قىزى كەلەدى. ولار كىرىسسە جىلاپ جالاعانداي قىلادى.
استان كەيىن الدىمىزعا اپەلسين اكەلدى. ءبىز ارشىپ جەي بەرگەندە، ءسادجاد اعا:
— وسى اپەلسيندى تانيسىزدار ما؟ — دەپ سۇرادى.
وسى اپەلسين بە، ماندارين با اجىراتا الماي قالىپ ەدىم، شىنىمدى ايتتىم.
— بۇل اپەلسين مەن ماندارين بۋدانى. پاكستاندا شىعارىلعان جاڭا سورت.
از بوگەلدى دە ءسادجاد زاھير كوڭىلسىزدەۋ ءبىر اڭگىمە ايتتى.
— ءۇندىنىڭ قاۋىمىنىڭ تاۋاپ قىلاتىن قاسيەتتى پاكستاننىڭ قول استىنا كەتكەن-دى. سودان ەكى ەل اراسىنداعى كەلىسىم بويىنشا جىل سايىن سول قاسيەتتى جەرىنە بارىپ تاۋاپ ەتىپ قايتاتىن. بيىل دا پاكيستانعا كوپ ادام بارعان. سولاردى پاكيستاننىڭ حالقى مەن ۇكىمەتى ناشار قارسى الدى، ەشقانداي جاعداي جاسامادى، ءزابىر كورسەتتى دەپ گازەتتەر ماقالا جازدى.
— ال، جۋىردا وسى ۇيگە سول تاۋاپ قىلىپ قايتقان بەس-التى رەت كەلدى، — دەپ اڭگىمەسىن جالعادى. — ولار گازەتتەردەگى ماقالالاردى وقىپ ىزا بولىپتى. گازەتتەگىنىڭ ءبارى وتىرىك ەكەن. پاكيستان حالقى بيىل ولاردى كەرەمەت جاقسى قارسى الىپتى. سىزدەر ءجون وتىرعان اپەلسين سولاردىڭ اكەلگەنى.
— مەن وسى جالاعا قارسى گازەتكە ماقالا جازىپ جاتىرمىن، — دەپ ءبىتىردى سەزىن ءسادجاد اعا.
— دىنشىلدىك سەزىمى دە، ۇلتشىلدىق سەزىمى سياقتى، تەز تۇتانىپ، قارا حالىقتى اپاتقا باستايتىن پالە عوي. وسىنداي ەل اراسىن، حالىق اراسىن ۇشىقتىرۋ كىمگە كەرەك بولدى ەكەن؟! — دەيىن مەن قىزىن كەتىپ.
— بۇل ارعىدان كەلە جاتقان بارشاعا ورتاق ەسكى ءادىس ەمەس پە، — دەدى ءسادجاد مەنىڭ اڭقاۋ سۇراعىما قارنى اشىپ. — حالىق ءوز مۇددەسى، ۇلكەن ماقساتى ءۇشىن كۇرەسكە شىقسا — ونىڭ بەتىن باسقا جاققا بۇرىپ جىبەرۋگە تىرىساتىن رەاكسيانىڭ ەسكى ءتاسىلى. سول داعدىسىنان وسى جولى دا جاڭىلماعان.
— مەنىڭ كىشى قىزىم مەكتەپكە بارادى. سونىڭ وقۋلىعىندا ءۇندىستانداعى دىندەردى بايانداي كەلىپ، مۇندا ءۇندى، بۋددا، فارسى دىندەرى بار. ولار ءبىر-بىرىن سىيلاپ، تاتۋ ءومىر سۇرەدى دەپتى. سوندا مۇسىلمان ءدىنىن ايتپاپتى، — دەدى مانادان ۇندەمەي ويلانىپ وتىرعان رازيا اپاي.
— ال، ءۇندىستان مۇسىلمان حالقىنىڭ سانى جاعىنان پاكيستان مەن يندونەزيادان كەيىنگى دۇنيە جۇزىندەگى ءۇشىنشى مەملەكەت، — دەدى ءسادجاد زاھير كۇرسىنىپ.
اۋىق-اۋىق تۇتانىپ ءورت بوپ باسىلاتىن، قاراپايىم حالىققا كوپ قاسىرەت اكەلەتىن ءۇندىستاننىڭ تاعى ءبىر اۋىر قاسىرەتى الدىمىزدان شىقتى.
وسى ءبىر اۋىر وي ءۇي يەلەرىنە اسەر ەتتى دە، قوناقتى دا ەلەمەي از ۋاقىت ەكەۋى دە ءۇنسىز قالدى. ءبىز دە ءۇنسىز وتىرمىز. ءبىراق وعان ەكى جاعىمىز دا قىسىلعان جوقپىز. بۇل ۇيگە ءبىز «شەتەل ادامى، رەسمي قوناق» ەمەسپىز. ءبىر ءتۇرلى ەسكى تانىس، دوس-جاران ادامدار سياقتىمىز. ءسىرا سولاي بولۋىمىز دا كەرەك. كەيدە ءبىر جاقسى كورەتىن، ءىش تارتاتىن ادامىڭمەن ۇندەمەي-اق ءجاي وتىرعانىڭنىڭ ءوزى قابات.
وسى ەگدە تارتقان ەرلى-زايىپتى ادامداردى الماتىدا كورگەندە-اق ۇناتىپ قالىپ ەدىم. ودان موسكۆادا شۇرقىراسىپ جولىقتىق، ەندى مىنە دەليدە كەزدەسىن ءجۇرمىز. دەنەسى شاۋ تارتىپ، اۋىرلاي باستاسا دا قيمىلى بيازى، ديدارىنا يمان ۇيىرىلگەن ءسادجاد اعا، سوم تۇلعاسى سۇلۋ تولىسقان، اجارلى ءىرى ءجۇزدى اق جارقىن رازيا اپاي... ەكەۋى مەنىڭ قارشادايىمنان كورىپ، بىرگە جاساسىن كەلە جاتقان اعا-جەڭگەمە دە ۇقساپ كەتەدى. كەيدە ارامىزدا اۋدارۋشى بارىپ ۇمىتىپ، تىكەلەي ءتىل قاتىسىپ قالامىز.
ءبىز تاڭعا جاقىن ۇشامىز. ءقازىر كەشكى ساعات وننان اسىپ بارادى. ءبىراق ەكى جاعىمىز دا قوشتاسۋعا اسىقپايمىز. وسى ءبىر ءۇندى جادىراعانىڭ استىندا وتىرا تۇرعىم كەلەدى. ءبىز كەلگەلى ايعا جۋىق ۋاقىت ءوتىپتى. وتىرعان جوقپىز. تالاي جەردى ارالاپپىز. ارينە، ءۇندى سياقتى الىپ ەلدى قانىپ ارالاۋعا ايىڭ تۇرسىن، جىلى دا جەتپەيدى. ءبىراق وسى ايدىڭ ءوزى مەن ءۇشىن جىلدان ارتىق. كوكىرەگىمدى اشىپ قويىپ، شامام كەلگەنشە ءۇندىستاندى جۇتا بەرىپپىن. وڭتۇستىكتىڭ رەڭى جۇقا، اعىل-تەگىل كۇن نۇرىنا شومىلعان جارقىن تابيعاتى، ءتاج-ماھال مەن اقبار زيراتىنىڭ سۇلۋلىق سيقىرى، ماھاببالينۋرام مەن ەلەفانت حرامدارىنداعى ولمەس ونەر، ەرتەگىدە كورگەندەي قىزعىلىقتى شاھار بەنارەس، بومبەي مەن كالكۋتتا... وسىنىڭ ءبارى كوكىرەگىمدە... جوقشىلىقتى، ادامنىڭ اۋىر مەحناتى مەن عازابىن كورىپ جانىم ۋداي اشىپ كۇيىندىم دە، اقاۋسىز تازا سۇلۋلىقتى، ولمەس ونەردى كورىپ، ساۋساعى التىن شەبەر جاندارعا تاڭىرقاپ سارقىلا ءسۇيسىندىم. سول سەزىمنىڭ تابى كەۋدەمدە دە سول كۇيى تۇر.
ال ادامدارى شە؟ باتتيىپ وتىرعان بۋددا سياقتى مەيىرىمدى دە اقىلدى اناندا شانكار راي، قارتايسا دا قىز مىنەزدى بۇيىعى مونودج بوسۋ، اڭقىلداعان اقكوڭىل، ءبىراق شاتاق شال تاراشانكار باندۋوپادھاييا، ەلپىلدەگەن حودجا احماد ابباس پەن قويدان قوڭىر سۇيكىمدى كريشان چاندر... جالعىز جازۋشىلار عانا ما مەنىڭ كورگەنىم. بالا سياقتى ىنتىق مىنەزى قالماعان، ەلگەزەك ايەل لەدي رانۋ مۋكەردياش، تويعان قوزىداي سابىرلى شارما مەن باسىنىڭ قاسقاسى قارا قايىستاي جىلعى الدىنا ءتۇسىپ ۇشىپ تۇرعان كاننايا سياقتى قاراپايىم كىشى قىزمەتكەرلەر. وسىلاردىڭ ءبارى مەنىڭ ولجام.
وسى ساپارعا شىققاندا الدىمدا تەرەڭ تۇڭعيىق سياقتى بىتەۋ جاتقان، بەيماعلۇم ەل بار ەدى. از بولسىن، كەم بولسىن، ايتەۋىر سول ەلدى اشىپپىن. ول اشقانىم ءۇندىستان. مەنىڭ ءوزىم كورگەن، ءوزىم بىلگەن، كوكىرەگىمە ۇيالاپ، كوڭىلىمە جاعىپ بولعان ءۇندىستان. ەلگە جەتكەن سوڭ سول ءۇندىستاننىڭ حيكاياسىن شەرتەمىن.
ءقازىر مىناۋ جۇپىنى شاقىرا تابالدىرىعىنان اتتاۋعا سول ءۇندىستاندى قيا الماي تۇرمىن.
10 سەنتيابر 1970 جىل
You Might Also Like
