شىراعىڭ سونبەسىن
رومان
ءبىرىنشى ءبولىم
1
جىلقى كىسىنەيدى. قارا داۋىلدا دۇرلىگە شاپقان قالىڭ جىلقىنىڭ شوشىنىپ شىڭعىرا كىسىنەگەن داۋسى كەلەدى قۇلاعىما. الدى اپان با، ور ما، ءون بويىن ۇرەي بيلەپ العان جانۋارلار وپىر-توپىر ورعىپ، شىڭعىرىپ كىسىنەپ بارادى. مەنىڭ بويىمدى دا قالتىراتقان جامان ۇرەي بار. قالىڭ تۇياقتىڭ دۇرسىلىنەن جەر سەلكىلدەيدى. جىلقىلاردى انىق كورە المايمىن، ءجۇن قاپتاپ قويعانداي قويۋ كۇڭگىرت، قارا قوجالاق اسپاننىڭ رەڭكىندە ەدىرەيگەن قۇلاقتارى مەن توگىلىپ تولقىپ بارا جاتقان جال قۇيرىقتارىنىڭ بەدەرىن عانا اڭعارامىن. تاۋدان قۇلاعان تاسقىن سياقتى ۇمار-جۇمار تولقىن بولىپ اعىپ بارادى. اعىزا شاپقان ايعىرلاردىڭ القىنا شىڭعىرىپ كىسىنەگەن ايقايى شابىستارىنان وزىپ، ۇزاپ الىسقا كەتىپ جوعالادى. قۇلاعىمدا تەك تۇياق ءدۇرسىلى قالادى. مەن دە القىنىپ، شايقالىپ جىلقى تولقىنىنىڭ ارقاسىندا كەلەمىن. ءون بويىمدا ۇرەي بار. ەمىس-ەمىس ەسىمە كەلەدى، وسى ۇرەي ءقازىر عانا لاپ ەتكەن جوق. مىنا جوڭكىلە شاپقان قالىڭ جىلقىنىڭ زارەڭدى ۇشىرعان تۇياق دۇرسىلىنەن بۇرىن تۇلا بويىمدى جايلاپ العان. بىردەن ول ۇرەيدىڭ قايدان، نەدەن كەلگەنىن ۇمىتىپ قالىپپىن. قازىرگىسى تەك اجالدان ۇركىپ، اڭگىرىپ جوڭكىپ بارا جاتقان كوپ جىلقىمەن قوسا ءبىر جەردە وماقاتا قۇلايمىن با دەگەن قورقىنىش. بىردە شابىس باسەڭدەپ تۇياق ءدۇرسىلى السىرەگەندەي بولدى. بۋرانىڭ شۋداسىنداي بۇيرالانىپ، جەردىڭ ەڭسەسىن باسىپ تاستاعان قويۋ قارا اسپاندى جىرتىپ شىڭعىرعان داۋىس ەستىلەدى. داۋىس وزگەرىپ، انىقتالىپ كەلەدى. شۇبالتا سوزىپ، شىڭعىرا ايقايلاعان پاروۆوز ەكەن. قالىڭ جىلقى كوز الدىمنان عايىپ بولدى. پاروۆوزدىڭ ايقايلاعانى، جىلقىنىڭ شىڭعىرا كىسىنەگەنىنە ۇقسايدى ەكەن-اۋ. تومەنگى جاقتان كورىنبەيتىن دوڭعالاقتار ءدۇرس-دۇرس ەتىپ ۆاگون تەڭسەلىپ كەلەدى. باسىمدى جەلكەمە قايىرىپ تارتقانداي مويىنىم قارىسىپ اۋىرىپ قالىپتى. ءسىرا ءبىرىنىڭ استىندا قالسا كەرەك بىرەۋدىڭ بوكسەسى بۇيىرىمنەن سىعىپ، ءىشىمدى اۋىرتىپ جىبەرگەن. بۇرىمىمدى بوساتىپ الىپ جوندەلىپ جاتتىم. ءبۇيىرىم دە كىشكەنە سولقىلداپ اۋىرىپ بارىپ، شىم-شىمداپ باسىلىپ بالبىراپ، ۇيقىلى-وياۋ ءتانىم بالبىراپ تىنىشتالىپ كەلەدى. تانىممەن بىرگە، بارلىق، قورقىنىش پەن ۇرەي، دۇرلىگىس-دۇربەلەڭ ارتتا قالعانىن، ۇلكەن قاتەردەن قۇتىلعانىن سەزگەن كوڭىلىم دە جايباراقات تىنىشتىققا بەرىلىپ، ۇيقىلى-وياۋ ماناۋراعان كۇيى، اراداعى ۇرەيدى اتتاپ ءوتىپ، الدىڭعى كۇنگى ءتاتتى ەلەستى كوز الدىما اكەلە جاتىر.
* * *
وندا قۋانىپ ويانىپ ەدىم. ءالى دو ارىلىپ بولماعان ءتاتتى تۇسىمە الداعى كەلە جاتقان جايدارى، جاقسى قۋانىشتى، ۇزبەي جالعاستىرعىم كەلىپ، بۇيىعىپ ءبىراز جاتتىم. ادامنىڭ كوڭىلى توق، ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل بولسا — ۇيقى مەن ويانۋدىڭ اراسىندا سونداي ءبىر ءتاتتى ساتتەرى بولادى، ونى بىردەن سىلكىپ تاستاپ، ۇشىپ تۇرۋعا ءداتىڭ بارمايدى. تەك مەنى ەلەگىزىتكەن ءبىر نارسە... وڭ جاعىم ويسىراپ بوس جاتىر. ويباي-اۋ، قاسىمبەك مەنەن بۇرىن تۇرىپ كەتىپتى. كۇيەۋىنىڭ وزىنەن بۇرىن تۇرعانى جاس كەلىنشەككە جاراسپايتىن-اق نارسە. ەگەر ەلدە، اۋىلدا بولسام، جاس كەلىننىڭ ءار قادامىن باققان، سۋماڭداعان ايەلدەردىڭ ءسۇيىر تىلىنە ىلىنەر ەدىم. مۇنداي جاعدايدا مەن ءۇشىن ءبىر ءتاۋىرى ءبىز ەلدەن الىستا — باتىس بەلورۋسسيادا ءجۇرمىز. كۇيەۋىم قاسىمبەك اسكەري ادام، اعا لەيتەنانت. ال اسكەر دەگەننىڭ زاڭى وزىنە باسقا بولادى ەكەن، كۇن دەمەيدى، ءتۇن دەمەيدى، كەز كەلگەن ۋاقىتتا جونەلە بەرەدى. ارينە ەندى، جاي ۋاقىتتا مەن بۇرىنىراق ويانۋشى ەدىم، ءبىراق، سوڭعى كەزدە قاسىمبەك مەنەن بۇرىن تۇراتىن ادەت تاۋىپ الدى. مەن ويانىپ كەتىپ تۇرەگەلەيىن دەسەم دە: «جوق، سەن جاتا تۇر، ساعان ءقازىر كۇتىنۋ كەرەك»، — دەپ تۇرعىزبايدى.
بۇرىن ءدال سونداي ءبىر ايەل جاندى مىنەزى جوق، كادىمگىدەي بايسالدى-اق جىگىت بولاتىن. كورىنەۋ كوزگە ەرسى — ەلپىلدەپ ايەلىنىڭ استى-ۇستىنە ءتۇسىپ، ءيىلىپ-سوزىلىپ كيىمىڭدى اپەرىپ جاتپايتىن. ورىستىڭ ەركەكتەرى سياقتى سۋ تاسىپ، وتىن جارىپ تا ۇياتقا قالدىرمايتىن. ەندى ءقازىر ءتىپتى وزگەرىپ كەتتى. باسقاسىن ايتپاعاندا — تاڭەرتەڭ تۇرىپ الىپ شاي قوياتىندى شىعاردى. «قوي قۇرىسىن، ۇياتتاعى»، — دەسەم، «بۇل جەر ەل ءىشى ەمەس، ءبىزدى ۇيالتاتىن ادام جوق»، — دەپ دەس بەرمەيدى. ايتاتىنى: «ساعان اۋىر كوتەرۋگە بولمايدى».
ونداي اۋىرتپالىقتى ءازىر ءوز باسىم سەزە قويماسام دا، كۇيەۋىمنىڭ ايتقانىنا كونە سالعان بوپ، وعان ايەلدىڭ جۇمىسىن ىستەتىپ قوياتىن ءبىر جامان ادەت تاۋىپپىن. ونداي ساتتەردە، ءۇش ايدان بەرى ولەردەي ساعىنىپ جۇرگەن ەل-جۇرتىمنىڭ الىستا بولعانىنا شۇكىرلىك ەتەم. دەنەمنىڭ تولىسىڭقىراپ كەلە جاتقانى دا راس، قىناما كويلەكتەرىم قۇرساعىمدى قىساتىندى شىعاردى. ەرتەڭگى دەمالىستا قالاعا بارا قالساق، كەڭىرەك كويلەك ىزدەپ كورمەك ويىم بار.
سىرتتان قاسىمبەك كىردى. مايكىشەڭ، يىعىندا سۇلگى، جۋىنىپ كەلىپتى. جۋىنار الدىندا ساماۋرىنعا سۋ قۇيىپ، وت تامىزىپ جىبەرگەنىن دە ايتپاي-اق ءبىلىپ جاتىرمىن. كەرەۋەتتىڭ شەتىنە كەلىپ وتىرىپ سالقىن قولىمەن ماڭدايىمنان، شاشىمنان سيپايدى. دەنەسىنەن ەرتەڭگى سالقىن، تازا اۋانىڭ ءيسى كەلەدى. ماعان ءبىر جاقسىلىق ايتقىسى كەلە مە، الدە جاي كوڭىلى جادىراپ جاقسى وياندى ما، قالىڭ ەرنى دۇرديگەن اتجاقتى، قۇبا جۇزىندە، بىتتيىڭقىراپ تۇراتىن كىشىلەۋ دوڭگەلەك كوزىندە بولاشاق قۋانىشتىڭ تابى بار. ءوزىم دە سەرگىپ جاقسى ويانىپ ەدىم، قاسىمبەكتىڭ كوزىندەگى ۇشقىن كەۋدەمدى جىلىتىپ راحاتتانىپ كوزىمدى جۇمدىم. سالالى ءىرى قولى ماڭدايىمنان، جاعىمنان سيپايدى. كوزىم جۇمۋلى بولسا دا، ونىڭ ەمىرەنىپ، تەلمىرە قاراپ وتىرعانىن بىلەمىن. ءبىراق وسىندايدا ادامدى ءبىر قاتتى قىسىپ، قۇشىرلانىپ ءسۇيىپ الۋعا... يمەنشەك پە، بولماسا سەزىمگە ساراڭ با؟.. الاقانى قارىنىمدى سيپاپ اۋزىمنىڭ ۇستىنە كەلىپ قالدى. ساۋساعىنان ءسۇيىپ الدىم. قولىن بەتىمنەن الماستان قاسىمبەك اقىرىن ەڭكەيدى دە ەرنىنىڭ ۇشىمەن سامايىمنان ءسۇيدى. مەنى ءبىر ۋاتىلىپ كەتەتىن شولمەك دەي مە ەكەن؟
سوڭعى كەزدە قاسىم ءتىپتى سىپايى بوپ بارادى. مەن ءقازىر وعان پولك كومانديرىنىڭ ۇيىندەگى حرۋستالدەن جاساعان قىمبات ۆازا سياقتىمىن، كومانديردىڭ ايەلى ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا ونىسىنا قول تيگىزبەي، جىبەكپەن عانا سۇرتەتىن، قاسىم دا ماعان قاتتىراق ءتيىپ كەتۋگە قورقادى. ەندى ءوزى عانا ەمەس ءسوزى دە سىپايىلانىپ، بۇرىنعى قازاقىلىق مىنەزىنەن قالىپ، مەنىڭ قاسىم مەن قاباعىمدى قاپىسىز تانيتىن بولىپ الدى.
ونىڭ سەزبەيتىنى ءبىر-اق نارسە. مەن ءالى دە كۇشىمدەمىن. و جەر، بۇ جەرىم اۋىرىپ، دەنەم اۋىرلاعان جوق، جار قۇشاعىنا قۇشتارلىعىم دا كەمىگەن جوق. كەمىگەن جوق دەيمىن-اۋ، سول قۇرعىر، مەنى ماسقارا قىلعاندا، ارتىڭقىراپ كەتسە دە ءوزى ءبىلسىن. قاسىمبەككە ونىمدى سەزدىرۋگە... قىسىلام. ءالى كۇنگە دەيىن ەكەۋمىزدىڭ بەتىمىز اشىلماعان با... ءبىر-بىرىمىزدى قانشا جاقسى كورسەك تە، ارامىزدا اتتاپ وتە المايتىن نارسەلەر بار.
ال ماعان قاسىمبەكتىڭ وسى يمەنشەك قالپى دا ۇنايدى. ءبىر ءتۇرلى قىزىق... ءوزى جۇمىر دەنەلى اجەپتاۋىر ءىرى جىگىت بولعانمەن ۇيالشاق بالا سياقتى. اناۋ، كىشكەنە پىستە مۇرنىن ودان بەتەر كىشىرەيتىپ تۇرعان، دۇرديگەن قالىڭ ەرنى... العاشقىدا ماعان ۇناماعانى دا سول ەدى. ەكى قالىڭ ەرىن بىر-بىرىنە جۋىسپاي اشىق تۇراتىن. اشىق اۋىز... ادام كەيدە كورىپ تۇرىپ سوقىر بولادى ەكەن-اۋ، ءقازىر قاراسام سودان سۇيكىمدى ەرىن جوق. جيىرما بەستەن اسقان دىراۋ جىگىتكە قۇددى جاس بالا سياقتى اڭقاۋ كەسكىن بەرىپ سۇپ-سۇيكىمدى ەتىپ تۇرعان سول ەرىن. كۇلگەندە تىم جاقسى جۇقارىپ، ۇلكەن كۇرەك تىستەرىن جالاڭاشتاپ، ەكى ەزۋىنە جاڭا تۋعان اي سياقتى ەكى نازىك سىزىق تۇسەدى. كوزىم جۇمۋلى بولسا دا ءبىلىپ جاتىرمىن، قاسىمبەك ماعان ءدال سولاي جىميا قارايدى، كوزىمدى اشىپ السام ەزۋىندەگى نازىك سىزىقتاردى كورەم. ءتورت قۇبىلام تۇگەل، جاقسى حالدە جاتىرمىن، وسى راحات ءساتىمدى وزگەرتپەي ءتاتتى قيالعا ەلىگىپ جاتا بەرگىم كەلەدى. كوزىمدى اشىپ العاندا قاسىمبەكتىڭ شار سياقتى دوڭەس ماڭدايىن كورىپ، «شاشى قاشا باستاعان جوق پا ەكەن؟» دەپ ويلاپ قالدىم. «بولاشاقتا كۇيەۋىم قاسقا باس بولادى-اۋ» دەپ ۋايىمداۋعا — كوكىرەگىم راحات تىنىشتىققا تولى ەدى، تەك قاسىمبەكتى جاقسى كوردىم دە قويدىم.
— جاڭا مايور ماسلوۆتى كوردىم، — دەدى قاسىمبەك. — ەرتەڭ سەميالارىمىزبەن برەستكە بارىپ كەلۋگە ءبىر ماشينا بەرەتىن بولدى.
Meن ۇندەمەي عانا باسىمدى يزەدىم: قايدا بارساق تا ماعان ءبارىبىر، ايتەۋىر الدىمىزدا جايما-شۋاق جاقسى كۇن بار، جادىراڭقى كوڭىل بار.
— جۇك ماشيناسىنا ورىندىق قويعىزاتىن بولدى. وتىرۋعا جايلى بولادى. — قاسىمبەك مەنى قۋانتقىسى كەلگەن ادامشا سويلەپ وتىر. — جەتپىس-سەكسەن شاقىرىم جەر. ەرتە شىعىپ كەتسەك ءتىپتى راحات. كۇنى بويى قالادا بولىپ، قوناعا قايتىپ كەلەمىز. سوندا وزىڭە كەرەك-جاراعىڭدى دا قارارسىڭ.
— بۇرىن كورمەگەن قالام ەدى، جاقسى بولدى، — دەدىم قاسىمبەكتى ريزا قىلعىم كەلىپ.
— يا، دەسەيشى، جاپ-جاقىن جەردە تۇرىپ، قانشا ۋاقىتتان بەرى بip بapa الماپ ەدىك، — دەپ قاسىمبەك مەنىڭ ءسوزىمدى ءىلىپ اكەتتى. ەندى مىنە، ءساتى دە كەلدى.
قانشا ەركە كەلىنشەك بولساڭ دا ۇياتتى ءبىلۋ كەرەك، ورنىمنان تۇرايىن دەپ باسىمدى كوتەرىپ الىپ ەدىم، قاسىمبەك ساماۋرىندى قاراعىسى كەلدى مە، سىرتقا شىعىپ كەتتى. بايقايمىن، قۇرساقتى بولعاننان بەرى مەنىڭ ءتانىمدى كورۋگە قايمىعادى.
شاي ۇستىندە قاسىمبەك ماعان بىردەڭە ايتقىسى كەلگەندەي بىر-ەكى رەت قاراپ قويدى. وندايدا ءبىر نارسەگە ەكى ويلى بوپ قالعانىن سەزەم دە، ەندى قيپاقتاپ قينالا بەرمەسىن دەپ ءسال قاباعىمدى قوزعايمىن. ونى ءوزى تۇسىنەدى.
— قالاعا بapyعa مۇرىندىق بوپ جۇرگەن ءبىزدىڭ نيكولاي كورشىمىز. «ەرتەڭ 22 يۋندە اتتاي جيىرما بەسكە شىعام. ونداي مەرەكەمدى اتاپ وتپەسەم ماسقارا — تاعى»، — دەيدى. جەتى-سەگىز جولداسىن قالادا رەستورانعا اپارماق. ءوزى دە شاشىلاتىن ءتۇرى بار. ءبىر ايلىعىمدى تۇگەل جۇمسايمىن دەيدى. ارينە، ءوزىنىڭ تىكەلەي باستىعىن ۇمىتا ما، ءبىزدى دە شاقىرىپ وتىر.
قاسىمبەك ىركىلىپ قالدى، كومەيىن ءتۇسىندىم.
— وندا ءبىز قانداي تارتۋ اپارساق ەكەن؟ — دەدىم.
ونىڭ ايەلىمەن اقىلداسقىسى كەلگەنى، مەنەن كۇتكەن سۇراعى دا وسى ەدى، سونى ايتقىزىپ العان سوڭ، وپ-وتىرىك:
— ويباي-اۋ، مەن ونى ويلاماپپىن-اۋ. باسە نە اپارساق ەكەن؟ — دەدى.
— جيعان-تەرگەن تيىنىمىزدى الا بارامىز عوي. قالادان ىزدەرمىز، — دەدىم مەن. — بۇل جەردەن نە تابامىز.
شايىن ءىشىپ بولىپ كيىنىپ جاتىپ قاسىمبەك «كى — ھە» دەپ مىرس ەتتى. ويىنا قىزىق، ءبىر نارسە ءتۇسىپ كەتكەندە ءسويتىپ مۇرنىنان كۇلىپ الاتىن ادەتى بار.
— نيكولاي ماعان شاقىراتىن جولداستارىنىڭ ءتىزىمىن كورسەتتى. قاراپ تۇرسام كىلەڭ كەلىنشەگى بارلار. بويداقتان، امالى جوق، ءبىزدىڭ روتاداعى ەكى جولداسىن عانا شاقىرىپتى. سۆەتاسىن ءتىپتى سوراقى قىزعانادى.
نيكولاي توپوركوۆ قاسىمبەكتىڭ روتاسىندا ۆزۆود كومانديرى، شىناشاقتاي عانا جىگىت، كىشكەنە گيمناستەركاسىنىڭ جاعاسىندا قىزىل ەمال جالاتقان ءتورت بۇرىشتى جالعىز كۋبيگى بار — كىشى لەيتەنانت. كىشكەنتاي ادامداردىڭ كوبىسى-اق شەلتەڭدەگەن پىسىق بولادى عوي — بۇ دا سونداي. شەكەسى جۇمىرىقتاي، سوپاق بەت، الاسا شوت ماڭداي، سۋ ىشۋگە موينىن سوزعان اتتىڭ باسى سياقتى يەگى ىلگەرى ۇمسىنىپ بىتكەن. ءوزىنىڭ كەسكىنى-اق قىزىق — قيت ەتسە توبەلەسە كەتەيىن دەپ تۇرعان تەنتەك بالا سياقتى. بىر-ەكى رەت ساپتىڭ الدىنا شىققانىن كورگەنىم بار. كىشكەنتاي كەۋدەسىن جىرتا كەرىپ، ەكى شىنتاعىن شيراتىپ كەيىن شىعارىپ، قازداڭداپ بيلەي باسادى. تۇسىنان ءوتىپ باراتقان بايگەگە دەلبەسى قوزىپ، شىداي الماي، جەر تارپىپ اۋىزدىعىمەن الىسىپ تۇرعان تاي-قۇنان سياقتى. ءبىراق ايتەۋىر ءوزى ءبىر ناعىز ادال جىگىت، ار جاعىندا بۇكپەسى جوق، نە دە بولسا دىز ەتىپ سىرتىنا شىعا كەلەدى. قاسىمبەك ونى سونىسى ءۇشىن ۇناتاتىن.
ونىڭ كەلىنشەگى سۆەتا، ورىسشا ايتقاندا، مەنىڭ پودرۋگام ەكەۋمىزدىڭ قانشالىقتى جاقىن دوس ەكەنىمىزدى ءوزىم دە ءالى مىقتاپ اجىراتقانىم جوق. وسىڭدا كەلگەندە العاشقى ارالاسقان ادامىم سول. بولمەلەرىمىز كورشى، ونىڭ ۇستىنە قاسىمبەك پەن نيكولايدىڭ قىزمەتى ءبىر. ارينە مىنەزىڭ جاراسپاي، جۇلدىزىڭ قارسى بولسا بۇل ەكەۋىنىڭ ءبىرى دە كىسىنى جاقىنداستىرا المايدى. سۆەتا ەكەۋمىزدىڭ مىنەزىمىز جاراستى عوي دەيمىن، — جاقسىمىز.
سۆەتا اپپاق، اقسارى كەلىنشەك. شاشى اقسەلەۋدەن گورى ءسال سارعىشتاۋ. اتجاقتى، ۇش جاعى وتكىرلەنىڭكىرەپ كەلگەن جۇقا تاناۋ قىر مۇرىندى. قاباعى جۇقالاڭ كىشىلەۋ كوزى اشىق كوك پە، الدە جاسىل ما، اجىراتا المايمىن. قىزعىلت شالعان شيكىل ءوڭى — ار جاعىنان كۇن كورىنگەندەي نازىك بۇكىل تالدىرماش تۇلعاسىندا، بالاپاننىڭ تۇگىندەي اقسارى شاشىندا، بيازى شيراق قيمىلىندا تال جىبەكتەي ەسىلگەن نازىكتىك بار. ەركەك تۇرسىن ايەلدەردى تارتاتىنى دا وسى نازىكتىگى بولار. ۇرعاشى بولىپ، ومىرىندە تۇتىگىپ اشۋلانىپ، شاپتىعىپ بىرەۋدىڭ بەتىنەن الىپ كورمەگەن شىعار دەپ ويلايمىن.
ءوزىم ازىرگە سۆەتانىڭ ساباسىنان شىققانىن كورگەنىم جوق. رەنجىسەتىن دە ەش نارسەمىز بولعان جوق، ءبىراق ەندى، ۇرىسقاق ايەلگە سىلتاۋ جوق جەردەن-اق تابىلادى عوي. («ەسىكتىڭ الدىن كۇندە قوقىتاسىڭ، ىلعي مەن سىپىرام با؟»،«جولعا سۋدى كىم توككەن؟»، «ساماۋرىننىڭ شوعىن توگىپسىڭ، ءۇيىمىزدى ورتەمەكسىڭ بە؟») سۆەتانىڭ ءبىر راحاتى، ايەل بولىپ ونداي ۇساق-تۇيەككە ءبىر كۇڭك ەتپەيدى. ماقتانعانىم ەمەس، مەن دە ۇرىسقاق ەمەسپىن. ورىسشا ۇرىسۋعا ءتىلىم دە شورقاق. ەلدەن، قازاقتىڭ دالاسىنان كەلگەن ادام، كىلەڭ ورىس ايەلدەرىنىڭ ىشىندە بولەكسىنىپ، قايمىعىپ جۇرەم. بۇ جاعىنان سۆەتامەن ەكەۋمىز، جولىمىز بولىپ، جاقسى قوسىلدىق.
مەن قازاقشاعا دا سوزشەڭ ەمەس ەدىم، ورىسشاعا اۋىسقالى ءتىپتى ۇندەمەيتىن بولىپ الدىم. سۆەتا دا سوزگە ساراڭ، ءبىراق كىسى جاتىرقايتىن تۇيىق ەمەس، اجارى اشىق، ادامعا ىلعي جىلى شىرايمەن قارايدى. «ءجۇزى يگىدەن تۇڭىلمە» دەگەن، مەنىڭ بۇيرەگىم دە سۆەتاعا قاراي بۇرا بەرەدى. كوپ سويلەسپەسەك تە، ەكەۋمىز ءۇيىر بولىپ الدىق. قولىمىز بوس بولسا، بىرگە وتىرامىز، باراتىن شارۋاعا بىرگە بارامىز.
ونىڭ قاسىندا جۇرگەندە جايما-شۋاق كوكتەمدە دالادا وڭاشا كەلە جاتقانداي، جانىڭ دا جايلى، قۇلاعىڭ دا تىنىش.
سۆەتا كۇيەۋىن جاقسى كورەدى. ارينە ەندى، بىرەۋدىڭ ىشىنە كىرىپ شىعۋ قيىن، ءبىراق قاسىندا جۇرگەن مەنىڭ بىلۋىمشە سولاي سياقتى. ال نيكولاي بولسا... ونىڭ سۆەتانى جاقسى كورەتىنى سوقىر ادامعا دا كورىنىپ تۇرادى. ول ايەلىن سۇيگەندە جاي ەمەس، كادىمگىدەي كۇيىپ-پىسىپ سۇيەدى. كەيدە ءوزىن قورسىنىپ، بۇرتاڭداپ جوق نارسەگە وكپەلەپ تاۋسىلىپ قالسا، كەيدە ايەلىن ماقتانىش ەتىپ تاناۋى شەلەكتەي بولادى. سۇڭعاق بويلى سۇلۋ كەلىنشەگىن قولتىقتاپ اپ، شىناشاقتاي بوپ شىرەنىپ باراتقان ءتۇرىن كورسەڭ... تۋرا «ىشتەرىڭ كۇيسە تۇز جالاڭدار» دەگەن كەسكىننىڭ ءوزى.
وسىندا كەلگەلى نيكولايمەن ءجيى ارالاسىپ، جاقىنداسىپ كەتتىك. بايعۇس جامان جىگىت ەمەس، ءبىراق كۇناقار بولسام دا، شىنىمدى ايتايىن: ءوز باسىن سۆەتاعا نيكولايدى تەڭسىنبەيمىن. سۆەتانىڭ ەركەك-ۇرعاشىنى بىردەي تارتاتىن ەرەكشە ءبىر لەبى بار. ەركەكتەر ونى كورگەندە وڭدەرى جىلىپ، كوزدەرى مۇنارلانىپ، ىشتەي كۇرسىنىپ قويادى. ناعىز ءبىر ەرەسەك، ۇستامدىلارى تاماعىن كەنەپ، كوزىن تايدىرىپ اكەتىپ، ءبىراق كىمگە، قايدا قارارىن بىلمەي، قيپاقتاپ قالادى دا، ارجاعىندا سايتانى بارلارىنىڭ، ماي ۇرلاعان مىسىقتاي، كوزدەرى جىلتىراپ شىعا كەلەدى. جۇرت نازارىن سۆەتا سەزبەيتىن سياقتى، جايما-شۋاق، اقجارقىن قالپىنان اۋمايدى. ارينە سەزبەيتىن بولار، ەگەر سەزە قالسا... وندا جايباراقات قالپىن جوعالتىپ، مىنەزى وزگەرىپ، نە ىشتەي تىكسىنىپ، بويىما دارىتپايمىن دەپ، تاكاپپارسىپ كەتەر ەدى، نە وڭاي سىقىرمەن ەلىكتىرىپ، جىگىتتەردىڭ ىندىنىن كەپتىرە تۇسەر ەدى عوي. دەگەنمەن، تەرەڭىندە جاتقان، ءتىپتى ءوزى دە بىلمەيتىن، ءبىر سيقىرى بار شىعار. بولماسا، اسقان سۇلۋ ەمەس... الدە نازىكتىگى مە؟..
ءبىراق وسىنىڭ ءبارىن نيكولاي سەزەدى. كومانديرلەر باس قوسقان جەردە ۇستارانىڭ جۇزىندە وتىرادى. كەيدە، سىر الدىرعىسى كەلمەي، قانشا اقجارقىن بولعىسى كەپ باقسا دا، ورايىن ءتىپتى كەلتىرە المايدى. ءازىل-قالجىڭى دا ورىنسىز شىعىپ، داۋسى دابىرلاپ، ءوزىن-وزى زورلاپ كۇلدىرىپ، وقىس تۇيىقتالىپ قالا بەرەدى. سودان سوزگە ارالاسپاي، قاباعىنىڭ استىنان جۇرتتىڭ اجارىن ءجىتى باعىپ، ايەلىنە ءتۇسىپ كەتكەن كوزدەردى اڭدىپ وتىرادى. قارا تورى ءجۇزىنىڭ، شەشەك داعى ما، بەزەۋ مە، مەن اجىراتا الماعان قوجىرى بار، ارى-بەرىدەن سوڭ تۇتىگىپ، بەتى ءتىپتى قارايىپ كەتەدى. ءتۇرىن تىشقان اڭدىعان مىسىققا ۇقساتىپ، كىشكەنە كوزى عانا ىزالى جىلتىرايدى.
قاسىمبەك جاڭا: «سۆەتاسىن ءتىپتى سوراقى قىزعانادى»، — دەگەندە، نيكولايدىڭ ءدال وسى كەسكىنى كوز الدىما كەلىپ تۋرا قالدى. قايتسىن ەندى، ەرىككەن بويداق كومانديرلەردى شاقىرسا، ءوزىنىڭ ەرتەڭگى قۋانىشتى تويىن ازاپقا اينالدىرماي ما؟
2
ءبىز ۇلكەن سەلونىڭ شەتىنەن وقشاۋ سالىنعان وسوبنياكتا تۇرامىز. بۇل ءوزى زامانىندا ءبىر مىقتى بايدىڭ ءۇيى بولۋ كەرەك — ەڭسەسى بيىك، ەكى قاناتىن كەڭ جايعان كەلىستى ءۇي. اۋلاسىنىڭ شەت-شەتىندە شاعىن عانا ەكى-ۇش بولمەدەن كىشكەنتاي ۇيلەر بار — ونى فليگەل دەيدى ەكەن. بۇلاردا وسى مىقتىنىڭ كۇتۋشى، قىزمەتشىلەرى تۇرسا كەرەك. ءبىزدىڭ پولكتىڭ سەمياسى بار كومانديرلەرى وسى وسوبنياكقا تۇگەل سىيىپ كەتتى. مىقتىراقتارى انا ۇلكەن ءۇيدىڭ وزىندە تۇرادى دا، ءبىز سياقتىلارى ءبىر بولمە الىپ فليگەلدە تۇرامىز. اۋلانىڭ ءىشى اللەيالارى بار، كادىمگى پارك، ءار جەردە سكامەيكالار، بەسەدكالار. جالپى تۇرىسىمىز جامان بولعان جوق.
وسى ءبىر راحات جەرگە كەلىپ ورنالاسقانىمىزعا ايدان اسىپ كەتتى. ايەلدەر: «ناعىز كۋرورت»، — دەپ، قۋانىپ ءجۇر. تەك ءبىر ىڭعايسىزى كۇيەۋلەرىمىز تاڭەرتەڭ قىزمەتكە كەتەدى، سودان قارا كەشتە ءبىر-اق ورالادى. جازدىڭ ۇزاق كۇنىندە وڭشەڭ ايەل قالامىز. ايەل دەگەن حالىق، اينالىپ كەتەيىن، جاقسى عوي، تەك وزدەرى ءبىرىڭعاي قالعان جەردە شاڭ-شۇڭى دا كوپ بولادى ەكەن.
ءبىراق ءبىز جابايى ايەلدەر ەمەس، قىزىل ارميا كومانديرلەرىنىڭ ايەلدەرىمىز. ءبىزدىڭ دە وزىمىزگە لايىق باستىعىمىز، ءتارتىبىمىز بار. پولكتىڭ ايەلدەر سوۆەتى — دەگەن ۇيىمىمىز بار. ونىڭ باستىعى پولك كومانديرىنىڭ ايەلى ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا دارەجەسى ۇلكەن بولعانمەن، ءوزى كىشكەنتاي ادام. اۋزى، مۇرنى، قول-اياعى ءبارى دە شاعىن عانا كەلگەن، ىپ-ىقشام. كىشىلەۋ عانا شۇيكە باس، سوپاق بەت، قوڭىرقاي ءجۇزدى كىسى، ۇشى شوشايىڭقىراپ كوتەرىلگەنى بولماسا، مۇرنى دا پىستەدەي. سويلەگەندە، جۇقالاڭ ەرنى تىسىنە جابىسىپ، اۋزىن شىمشىپ سويلەيدى.
بۇل ايەل سىرت ادامعا، ءبىر قاراعاندا، قوراش كورىنەر، ءبىراق ءبىز ءۇشىن ارۋاعى اسقار تاۋداي. كىشكەنتاي كەۋدەسى شوشايىپ، اياعىن نىعىز باسىپ، ول كەلە جاتقاندا، ءوزىمىز قايمىعىپ، ەتەك-جەڭىمىزدى جيا باستايمىز. كىسىگە كەيىگەندە، تاكاپپار جۇزىنەن ىزعار تەپسىنىپ تۇرادى.
— ءسىز نەگە بۇگىن ساياسي ساباققا كەلمەدىڭىز؟
داۋسىن كوتەرمەسە دە، ءار ءسوزىن شەگەلەپ، نىعارلاپ ايتادى. كىشىلەۋ تارعىل كوزىندە سۇس پەن قابات اششى مىسقىلدىڭ ۇسقىنى سۋىق جىلتىراپ، ءوزى دە، شەگەلەپ تاستاعانداي، نىعىز تۇرادى.
— Meن ءبىر ءۇيدىڭ ءىشىنىڭ كىر-قوڭىن جۋام دەپ...
— ساياسي ساباقتان قالۋعا ەشقانداي دالەل قابىلدانبايدى. ال كىر جۋۋ دەگەن ءتىپتى دە دالەل ەمەس. ماسەلەڭدى ايەلدەر سوۆەتىندە قارايمىز.
كوبىمىز-اق ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنادان مىقتاپ قايمىعامىز، شۇيكەدەي بولعانىمەن، الدى قاتتى كىسى. ءبىزدىڭ ارامىزدا دا اسكەري قاتال ءتارتىپ ورناتپاق ويى بار.
— بىزدەر كوماندير ايەلدەرىمىز. اسكەر ءبولىمىنىڭ جانىندا تۇرامىز. سوندىقتان بىزگە دە اسكەري ءتارتىپ كەرەك. سالدىر-سالاقتىقتى جويۋ كەرەك. تارتىپكە باعىنباعان ايەل جولداستارعا قاتال شارا قولدانامىز، — دەپ تالاي سويلەگەن.
كۇيەۋلەرىمىز ەرتەڭگى اسىن ءىشىپ قىزمەتكە كەتىپ، ءۇي-ىشىن جيىستىرىپ بولعان سوڭ، ساسكە تۇستە ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا ءبارىمىزدى جيناپ الادى. كوبىنە ۇلكەن بەسەدكاعا جيىلامىز، نەبارى جيىرماعا تارتا ايەل دوڭگەلەك كەڭ بەسەدكاعا تۇگەل سىيامىز. بۇگىن دە ايتقىزباي جينالدىق، ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنانىڭ توردە پرەدسەداتەلدىك ورنى بار، ول سوعان بارىپ وتىردى. وعان جالعاس ونىڭ ورىنباسارى، پولكتىڭ شتاب باستىعىنىڭ ايەلى اليەۆتينا پاۆلوۆنا كەلىپ وتىردى. اليەۆتينا پاۆلوۆنا اقسارى، سۇلۋ كەلىنشەك، ونىڭ اتى قانداي قۇلاققا مايدا جۇمساق بولسا، كىسىنىڭ كوزىنە ءوزى دە سونداي اسەر ەتەدى. دەنەسى ارشىعان جۇمىرتقاداي جۇپ-جۇمىر، ءسال عانا ۇرتى ءبىلىنىپ، بۇعاعى ۇلبىرەگەن دوڭگەلەك ءجۇزدى، ءۇش جاعى قايقايعان كىشىلەۋ عانا «ەركە مۇرىن». مۇنىڭ دا شەرتىپ تۇرعان اسەم كەۋدەسى مەن جاس بالانىڭ بىلەگىندەي تاماعىن، اسىرەسە سۇيىسكە قۇشتار ۇلبىرەگەن ەرنىن كورگەندە، تالاي ەركەك تامسانار ەدى، ءبىراق بۇل ماڭدا وعان ورەسى جەتەتىندەر جوق. ول شتاب باستىعىنىڭ، مايور ماسلوۆتىڭ ايەلى.
اليەۆتينا پاۆلوۆنا ءوز باعاسىن جاقسى بىلەتىن كەربەز كەلىنشەك، بارىمىزگە دە جوعارىدان تومەن ءسال مۇسىركەي قارايدى. ءبىراق، سونىسىن وزىمسىنگەن ەركەلىگى باسىپ كەتەدى دە، سەنىڭ نامىسىڭدى شاباقتامايدى. باسىنا قونعان باقىتى مەن قۇداي بەرگەن اجار، كوركى بىردەي بولسا، قاي كەلىنشەك بۇلعاقتامايدى. اليەۆتينا پاۆلوۆنا تەك ەليزاۆەتا سەرگەيەۆناعا عانا كىشىلىك كورسەتەدى، ونىڭ الدىنا شىعىپ سويلەمەيدى. ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنانى سويلەتىپ قويىپ: «قايتەسىڭ، ايتا بەرسىن»، — دەگەندەي، سول عانا ەزۋ تارتىپ جىميىپ، ءوزى زەرىگىپ ءۇنسىز وتىرادى.
ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنانىڭ سول جاعىنا ايەلدەر سوۆەتىنىڭ حاتشىسى ينەلىكتەي قاتقان ارىق، سۇڭعاق بويلى مارۋش ارشاكوۆنا كەلىپ وتىردى. مۇنىڭ تۇلعاسى مەن كەلبەتى اليەۆتينا پاۆلوۆناعا قاراما-قارسى جاراتىلعان، ءبىرى كۇن بولسا، ءبىرى ءتۇن سياقتى. مارۋشتىڭ شاشى كومىردەي قارا، جىلتىراتىپ ورتاسىنان قاق ايىرعان، بيىك قاباقتى، ۇلكەن دوڭەس مۇرىندى قاتقان قارا تورى كەلىنشەك. ايەلگە سونشا ۇلكەن مۇرىننىڭ جاراسقانىن العاش رەت وسى مارۋشتان كوردىم. ەگەر مۇرنى وسىدان كىشىلەۋ بولدى بار عوي، اناۋ بيىك قاباعىنا، توستاعانداي قارا كوزىنە، مىنا جاق بىتىمىنە جاراسپاس ەدى. ارىق بولعانمەن، ارسيىپ تۇرعان جوق، دەنەسى دە جيناقى، سىمباتتى، تەك ءبىر عانا ايىبى قۋشىقتاۋ يىعىنا ءىرى ءجۇزدى باس قوندىرىسى ۇلكەندەۋ. ورىس ءتىلىن باسقا ءبىر ناقىشقا سالىپ، اسەم ءبۇلدىرىپ سويلەيدى. وعان اليەۆتينا پاۆلوۆنا «شىعىس مادونناسى» دەپ ات قويعان.
— مەن قايدان مادوننا بولام. مادوننالار سەن سياقتى تولىق بولادى. ناعىز سلاۆيان مادونناسى ءوزىڭسىڭ، — دەپ كۇلەدى وعان مارۋش.
مارۋشتىڭ جاس شاماسىن ايىرۋ قيىن، ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا سياقتى وتىزدان اجەپتاۋىر اسىپ كەتسە دە ءوزى ءبىلسىن.
ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا ستولدى تىقىلداتىپ تارتىپكە شاقىردى دا، ءسوزىن باستادى.
— جولداس كوماندير ايەلدەرى، ءماجىلىسىمىزدى باستايمىز. وزدەرىڭ بىلەسىڭدەر، ەرتەڭ كۇن دەمالىس. ءبىرسىپىرا جولداستار برەستكە بارادى. قالعاندارى ءوز قالاۋىنشا دەم الادى. ال، ءبىزدىڭ كوپتەن بەرى قانشا تالقىلاپ، شەشە الماي...
وسى كەزدە ناتاشا دەگەن كەلىنشەكتىڭ ەمشەكتەگى بالاسى شىرىلداپ جىلاپ قويا بەردى. ءوزىم دە نەعىپ جىلامادى دەپ وتىر ەدىم، بۇ بالانىڭ كۇندەگى ادەتى وسى — ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا ءسوز باستاردا، شىرقىن بۇزادى. شەشەسى ناتاشا سيديعان بويى بولماسا، ءبىر شاينام ەتى جوق، ادىراق كوز، ارىق كەلىنشەك. جاس تا بولسا كەۋدەسىنە جابىسىپ، سولىپ قالعان ەمشەكتەن نە ءسۇت شىقسىن، سودان بولار، بالاسى زار جىلاۋىق. وكشەسى قاناپ كورمەگەن ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا قوڭىز جۇتىپ قويعانداي تىجىرىندى.
— ناتاشا، ناتاشا، جۇباتساڭىزشى. ىلعي ءوستىپ جينالىستىڭ شىرقىن بۇزاسىز.
ناتاشا ەش ۋاقىتتا كىسىنىڭ بەتىنە كەلمەيتىن كەلىنشەك: «ءى — ءى — ءى» دەپ بەبەۋ قاعىپ، بالاسىن الديلەيدى. بالا ەرەگىسكەندەي، ودان سايىن باقىرادى.
— بەرى اكەلشى ماعان، — دەدى وسى كەزدە ءبىر ايەل.
بۇل — ۆاليا. كەسپەلتەك، بالعاداي كەلىنشەك، مۇنىڭ دا ەمشەكتە بالاسى بار. بالاسىنىڭ ەكى شەكەسى تورسىقتاي.
— بەرى اكەل. مەن ەمىزىپ بەرەيىن، — دەدى ۆاليا.
ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا تاعى ءبىر قوڭىزدى جۇتىپ قويدى.
— ۆاليا، قالاي عانا ۇيالمايسىز. وسىنداي جينالىستىڭ ۇستىندە ەمىزىپ وتىرماقسىز با؟ — دەدى ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا، جۇقا تاناۋىن تىجىرىپ.
— ە، ەمىزسە نەسى بار، باسقا ەشكىم جوق، كىلەڭ قاتىندار ەمەس پە، — دەپ، شاپ ەتە قالدى شۇيكەدەي ارىق ايەل. بۇل كادىمگى اتى شۋلى ۇرىسقاق مۋسيا.
— مۋسيا... ە... ماريا ماكسيموۆنا، وسى دورەكىلىكتىڭ كەرەگى نە؟ قاتىندار دەپ... ءسىز سوۆەت كومانديرىنىڭ ايەلىسىز.
— ە، نەمەنە، قاتىن دەمەي، «ايەل» دەپ سىزىلعاندا، قايتادان قىز بولارمىن دەپ نە ەڭ؟ سەنى مەن ءبىزدىڭ قىز داۋرەنىمىز ەندى اينالىن كەلمەيدى. قاتىننىڭ اتى قاتىن، — دەپ، ۇرىسقاق مۋسيا باستىقتىڭ ءوزىن تويتارىپ تاستادى. — ودان دا ەمىزسىن انا ۆاليا. ەكى ەمشەگى ەكى سيىردىڭ جەلىنىندەي. جەتەدى. ناتاشا دەگەن، جاس تا بولسا، مەن سياقتى كەۋىپ قالعان قۋ شاندىر ەمەس پە؟
بۇل فانيدە ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنانىڭ جالعىز قورقاتىن ادامى — وسى ۇرىسقاق مۋسيا. «پالەدەن ماشايىق قاشقان» دەگەن ەمەس پە، ءوزىن «پولكتىڭ اناسى» سانايتىن، بىزگە ءامىرىن مىقتاپ جۇرگىزەتىن ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا وسى ۇرىسقاق مۋسياعا كەلگەندە، تايقىپ شىعا كەلەدى. باستىعىمىز ءۇنسىز قالدى — ونىسى مۋسيانىڭ ايتقانىنا امالسىز كونگەندىگىنىڭ بەلگىسى.
ۆاليا ءوز بالاسىن ناتاشاعا ۇستاتتى دا، ونىڭ جىلاۋىق بالاسىن باۋرىنا سالدى. ۇرىسقاق مۋسيا بەكەرگە شابالاڭداماعان ەكەن، زارجاق بالا ۆاليانىڭ كەۋدەسىنە جەتە بەرە جىم بولدى، ءتىپتى قۇلقىنى كەۋىپ قالعان ەكەن، سوراپتاپ ەمگەنىنە دەيىن ەستىلىپ تۇر. ءبىر ءسات ءبارىمىزدىڭ كوزىمىز اشقاراق بالاعا شۇيىلگەن ەكەن، ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا ەسىن جيىپ، ءۇزىلىپ قالعان بايانداماسىن قايتا جالعادى.
— جولداس كوماندير ايەلدەرى، ۇلكەن قالادان شەت تۇرعاندىقتان، سىزدەردىڭ ەشقايسىلارىڭىز قىزمەت ىستەمەيسىزدەر. ۋاقىتتارىڭىز بوسقا كەتىپ جاتىر. ايەلدەر سوۆەتى سىزدەردىڭ سول بوس ۋاقىتتارىڭىزدى پايدالى نارسەگە جۇمساۋ جايلى ماسەلە قارادى. اقىلداسىپ كەلگەندە، وتە ماڭىزدى ەكى شەشىم قابىلدادىق. ءبىرىنشىسى — نەمىس ءتىلىن ۇيرەنەتىن ۇيىرمە اشامىز. كۇنىنە ەكى ساعات ساباق وتكىزىلەدى. سۆەتلانا اندرەيەۆنا، — دەپ ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا سۆەتاعا بۇرىلدى، — ساباق بەرۋگە ءسىزدى تاعايىنداماق بولىپ ۇيعاردىق.
— بىزگە سۆەتا ساباق بەرە مە؟ — دەپ شىقىلىقتاپ كەپ كۇلدى ۇزىن بويلى، يىعى ەڭكىشتەۋ، قىزىل بەت كەلىنشەك.
— ە — ە، مۋسيا، ءسىز نەسىنە كۇلەسىز؟ — دەپ كەيىدى ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا.
— جوعا انشەيىن، — دەپ مۋسيا ودان بەتەر سىقىلىقتادى، — مەن ءجاي... ھ — ە — ھە — ھە.
ەكى مۋسيانى شاتاستىرىپ الماس ءۇشىن، جۇرت بۇل كەلىنشەكتىڭ اتىن «كۇلەگەش مۋسيا» قويعان — دى. ونىڭ ەرەكشە ءبىر قاسيەتى كوبىنە كۇلەتىن جەردە كۇلمەيدى دە، ناعىز ءبىر كۇلمەيتىن جەردە كۇلەدى. ءبىر كۇلسە، كوپكە دەيىن توقتاي المايدى.
— ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا، مەنىڭ ءوزىم نەمىس ءتىلىن ماردىمدى بىلمەيمىن. كىمگە ۇستاز بولا الام؟ — دەدى سۆەتا قىزارا ءبورتىپ.
— شىراعىم سۆەتا، ءبىز اۋەلى سەنىڭ بىلگەنىڭدى ءبىلىپ الايىق، — دەدى مارۋش بولار-بولماس قانا ەزۋ تارتىپ. — سودان كەيىن ار جاعىنا باسقا ءمۇعالىم ىزدەرمىز.
— قوعامدىق تاپسىرمادان باس تارتۋعا بولمايدى، — دەدى ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا اۋزىن شىمشىپ سويلەپ، — سۆەتلانا اندرەيەۆنا، ءسىز دە، ءبىز دە ايەلدەر سوۆەتىنىڭ شەشىمىنە قالتقىسىز باعىنامىز. سونىمەن ءبىرىنشى ماسەلەنى قابىلداندى دەپ ەسەپتەيمىز عوي، ايەل جولداستار؟ كانە، داۋىسقا قويام. قۇپتاعاندارىڭىز قول كوتەرىڭىزدەر.
سۆەتا قىزارىپ تومەن قاراپ وتىرىپ قالدى، وزگەلەرىمىز قول كوتەرىپ قۇپتاپ شىقتىق. ايەل باستىعىمىزدىڭ ەكىنشى ماسەلەسى تىگىن ۇيىرمەسىن ۇيىمداستىرۋ ەكەن. بۇل دا جاقسى-اق نارسە — ەكى قولىڭ الدىڭا سىيماي، بوس وتىرعانشا، ونەرگە ۇيرەنەسىڭ، بالاڭنىڭ كويلەك — كونشەگىن قايىساڭ دا، نە زيانى بار. مارۋش ارشاكوۆنا شەبەر ەكەن — ساباق جۇرگىزەدى. ايەلدەر بۇل ۇسىنىستى جامىراسىپ، جابىلا قوستاپ ەدى، ارتىنداعى ءبىر كىلتيپانىنا كەلگەندە، ەكپىندەرى قايتىپ قالدى. ول — تىگىن ماشيناسىن ساتىپ الۋ، سول ءۇشىن كىسى باسى اقشا جيناۋ، جانە ءسوزبۇيداعا سالماي، ەرتەڭ برەستكە بارعاندا الا كەلۋ كەرەك. قيناعان جەرى وسى ارا. ءتىپتى بار بولسا دا، قاپەلىمدە قالتادان اقشا سۋىرىپ بەرۋ... ويلاماعان، كۇنى بۇرىن ەسەپكە كىرمەگەن شىعىن. ەسەپسىز اقشا كىمدە بار... ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا شىرىلداپ قانشا ۇگىتتەگەنمەن، بولا قويمادى. ارتىق اقشا جوق... ويلانۋ كەرەك. ارينە اقشا جيناۋ كەرەك قوي، ءبىراق قاپەلىمدە... كەشكە كۇيەۋىمىز كەلسىن... قانشا ايتقانمەن، اقشا تاباتىن سولار عوي... اقىلداسايىق... ەرتەڭنەن باسقا دا جەكسەنبى بار عوي. برەست تە قاشىق ەمەس... كەلەسى جۇمادا بارسا دا...
بۇل ماسەلە وسىلاي جىڭىشكەرىپ بارىپ سيىرقۇيىمشاقتانىپ ءبىتىپ ەدى...
3
ەلدە مەنىڭ قامقا دەگەن اجەم بار. جاقسىلىق پەن جاماندىقتى كۇنى ىلگەرى سەزەتىن «كورىپكەلى» بار ادام. وڭ كوزى تارتسا، قۋانادى؛ سول كوزى تارتسا، رەنجيدى، بولاشاق كوپ نارسەنى تۇسىندە كورەدى دە، سولارىن اينىتپاي جوريدى. ۇيگە اقشا تۇسە قالسا: «ە، باسە، كەشە ۋىسىم قىشىپ ەدى»، — دەپ؛ الىستان ساعىنعان ادامى كەلسە: «الدىڭعى كۇنى تۇسىمدە ءبىر تاباقتان اس ءىشىپ وتىر ەدىم-اۋ»، — دەپ، ءبارىنىڭ ۇستىنەن تۇسەتىن. جاسىم ون توعىزعا قاراعان دىرداي كەلىنشەك بولسام دا، قامقا اجەمنىڭ سول «كورىپكەلى» ماعان قونباپتى. قىرىق ءبىرىنشى جىلدىڭ جيىرما ءبىرىنشى يۋن كۇنى ماعان جاماندىق ەمەس، جاقسىلىق اكەلە جاتقانداي كورىنىپ، جاعام جايلاۋ، جايباراقات جايساڭ كۇن بولدى دا، بار وقيعاسى بادىرايىپ كوز الدىمدا تۇرىپ قالدى.
سول كۇننىڭ ءوزى دە تولىسىپ پىسكەن جەمىستەي تولىقسىپ تۇرعان-دى. شاڭقاي تۇسكە قاراي كوتەرىلگەن كۇن، ىستىق اپتابىمەن كۇيدىرمەي، قالىڭ اعاشقا، جايقالعان كوك شالعىنعا، قۇيقالى توپىراققا مول قىزۋىن ءسىڭىرىپ بالقىتىپ كەلەدى. شۋاق قويۋ اۋا جۇمساق جىلۋىن بۇكىل تانىڭە دارىتىپ، ءون بويىڭدى ۇياڭ تارتقىزىپ، كوڭىلىڭدى تىنىشتىققا، بەيبىت راحاتقا بولەيدى. جاسىل كوك ءشوپتىڭ، قىزىپ كەلە جاتقان دىمقىل جەردىڭ ءيسى ازداپ ماس قىلعانداي باسىڭدى اينالدىرادى. كەنەت مۇرنىما ەمىس قانا ساۋمالدىڭ ءيسى كەلگەندەي بولدى — ول قاي ءشوپتىڭ ءيسى ەكەنىن اجىراتا المادىم.
ادام ەرتەڭگى كۇنىنىڭ نە بولارىن بىلمەيدى. ءبىراق اقىل-ويدىڭ بولجامى جەتپەگەن نارسەنى كەيدە ءتانىڭ سەزەتىن سياقتى. بىرنەشە جىلعا سوزىلمىش ازاپ پەن مەحنات الدىندا دۇنيەنىڭ بار جىلۋى مەن تىنىشتىعىن، از عانا راقاتىن ءار كلەتكاسىنا ءسىڭىرىپ العىسى كەلگەندەي، بار دەنەم بالبىراپ، بولاشاق ءقاۋىپ پەن قاتەر، جان ۇشىرعان ۇرەي الدىندا — تىنىعىپ العىسى كەلگەندەي، كوڭىلىم دە جاي تاۋىپ، جادىراپ كەلەدى. اللەياداعى سكامەيكادا سۆەتا ەكەۋمىز وتىرمىز. ۇندەمەيمىز. سۆەتانىڭ بارلىق تومەن ەتەكتىدەن ارتىقشىلىعى دا وسى. قۇلاعىڭ تىنىش. قاسىڭدا ءبىر جاقسى ادام بارىن ءبىلىپ، ءبۇيىرىڭ جىلىپ وتىرا بەرەسىڭ.
سۆەتا ءبىر كەزدە ماعان قاراي قيسايدى دا، بەلىمنەن قۇشاقتاپ الدى.
— ناديا، — دەدى سودان سوڭ. مۇنداعى ورىس ايەلدەرى مەنىڭ ءنازيرا اتىمدى «نادياعا» اينالدىرىپ العان... — Meن ايەلدەردەن ەستىپ سەنبەي جۇرسەم. راس ەكەن عوي.
ول جۇمساق الاقانىمەن مەنىڭ قۇرساعىمدى مايدا سىپىرىپ ءوتتى.
— راس، — دەدىم مەن.
— مەن دە اڭقاۋمىن. سەنىڭ قاسىڭدا ءجۇرىپ، جۇرتتىڭ ەڭ سوڭىنان ءبىلىپپىن. — سۆەتا كىشكەنە قاباعىن شىتىپ وتىردى دا. — ياپىر-اي، بەكەر بولعان ەكەن مۇنىڭ، — دەدى.
— نەگە؟
— سەن نەمەنە، ەش نارسەنى سەزبەيسىڭ بە؟ — دەپ سۆەتا قاباعىن كوتەرىپ تاڭىرقاي قارادى.
— شەكارادا تۇرمىز. ەرتەڭ نە بوپ كەتەرىن قايدان بىلەسىڭ؟
و جاعىن مەن ويلاماپپىن. راس، شەت جەردە، ءبىر قيىردا جۇرگەندە اياعىم اۋىرلاعانىنا كوڭىلىم كۇپتى بولاتىن. ايتسە دە، جالعىز ەمەسپىن. ارقا سۇيەر ازاماتىم بار.
— نە قىلار دەيسىڭ. كۇنىم جاقىنداعاندا ەلگە قايتام عوي، — دەدىم.
— ايتسە دە، ساقتانۋىڭ كەرەك ەدى، — دەدى سۆەتا.
— Ay، قالاي ساقتانام؟ — دەپ تاڭىرقادىم. شىنىندا دا وسى كۇنگە دەيىن ءبىزدىڭ حالىقتا بالادان ساقتاندى دەگەندى ەستىگەن جوق ەدىم.
— ءوزىڭ ساق بولاسىڭ دا، — دەدى سۆەتا موينىمنان قۇشاقتاپ... — ەركەك شىدامسىز بولادى عوي، — سۆەتا مەنىڭ موينىمدى بوساتىپ، ءتۋفليىنىڭ تۇمسىعىمەن دىمقىل جەردى تۇرتكىلەدى. — ءبىزدىڭ نيكولاي دا بالا سۇيگىسى كەلەدى. ءبىراق مىنا جاعدايدا... بىلمەيمىن، ءوزىم سەكەمشىلمىن بە، ايتەۋىر قوبالجي بەرەم.
مەن دە قوبالجي بەرەم، ءبىراق مەنىڭ قوبالجۋىم باسقا. اۋەلى ايەل بولىپ ءبىر ءۇيدىڭ تۇتقاسىن ۇستاعانىما سەنە الماي ءبىر ءتۇرلى بوپ ءجۇردىم، جانە ءۇي دەيتىن ءقايبىر ءۇيىڭ بار، اينالدىرعان ەكەۋسىڭ. ونىڭ ۇستىنە ادام سياقتى ەلدە — اعايىن-تۋعاننىڭ اراسىندا ءتۇتىن تۇتەتىپ وتىرعان جوقسىڭ. جەل ايداعان قاڭباقتاي، قوس چەمودانىڭدى قولىڭا الىپ... اسكەردەگى جىگىتتىڭ قانجىعاسىندا... ءوز جاعدايىمدى ءوزىم ونشا تۇسىنە بەرمەۋشى ەدىم. ەندى اياعىم اۋىرلاپ مىناداي حالگە ۇشىرادىم. وسى مەن شىنىمەن انا بولىپ، بالا سۇيەم بە؟ اماندىق بولسا، سولاي بولۋعا ءتيىس قوي. ءبىراق... تاعى دا ءبىر ءتۇرلى... قوبالجي بەرەم. الدە سۆەتانىڭ ايتقانى دۇرىس پا؟ ول بۇدان بۇرىن دا ءبىر جولى ساقتانىپ جۇرگەنىن ايتىپ ەدى، وندا مەن ەلەگەن جوقپىن-دى، ءقازىر ويلاپ قاراسام... قاشان ورنىعىپ، ءبىر ىڭعايلانىپ العانشا... ونىڭ ءسوزىنىڭ جانى بار سياقتى.
قايتەمىز ەندى، اركىم بۇيىرعانىن كورەدى دە.
انەكەي ءبىر توپ بالا ويناپ ءجۇر. ولار دا وسى كوماندير بالالارى. ءتورت جاسار، سارى شاشتى بالا:
— ستوي! سميلنو! — دەپ ايقاي سالادى.
ول شتاب باستىعى، مايور ماسلوۆتىڭ بالاسى. ءتۇر كەلبەتى شەشەسى اليەۆتينا پاۆلوۆناعا تارتقان — ءبورتىپ پىسكەن نانداي توپ-تومپاق، ويناپ جۇرگەن بالالاردىڭ ىشىندەگى ەڭ كىشكەنەسى سول بولسا دا، وزگەلەرىنە وكتەمدىك جاساپ كوماندا بەرىپ ءجۇر. بالالاردىڭ ويىنىندا ىلعي كومانديرى سول بولادى. سوندىقتان با، ايتەۋىر ونى ۇلكەن-كىشىسى بىردەي «ۆوۆكا كوماندير» اتاپ كەتتى. بالاسىنىڭ وسى لاۋازىمى اتا-اناسىنا دا ۇنايتىن بولۋ كەرەك، ويتكەنى «ۆوۆكا كوماندير» دەگەن اتتى بالالاردان گورى ۇلكەندەر كوبىرەك ايتادى، اسىرەسە مايور ماسلوۆ پەن اليەۆتينا پاۆلوۆنانىڭ قۇلاعىنا جەتەدى-اۋ دەگەن جەردە:
— ۆوۆكا كوماندير، سەنىڭ اسكەرىڭ قايدا؟ كانە، ساپقا تۇرعىزشى.
— ءوزى اۋماعان مايور ماسلوۆ. ءتۇبى مىقتى كوماندير بولادى. ناعىز جاۋگەر.
— بولاتىن بالا قارشادايىنان-اق كورىنىپ تۇرادى. وزىندە ناعىز كومانديردىڭ تەگەۋرىنى بار، — دەپ قوشەمەتتەي ەركەلەتىپ جاتادى.
اليەۆتينا پاۆلوۆنا جاقىنىراق جەردە بولسا:
— كوپ ماقتاي بەرمەڭىزدەر. بالا داندايسىپ كەتەدى، — دەيدى نازدانىپ.
بۇل اليەۆتينا پاۆلوۆنانىڭ بەر جاعى، ار جاعىندا بالاسىنىڭ جۇرتتى تامساندىرعان قاسيەتىنە دەگەن ماقتانىش جاتىر، داۋسىنىڭ نازدى شىعاتىنى دا سودان. جالپى اليەۆتينا پاۆلوۆنا كوبىرەك نازدانادى. باسقا بىرەۋ سويتسە ەرسى كورىنەر ەدى، ال تولىقسىعان سۇلۋ كەلىنشەككە ءبارى جاراسادى.
بالا اتاۋلى سوعىس ويناعاندا كوماندير بالالارى ءقايتىپ قالسىن، بۇلار دا اسكەر بولىپ وينايدى، ۇلكەندەردەن كورگەنىن ىستەيدى. ۆوۆكا كوماندير سىنىق سۇيەم بويىمەن شىرەنىپ تۇرا قالىپ، ءبىر قولىن شولتاڭ ەتكىزىپ، سوزىپ:
— ستلويسيا! ستانوۆيس! — دەپ ايقايلايدى.
بالالار سونى قىزىق كورىپ، جاپا-تارماعاي جۇگىرىپ كەلىپ ساپقا تۇرىپ جاتىر. بالانىڭ اتى بالا ەمەس پە، شارت تا شۇرت ۇرىسىپ، تالاسىپ قالادى.
— مەن العا تۇرام.
— جوق مەن العا تۇرام. مەنىڭ بويىم ۇزىن.
— جوق، جوق، قاراشى. مىنە مەنىڭ بويىم ۇزىن. توبەم ارتىق تۇرعان جوق پا؟
— ءما، سەن اياعىڭدى ۇشىنان باسپا. كانە، قارسى تۇرىپ مۇرنىمىزدى تاقاستىرايىقشى.
بۇلاردىڭ ىشىندە بىزبەن ءبىر فليگەلدە تۇراتىن كورشىمىز يرايدا يۆانوۆنانىڭ التى جاسار شۋريگى مەن بەس جاسار ءبوريسى دا ءجۇر. ول ەكەۋى باسقا بالالارداي ىلگەرى تۇرۋعا تالاسپايدى دا، كوپ شۋلامايدى، انالارىنا تارتقان سالماقتى، موماقان عانا. ۆوۆكا كومانديردىڭ ايتقانىن ىستەپ، كورسەتكەن جەرىنە تۇرا بەرەدى. تەك «مەن بوريادان ۇزىنمىن، مەن مۇندا تۇرام»، دەپ ارالارىنا باسقا بالا كىرىپ كەتسە، وعان كونبەيدى. ەكەۋى ەگىز قوزىداي، جۇبى جازىلمايدى. ءبىراق بۇلار اتا-انادان ەكەۋ عانا ەمەس، يرايدا يۆانوۆنانىڭ ءتورت بالاسى بار، ەڭ ۇلكەنى ۆانيا جەتىدەن سەگىزگە قاراعان، كىشىسى ەمشەكتە. ۆانياسى ەرتەرەك ەسەيگەن، ويىننان گورى شارۋاعا ءۇيىر — كوبىنە كىشكەنتاي ءىنىسىن باعادى، سۋ اكەلەدى، ءۇي شارۋاسىندا شەشەسىنىڭ ناعىز قولقاناتى. اعالارى شەشەسىنىڭ قاسىندا بولعان سوڭ، شۋريك پەن بوريا جۇبىن جازباي ءبىر جۇرەدى دە، بىرگە وينايدى. يرايدا يۆانوۆنانىڭ بالالارى التىن اسىقتاي. ورتا بويلىدان تومەن، تولىقشا كەلگەن شەشەلەرى مىنەزگە باي، جايساڭ ادام بولعانعا ما، بالالارى دا ورنىقتى، شىر ەتكەن داۋسىن ەستىمەيسىڭ.
ەركەك بالالارمەن بىرگە ۇرىسقاق مۋسيانىڭ قىزى ليۋسيا دا سوعىس ويناپ ءجۇر. ول جەتى جاستا. سورايىپ بالالاردىڭ ەڭ الدىنا تۇرىپ العان، شەشەسىندەي ەمەس، بويشاڭ بولاتىن ءتۇرى بار.
— ۆوۆا، ۆوۆوچكا، مەن ساعان ورىنباسار بولايىن. ءقازىر مەن كوماندا بەرىپ، ساعان باياندايىن، — دەپ جالىنادى ليۋسيا.
كىپ-كىشكەنتاي بوپ شىرەنىپ تۇرعان ۆوۆكا — كوماندير ونى مەنسىنەتىن ەمەس.
— قىزدار كوماندير بولمايدى، — دەيدى ول.
— مەن ورىنباسار بولام.
— جوق، مەن بولام، — دەپ بالالار تاعى دا جامىراي شۋلاپ كەتەدى.
مەن بالالاردىڭ ويىنىن قىزىقتان وتىرعانمىن. سۆەتا ۇندەمەي وتىرا بەرۋگە ءىشى پىستى ما:
— يۋن ايى دا ءبىتىپ قالىپتى-اۋ، ءاپىراي-ا؟ — دەدى ەسىنەپ.
— ءيا، بۇگىن جيىرما ءبىرى. ەرتەڭ برەستكە بارامىز. قالاعا بارعان سوڭ، سەندەرگە قوناق بولامىز با؟
— نيكولاي تۋعان كۇنىمدى مەيرامدايمىن دەيدى، — دەدى سۆەتا سول بۇيىعى قالپىنان سەرپىلمەي. — مەيلى. قارسى بولعانىم جوق. كىسى جيىرما بەسكە كۇندە كەلمەيدى. — ول جۇپ — جۇمساق بىلەگىن مەنىڭ موينىما ارتتى. — سەن عوي، ءالى جيىرماعا كەلگەن جوقسىڭ، ناديا. قانداي جاسسىڭ. تۋعان كۇنىڭ قاشان؟
تۋعان كۇنىڭدى بىلمەگەن شىنىندا دا ۇيات ەكەن، جاۋاپ بەرە الماي قىسىلىپ قالدىم. مەنىڭ بىلەتىنىم دوڭىز جىلى تۋىپپىن، ول جيىرما ءۇشىنشى جىل، دالىرەك ايتقاندا كوكتەمگە قارسى — ناۋرىزدىڭ ءىشى بولسا كەرەك، — ونىڭ ءبارىن سۆەتاعا قالاي تۇسىندىرەم. كوپ سوزدەن ۇندەمەي قۇتىلاتىن ادەتىم بار ەدى، ونىڭ ۇستىنە سۆەتانىڭ ءبىر راحاتى جاۋاپ بەرمەسەڭ قازبالاپ سۇرامايدى. جاڭا عانا بەرگەن ساۋالىن اپ-ساتتە ۇمىتىپ كەتكەن ادامداي، قىسىلمايسىڭ.
— Meن كۇزدە جيىرما ەكىگە شىعام، — دەدى سۆەتا. — ءسويتىپ جىل دەگەنىڭ وتە بەرەدى. وتە بەرەدى. ءبىر كۇنى قارتايعانىڭدى دا بىلمەي قالاسىڭ.
سۆەتانىڭ ويىنا كارىلىكتىڭ قايدان كەلگەنىن بىلمەيمىن، ءوز باسىم وسى از جاسىمدا كارىلىكتى ويلاپ كورگەن ەمەسپىن، ول ازىرگە مەنىڭ قولىم جەتپەيتىن الىس دۇنيە. تەزىرەك ۇلكەندەر ساناتىنا قوسىلۋ، ۇل بولسىن، قىز بولسىن، بار بالانىڭ اسىعا كۇتەتىن ارمانى ەمەس پە، مەن قايتا ەر جەتۋگە اسىعۋشى ەدىم.
كىشىلەۋ كەزىڭدە كەيبىر ۇلكەندەر سەنى بالاسىنىپ، كىشىرەيتە سويلەسە — دۇنيەدە قور قىلاتىن نارسە سول بولۋشى ەدى. ءبىراق قازەكەڭنىڭ ءبىر جاقسى جەرى قىز بالانى ونشا كىشىرەيتە بەرمەيدى، قايتا ەرتەرەك ەسەيتەدى. ون ءتورت، ون بەستەن بىلاي قاراپ-اق، بولاشاعىڭدى ويلاتادى. ويتكەنى ون سەگىزدەن اسسا-اق وتپەي وتىرعان كارى قىز دەگەن جامان اتاق بار. ونداي اتاقتان قىزدىڭ ءوزى عانا ەمەس، اتا-اناسى، اعا-جەڭگەسى، توڭىرەگى تۇگەل قورقادى.
— قاسىمبەككە قالاي عاشىق بولعانىڭدى ايتشى، — دەدى سۆەتا كەنەت مەنىڭ يىعىمدا جاتقان جۇمساق بىلەگىمەن موينىمنان قۇشاقتاپ، داۋىسىندا الدەنەنى اڭساعان ارمان بار. داۋىسىندا عانا ەمەس، بۇكىل ءون بويىندا ءبىر اڭساۋ بار سياقتى.
مەن ۇندەي قويماق ەدىم.
— ايتسايشى، نەڭ كەتەدى، — دەپ جارماستى. كىسىگە ونداي قادالماۋشى ەدى.
— بىلمەيمىن، — دەدىم مەن.
— بىلمەگەنى قالاي؟
— ايتەۋىر ۇناتقان بولۋىم كەرەك. ال بىلاي ءولىپ — تالىپ... قويشى، ودان دا نيكولايعا عاشىق بولعانىڭدى ايت ءوزىڭ، — دەپ مەن دە جارماسا كەتتىم.
سۆەتا كىشكەنە ۇندەمەي ويلانىپ قالدى دا، كۇلىپ جىبەردى.
— مەن دە بىلمەيمىن. اق كوڭىل ەلپىلدەگەن جاقسى جىگىت ەكەن. ءبىر كورگەننەن ەسى كەتىپ بايەك بولدى دا قالدى. ءتىپتى جانىن بەرۋگە بار. مەنىڭ بەتىمدى بەرى قاراتقان سول ىقىلاسى بولۋ كەرەك. ايەل قانشا اسقاقتاعانمەن ەركەكتىڭ ىقىلاسىنا ءتۇسىپ قالادى عوي.
— سوندا قالاي؟.. ايەلدەر عاشىق بولا بىلمەي مە؟ تەك ەركەكتەردىڭ دەگەنىنە كونە بەرە مە؟ — دەدىم.
— ارينە، — دەپ كۇلدى سۆەتا. الدىمەن كوزى ءتۇسىپ اينالدىراتىن ەركەكتەر ەمەس پە. ەندەشە ءبىز سولاردىڭ جەتەگىندە كەتەمىز دە، عاشىق بولدىق دەپ ءوزىمىزدى الدارقاتامىز.
ويلانىپ قاراسام مىنا ءسوزىنىڭ جانى بار سياقتى. ارينە ەندى، كوڭىلى قالاماسا كىسى قىرىنداعان ەركەككە كونبەيدى عوي، ءبىراق... مەنىڭ ءتۇسىنىپ تە، تۇسىنە الماي، كوزىم جىپىلىقتاپ قينالىپ وتىرعانىمدى بايقادى ما، سۆەتا بەتىمە قاراپ جىميىپ قويدى. سودان، ماعان ىقىلاسى ءتۇسىپ كەتتى مە، الدە ىشكى قاتپارىن اقتارىپ تازارىپ العىسى كەلدى مە، كەيدە ادامدا ونداي دا بولادى، يىعىمنان قاۋسىرا قۇشاقتاپ:
— مەنىڭ قالاي عاشىق بولعانىمدى بىلگىڭ كەلىپ بارا ما؟ — دەپ كۇلە سۇرادى.
— ءيا، بىلگىم كەلەدى.
— شىنىندا مەن دە عاشىق بولعانمىن. ءتىپتى ەسىم كەتكەن كەزدەرى بولدى.
— نيكولايعا ما؟ — دەپپىن مەن دە قاراپ وتىرماي.
سۆەتا ىڭعايسىزداندى ما، ءسال ىركىلىپ بارىپ:
— جوق، — دەدى. — سەن وعان تاڭىرقاماي-اق قوي. جۇرتتىڭ ءبارى العاشقى سۇيگەن ادامىنا تيە بەرمەيدى. ونىڭ ۇستىنە، و كەزدە، مەن ءالى اقىل توقتاتپاعان جاس ەدىم. اكەم لەنينگرادتا ۇلكەن قىزمەتكەر ەدى، ءبىر ءۇيدىڭ ەركە وسكەن جالعىز قىزى. ءتىل دە ۇيرەتتى، مۋزىكانى دا ۇيرەتتى. ون جەتىگە كەلمەي جاتقانىمدا-اق قىرىنداعان جىگىتتەر دە كوپ بولدى. — سۆەتا مىرس ەتىپ كۇلىپ قويدى. — مەن ءوتىمدى قىز بولدىم، ناديا. ءبىراق مەنىڭ كوڭىلىم ءبىر بالاعا عانا اۋدى. ساشا، اتى الەكساندر بولاتىن، مەنەن بىرەر جاس ۇلكەندىگى بار. جالعىز شەشەسى عانا بار، وزدەرى تىم جۇپىنى تۇراتىن. ءبىراق ءوز تالابىمەن وقۋعا تۇسكەن ستۋدەنت ەدى. ءوزى سىمباتتى، سۇلۋ جىگىت بولاتىن. كوردىڭ بە، ناديا، مەنىڭ سۇلۋ جىگىتتەرىم دە بولعان، — دەپ سۆەتا يىعىمنان قاعىپ قويدى.
باسە نيكولايدى بۇعان وزگەلەر عانا ەمەس، ءوزى دە قومسىنادى ەكەن عوي. ويتپەگەندە قايتسىن، كورىنىپ تۇرعان نارسە ەمەس پە.
— جاس ادامنىڭ العاشقى ماحابباتى دەگەن قاتتى بولادى عوي. مەن دە قاتتى قۇلادىم. ءبىر كۇن كورمەسەم، دۇنيەدە مەن ءۇشىن ونداي ازاپ بولمايتىن. ادام دەگەن قىزىق-اۋ، بىرەۋدى جاقسى كورسەڭ، ونىڭ ءوزى عانا ەمەس، بۇكىل توڭىرەگى، كيگەن كيىمى، ۇستاعان مۇلكىنە دەيىن ىستىق بولادى ەكەن. ايتتىم عوي، جۇپىنى تۇراتىن ادامدار ەدى، ماعان سولاردىڭ كىشكەنتاي بولمەسى، ءۇي ىشىندەگى توزىعى جەتكەن مۇلىك جابدىقتارى تۇگەل ۇنايتىن. سول جىگىتتىڭ شەشەسى دە ماعان قاتتى ۇناعان. جاسى ەلۋگە جاقىنداعانمەن ءبىر ەرىنبەيتىن ىسكەر ادام ەدى، جوقتى بار قىلىپ، ءۇي ءىشىن دە تاپ-تۇيناقتاي تازا ۇستايتىن. ساشا شەشەسىن جاقسى كورەتىن دە، ءبىر ءسوزىن ەكى ەتپەيتىن. سودان با، ونىڭ شەشەسىن مەن دە جاقسى كورىپ كەتتىم. ءبىراق رايسا سەمەنوۆنانىڭ ءوزى دە جاقسى كورمەسىڭە قويمايتىن ادام بولاتىن. بىلمەيمىن، وزگە جۇرتقا ەر مىنەزدىلەۋ، قاتالداۋ دا كورىنەتىن، شىعار، ءبىراق ماعان دەگەن ىقىلاس، نيەتى وزگەشە ەدى. ۇيىنە مەن كىرىپ كەلسەم، كوپتەن كورمەي قاتتى ساعىنىپ قالعان ادامداي جادىراپ قويا بەرەتىن. شايىن با، كوفەسىن بە، نەسىن بەرەرگە بىلمەي، استى-ۇستىمە ءتۇسىپ بايەك بوپ قالاتىن. كەيدە ساشا جوق بولسا، ەكەۋمىز وتىرىپ الىپ قاتار — قۇربىشا اڭگىمە سوعاتىنبىز. كادىمگى سىرلاس قاتىندارشا ەش نارسەمىزدى بۇكپەي بارىمىزدى اقتارىپ سالاتىنبىز. ءالى تۇك كورمەگەن كىشكەنتاي قىز بالاعا كوپ بىلەتىن، كوپتى كورگەن كەكسە ايەلمەن سىرلاس بولۋدىڭ ءوزى مارتەبە ەكەن. ءوزىڭ دە كوپتى كورگەن، كوپ نارسەنىڭ سىرىن بىلەتىن ادامداي مارقايىپ قالاسىڭ. رايسا سەمەنوۆنا وتە ەسكەرىمپاز دا كىسى بولاتىن، ساشا ۇيدە بولسا، كوپ اينالسوقتاماي، ءبىر سەنىمدى سىلتاۋى تابىلىپ، ءبىزدى وڭاشا قالدىرىپ كەتەتىن. ساشا بىلاي سىمباتتى، مىقتى جىگىت بولعانمەن، مەنى شىن جاقسى كورگەندىكتەن بە، بىلمەيمىن، ادەپتەن اسىپ كورگەن ەمەس. جالپى ءوزىنىڭ مىنەزى سىپايى، سىنىق بولاتىن. سونداي ەر ءجۇزدى، قاۋقارلى جىگىتتىڭ وكتەم، دوكىرلىگى جوق، مىنەزىنىڭ بيازىلىعى دا ماعان قاتتى ۇناۋشى ەدى. عاشىقتىق دەگەن دە ىشپەي-جەمەي ەسىڭدى الاتىن ماستىقتىڭ ءبىر ءتۇرى عوي دەيمىن، ماعان ءوزىم وسكەن ۇيام، كەڭ سارايداي ءتورت بولمەلى، جيھازدى پاتەرىمنەن، انالاردىڭ كىشكەنتاي تار بولمەسى ىستىق بولىپ بارا جاتتى. كينو، تەاتر، كەشتەرگە بارماعاندا كوبىنە سول ۇيدە كەزدەسەمىز، ويتكەنى ءبىزدىڭ ۇيگە كەلگەندە ساشا وزىنەن ءوزى قىسىلىپ ەبەدەيسىزدەنىپ قالادى. ءتىپتى ءۇي وڭاشا بولسا دا، ەركىنسىپ كەتە الماي اياعىن ەپپەن باسادى. ءبىزدىڭ ءۇي جالپى كەڭ بولعانمەن ماعان دا تارلىق ەتە باستادى. ساشانى اتا-اناما تانىستىرعانمىن، ءبىراق رايسا سەمەنوۆنانىڭ ماعان بەرگەن پەيىلىن، ولار ساشاعا بەرە قويعان جوق. سىناي قاراپ، سىپايى عانا سويلەسەدى. سودان، قانشا ەركە وسسەم دە، قىسىلاتىندى شىعاردىم. ونىڭ ۇستىنە رايسا سەمەنوۆنا دا ماعان شەشەمنەن بەتەر سىرلاس بولىپ الدى، كەيبىر ماماما ايتپايتىن سىرىمدى دا سو كىسىگە ايتاتىن ادەت تاپتىم عوي. قالاي ايتپاسسىڭ، رايسا سەمەنوۆنانىڭ بار ارمانى ساشا ەكەۋمىزدىڭ باقىتتى بولۋىمىز، ەكەۋمىزدىڭ قىزىعىمىزدى كورۋ. مەنىڭ ءبىر بايقاعانىم، ناديا، كىسى عاشىق بولعاندا كوكىرەگىندەگى بار قۋانىشىن سۇيگەنىنە ايتىپ تاۋىسا الماي، تاعى دا ءبىر سونى بولىسەتىن جاقىن ادام ىزدەيدى ەكەن. مەنىڭ سونداي ادامىم رايسا سەمەنوۆنا بولدى.
«جاڭا جىلدى ءبىزدىڭ ۇيدە قارسى الايىق» — دەدى ساشا. مەن ءوزىم كىشكەنتايىمنان ونشا ساۋىقشىل قىز ەمەس ەدىم، كوبىنە ۇيدە پيانينو ويناپ، كىتاپ وقىپ وتىرا بەرەتىنمىن، ال عاشىق بولعاسىن، وزگە توپقا قوسىلماي وڭاشادا ساشانىڭ بەتىنە قاراپ وتىرا بەرگەندى كوپ قىزىقتان ارتىق كورەتىندى شىعارعانمىن، سودان دا ساشانىڭ بۇل سوزىنە قۋانا كوندىم. «مەن جاڭا جىلدى قۇربى قىزدارىممەن ءبىر كومپانيادا قارسى الاتىن بولدىم»، دەپ ومىرىمدە ءبىرىنشى peت اتا-انامدى الداپ كەتتىم.
رايسا سەمەنوۆنا دا داستارحاندى كەلىستىرىپ جاساعان ەكەن. بىلاي اعىل-تەگىل بولعانمەن ازعانتاي ادامعا كەرەك — جاراقتىڭ ءبارى بار. ءتىپتى ستول ۇستىنە ءبىر شوق گۇل دە قويىپتى. قىستىڭ كوزى قىراۋدا، جانە جاڭا جىل الدىندا لەنينگرادتان گۇل تابۋ دا وڭاي ەمەس. مەن دە مامامنان العان ازعانا اقشاعا ءبىر شامپان مەن ءبىر كوروبكا كونفەت اكەلگەنمىن. سولاي وڭاشا، ءماز-مايرام بولىپ جاڭا جىلدى قارسى الۋعا وتىردىق. جاسىم ون سەگىزگە كەلسە دە بۇرىن شاراپ ءىشىپ كورگەن جوق ەدىم، شامپان اۋزىما تيگەن سوڭ ءبىر ءتۇرلى كوڭىلىم كوتەرىلىپ، بۇرىننان دا مول قۋانىشىم كەۋدەمە سىيماي كەرەمەت بولدىم. رايسا سەمەنوۆنا ازعانا وتىرىپ، سوسىن بىزگە «جاڭا جىلدا جاڭا ۇلكەن باقىت» تىلەپ، توست كوتەرىپ، جاڭا جىلدى بىرگە قارسى الۋعا ءوزىن كۇتىپ وتىرعان قۇربىسى بار ەكەن، كەشىرىم سۇراپ سوعان كەتىپ قالدى.
شاراپتىڭ اسەرى مە، مەن سول كۇنى ايتۋسىز كوڭىلدى بولدىم. قۋانىشىم قوينىما سىيماي سىقىلىقتاپ كۇلە بەردىم. نەگە كۇلەتىنىمدى، نەگە قۋاناتىنىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن. ايتەۋىر ءمازبىن. ساشانىڭ بەتىنە قارايمىن — ول بۇرىنعىسىنان دا سۇلۋ، اجارلى، سونداي جاقسى... مەن ونى ودان بەتەر جاقسى كورىپ كەتەم. ساشا دا مەنى ادەتتەگىسىنەن .الدەقايدا ارتىق جاقسى كورەتىن سياقتى. انشەيىندەگىسىندەي يمەنشەك تە ەمەس قۇشىرلانىپ قاتتى-قاتتى ءسۇيىپ، بويىمدى بالقىتىپ بارادى. سول كەش مەنىڭ ومىرىمدەگى ەڭ باقىتتى كەشىم بولعان سياقتى ەدى. ءبىراق ەرتەڭگىسىن ويانعاندا كوڭىل-كۇيىم وزگەرىپ كەتتى. ءبىر نارسەنى ءبۇلدىرىپ العانداي، يا ءبىر ۇياتتى ءىس ىستەپ قويعانداي، كوكىرەگىمدى تىرناپ جاتقان ءبىر نارسە بار. ساشانىڭ بەتىنە قاراۋعا دا قايمىعام. ءومىرى جاتىپ كورمەگەن جات توسەكتەن دە... سول ءتۇنى مەن تۇڭعىش رەت ەركەك كورگەنمىن. سۇيگەنىڭمەن قوسىلۋ باقىت دەيدى عوي، ءبىراق سول العاشقى ءتۇن تاڭ اتا مەنى بەيبەرەكەت مازاسىزدىققا ۇشىراتقان. تەزىرەك كيىنىپ كەتەيىن دەپ جاتقانىمدا، ساشا دا تۇندەگى باتىلدىعىنان ايرىلىپ، مەنى توقتاتا الماي مىڭگىرلەي بەرگەن-دى، رايسا سەمەنوۆنا قايتىپ ورالدى. ءوڭى جايدارى، سونداي كوڭىلدى، «وۋ، ەرتە تۇرىپسىڭدار عوي» دەپ كەلە جاتىپ، مەنىڭ كەتۋگە وڭتايلانىپ تۇرعانىمدى بايقاپ: «قوي، تاڭ اتپاي قايدا باراسىڭ، ءقازىر زاۆتراك ىشەمىز، وتىر» دەپ قۇشاقتاپ الىپ ەكى بەتىمنەن كەزەك ءسۇيدى. «مەنىڭ جارىعىم، جالعىزىم، ىشىمنەن شىققان جاقىنىم» دەپ كوزىنە جاس الىپ سۇيگەندە مەن دە ەرىپ كەتتىم. ءوزىم دە ۇيگە بارۋعا بەتىمنەن باسىپ تۇر ەدىم، ستولعا وتىرىپ، شامپان ءىشىپ، ىشتەگى قىجىلىم تاراپ قايتادان مارە-سارە بولدىق. اسىرەسە رايسا سەمەنوۆنانىڭ كۇندەي جايناعان ءجۇزى، اسىپ توگىلگەن ىقىلاسى ىشتەگى بار كيكىلجىڭىمدى ۇمىتتىرىپ، ەرىتىپ اكەتتى.
— يا- ا، ول كىسى و جاعىنان مىقتى ەدى، — دەپ توقتادى سۆەتا.
داۋىسىندا دەمىمەن قوسا شىققان كۇرسىنىس بار ما، كوڭىلدى اڭگىمەسىنىڭ سوڭىندا ءبىر كوڭىلسىزدىك بارىن ءىشىم سەزىپ، مەن دە ىركىلىپ قالدىم. ءبىراق زاتىم ايەل ەمەس پە، شىداي الماي ار جاعىن سۇرادىم.
— ار جاعىندا قيىن وقيعالار بولدى عوي — دەدى سۆەتا اڭگىمەسىن بۇرىنعىداي ەمەس، جاداۋ جالعاستىرىپ. — ءۇش كۇننەن كەيىن مەنىڭ پاپامدى ۇستاپ اكەتتى. توبەمىزدەن جاي تۇسكەندەي بولدى. مامام، مەندەي بىلجىراق ەمەس، قايراتتى ادام ەدى، جىلاعانىن ماعان كورسەتپەي، ءبىر جاعىنان مەنى جۇباتىپ، ءبىر جاعىنان ءتيىستى جەرلەرگە جۇگىردى. «ادال ادام ناقاقتان كۇيمەيدى.، اقتالادى، قايتسە دە اقتالادى» دەپ ماعان جۇبانىش ايتادى. ءبىراق ونىسىنان ءازىر ەش نارسە شىعا قويمادى، ءتىپتى، پاپاما جولىعا دا الماپتى. سودان ءۇشىنشى كۇنى، «بالاسىمىن عوي، مۇمكىن مەنى جولىقتىرار» دەپ پەرەداچا ءتۇيىپ الىپ، جاتقان جەرىنە مەن باردىم. مەنى دە جىبەرمەدى. بار ايتقاندارى: «كەيىن بەلگىلى بولادى، كەيىن كەلەرسىز»، — دەدى. ول «كەيىننىڭ» قاشان ەكەنىن جانە ايتپادى. سودان قايتىپ كەلە جاتىپ ساشانىڭ ۇيىنە سوققىم كەلدى. ەكى-ۇش كۇننەن بەرى ەسىمنەن تانىپ ءجۇرىپ، ونى دا ۇمىتىپ كەتىپپىن، تەلەفون سوعا قوياتىن ۇيىندە تەلەفون جوق. مامامنان كەيىنگى ەندىگى قالعان تىرەگىم ساشا مەن رايسا سەمەنوۆنا ەدى. ەندى سولارعا سوعىپ ىشىمدەگى بار قاسىرەتىمدى شىعارىپ، شەرىمدى تارقاتقىم كەلدى. ەسىكتى رايسا سەمەنوۆنانىڭ ءوزى اشتى. ونى كورىسىمەن «رايسا سەمەنوۆنا!» دەپ داۋىستاپ جىبەرىپ، كەۋدەسىنە قۇلاپ ەڭكىلدەپ جىلاي بەردىم. نە ايتىپ، نە قويعانىمدى دا بىلمەيمىن، ايتەۋىر جىلاعانىم ەسىمدە. قانشا جىلاعانىمدى دا بىلمەيمىن، ءبىر كەزدە بارىپ «ساشا ۇيدە مە» دەپ سۇرادىم. رايسا سەمەنوۆنا مەنى كەۋدەسىنەن ءبولىپ تىكەيتىپ قويدى دا، «ساشا ۇيدە جوق» دەدى. داۋسى قۇلاعىم ۇيرەنگەن اۋەنىنەن بولەك شىقتى ما، وسى سوزدەن سەلت ەتىپ، بەتىنە قاراسام رايسا سەمەنوۆنانىڭ ءجۇزى دە ساپ-سالقىن ەكەن. Coدان ءبىر ءتۇرلى سۋىنىپ قالدىم دا: «ساشا... ساشا قاشان كەلەدى؟» دەپ سۇرادىم. وسى كەزدە كۋحنيا جاقتان ءبىر ورىندىق سىقىر-سىقىر ەتە قالدى. بۇلاردىڭ اس پىسىرەتىن تيتتەي عانا بولمەسى بولاتىن، وندا ءبىر توزىعى جەتكەن سىقىرلاۋىق ورىندىق بار — تىن. «ساشا بۇگىن ۇيگە كەلە المايمىن دەگەن، ينستيتۋت ولاردى ءبىر جاققا جىبەرەتىن كورىنەدى» دەپ رايسا سەمەنوۆنا ورىندىقتىڭ سىقىرىمەن جارىسا جاۋاپ بەردى ماعان. «انا جاقتا بىرەۋ بار عوي؟ ول ساشا ەمەس پە؟ ساشا...» دەپ داۋىستاپ جىبەردىم. رايسا سەمەنوۆنا ءبىر ءتۇرلى ساسىپ قالعانداي بولدى، ءتىپتى كۋحنيا جاق ەسىككە كولدەنەڭدەي تۇرا قالىپ: «جوق، جوق، ول مەنىڭ پودرۋگام. مەن ساعان قاشان وتىرىك ايتىپ ەدىم. ساشا جوق دەدىم عوي. نەگە سەنبەيسىڭ» دەپ وزىمە تۇڭعىش رەت كەيىپ تاستادى. وسى كەزدە «پودرۋگاسى» ورىندىقتى تاعى ءبىر سىقىر ەتكىزدى. كەيي المايتىن ادامىڭا ءبىر كەيىپ باستاپ الساڭ ار جاعىن ايتۋ وڭاي بولادى عوي، رايسا سەمەنوۆنا دا باستىرمالاتىپ ماعان ۇرسا باستادى: «نەگە ايتقانعا سەنبەيسىڭ، ساشانى تاۋىپ بەر دەپ ەسىمدى تاندىرعانى نەسى. جاپ-جاس بولىپ جىگىتتىڭ ارتىنان جۇگىرىپ... ساشاعا جارماسىپ...» نە ايتىپ جاتقانىن شالا ءتۇسىنىپ، راس پا، وتىرىك پە دەپ تاڭىرقاپ رايسا سەمەنوۆنانىڭ بەتىنە قاراسام...
سۆەتا قاتتى شىمىركەنىپ، وقىس ىركىلىپ قالدى دا:
ونداي نارسەنى قۇداي ساعان كورسەتپەسىن، ناديا، — دەپ اۋىر كۇرسىندى.
مەن دە ءۇنسىز وتىرمىن. اشىلماعان ادامنىڭ ءوزى كىسىگە جۇمباق بولادى ەكەن-اۋ، باياعىدان بەرى بىرگە ءجۇرىپ باسىندا وسىنشا قاسىرەت بارىن بىلسەمشى. سۆەتا ءبىر باستاپ كەتكەن سوڭ سىرىن تۇگەل ايتىپ تۇگەسكىسى كەلدى عوي دەيمىن، ءسوزىن قايتا جالعادى.
— سول جولى مەن قاتتى ءتۇڭىلدىم. ادامنان دا، ومىردەن دە ءتۇڭىلدىم. ماماما دا ەش نارسە ايتپادىم. ونىڭ ءوزى جانىن قويارعا جەر تاپپاي جۇرگەندە پاپامنىڭ قايعىسىنىڭ ۇستىنە قايعى جاماپ... ءبىراق انا جۇرەگىنىڭ سەزبەيتىنى بولمايدى ەكەن. مەنى پاپامنىڭ قايعىسىنان جۇدەپ كەتتى دەپ ويلاۋىنا بولار ەدى عوي، ءبىراق ىشىمدە سىرى بولەك، وزگەشە ءبىر قاسىرەت جاتقانىن سەزىپتى. سۇرادى. ءبارىن ايتىپ بەردىم. مەنىڭ مامام مەندەي ەمەس، اقىلدى ادام. دۇنيەدەن ءتۇڭىلىپ كەتكەن جەرىمنەن مەنى قايتا ءتىرىلتىپ العان دا سول. «اكەڭ ەكەۋىمىز «جۇمىس-جۇمىس» دەپ جۇگىرىپ ءجۇرىپ، سەنەن كوز جازىپ قالعان ەكەنبىز عوي، بالام» دەدى. «ءومىرىڭنىڭ باسىندا ءبىر سۇرىنگەن ەكەنسىڭ،. ءومىر بولعان سوڭ ءالى دە سۇرىنەتىن جەرلەرىڭ بولار. ءبىراق ايتەۋىر ءوزىڭدى جوعالتپا. ادامشىلىعىڭنان ايرىلما. قاتەنىڭ ۇلكەنى سەن ساشامەن قوسىلىپ ءومىر سۇرگەنىڭدە بولار ەدى. ولاردىڭ بەتىنىڭ ەرتەرەك اشىلىپ قالعانىنا دا شۇكىر. سەن ءالى كىسى تانىمايسىڭ، جاسسىڭ عوي، قاتە مەنەن بولعان. ساشامەن دە، ونىڭ شەشەسىمەن دە كۇن ىلگەرى جاقسىلاپ تانىسۋىم كەرەك ەدى. سەنىڭ رايسا سەمەنوۆناڭنىڭ سىرىن وپ-وڭاي تۇسىنۋگە بولاتىن ەدى عوي ماعان. ونداي ايەلدەردى كورىپ تە ءجۇرمىن. كۇيەۋىنەن ەرتە اجىراسىپ كەتەدى، قايتىپ كۇيەۋگە شىعا المايدى، الاڭ بولىپ بەرىلىپ ىستەيتىن قىزمەت قارەكەتى دە جوق، كىسىنى مەزى قىلاتىن ۇساق-تۇيەك قىزمەت اتقارىپ كۇن كورىسىن جاسايدى. سودان كەيىن قولىنداعى بارى دا، ورىندالماعان ارمانىنىڭ ورنىن تولتىرارى دا جالعىز بالاسى بولادى. ول بالاسىن وزگەدەن بولتىرىگىن قورعاعان بورىدەن بەتەر قورعايدى. كەيدە، قىزىم، انالىق وزىمشىلدىك قاراۋلىقتىڭ دا شەگى بولمايدى. وندايلار بالامنىڭ قامىن ويلادىم دەپ، جانە سول ويىنا يمانداي سەنىپ ءجۇرىپ، ءوز قامىن ويلايدى، ءوز دەگەنىن ىستەتەدى. Meن ەندى بايقاپ وتىرمىن، قىزىم، بالاسىنىڭ «بولاشاعىن ويلاپ» ساشانى سەنىڭ سوڭىڭا سالىپ قويعان دا رايسا سەمەنوۆنانىڭ ءوزى. ەگەر قوسىلا قالعان كۇندە دە ول ساشانى سەنىمەن بولىسپەيتىن ەدى. جوق، ونداي ايەلدەر قولىنداعى بارىنان ولسە ايرىلمايدى. وزگە تۇرماق بالاسىنىڭ ءوزىن وزىنە بەرمەيدى. اح، زالىم، سەنىڭ باسىڭدى مىقتاپ بايلاپ الۋ ءۇشىن جاڭا جىل كەشىن دە ءوزى ادەيى ۇيىمداستىرعان ەكەن عوي. ءوز بالاسىنا جەڭگەتاي بولعان — سۆودنيسا!..»
— مامامنىڭ اۋزىنان تۇڭعىش شىققان، مەن ەستىگەن قاتتى ءسوز وسى بولدى. مەن سول كەزدە مامامنىڭ وسى سوزىنە شالالاۋ سەنىپ، بىرىنە يلانىپ، بىرىنە يلانباي وتىرعانمىن. قانشا كوڭىلىم قالعانمەن رايسا سەمەنوۆنانىڭ اتىنان جارىلىپ مەنى جاقسى كورگەن كوپ كۇندەرى كوز الدىما ەلەستەپ، «سونىڭ جالعان بولۋى مۇمكىن ەمەس قوي، جالعان بولسا سەزەر ەدىم عوي» دەپ تالاسىپ ەدىم، مامام ماعان ونى دا وپ-وڭاي ءتۇسىندىرىپ بەردى. «نەگە جاقسى كورمەسىن، اۋەل باستا رايسا سەمەنوۆنا سەنى شىنىمەن-اق جاقسى كوردى. ويتكەنى سەن ساشانى شەشەسىنىڭ مەگزەگەن بيىگىنە الىپ شىعاتىن كۇش بولاتىنسىڭ. ەندى كەلىپ كۇتپەگەن جەردەن ونىڭ اياعىنا بايلاناتىن قارا تاس بولىپ قالدىڭ. سوسىن ول سەنى شىنىمەن جەك كورىپ قالدى. ەتي ليۋدي پو سۆوەمۋ وچەن داجە يسكرەنني11. مەن «ساشاعا نە بولعان. ساشا مەنى شىن جاقسى كورۋشى ەدى عوي» دەپ شىرىلداپ ەدىم، شەشەم قايىرىپ تاستادى. «ساشاڭ سىرت كوزگە دۇردەي بولعانمەن ناعىز ترياپكا! ءومىر بويى شەشەسىنىڭ قولىنداعى سۋلى شۇبەرەك بولىپ وتەدى».
— سولاي، ناديا. ءسويتىپ مەن ءومىردىڭ العاشقى مەكتەبىن وتكەنمىن. ءتۇسىندىڭ بە؟ — دەپ سۆەتا يىعىما قولىن سالدى.
— مەن ءوزى ءتۇسىنىپ تە، كەي جەرىن تۇسىنە دە الماي وتىرمىن، — دەپ شىنىمدى ايتتىم.
— مەن دە كەيبىر شىندىقتاردى كەيىنىرەك تۇسىنگەنمىن، — دەدى سۆەتا. سودان از ىركىلىپ، بەتىمە قاراپ مىرس ەتتى. — ايەلدىڭ اتى ايەل ەمەس پە، كەيدە ءبىر ىشتە جاتقان شەرىڭدى سىرتقا شىعارىپ العىڭ كەلەدى. بىلەسىڭ عوي، ءبىزدىڭ ايەلدەرگە ايتساڭ نەشە ساققا جۇگىرتىپ الا جونەلەدى. سەن تۇيىقسىڭ. بايقايمىن، ىشىڭدە جاتقان ءبىر سىر ساندىعىڭ بار. ەستىگەنىڭدى شاشاۋ شىعارماي، سوندا جيناي بەرەسىڭ، — دەپ سۆەتا كوڭىلسىز اڭگىمەسىن كۇلكىمەن ءبىتىردى.
سۆەتا سەرپىلگەسىن مەن دە سەرگىپ قالدىم، تەك سوندايدا ءبىر ورىنسىز ءسوزدى قويىپ قالاتىنىم بار.
— وسىنى نيكولاي بىلە مە؟ — دەپپىن.
قۇداي وڭداپ سۆەتا بۇل سۇراعىما قىسىلعان جوق.
— ە، نەگە بىلمەسىن، بىلەدى، — دەدى. — كوڭىلسىز اڭگىمە ايتىپ سەنى ءبىراز شارشاتىپ تاستادىم با، قالاي؟
— ەندەشە كوڭىلدىسىن ايت، — دەپ تاعى دا قويىپ قالعانىم.
— قانشا ماقتاعانىممەن سەن دە ايەلسىڭ عوي، ءبارىن بىلگىڭ كەلەدى، ءا، — دەپ كۇلىپ الدى، — ويىڭدى ءتۇسىندىم. نيكولاي عوي؟ — كۇلكىسى تەز ءوشىپ، قايتادان بايسالدى، جاداۋ قالپىنا ءتۇستى. — شەشەمنىڭ سول كوزىمدى اشقانى دا ماعان وڭاي تيگەن جوق. مامام «تۇڭىلمە» دەسە دە كوپ نارسەدەن، اسىرەسە، ادامداردان ءتۇڭىلىپ كەتتىم. جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ سىرى ماعان ءمالىم سياقتى. ەندى مەنىڭ جاعدايىما قىزىقپايدى عوي، ءبىراق ەركەكتەردىڭ قىزىعاتىنى جالعىز ول عانا ما. جىگىتتەر قىرىنداسا-اق ار جاعىندا ءبىر ارامدىعى تۇرعانىن سەزە قوياتىن سەكەمشىل بولىپ الدىم. ارادا ەكى-ۇش جىل وتكەن سوڭ وسى نيكولاي كەزدەستى. مۇنىڭ ءبىر جاقسى جەرى ار جاق بەر جاعىنىڭ ءبارى اپ-انىق كورىنىپ تۇرادى ەكەن. ونىڭ مەنى ساتپايتىنىنا، ساتپاق تۇگىل، قانداي وت بولسا دا مەن ءۇشىن قويىپ كەتەتىنىنە كۇمانىم بولمادى. ونىڭ ۇستىنە ىقىلاسى جەڭىپ كەتتى دە... ايتتىم عوي ەركەكتىڭ ىقىلاسى قۇلاسا ايەلدى جەڭبەي قويمايدى دەپ...
— ال، ناديا، مەنىڭ بار سىرىمدى ءبىلىپ الدىڭ. ەندى مەن سەنىڭ ۋىسىڭدامىن، — دەپ سۆەتا ءوز حيكاياسىن كۇلكىمەن ءتامامدادى.
4
مەن ءوزى، ءسىرا، زەرەك ەمەسپىن-اۋ دەيمىن، ءبىر اڭگىمە ەستىسەم، سونى بىردەن تۇبىنە جەتىپ تۇسىنە قويماي، ويىممەن وقتىن-وقتىن قايتىپ ورالىپ، كۇيىس قايىرعان تۇيەدەي تالماپ بارىپ جۇتاتىن ادەتىم بار. سۆەتانىڭ بۇل اڭگىمەسىنىڭ دە بار ءمانى ماعان كەيىنىرەك جەتتى. ساشا تۋرالى ساراڭ سويلەگەنى... سونشالىق كوڭىلىن قالدىرعان ادام تۋرالى كىسى ىستىق ءسوز ايتا الا ما، ءبىراق كەزىندە تىم ىستىق بولعان سياقتى. جۇرت بىتكەننەن ءتۇڭىلىپ كەتۋى دە تەگىن ەمەس قوي. ۇلكەن ءبىر سەزىمگە بەرىلىپ، سودان كۇيرەپ، اۋىر كۇيزەلىسكە ۇشىراعان ءتۇرى بار. مەنەن جاسى مەن ءبىلىمى عانا ارتىق دەسەم ءومىردىڭ دە ءبىراز سىرىن ۇعىپ قالعان بولدى-اۋ بۇل ايەل. قاتتى اۋىرىپ، ءولىم اۋزىنان قايتقان، ەڭسەسىن ەندى عانا كوتەرىپ كەلە جاتقان ادام سياقتى كورىندى ول ماعان.
ورىس دەگەن حالىقپەن ارالاسقانىما ءۇش-اق اي، بۇرىن سىرتىنان ەستۋىم بولماسا سىرىن بىلمەۋشى ەدىم. ولاردىڭ قىزدارى، اسىرەسە قالا قىزدارى ەركىن بولادى دەۋشى ەدى، راس ەكەن-اۋ. قىسىلىپ-قىمتىرىلماي ءجۇرىپ كوڭىلى كەتكەن جىگىتتەرىن تاڭدايدى، سىرىن ءبىلىپ سىنايدى. ءبىزدىڭ قازاقتا دا بۇرىنعىداي اتاستىرۋ قالدى عوي، قىزدار كوبىنە كوڭىلى كەتكەن جىگىتتەرىنە بارادى، ءبىراق ايەل جولى ءالى دە جىڭىشكە جاتىر-اۋ. اكە-شەشەڭ قاتال بولماعان كۇننىڭ وزىندە سىناي قاراعان سىرت كوزدەر-اق اياعىنا تۇساۋ سالىپ قويادى. اۋدانداعى ەڭ جوعارعى توعىزىنشى كلاسقا دەيىن وقىپ، ءبىلىمدى سانالعان، كوزگە تۇسكەن كەردەڭ قىزدىڭ ءبىرى مەن ەدىم. وزگەشە تۇرىمەن كىشكەنتاي اۋدان ورتالىعىن ەلەڭ ەتكىزىپ الىستان كەلگەن قىزىل كومانديرگە كۇيەۋگە شىقتىم. بۇكىل بويجەتكەندەردىڭ ىشىندە جالعىز جۇلدەنى ءوزىم العانداي بولدىم.
سۆەتا عاشىقتىق جايىنان ءسوز قوزعادى. وسى مەن قاسىمبەككە شىن عاشىق بولدىم با؟ ءار جاعدايمەن الاڭ بولىپ، كوڭىلىم الىپ-ۇشىپ ءجۇرىپ سول اراسىن ويلاماعانمىن با قالاي؟
«عاشىقتىق» دەگەن ءسوز بالا كەزىمدە ەرتەگى، جىرلاردا قۇلاعىما شالىندى. ءبىراق ەرتەگى، جىرلارداعى ءومىر دە، ادامدار دا بىزدەن بولەك، بيىك كورىنەتىن دە، ولاردىڭ بويىنداعى الاپات وت سەزىمدەر دە ءبىزدىڭ كىشكەنتاي بويىمىزعا سىيمايتىن، قىسقاسى، قول جەتپەيتىن نارسە بولاتىن. بۇگىنگى جابايى ادامدار جىردى تىڭداپ قانشا تامسانعانمەن «ءوز باسىمنان ونداي سەزىم كەشەمىن» دەپ ويلاي قويمايتىن. ەرتەگى، جىردان اۋىسىپ ازعانا قازاق جازۋشىلارىنىڭ از عانا كىتابىن وقىعاننان كەيىن دە «عاشىقتىق» دەگەن ءسوز مەن ءۇشىن اسپاننان جەرگە تۇسپەي-اق قويدى. مۇندا دا قىز بەن جىگىتتەر ءولىپ-تالىپ، كۇيىپ-جانىپ جاتادى. جانە بىزدەي جابايى ەمەس، كىلەڭ ءبىر «اسىل جاندار». (قايتا وسى ورىستىڭ «ليۋبوۆ» دەگەن ءسوزى وڭايلاۋ ما دەدىم. ول ءوزى كوپ ايتىلادى، جانە اركىمنىڭ-اق كوڭىلىندە بولا بەرەتىن نارسە ءتارىزدى). وسى ءبىر اسەردەن بولار، انانداي عاشىق بولۋدى مەن وزىمنەن دامەتكەنىم جوق. ءبىراق كوڭىلىمدە كومەسكى، بۇلدىر ارمانىم بولعانى راس. ول كەيدە ءتاتتى قيالعا اينالىپ، اجەپتاۋىر جەرگە الىپ تا كەتەتىن. وندايدا كەرەمەت سۇلۋ، كورىكتى ەر جىگىت...
باسقا حالىقتى بىلمەيمىن، قازاقتا قىز بالاسىنىڭ سەزىمىن وياتاتىن تەك جىر مەن كىتاپ قانا ەمەس، كوبىنە جەڭگەلەرى.ولار جاي ادامنىڭ قولى جەتپەيتىن الىستاعى عاشىقتىقتى ايتىپ اۋرە قىلمايدى، جاس دەنەدەگى ويانىپ كەلە جاتقان سەزىمگە جاقىن، ۇرىمتال تۇستان ءدال باسىپ، ناعىز قىزىقتى جەردەن تۇرتەدى. «كۇيەۋ دەگەن جاقسى بولادى. قۋ تىزەڭدى قۇشاقتاپ، دوڭبەكشىگەننەن، بەۋ، ويباي-اۋ، جاس جىگىتتىڭ ىستىق قۇشاعىنا نە جەتسىن»، — دەپ باستاپ — تۇك بىلمەيتىن شىعارسىڭ ابدەن-اق. بوي جەتىپ قالدىڭ، ءىشىڭ ءبارىن بىلەدى عوي»، — دەپ ونسىز دا مازاڭدى الىپ، دەنەڭدى قىزدىرا باستاعان تابيعاتتىڭ وتىنا ماي قۇيادى. ودان ءارى تۇرمىسقا شىعۋدىڭ، ءبىر ءۇيدىڭ قازان-وشاعىنا يە بولۋدىڭ ارتىقشىلىعىن قۇلاعىڭا قۇيىپ، «و باستان پەشەنەڭە جازىلعان» بولاشاق تىرلىگىڭە باۋليدى. اي، اينالايىن قازاقتىڭ جەڭگەلەرى-اي، تابيعات وياتا باستاعان ءناپسىنى قاتال انا قانشا تۇنشىقتىرىپ تاستاسا دا، سەندەر وپ-وڭاي ءتىرىلتىپ الاسىڭدار-اۋ. كەيدە قىزدىڭ ارداقتىسىن ءبىر كويلەككە ساتىپ تا جىبەرەتىن كەزدەرىڭ بولادى، ءبىراق ايتەۋىر نە دە بولسا ومىرگە باستايسىڭدار، وزدەرىڭ تاتقان ءلاززاتتى اياعى تۇساۋلى، جولى تار قىز بالاعا تاتىرعانشا، تاعات ەتپەۋشى ەدىڭدەر-اۋ...
مەنىڭ داريعا دەگەن جەڭگەم بار. كۇيەۋى بىزگە ءۇش اتادان قوسىلاتىن ، ءبىراق اكەم اتادان جالعىز بولعان سوڭ، ولاردىڭ ءۇي ءىشى بىزگە جاقىن ارالاسىپ كەتكەن. دەنەسى تىعىرشىقتاي، بويى سۇڭعاق بولسا دا جۇدىرىقتاي شۇيكە باس، بەت-بىتىمى دە قۋىرشاقتاي كىشكەنە عانا ءبىر قاراعاندا اجەپتاۋىر ايەل دەنەسىنە كىشكەنتاي عانا قىز بالانىڭ باسىن قوندىرىپ قويعان سياقتى. اۋزى ويماقتاي، كىشكەنە عانا پىستە مۇرىن، سىزىلعان قىسىق كوزى مونشاقتاي جىلتىرايدى. كۇيەۋگە شىققانىنا بەس-التى جىل بولسا دا كوزى كۇلىمدەي جىلتىراپ تۇراتىن تومپاق بەتىنەن بالالىق تابى كەتپەي-اق قويدى. بالالىق كەزىندەگى مىنەزى دە وزگەرمەدى. سودان بولار، ونىڭ مەنەن التى-جەتى جاس ۇلكەندىگىنە قاراماستان،ەكەۋمىز قاتار وسكەن قۇربىداي — سىرىمىز اشىق بولدى.
داريعا قازاقتىڭ سالتى بويىنشا مەنىڭ اتىمدى اتامايدى، ءبىراق مەنشىكتەپ ەن سالىپ، ات تا قويمايدى، ءجاي قىز-اۋ» دەيدى. ىشىنە سىيماي باراتقان جاڭالىعى، نە وسەگى بولسا، قاسىما جۇگىرىپ كەلىپ، شىمىر بىلەگىمەن موينىمنان قۇشاقتاپ الىپ: «قىز-اۋ، سەن ەستىدىڭ بە؟» دەپ ىستىق لەبىمەن قۇلاعىمدى شارپىپ سىبىرلاي جونەلەدى. ونىڭ دەمىنەن قۇلاعىم بۋلانىپ، دىمقىل تارتىپ قالادى. كىسى وتىرسىن، مەيلى وڭاشا بولسىن، ماعان ايتاتىن اڭگىمەسىن سىبىرلاپ باستايتىن داريعانىڭ ادەتى، ءبىراق سالدەن كەيىن كۇبىرگە اۋىسىپ، ودان قىزا كەلە بوگدە كىسى وتىرسا دا ەلەمەي، داۋىستاپ كەتەدى. مەن بۇيىرىنەن شىمشىپ العاندا بەيكۇنا كەسكىنمەن بەتىمە ۇرپيە قاراپ، تاڭىرقاپ قالادى دا سودان كەيىن ءوز قىلىعى ەسىنە ءتۇسىپ، سىرتقا سۇيرەي جونەلەدى.
داريعا قانشا بالا مىنەزدى، اڭقاۋ كورىنگەنمەن، ءبىراز جىل وڭ جاقتا بولعان ايەل ەمەس پە، اجەپتاۋىر كەكسەلىگى دە بار. اسىرەسە جىگىت-جەلەڭدى جاقسى تانيدى. مەنىمەن قاتار جۇرگەن وقۋشى بالالاردى ول ادام ساناتىنا قوسپايدى. ال، سىرتتان قىرىنداپ كوز تاستاعان ەرەسەك جاستاردىڭ ەشقايسىسىن قاپى جىبەرمەيدى. «قىز-اۋ، انا cap جالاقتىڭ ويى دا تەگىن ەمەس. جوقتى سىلتاۋراتىپ وسى ۇيگە ەكى-ۇش كەلدى. كوزى جىپىلىقتاپ ساعان قاراي بەرەدى. و، ءتۇسىپ قالعىر، متس-تىڭ ءشاتوبوتى بولعانعا ءوزىن اجەپتاۋىر اكىم بولدىم دەپ شەلتەڭدەپ ءجۇر عوي. دامەسىن قاراي گور شىرىكتىڭ». «بۇگىن دۇكەنگە بارا قالسام، الگى ۇرپەك باس كىشكەنتاي قارا بار عوي، بەكبەرگەن دەگەن، سول الدىمنان شىعا كەلگەنى. ءوزىڭ بەرى قاراشى، قىز-اۋ، قايرىلماسام دا قالار ەمەس، دۇكەننەن ەرە شىقتى. «جەڭگە-ەي» دەپ مياۋلاپ سىزىلادى كەلىپ. «ە، نەمەنە» دەدىم. «جىبەكتىڭ ءتۇيىنى ءبىر، جاس-جاستىڭ تىلەگى ءبىر» دەگەن، سىزدەن ءبىر قولقام بار ەدى» دەپ سۋىرتپاقتاپ كەلە جاتىر. ونىڭ دا كوكەيىندەگىسى سەن ەكەنسىڭ. و، ءتۇسىپ قالعىر، ول تالايدىڭ سوڭىنان جۇگىرگەن، ەندى ساعان قاراپ اۋكەسىنىڭ سالبىراۋىن قاراشى. ويباي-اۋ، بەتىم-اۋ، ول قادىرباي شالدىڭ سارىقارىن بوپ قالعان توقالىنا دا قول سالىپتى دەيدى. قۇرسىن، اۋلاق ءجۇر دەدىم». داريعانىڭ مۇنداي اڭگىمەلەرى كوپ بولاتىن. ونىڭ سوزىنە سەنسەم دۇنيەدە قىز قۇرىپ قالعانداي ماعان كوز سالمايتىن جىگىت جوق. داريعا سولاردىڭ بىرەۋىن دە ماعان تەڭ كورمەي، سىرتىمنان قىزعىشتاي قورىپ جۇرەدى. الدە، «يت قورىعان جەرگە ءوش» دەپ، جاس جەڭگەم قورعاشتاعان سايىن ولار دا ماعان ىنتىعا تۇسە مە ەكەن؟ ال، جىگىتتەردى قايدام، ءبىراق داريعا جەڭگەم مەنى جىگىتتەردەن قورىپ، ساقتاندىرىپ ءجۇرىپ-اق سىزاتتاپ جاڭا تەپسىنىپ كەلە جاتقان سەزىمىمدى قوزدىرىپ، تابيعاتىمدى ەرتەرەك وياتتى. ارينە، قىز بالاعا «انا جىگىت، مىنا جىگىت» دەپ قۇلاعىنىڭ قۇرىشىن جەي بەرسە... تۇندە توڭبەكشيسىڭ.
مەن ءوزىم سىرت كوزگە تۇيىق، سابىرلى بالا سانالعانمەن ىشىمدە تالاي پالە جاتتى. ون التىعا قاراعاسىن-اق قاباعىمنىڭ استىنان جىگىتتەردى سىناپ وتىراتىن ادەت شىعاردىم. داريعا ايتىپ جۇرگەن جىگىتتەرگە دە ءوز كوزقاراسىم بولدى. ولاردىڭ پەيىلىن كوزى ءجىتى جەڭگەمنەن بۇرىن-اق اڭعارىپ قالاتىنمىن. ءبىراق سىرتىما شىعارىپ سىر بىلدىرمەسەم دە ىشتەي ءارقايسىسىن وزىمە ولشەپ كورەم. قايسى بىرەۋىنە«كەت ءارى» دە ەمەس سياقتىمىن، ايتسە دە ازىرگە كوڭىلىم جىعا قۇلاعان بىرەۋ جوق. باسقا، وزگە بىرەۋدى كۇتەم. كىمدى كۇتەتىنىمدى انىقتاپ بىلمەسەم دە، ايتەۋىر ءبىر اڭسايتىن ادامىم بار.
مەنىڭ كۇتكەن ادامىم تاپ ءبىر كۇتپەگەن جاعىمنان كەزدەستى. جالپاق، بىلعارى بەلبەۋ بۋىنعان اسكەري قوڭىر كويلەگىنىڭ جاعاسىندا قىزىل سىرلى ءتورت بۇرىشتى ەكى كۋبيگى بار كوماندير جىگىتتى كورىپ جۇرگەنمىن. شىققان نەگىزى وسى ءوزىمىزدىڭ اۋداننىڭ اقكيىزى، ەلگە دەمالىسقا كەلىپ ءجۇر دەگەندى ەستىگەم. كەلسە قايتەيىن. ءوزى ورتا بويلىدان جوعارى، بىلاي تۇلعاسى سىمباتتى. سوپاقشالاۋ كەلگەن بەت-بىتىمى دە تىم جاقسى، بىتتيىڭقىراپ تۇرعانى بولماسا دوڭگەلەك قوي كوزى دە سۇيكىمدى، ءبىراق كىشىلەۋ پىستە مۇرنىنىڭ استىنداعى دۇرديگەن ەرنى...كۇلگەندە كۇرەك تىستەرى كورىنەدى. وزگە قانداي قاسيەتى بارىن كىم ءبىلسىن، ءبىراق قالاي ماقتاساڭ دا سۇلۋ جىگىت دەپ ايتا المايسىڭ. مەنىڭ ونىمەن ءىسىم دە بولعان جوق ەدى. بىلاي ەندى توسىن كىسى بولعان سوڭ... كوز استىمەن سىناپ قاراعانىم بار. سويتكەنشە ءبىر ۇيدە جۇزبە-جۇز كەزدەسىپ قالدىق. زاۋرەش دەگەن وزىممەن بىرگە وقيتىن قۇربىمنىڭ ۇيىنە بارعانمىن. الگى كوماندير سول ءۇيدىڭ جاقىن جيەندەرى ەكەن، سالەم بەرۋگە كەلىپتى. بازبەن جىلى امانداسىپ، زاۋرەشتى بىلەدى عوي، مەنىڭ ءجونىمدى سۇرادى. پالەندەي ەش نارسەسى جوق، مەن دە قىسىلماي ەركىن سويلەستىم. سونىمەن تاراپ كەتىپ ەدىك... كەشكە كينودا تاعى كەزدەستىك. ەندى ءتىپتى ەسكى تانىسشا ەركىن كەلىپ قاسىمىزعا وتىردى.
اۋەلدە مەنىڭ ويىم الاڭسىز بولاتىن. بار پالەنى باستاعان داريعا جەڭگەم بولدى. ول ادەتىنشە ايتام دەگەن جاڭالىعى كەۋدەسىنە سىيماي، موينىمنان قۇشاقتاپ الىپ:
— قىز-اۋ الگى دەمالىسقا كەلگەن كاماندىردى كوردىڭ بە؟ — دەدى.
— كوردىم.
— كورسەڭ جانىم-اۋ نە ءبىتىرىپ ءجۇرسىڭ؟ جۇرت دەگەن تاعى گۋ-گۋ ەتەدى. ءوزى ءالى ۇيلەنبەپتى. تۇقىمى دا اقكيىزدىڭ ىشىندەگى دىراۋى كورىنەدى. وسى جولى قۇر كەتپەيدى دەسەدى. يا-يا جاي كەلىس ەمەس، قالىڭدىق ىزدەپ كەلىپتى دەيدى.
— ىزدەسە قايتەيىن؟
داريعا جەڭگەم: «دەنىڭ ساۋ ما»؟ دەگەندەي بەتىمە ۇرپيە قارادى.
— قىز-اۋ، نە دەيسىڭ سەن؟ بۇكىل اۋدان اۋزىن اشىپ وتىرعان جالعىز جىگىتتى...
— قويشى، داريعا-اي، ەرنى كونتيگەن، كوزى بىتتيعان بىرەۋدى سونشاما...
— قىز-اۋ، ەسىڭ دۇرىس پا؟ قازاق ايتقان ەمەس پە «ات ەرىندى، ەر مۇرىندى كەلسىن» دەپ.
— مۇنىڭ مۇرنى كىشكەنتاي، ەرنى ۇلكەن عوي.
— ە، بولسا شە؟ — دەپ ءوز ەكپىنىمەن كەتە بەردى دە، كەنەت ءسوز ماعىناسىن ءتۇسىنىپ، ءوز اعاتتىعىنا كۇلىپ جىبەردى. — ءتۇھ، سەن دە... ونىڭ ەرنىن قايتەسىڭ. قۇداي بەرىپ قولىڭا تۇسسە، ءالى-اق ەرتتەپ ءمىنىپ الاسىڭ عوي.
وسىدان-اق داريعا جەڭگەمنىڭ تاعاتى تاۋسىلدى. اۋدانعا دەمالىسقا كەلگەن كوماندير تۋرالى كۇنىنە ءبىر ەمەس ەكى-ۇش حابار اكەلەدى. جانە ءبىر نارسە ەستىپ كەلگەن سايىن جەردەن جەتى قويان تاپقانداي قۋانىپ، ماعان ايتقانشا شىداي الماي جارىلىپ كەتە جازدايدى. ءسويتىپ داريعا جەڭگەم ونىڭ تۋعان-تۋىسقانىن، ناعاشى-جەكجاتىن تۇگەندەپ بەردى. سودان سوڭ قاي كۇنى قايدا بولعانى، نە ايتقانى، كىمدەردىڭ وعان قاي قىزدى لايىقتاپ جۇرگەنى — ونى دا تۇگەل انىقتاپ بەردى. جانە ءسوز اياعىندا ىلعي: «ءوزىن جەڭىل جۇرىسكە قيمايمىن، سابىرلى كورىنەدى. ۋاقىتىڭ كەلدى، باعىڭ جانسا سەنىڭ تەڭىڭ سول عوي» دەپ كۇرسىنىپ، ارمان قىلىپ الدىمنان كولدەنەڭ تارتىپ قويادى.
بايقايمىن، جالعىز داريعا ەمەس، اۋدانعا توسىننان كەلگەن جاس كومانديرگە كوپ-اق جۇرت قىزىعا قارايدى. كوز ۇيرەنگەن كوپتىڭ ءبىرى ەمەس، دىرداي كوماندير، الىستان، ءتىپتى قيىردان كەلگەن. باسقا قاسيەتىن قويعاندا وسىنىسىنىڭ ءوزى-اق تالاي اڭگىمەگە ازىق. بويداقتىعى جانە بار. ونىسى دا كوپ ىقىلاسىن قوزدىرا تۇسەدى. سونداي اداممەن قاتار ءجۇرۋدىڭ ءوزى كىسىگە اجەپتاۋىر مارتەبە. سودان بولار قاسىمبەكپەن ويلاماعان جەردەن كەزدەسە بەرگەنىمدى، ونىڭ قاسىندا جيىرەك بولعانىمدى ەرسى كورگەنىم جوق. جانە ءوزىنىڭ مىنەزى دە جايلى ەكەن — كىسىنى ۇيالتاتىن قىتىقتى سوزدەرگە بارمايدى، كەيبىر جىگىتتەر سياقتى «قارىنداس» دەپ سىزىلىپ باستاپ، «جاس-جاستىڭ تىلەگى ءبىر، جىبەكتىڭ ءتۇيىنى ءبىر» دەپ سۋىرتپاقتامايدى، مەن كورمەگەن الىس جەردىڭ، ءتىلى، ادەتى باسقا ەلدەردىڭ اڭگىمەسىن شەرتەدى. كورگەنى كوپ، كىسىنى جالىقتىرمايدى.
ادام العاشقىدا كىسىنىڭ كوپ جاقسىلىعىن بايقامايدى ەكەن. ءبىر قاراعاندا كەي كىسىنىڭ سىرت كەسكىنى سونشا وعاش كورىنەتىنى بار، ءبىراق جاقىن ارالاسىپ ۇيرەنىسە كەلە بايقاساڭ پالەندەي تۇگى دە جوق. قايتا... قاسىمبەك تە العاشقىدا دۇرديگەن ەرنى بىر-بىرىنە جۋىسپايتىن اڭقيعان اشىق اۋىز سياقتى كورىنىپ ەدى، سويتسەم ءتىپتى دە ولاي ەمەس، تۇرىلىڭكىرەپ تۇرعان قالىڭ ەرنى ساقا جىگىتكە اڭقاۋ بالانىڭ الپەتىن بەرىپ، سونداي ءبىر سۇيكىمدى كورسەتەدى، كىشىلەۋ دوڭگەلەك كوزى بىتتيىڭقىراپ تۇرعانمەن نۇرى جۇمساق، كىسىگە مەيرىمدى. العاشقىدا ءتۇسى سۋىق اسكەر كيىمىنىڭ ءوزى-اق جاتىرقاتىپ تۇرعان وسى جىگىتكە از كۇندە قالاي بويىم ۇيرەنىپ، جاقىن تارتىپ كەتكەنىمدى بىلمەي قالدىم. داريعا جەڭگەم ايتقانداي «بۇكىل اۋدان اۋزىن اشىپ وتىرعان جالعىز جىگىت» مەنىڭ قاسىمدا كوبىرەك جۇرگەنىنە ماقتاندىم.
ءسويتىپ الاڭسىز، الدەنەگە ءماز بولىپ جۇرگەنىمدە باس-اياعى ون كۇننىڭ ىشىندە اۋداننىڭ وسەگى گۋ ەتە قالدى. الاقانداي اۋداننىڭ ورتالىعىندا جۇرگەن-تۇرعاننىڭ ءبارى الاقاندا. ءبىر جىگىتپەن ەكى رەت سويلەسىپ تۇرعانىڭدى كورسە (وبالىنا نە كەرەك بىرىنشىسىنە ونشا ءمان بەرمەيدى) سوزگە ىلىگىپ جۇرە بەرەسىڭ. ال مەن بولسام قاسىمبەكپەن تالاي كەزدەستىم. قاسىمبەك جانە ورىس اراسىندا كوپ بولعان جىگىت، يمەنۋدى بىلمەيدى، مەن دە تارتىنشاقتاۋدى ۇمىتىپ كەتىپ، تاپا-تال تۇستە كوشەدە تالاي سويلەسىپ تۇردىق. وتكەن — كەتكەننىڭ كورمەگەنى جوق. وسىنى كورمەسىن ناعىز ءبىر وسەك ايتپايتىن ايەل بولسا دا شىداي ما. «قۇداي-اۋ، (ويباي-اۋ)، الگى قامقا كەمپىردىڭ نەمەرەسى ءنازيرا بار عوي...» ار جاعىن قالاي جالعاپ اكەتۋىن ءار ايەلدىڭ قيالىنىڭ ۇشقىرلىعى بىلەدى.
سويتكەنشە قاسىمبەك قىزمەتىنە قايتىپ كەتتى. كەتەردە ماعان ەش نارسە ايتقان جوق، تەك حات سالىپ تۇرۋعا رۇقسات سۇرادى. مەن نە دەيىن... «مەيلىڭىز» دەدىم.
وسىلاي قالىڭ وسەكتىڭ ورتاسىندا قالدىم دا قويدىم. جانە مەنىڭ جانىما اۋىر تيەتىنىن ەسكەرمەي، سول وسەكتىڭ كوبىن سىرتتان داريعا جەڭگەم اكەلەدى. وسەك نەگىزىنەن ەكى ۇداي، ەكەۋى دە جورامال. ءبىرى «قاسىمبەك ءنازيرانى الاتىن بوپتى، ەكەۋى ءسوز بايلاسىپتى» سايادى، ەكىنشىسى... ەكىنشىسى قۇرسىن، ونىڭ ايتارى جوق. قاسىمبەك كەتكەن سوڭ كوشەگە شىعۋىمنىڭ ءوزى قيىنداپ كەتتى. جۇرتتىڭ سۇق كوزى ىلعي ماعان قادالاتىن سياقتى، كەيبىر ايەلدەردىڭ سوڭىمنان سىبىرلاسىپ قالىپ جاتقاندارىن كورىپ، كىرەرگە تەسىك تاپپاي، جۇرىسىمنەن جاڭىلام. بۇرىن سىزىلىپ تۇراتىن جىگىتتەر دە ەندى ەركىنسىپ، اششى مىسقىلمەن سويلەيتىندى شىعارىپتى. «كىممەن قارا بولساڭ سونىمەن اق بول» دەپ داريعا جەڭگەم دە دەگبىرىمدى الىپ بارادى. «اق بولعاندا» قايتەيىن؟ ەندى امالىم جوق، قاسىمبەكتىڭ حاتىن جەڭگەمىز ەكەۋمىز اسىعا كۇتەتىن بولدىق.
اسىعا كۇتكەن العاشقى حاتتان اماندىق، ساۋلىقتان ارتىق ەشنارسە تابىلمادى. داريعا مەنىڭ قولىمنان الىپ،كۇبىرلەپ ەكىنشى قايىرا وقىپ شىقتى.
— اپىر-اي، تىم بولماسا «ساعىندىم» دەپ تە ايتپاعان ەكەن، — دەپ كۇڭك ەتتى دە، ىلە ەسىن جيىپ مەنى جۇباتا سويلەدى. — سابىرلى جىگىت قوي. بىردەن «كۇيدىم، جاندىم» دەي مە. ءاپ دەگەننەن اۋكەسى سالبىراعاندار تۇرلاۋسىز بولادى. ايتاتىنىن كەيىنگە ساقتاعان عوي. كەلەسى حاتىندا جازادى عوي. بۇل حاتىنا جاۋاپ بەرمەي تۇرا تۇر.
كەلەسى حاتىندا دا ءبىرىنشى حاتىنان كوپ ىلگەرىلەمەدى. قاراپتان-قاراپ مەنىڭ جاعدايىم عاجاپ بولدى. قاسىمبەككە اقتارىلا قۇلاپ، عاشىق بولعان ەش نارسەم جوق سياقتى ەدى، بىلاي جاقسى تانىستىق، بوتەن كورمەدىم، ول كەتەردەن بۇرىن ءسوز سالعاندا ويلاناتىن دا ەدىم، ەندى بىرەۋ ايداعانداي... ونىڭ ءسوز سالعانىن سارعايا توسقانىما قايرانمىن. ەگەر قاسىمبەك ولاي ىستەمەسە ماسقارا بولىپ... ءبىراق ارامىزدا ماسقارا قىلارلىقتاي ەش نارسە بولعان ەمەس، ءتىپتى قۇشاقتان سۇيگەن دە جوق. ايتەۋىر نە دە بولسا مازاسىز حالگە ءتۇستىم. قاسىمبەكتى شىن سۇيەم بە؟ جوق پا؟ انىق بىلمەيمىن. ءبىراق سونىڭ ءسوزىن كۇتەم.
مەن كۇتكەن حابار پوچتادان ەمەس، باسقا جاقتاپ كەلدى. زىليقا دەگەن ورتا جاستاعى ايەلدى بۇرىننان تانۋشى ەدىم. ارالاسىمىز جوق، ءجاي، بىلاي... ول جايلى كەيىنىرەك بىلگەنىم — قاسىمبەكتىڭ اپاسى بوپ شىقتى. تۋعان اپاسى ما، الدە نەمەرە مە، انىعىن داريعا بىلەدى، سول زىليقا ءبىر كۇنى كوشەدە كەزدەسىپ قالىپ، انشەيىندە باس يزەپ، وتە بەرەتىن ادام، ءۇيىرىلىپ تۇرىپ سويلەستى. ءۇي-ىشىنىڭ اماندىعىن ەگجەي-تەگجەيلەپ، «قۇداي قالاسا ەندى ءبىر ايدا وقۋىڭ دا بىتەدى عوي» دەپ ءۇيىرىپ الىپ بارادى. سودان «بۇگىن ءبىر ءۇي وڭاشا ەدى. جالعىز ادام سوپايىپ وتىرىپ شاي ىشە المايدى ەكەن» دەپ ۇيىنە ەرتىپ اپاردى. شاي ۇستىندە قاسىمبەكتى اۋزىنا الدى. ونىڭ بالا كەزىندەگى قىلىقتارى ەسىنە ءتۇستى، ءىنىسىنىڭ وقىپ جۇرگەن كەزىن دە ۇمىتپاپتى. سودان بىرتىندەپ اعىتىلا بەردى دە، مەنىڭ بولمەي، تومەن قاراپ تىڭداپ وتىرعانىمدى كورىپ، ءسوزىنىڭ ارتىن جىرعا اينالدىرىپ جىبەردى. اراسىندا ۇمىتپاي مەنى دە ماقتاپ قويادى.
زىليقانىڭ بۇل مىنەزىنەن تۇك تۇسىنبەدىم، دەسەم شىلعي وتىرىك بولار ەدى، بوي جەتىپ قالعان قىز زالىم بولادى، باستاپقى ۇيىرىلە كەتكەنىنەن-اق، تەگىن ەمەس ەكەنىن سەزگەنمىن، ءبىراق بۇل جولى زىليقا جاقسىلىقتىڭ نىشانىن ءبىلدىرىپ، باۋرىنا تارتتى دا، دايەكتى ەش نارسە ايتپاي جىبەردى. ايتسە دە قوشتاساردا:
— يمەنبەي كەلىن تۇر، اينالايىن. بوتەن ادام ەمەسپىز عوي. كەيدە ءبىر ادامنىڭ ءىشى پىسادى، — دەدى.
ارينە، ول ۇيگە مەن ءوز بەتىممەن يمەنبەي بارىپ تۇرا المادىم، ءبىراق ونىڭ ەسەسىنە زىليقانىڭ ءوزى مەنىمەن ءجيى كەزدەسىپ قالا بەرەدى. كەزدەسكەن سايىن، ەڭ جاقىن ادامىنداي مەنى اينالىپ-تولعانىپ، وزىنە جاقىنداتىپ، ءىش تارتىپ بارادى. ءسوزىنىڭ دەنى-اق سول باياعى قاسىمبەك جايلى. ەندى ءقازىر قاسىمبەك ەكەۋمىزگە بىردەي جاقىن ورتاق ادامىمىز بولىپ الدى.
— قاسىمبەك حاتىندا ىلعي سەنى سۇرايدى. ءسىرا ساعىنادى-اۋ دەيمىن ءوزىڭدى — دەپ زىليقا سىر تارتىپ كۇلىمسىرەي قاراپ قويادى. — ءوزىڭ حات جازىپ پا ەدىڭ. بولماسا سەن ءۇشىن مەن جاۋاپ بەرۋمەن كەلەم. وزىڭنەن نەسىن جاسىرايىن، «ورنىقتى، كورگەندى بالا» دەپ سىرتىڭنان ءبىراز ماقتاپ جىبەردىم.
ۇيدە داريعا، تۇزدە زىليقا ماعان قاسىمبەكتى ۇمىتتىرمادى. وزىمەن از عانا كۇن كەزدەسىپ جۇرگەندە كوڭىلىم قۇلاپ، جاقسى كورىپ ۇلگەرمەگەن جىگىتكە ەندى سىرتتاي ىنتىعاتىن حالگە ۇشىرادىم. بايقايمىن، كۇن اسقان سايىن قاسىمبەكتى جاقسى كورىپ بارام، ىشىمنەن سول جىگىتتىڭ جارى بولۋعا دايىندالام. ەگەر دە وسى ءبىر تۇستا ارامىز ءۇزىلىپ كەتسە — نەكەلى جارىنان اجىراسقان ايەلدەي كۇيرەپ قالاتىن ءتۇرىم بار. سول كۇدىك قامشىلاپ، دەگبىرىم قاشىپ، قاسىمبەكتىڭ ءار حاتىن تاعاتىم تاۋسىلىپ، ىنتىعا كۇتەتىن بولدىم. ويىن-كۇلكىدەن تىيىلىپ،توڭىرەكتەگى تىرشىلىكتى ۇمىتىپ، جۇرەگىم الىپ-ۇشىپ قيالي ءومىر كەشتىم. اقىرى، التى ايدان كەيىن مەنى اكەتۋگە قاسىمبەك قايتىپ ورالعاندا مەن ونى الدەقاشان بەرىلگەن، كوپ جىل سارىلىپ كۇتكەن نەكەلى جارىنداي قارسى الدىم.
ساناپ تۇرسام قاسىمبەكپەن كينوداعىسى بار، كوشەدەگىسى بار، توعىز رەت كەزدەسىپپىن، ەگەر مەنىڭ شەشەمنىڭ زامانى بولسا، بۇل توعىز قىزعا كۇيەۋگە شىعۋعا جەتەتىن كەزدەسۋ، ال مەنىڭ باعىما بۇل ازداۋ بولدى. توي ۇستىندە ويلاپ قاراسام، قاسىمبەكتىڭ وزىنەن گورى قيالىمدا جاساپ العان بەينەسىن جاقسىراق بىلەدى ەكەم. قيالىمدا قاسىمبەك بۇدان كورىكتىرەك تە، اسىرەسە، ءبىر ءتاۋىرى ماعان جاقىنىراق ەدى.
توي تارقاپ، كوڭىل قىزۋى باسىلعان سوڭ قيالىمداعى عاشىعىم عايىپ بولدى دا، قاسىمدا شالا تانىس جىگىت قالدى. وعان ءالى بويىم دا ۇيرەنبەگەن، كادىمگىدەي جاتىرقايمىن. ۇيرەنگەن ورتامنان، جىلى ۇيامنان سۋىرىلىپ شىعىپ، سول شالا تانىس جىگىتتىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ بەيتانىس، قيان شەتكە اتتاندىم. پوەزد ۆوكزالدان ۇزاي بەرگەندە-اق بويىمدى ازىناتىپ اكەتكەن جالعىزدىق سەزىمىن بولاشاق جۇبايىمنان جاسىرا الماي قالدىم. كوزىمنەن جاسىم ىرشىپ كەتتى.
5
وسىندا كەلگەلى بەرى قۇلاعىما شالىنىپ ءجۇر «جاماندىقتىڭ دا ءبىر جاقسىلىعى بولادى» دەگەن ورىستىڭ ماتەلى بار ەكەن. وسى ماتەل اينىماي مەنىڭ الدىما كەلدى. دۇنيەدەگى ەڭ جامان نارسە جالعىزدىق قوي، ال مەن بولسام تۋرا جاپادان-جالعىز... اۋىل-ايماعىم، وسكەن ۇيام، وقىعان مەكتەبىم... قامقا اجەم، اكەم، داريعا جەڭگەم، زاۋرەش، بارشا جاقىن، تۋعان، قاتار-قۇربىم... ءبارى كەيىن قالدى. كىندىك كەسكەن، تۋىپ وسكەن جەرىم... و دا كەيىن قالدى. بۇرىن اۋىلدان اتتاپ شىقپاعان قىز بالا سىر مىنەز بولىپ، ەتىڭ ۇيرەنبەگەن جىگىتپەن كوز كورمەگەن قيىرعا اتتانساڭ... مەنىڭ وسى ءحالىمدى ءۇزىلىپ تۇسكەن جاپىراققا تەڭەيسىڭ بە، الدە كوشكەن ەلدىڭ جۇرتىندا اداسىپ قالعان سوقىر كۇشىككە تەڭەيسىڭ بە، ايتەۋىر كىسى قىزىعاتىن حال ەمەس.
كەشە وسىلاي كەلە جاتقان ساپاردا مەنىڭ بۇل كۇيىمدى قاسىمبەك مىقتاپ سەزدى عوي دەيمىن. مەن ءوزىمدى ءبىر بۇيىردەن كورگەنىم جوق، ايناعا دا قاراعانىم جوق، ءبىراق كەسكىنىمنىڭ قانداي بولعانى كوز الدىما اپ-انىق ەلەستەيدى: ءسىرا قارا جاۋىننىڭ استىندا قالعان پاناسىز بالاپانداي بولسام كەرەك. ويتكەنى كۇيەۋىمنىڭ كوزىنەن ىلعي ۇرەي مەن ايانىش كوردىم. وسى پاناسىزدىق پەن جالعىزدىق سەزىمى مەنى قاسىمبەكتىڭ باۋىرىنا ءوزى-اق اپارىپ تىقتى.
مەنىڭ بىردەن ۇڭىرەيىپ قالعان ءومىرىمدى قاسىمبەك جالعىز ءوزى تولتىرا الدى ما، ول اراسىن ويلاعان دا جوقپىن، ءبىراق ايتەۋىر ول قوينىمداعى جارىم عانا ەمەس، كوپ، كوپ ادامنىڭ ورنىن باستى. مەنىڭ ەندىگى اتا-انام دا، اعايىن-تۋعان، قاتار-قۇربى دا سول بولىپ، مول توڭىرەگىم تارىلىپ كەلىپ ءبىر قاسىمبەككە تىرەلدى. سودان شىعار مەنىڭ بار ىقىلاسىم قاسىمبەكتىڭ ۇستىندە — ودان اۋىتقىپ كوڭىلىم باسقا جاققا بولىنسە-اق ساعىنىش پەن ەلەگىزۋ دەگەن پالە باستالادى. مەن بەينە ءبىر تەرەڭ سۋدا مالتىعىپ جۇرگەن ادام سياقتىمىن — جاعالاۋدان الىس كەتىپ، جەرگە تابانىم تيمەگەن سوڭ، جارماسقان جالعىز تالىمنان، قولىم قارىسقانشا قىسىپ الىپ، ايرىلمايمىن.
ءبىزدىڭ وسى ءبىر توسىن جاعدايىمىز جاڭا باستالعان جۇبايلىق ءومىرىمىزدى ەرەكشە ارناعا سالدى. جاڭا قوسىلعان جاستاردىڭ اراسىنداعى ىستىق قۇشتارلىقتان گورى قاسىمبەكتە اعالىق قامقورلىق سەزىمى باسىم بولدى دا، مەندە وزىمنەن ۇلكەنگە دەگەن قۇرمەت، ىزەت كوبىرەك بولدى. ءالى بەتىمىز اشىلىپ بولماعان سياقتى، توسەكتە دە بىر-بىرىمىزگە ەركىن ەمەسپىز. مەنىڭ قاتار شەشىنۋگە قايمىعاتىنىمدى سەزەدى-اۋ دەيمىن، قاسىمبەك جاتار الدىندا سىرتقا شىعىپ كەتەدى دە ىشكە مەن كورپە جامىلىپ جاتىپ قالعان سوڭ بارىپ كىرەدى. گيمناستەركاسىن باسىنان سىپىرا بەرە شامدى سوندىرەدى دە قاراڭعىدا شەشىنەدى. قاسىما جاتقان سوڭ دا بىردەن قۇشاقتاۋعا يمەنىپ، يىعىمنان، شاشىمنان سيپايدى. سوڭعى ءۇش-تورت كۇننەن بەرى جايلاپ قانا قۇرساعىمنان سيپايتىندى شىعاردى، ءتىپتى سيپامايدى دا، بەينە قولىمەن تىڭ تىڭداعىسى كەلگەندەي الاقانىن بۇيىرىمە باسادى.وسى ساتتە ەكەۋمىز دە دەمىمىزدى ىشكە تارتىپ، تىنا قالامىز. بۇگىن كەشكە قاراي تۇلا بويىم اۋىرلاپ، بۇيىرىمە ءبىر نارسە باتقانداي بولىپ ءجۇر ەدى، قاسىمبەك ءدال ءبۇيىرىمنىڭ سول اۋىرعان جەرىن باستى. ءىىىانشۋ ما، الدە... ءبۇيىرىم ازداپ سولقىلداعانداي بولدى.
— قيمىلدايدى — دەدى قاسىمبەك ءبىر ءتۇرلى قۋانا كۇبىرلەپ. — قيمىلداپ جاتىر.
ءبۇيىرىمدى سولقىلداتقان شانشۋ ەمەس، سول ەكەنىن ەندى مەندە ءبىلدىم. كوڭىلىم قوبالجىپ، الدەنەگە ەلەگىزي باستادىم. تۇلا بويىمدا باسقا ءبىر ءومىردىڭ ءوسىپ كەلە جاتقانىنا تۇسىنە المادىم دا، ءبىر ءتۇرلى ءوزىمدى ءوزىم جاتىرقادىم. ارينە، ايەلدىڭ ەكىقابات بولۋى ءومىر زاڭى ەكەنىن بالا جاسىڭنان بىلسەڭ دە، ءوز باسىڭا تۇسكەندە ويىڭ ون ساققا جۇگىرەدى ەكەن. قاسىمبەك توسەكتەن باسىن كوتەرىپ الىپ ءبىر شىنتاعىنا سۇيەنىپ ءسال تۇردى دا، قايتا قيسايدى. اقىرىن عانا مەنىڭ يىعىمنان سيپادى. قۋانىشىنا قوبالجۋ ارالاسىپ، نە قىلارىن بىلمەي، قيپاقتاي بەردى، مەنىكى مەن-اۋ ونىڭ ساسقانىنا جول بولسىن. مەنىڭ جاۋاپ بەرمەي جاتقانىما ىڭعايسىزدانىپ، تاعى دا قوزعالاقتاپ:
— سەزەسىڭ بە؟ ا؟ — قيمىلدايدى كادىمگىدەي، — دەدى ماعان جالىنعانداي بولىپ.
— ءيا، سەزىپ جاتىرمىن.
وسىدان كەيىن قاسىمبەكتىڭ قولتىق استىنا كىرىڭكىرەپ، ءبىراز ۋاقىت ءۇنسىز جاتتىم. كەيدە ادام ءبىر — بىرىنە جاقىندىعىن سەزىنۋ ءۇشىن دە وسىنداي ءۇنسىز جاتقانىنىڭ ءوزى جاقسى. قاسىمبەكتە ەندى ۇندەمەي، شاشىمنان يىسكەپ، باۋىرىنا قىسا تۇسەدى: مەنىڭ جاقىندىعىمدى سۇيسىنە سەزەدى، ءبىراق كوڭىلىن الاڭ قىلعان باسقا ءبىر ويى بار.
— ءبىراز ويلانىپ كورىپ ەدىم. ءسىرا، سەنىڭ ەلگە قايتقانىڭ دۇرىس بولار، — دەدى قاسىمبەك.
— نەگە؟
— اياعىڭ اۋىر. كۇنىڭ جاقىنداعاندا جالعىز وزىڭە قيىن بولادى عوي. ونىڭ ۇستىنە...
— قايدا ءالى. كۇنىم جاقىنداعاندا كورە جاتارمىز، — دەدىم مەن قاشىرتقىلاتىپ. قاسىمبەكتى تاستان كەتكىم كەلمەيدى، ءبىراق ەلدى دە مىقتاپ ساعىنىپ ءجۇرمىن.
— ءقازىر بىلمەيمىن... جاعدايدىڭ ءوزى دە... — قاسىمبەك ءبىر نارسەنى كۇمىلجىتىپ كەلەدى.
— جاعدايدىڭ نەسى بار؟
ارعى بەتتە نەمىستەر اسكەر توپتان جاتىر دەگەن سىبىس بار. نە بوپ كەتەرىن كىم بىلەدى. سەنى ەلگە اپارىپ تاستاسام با دەپ ويلاپ ەم. بيىلعى دەمالىستى دا الىپ قويدىق.
وسى سىبىس بۇرىن دا مەنىڭ قۇلاعىما شالىنىپ ەدى، ءبىراق جاستىق بەيقامدىقپەن ەلەي قويماپ ەدىم، ءقازىر دە ونشا ءمان بەرمەدىم. ەلدى ساعىنسام دا، اجىراسقان ايەلدەي شوشاڭ ەتىپ قايتىپ بارۋىم... يا، ءبىر ءتۇرلى ەلدەن-جۇرتتان ىڭعايسىز.
— قويشى، انشەيىن سىبىس شىعار، — دەدىم قاسىمبەككە. — كىشكەنە سابىر ەتىپ كۇتە تۇرايىق. ۇزاتىلماي جاتىپ قايتىپ كەلسەم قامقا اجەم نە دەيدى؟
قاسىمبەك مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— و — وي، ول كىسى قاتال كىسى، — دەپ ماعان قاراي اۋدارىلىپ ءتۇستى. — سەن ونىڭ جۇرەردەگى ماعان ايتقان ءسوزىن بىلەسىڭ بە؟ «ءاي، سولدات كۇيەۋ، بەرى كەل» دەپ مەنى وڭاشا شاقىرىپ الدى. سوسىن ءبىراز ۋاقىت ۇندەمەي سۇستانا قاراپ تۇلا بويىمدى باستان-اياق شولىپ ءوتتى. ءوزىنىڭ ءوڭى قانداي قاتال. شىنىمدى ايتسام تۋرا گەنەرالدىڭ الدىندا تۇرعاننان بەتەر قىسىلدىم، — دەپ قاسىمبەك كىشكەنە كۇلىپ الدى. — «سەنىڭ ءوزىڭ شايما جىگىت ەمەس پە ەدىڭ؟» دەگەنى، بەتىمە تىكە قاراپ. نە دەرىمدى بىلمەي ساسىپ قالدىم. ءدال ونداي ساتتە كىمنىڭ بولسا ءبىر تەرى شىعادى. «شىنىمدى ايتايىن، اتا-باباڭمەن ارالاسىپ، ءوزىم تاڭداپ قۇرىق سالعان كۇيەۋ ەمەسسىڭ. بۇرىن قالىڭدىق پەن كۇيەۋدى اتا-انالارى قالاۋشى ەدى. كوپتى كورگەن كونەلەر بالالارىن قۇتتى جەرىنە قوندىراردا بارار ۇياسىنىڭ باپتى بولۋ جاعىن ويلايتىن. بۇگىندە بيلىك جاستاردىڭ وزىنە ءتيدى عوي. ونىڭ اتىن نە دەۋشى ەدىڭدەر، سۇيىسپەندىك دەيسىڭدەر مە؟ بۇرىن اتا — اناسى اقىلى تولىسپاعان جاستىڭ الدى-ارتىن تۇگەل ويلايتىن. جاستىقتىڭ بۋىنا ماس بولىپ، كوڭىلىنە جەلىك كىرگەن جاس نەنى ويلايدى؟ سۇيىسپەندىك دەيسىڭدەر عوي. سوندا قاشانعى جالاسىپ سۇيىسە بەرەسىڭدەر؟ سيىر دا بۇزاۋىن ءبىر ماۋسىم عانا جالايدى. سونىڭ ار جاعىندا وتباسىنىڭ ءومىرى مەن تىرلىگى بار. سونى ويلادىڭدار ما؟» دەپ تۋرا القىمنان الدى. مەن ۇندەي الماي قالدىم. كەمپىر دە، ويلانسىن دەگەن بولار، تومەن قاراپ ءبىراز ءۇنسىز وتىردى. ءبىز وسى «عاشىقتىق، ماحاببات» دەيمىز-اۋ، باقسام جاس ادام سەزىمگە ماس بولىپ ءجۇرىپ كوپ نارسەنى ويلامايدى ەكەن. قامقا اجەنىڭ ءسوزى ماعان كوپ وي سالدى. بۇرىن «ءبىر-بىرىمىزدى جاقسى كوردىك قوي، ودان ارتىق نە كەرەك»، دەپ جۇرە بەرۋشى ەدىم. وسى جايلى كەيىن دە ءبىراز تولعاندىم. ەندى قاراپ تۇرسام ءومىر دەگەن وڭاي نارسە ەمەس سياقتى. — قامقا اجەمنىڭ سول ءسوزى بۇگىن دە كوڭىلىن تەبىرەنتكەندەي قاسىمبەك از ۋاقىت ءۇنسىز جاتتى.
بۇرىن ءوزى مۇنداي اڭگىمە ايتپاۋشى ەدى. اجەمنىڭ ءسوزىن كوپتەن بەرى بۇگىپ كەلىپ، ەندى ايتقانى... سودان ويلانا ءجۇرىپ وي ءتۇيدى مە ەكەن، الدە بۇگىنگى مەنىڭ مىنا جاعدايىم... ەكەۋىمىزگە ورتاق، جان بىتكەن نارەستە تۇرتكى بولدى ما ەكەن، نە دە بولسا ءجاي ۇيقى اشار اڭگىمە ەمەس، كۇيەۋىمنىڭ ار جاعىن اشىپ كەلەدى.
— بايقايمىن، قامقا اجەڭ اناۋ-مىناۋ كەمپىر ەمەس. سالماقتى ءسوزى ارتىندا ەكەن. «قىزىمدى قۇلاق ەستىمەگەن قيىرعا الىپ بارا جاتىرسىڭ. كارى قويدىڭ جاسىنداي جاسىم قالدى. كوزىمنىڭ تىرىسىندە قىزىمدى قايتىپ اكەپ كورسەتەسىڭ بە، الدە وسى باستان كۇدەرىمدى ءۇزىپ باقۇلداسىپ قالايىن با؟» دەپ بۇلتارتپاي تۋرا ءتۇپ ەتەكتەن العانى. ساسقانىمنان «ۋايىمداماڭىز دەمالىس العان سايىن كەلىپ تۇرامىز، ءسىزدى ساعىندىرىپ، سارعايتپاسپىز»
دەپ جالپىلداي باستاپ ەدىم، جەكىپ تاستادى: «ءجا، ونداي ىقىلاسىڭ بولسا كەزىندە كورەرمىز. اساتپاي جاتىپ قۇلدىق دەپ، ءازىر جالپىلداتپا. اسكەردە جۇرگەن ادامنىڭ باس بيلىگى وزىندە بولمايتىن كورىنەدى عوي، رۇقسات بەرمەي قويسا قايتەسىڭ؟» دەپ ءبىر تۇقىرتىپ الدى دا، سودان كەيىن بارىپ ارەڭ ءجىبىدى. «قيىن جەردە جۇرگەن كورىنەسىڭ، شىراعىم، جامان ايتپاي جاقسى جوق. ەر باسىنا ءىس تۇسەتىن دە كەز بولادى. شەتتە جۇرگەن جالعىزدىڭ جۇبايىنان باسقا سەرىگى بار ما، قىزىم مەنى جەرگە قاراتپايدى، سەرىگىڭە جارايدى، شىراعىم. قارنىڭ اشسا، قۋىرىپ جە، شولدەسەڭ قايناتىپ ءىش، بارىنە شىدايدى. تەك قورلىق كورسەتۋشى بولما» دەدى.
ادام دەگەن قىزىق-اۋ سونداي ءور مىنەزدى وكتەم كەمپىر سوڭعى ءسوزىن مۇڭايىپ قالىپ ايتتى.كici ناشار ادامنىڭ وسالدىعىن كورگەندە ونشا ەلەي قويمايدى، ال مىقتى ادامنىڭ بوساعانىن كورگەندە ءوزىڭ دە ءبىر ءتۇرلى بوپ كەتەسىڭ. قامقا اجەڭنىڭ سول كەسكىنى كوز الدىمنان كەتپەي قويدى. سەنىڭ قاباعىڭدى كىشكەنە كىربىڭ شالسا اجەڭنىڭ سول ءبىر مۇڭايعان ءتۇرى كوز الدىما كەلە قويادى.
... قامقا اجەم. مەن ءوز انامنان جەتى جاسىمدا جەتىم قالدىم دا، ەسىمدى بىلگەلى قامقا اجەمنىڭ قولىندا ءوستىم. قامقا اجەم تۋرا تۋعان انامداي بولدى، شەشەمدى جوقتاتقان جوق دەپ ايتسام، مۇمكىن راس تا بولار. ءبىراق ...تۋعان شەشەنىڭ قانداي بولاتىنىن كورمەگەن ادام ونىڭ ورنىن باسقان ادامدى كىممەن تەڭەيدى؟ قامقا اجەم ەلپىلدەپ كورگەن جوق، ەڭ ىقىلاسى ءتۇسىپ كەتكەندە باسىمنان سيپاپ، باۋىرىنا قىسادى دا، كەيدە ماڭدايىمنان يىسكەپ «بارا عوي قالقام»، دەپ قويا بەرەتىن. سوندا دا ونىڭ مەنى جاقسى كورەتىنىن كىشكەنتايىمنان-اق ءبىلۋشى ەدىم. بالا دەگەن سەزىمتال عوي، كەيدە ۇلكەندى الداپ كەتەتىن جەردەن بالانى الداي المايسىڭ. قامقا اجەمنىڭ سىرتى قانشا سالقىن بولعانمەن ونىڭ ىشىندە تەرموسقا قۇيعان استاي سۋىمايتىن ءبىر ىستىعى بارىن ءسابي كەزىمنەن سەزسەم كەرەك. ايتەۋىر وسى كەمپىردى وگەيسىنگەن كەزىم بولعان جوق، ءبىراق اجەمە ەركىنسىپ، ەركەلىك جاساعان كەزىم دە، ءاي، بولماعان شىعار. قانشا جاقسى كورسەم دە وزىنەن كادىمگىدەي قايمىعاتىنمىن.
جالعىز مەن ەمەس، قامقا اجەمنەن ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ءىشى تۇگەل قايمىعاتىن. ءۇيدىڭ ءىشى دەيمىن-اۋ، بۇكىل اۋىلدا ول كىسىنىڭ بەتىنە كەلگەن ادام جوق. اجەم كەڭ سۇيەكتى، بەت ءبىتىمى دە كەسەك، اجارلى كىسى. مەنىڭ ءبىر بايقاعانىم ءبىزدىڭ قازاقتا نەشە ءتۇرلى، بىر-بىرىنە ۇقسامايتىن ۇلتتاردىڭ بەت بەدەرى بار. داريعا جەڭەشەم بىتىك كوز، ناعىز كورەي ءتارىزدى بولسا، بيىك قاباقتى، قۇس مۇرىن، اقسارى قامقا اجەم ەۆروپا ەلىنىڭ ايەلدەرىنە ۇقساس. ءىرى ءجۇزدى ءوڭىنىڭ جىليتىن كەزى سيرەك، ءاماندا قاتقىل. اناۋ-مىناۋ ادامدى ىقتىرىپ تاستايتىن تاكاپپارلىعى دا بار. كەيدە بىرەۋدىڭ ورىنسىز ايتىلعان سوزىنە، نەمەسە وعاش مىنەزىنە ءتىل قاتىپ ءسوزىن شىعىن قىلماي-اق تاكاپپار كەسكىنىنە مىسقىل جۇگىرىپ ءبىر قاراعاندا الگى ءبۇلدىرىپ العان ادام كىشىرەيىپ شوگىپ قالاتىن دا، ال وزگەلەرى بويىن جيناپ الا قوياتىن. ادەتتە اۋىلدىڭ ۇلكەن-كىشىسى بولسىن، ايەل-ەركەگى بولسىن «الدى قاتتى كىسى» دەپ قايمىعىپ، قامقا اجەمنىڭ الدىندا مۇنتازداي بولاتىن.
مەن اتتانار كەزدە قامقا اجەمنىڭ وسى مىنەزى كۇرت وزگەرگەنى سونشا ءتىپتى ءوزىم تانىماي قالعانداي بولدىم. وڭاشا بولمەدە ول — پۇل زاتىمدى جيىستىرىپ جاتىر ەدىم، ۇستىمە اجەم كىرىپ كەلدى. ول كىرگەننەن-اق كوڭىلىم الدەنەنى سەكەم العانداي بولىپ ەدى؛ بۇرىنعى بايسالدى پاڭ قيمىلى جوق، كەلىسىندە بويىنا بىتپەگەن ءبىر اسىعىستىق بار. قاسىما تاقاپ كەلدى دە، كەنەت نەگە كەلگەنىن ۇمىتىپ قالعانداي، قيپاقتاپ ءسال بوگەلدى. ءدال وسى ساتتە تۇڭعىش رەت اجەمنىڭ بەتىنەن ءبىر دارمەنسىزدىك نىشانىن كورىپ، جۇرەگىم دىز ەتە ءتۇستى. سودان مەنى وقىس قۇشاقتاپ الدى دا، سۇيەكتى ءىرى كەۋدەسىنە قاتتى قىسىپ، سامايىمنان جابىسىپ ءسۇيىپ، كەنەت وكسىپ-وكسىپ جىلاپ قويا بەردى. داۋسىن شىعارماي، تىستەنىپ الىپ سولق-سولق ەتەدى. مۇندايدا مەن قالاي شىدايىن، ەگىلىپ جۇرە بەردىم. قامقا اجەم كوڭىلىنىڭ بوساعانى قانداي توتەن بولسا، بويىن دا سونداي وقىس تەجەپ، كيمەشەگىنىڭ شەتىمەن كوزىن ءسۇرتىپ الدى. سودان كەيىن مەنى ءبىر قادام اۋلاقتاتىپ بەتىمە تىكە قارادى. وسى ءبىر قاراسى مەنىڭ دە جاسىمدى تىيىپ تاستادى. «ءبىزدىڭ كوزىمىز كورىپ، قۇلاعىمىز ەستىمەگەن جات جۇرتتىڭ اراسىنا كەتىپ باراسىڭ. قايتەيىن، ءوزىڭ عوي، قالاپ العان. پەشەنەڭە جازىلعانى سول شىعار. كورمەگەن جەردىڭ وي-شۇقىرى كوپ بولادى، الدىڭدا نە بارىن قايدان بىلەسىڭ. تەك، قيىن-قىستاۋ كۇن تۋسا وسالدىق كورسەتىپ ازاماتىڭنىڭ ساعىن سىندىرما. وعان دا تاپسىراتىن ءسوزىمدى ايتتىم» — دەدى دە شىعىپ كەتىپ ەدى. اينالايىن، اق اجە، سونداعى ايتقان ءسوزىڭ وسى ەكەن عوي.
سامپىلداپ سويلەگەن داۋىستار، اسىعا باسقان اياق ءدۇرسىلى. قاسىمبەك وياۋ جاتىر ەكەن، مەنىڭ شوشىپ ويانعانىمدى كورىپ، ەلەگىزىپ باسىن كوتەرىپ الدى.
— شوشىپ ويانعان جوقسىڭ با، ءنازيراش؟ — دەپ سۇرادى ءۇرپيىپ.
«ءۇرپيىپ» دەيتىنىم، قاراڭعى بولسا دا، ونىڭ داۋسىنان ۇرپيە قاراعانىن سەزدىم.
بىرەۋ اسىعا باسىپ كەلىپ ەسىك قاقتى.
— جولداس لەيتەنانت، جولداس لەيتەنانت، تريەۆوگا! — نيكولاي داۋسى...
قاسىمبەك ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ كيىمىن ىزدەي باستادى. مەن شام جاعايىن دەپ ەدىم، قاراڭعىدا شىرپى تابا الماي ساستىم. قاسىمبەكتىڭ كەيبىر تۇندەردە وسىنداي تريەۆوگامەن اسىعىس كەتىپ قالا بەرەتىنى بولۋشى ەدى، وعان دا ۇيرەنەتىن كەزىم بولعان، بۇگىن نە جاماندىققا كورىنگەنىن ، تۇلا بويىم قالتىراپ، بۋىنىم كەتىپ قالدى. شىرپى تابا الماي ستولدىڭ ءۇستىن سيپالاي بەرەم. مەن ءسويتىپ قاراڭعىدا بوسقا قارمانىپ تۇرعانىمدا قاسىمبەك كيىنىپ تە الدى.
— سەن... سەن جاتا بەر، ءنازيراش... انشەيىن جاتتىعۋ تريەۆوگاسى شىعار، — دەدى قاسىمبەك.
ءبىراق مۇنىڭ داۋىسىندا قوبالجۋ بار، ادەتتەگىسىندەي سەنىمدى ايتا المادى. وسى ءبىر ۇرەيدىڭ قايدان تاراعانىن بىلمەيمىن. جاڭاعى ەسىك قاققان نيكولاي داۋسى... كوڭىلىمە ۇرەي سالىپ كەتكەن سونىڭ داۋىسىنداعى ءدىرىل مە؟ دۇرسىلدەگەن قادام تىقىرى ۇلعايىپ بارادى. ءار تۇستان اسىعىس داۋىستار ەستىلەدى. نe دە بولسا، شىرت ۇيقىعا كەتىپ باراتقان جۇرتتىڭ باسىن توسەكتەن جۇلىپ العان ءبىر قاربالاس بار. قاسىمبەك ۇيدەن اسىعىس شىعىپ كەتتى.
قاراڭعى بولمەدە جالعىز ءوزىم سەلتيىپ تۇرىپ قالىپپىن. سالدەن كەيىن ەسىمدى جيىپ، ستولدىڭ ۇستىنەن شىرپى تاۋىپ الىپ شام جاقتىم. كەتەر قاسىمبەك كەتىپ قالدى، ەندى نەگە شام جاققانىمدى بىلمەيمىن، شاماسى، جالعىز ءوزىم وڭاشا بولمەدە قاراڭعىلىقتان سەسكەنگەن بولارمىن. ءبىراق شام جاققانمەن دە جاڭاعى ءبىر كوڭىلىمە كىرگەن جيرەنىشتى ۇرەي تاراماي قويدى. قاسىمبەك ەسىك اشقاندا سەلك ەتە قالدىم.
— سەن نە عىپ جاتپاي وتىرسىڭ؟ — دەدى قاسىمبەك.
— ءجاي... ۇيقىم اشىلىپ كەتتى. ءيا، جايشا ما ەكەن؟
— ءى — ءى... پالەندەي ەش نارسە جوق. كومانديرلەر ورنىندا بولسىن، اسكەر دايىن تۇرسىن دەپتى، مۇمكىن جوعارعى جاقتان تەكسەرۋ كەلەتىن شىعار.
بايقايمىن، قاسىمبەك ءوزى دە انىعىن بىلمەي قاتتى قوبالجىپ تۇر. ار جاعىندا ۇلكەن ءبىر كۇدىگى بار سياقتى، سونى ايتۋعا باتا الماي، ايتپاۋعا جانە شىداماي تۇرعان جايى بار.
— شىنىڭدى ايتشى، جامانات حابار جوق پا؟
— بىلمەيمىن، ءنازيراش. اسكەرگە ءوق-دارى جەتكىزۋگە ءامىر بەرىپتى. مۇمكىن ساقتىق شىعار. ءازىر ەشكىم انىعىن بىلمەيدى. سەن قوبالجي بەرمە. بۇگىن ەشتەڭە بولا قويماس. جاتىپ ۇيىقتا، — دەپ قاسىمبەك يىعىما قولىن سالدى.
جۇرەگىم ءبىر سۇمدىقتى سەزدى مە، بىلمەيمىن، ايتەۋىر تۇلدا بويىم تىتىركەنىپ، قاسىمبەكتى جابىسىپ قۇشاقتاي الدىم. سودان سولقىلداپ جىلاپ تۇرعانىمدى ءبىر-اق ءبىلدىم. قاسىمبەك تە مەنى باۋىرىنا قىسىپ، بەتىمنەن، كوزىمنەن سۇيەدى. ەرنى بوساپ كەتكەندەي «قوي، ءنازيراش، ونىڭ نە؟»، «قوي، ەشتەڭە بولماس... كۇن دەمالىس قوي...» «ساعان جىلاۋعا بولمايدى...» دەپ جۇباتپاق بولادى. داۋسى جالىنىشتى، بۇكىل تۇلعاسىندا ۇلكەن كۇيزەلىس بار، مەن جىلاعانعا مەنەن بەتەر قينالادى. وسى ساتتە: «قيىن-قىستاۋ كۇن تۋسا وسالدىق كورسەتىپ ازاماتتىڭ ساعىن سىندىرما» دەگەن قامقا اجەمنىڭ قاتقىل كەسكىنى كوز الدىما كەلدى دە، كوز جاسىم وقىس تىيىلدى. قاسىمبەكتىڭ قۇشاعىنان ءوزىم بوسانىپ:
— بارا عوي. جولداستارىڭ كۇتىپ قالار، — دەدىم.
قاسىمبەك مەنىڭ تەز جۇبانعانىما قۋانىپ، يىعىمدى كەۋدەسىنە قاتتىراق قىستى دا شىعىپ كەتتى، ءبىراق مەنىڭ كوڭىلىم ورنىنا تۇسپەدى. كومانديرلەر كەتىپ قالدى. اياق تىقىرى سايابىرسىعانمەن ايەلدەردىڭ بىر-بىرىمەن الىستان تىلدەسكەن داۋىستارى ەستىلەدى.
قاراڭعىدان قورقاتىن سياقتىمىن. ءوزىمدى قانشا تەجەدىم دەسەم دە ەلەگىزگەن كوڭىل باسىلاتىن ەمەس. ۇيدە كەروسين از بولسا دا شام جارىعىمەن ۇيىقتاپ كەتپەك بولىپ توسەگىمە قايتا جاتتىم.
ۇركىپ كەتكەن ۇيقى تەز ارادا قايتىپ ورالمادى. ءۇيدىڭ ءىشى قارا كولەڭكە، تەرەزە الدىندا جەتىلىك شامنىڭ بارماقتاي جالىنى جىلتىرايدى. ءوز جۇرەگىمنىڭ ءدۇرسىلىن ەستىگەندەي بولام. ءبۇيىرىم سولقىلدايدى. ءجاي عانا سولقىلداماي ءبىر ءتۇرلى سۋىرىپ اۋىرعانداي بولادى، جاڭاعى الاس-قاپاستا ەسىمنەن شىعىپ تا كەتىپتى-اۋ، قيمىلدايدى. سول. ءوز تىرشىلىگىنەن حابار بەرىپ جاتقان ىشىمدەگى جان يەسىنىڭ ءقازىر اتى جوق. «بالا... نارەستە... بۇل اتاۋلار وعان ازىرگە قونبايتىن سياقتى، بار تاپقانىم «سول» دەيمىن. قاسىمبەك كەتكەنمەن مىنا قارا كولەڭكە بولمەدە «ەكەۋمىز» قالىپپىز. مەن ەندى «ونى» انىعىراق سەزدىم. مەنىڭ بويىمدا ەكىنشى ءبىر ءومىر ءوسىپ كەلە جاتىر. عاجاپ...
وسى تۇستا بۇرىن باسىمنان كەشپەگەن توسىن حالىمە ۇيرەنە الماي دوڭبەكشي بەردىم. ۇيىقتايىن دەپ كوزىمدى جۇمام، ءبىراق كوزىم ىلىنبەيدى. كىرپىگىم ايقاسقاندا قاراڭعىلىق قيالىنان، شامنىڭ بارماقتاي جارىعى بۇلدىراپ الىستاپ كەتەدى. مەن ايسىز تۇندە دالادا كەلە جاتقان سياقتىمىن. قاراۋىتقان ساۋىرى كەڭ قىرات پەن جۇلدىزى سيرەك قارا كۇڭگىرت اسپاننىڭ اراسى جالعاسىپ كەتكەن، بار دۇنيە قاراۋىتا تولقىپ تەڭسەلىپ تۇرعانداي. تەك الىستا بارماقتاي شىراق، ءالسىز شىراق جىلتىرايدى. جەتى جاسار قىز بالا سول تيتىمدەي ساۋلەگە ۇرەيلەنە، ۇرپيە قارايدى. كىشكەنتاي قىز مولادان قورقادى، ارتىنا ۇرپيە قارايتىنى سودان. ال، قارامايىن دەسە... ول ارادا ءالى توپىراعى سۋىماعان اناسى جاتىر.مولادان قانشا قورىقسا دا، سول جاققا بارعىسى كەلىپ تۇرادى.
سول كۇنى كەشكە قامقا اجەم مەنى شاقىرىپ الدى. ءبىز وندايدا «نەگە شاقىردىڭ»دەپ سۇرامايتىنبىز، ءۇنسىز عانا ۇلكەننىڭ ءامىرىن توسامىز. اجەم ەسكى شۇبەرەكتەن پىلتە ءورىپ الدى دا، ونى توستاعانداعى قويدىڭ توڭ مايىنا باتىردى. سودان كەيىن جاينامازىن بۇكتەپ قولتىعىنا قىسىپ، توستاعاندى ماعان ۇستاتتى دا:
— جۇرە عوي، بالاقايىم، اپاڭنىڭ باسىنا بارىپ كەلەيىك، — دەدى.
كۇن باتىپ باراتقاندا ەكەۋمىز اۋىلدىڭ سىرتىنداعى زيراتقا كەلدىك. شىمنان قالاعان، ءمۇجىلىپ شوگىپ قالعان ەسكى مولالاردىڭ بەرگى شەتىندە توپىراعى باسىلماعان جاس ءقابىر. سول جاس توپىراقتىڭ استىندا مەنىڭ اپام جاتىر. ءدال وسى اراعا جەرلەگەنىن ءوز كوزىممەن كورگەنمىن. سودان بەرى: «مۇمكىن اپام ءتىرىلىپ كەتىپ، توپىراقتىڭ استىندا تۇنشىعىپ، قينالىپ جاتقان جوق پا ەكەن؟» دەگەن وي تۇلا بويىمدى تۇرشىكتىرۋمەن بولعان.
ءقازىر دە توپىراق استىنان تىڭ تىڭداپ قۇلاعىمدى توسام. قامقا اجەم شارت جۇگىنىپ قۇران وقىپ وتىر. مەن ونىڭ ءبىر ءسوزىن تۇسىنبەيمىن، ونىڭ ۇستىنە قامقا اجەم، مولدالارداي اۋەنگە سالىپ سوزباي، كوبىنە ىشتەي كۇبىرلەپ، اقىرىن وقيدى.
قامقا اجەم قۇراندى ۇزاق وقىدى. قانشا ايتقانمەن بالا ەمەسپىن بە، مەن الاڭ بولىپ كەتىپ ەدىم، ءبىر كەزدە ءۇنسىز ەتەگىمنەن تارتىپ قالدى. سويتسەم قولىن جايىپ باتا قىلىپ جاتىر ەكەن، مەن دە قولىمدى جايدىم. باتا قاسيەتتى نارسە. باتادا ايتىلعان تىلەكتى قۇداي بەرەدى. مەن دە ىشتەي كۇبىرلەپ قۇدايدان اپاما بار جاقسى تىلەك تىلەپ جاتىرمىن. قامقا اجەم بەتىن سيپاپ، قاتتى ءبىر كۇرسىنىپ قويدى.
— اپاڭا جاقسى تىلەك تىلەدىڭ بە، قالقام؟ سەن پەرىشتەسىڭ عوي. سەنىڭ تىلەگىڭ قابىل بولادى، — دەدى مەنىڭ ماڭدايىمنان سيپاپ.
سودان سوڭ مايعا باتىرعان پىلتەنى تۇتاتىپ ءقابىردىڭ باسىنا قويدى دا:
— ارتىڭدا قالعان شىراعىڭ سونبەسىن، جارقىنىم، — دەدى.
قامقا اجەم ۇساق-تۇيەك كۇيبەڭدى بىلمەيتىن ادام، كوبىنە ءىرى سويلەيدى، مىنا ءسوزى دە ماعان ارۋاقتى ەستىلىپ، توبە قۇيقام شىمىرلاپ كەتتى. قاراڭعى تۇندە اۋىلعا قايتىپ كەلە جاتىپ ارتىما قايرىلىپ قاراي بەرگەنىم دە سول. قامقا اجەمە قانشا سەنسەم دە كوڭىلىمدە ءبىر كۇدىگىم بار: اجەم «شىراعىڭ سونبەسىن» دەپ ەدى، ءبىز تۇتاتىپ كەتكەن انا شىراق، مايى تاۋسىلىپ، ءقازىر-اق ءسونىپ قالماي ما؟ اقىرى شىداي الماي وسى كۇدىگىمدى سۇرادىم.
— ءاي، بالام-اي، ءالى بالاسىڭ عوي، — دەپ اجەم باسىن شايقادى. — سەنسىڭ عوي ونىڭ شىراعى. سەنىڭ تىلەۋىڭدى تىلەپ كەتكەن جوق پا، بەيشارا.
قامقا اجەمنىڭ وسى ءسوزى مەنىڭ ءسابي كوڭىلىمە وشپەستەي اسەر ەتتى. سوناۋ قاراڭعىدا جىلتىراعان كىشكەنتاي شىراق... سول شىراق تۋرا مەنىڭ ءسابي كوكىرەگىمدە جىلتىراپ جانىپ تۇرعانىن اپ-انىق كوزىممەن كورگەندەي بولدىم...
تاعى دا ءبۇيىرىم سولقىلدايدى. قيمىلداپ جاتىر. جاڭا عانا تۇلا بويىمدى تىتىرەنتكەن ۇرەيدەن كەيىن... ءون بويىما جايلى، راحات جىلۋ تاراپ كەلەدى. مىنا قاراڭعى تۇندە، قارا كولەڭكە بولمەدە تاعى دا ءبىر ءالسىز شىراق تۇتانىپ، جىلتىراپ جانىپ كەلەدى.
6
قانشا ۇيىقتاعانىمدى بىلمەيمىن. تاعى دا شوشىپ وياندىم. كوزىمدى اشىپ السام قۇلان يەكتەنىپ تاڭ اتقان ەكەن، بىرەۋ دۇرسىلدەتىپ ەسىك قاعادى.
— ناديا! ناديا! نە عىپ جاتىرسىڭ؟ ءتۇر تەزىرەك!
سۆەتانىڭ داۋسى. ءبىر جامانات بولىپ قالعان سياقتى...داۋسى ىشقىنىپ شىعادى. بۋىنىم قالتىراپ توسەكتەن ازەر كوتەرىلىپ، تالتىرەكتەپ بارىپ ەسىك اشتىم.
— بول، ناديا، تەز جينال.
— نە بوپ قالدى؟
— سوعىس! نەمىستەر سوعىس باستاپتى. ءبىزدى ۆوكزالعا جونەلتەيىن دەپ جاتىر. بول تەزىرەك!
قاپەلىمدە ەشنارسەنىڭ بايىبىنا جەتە العانىم جوق. قايداعى سوعىس؟ نە سوعىس؟ ايتەۋىر ءبىر جاماندىقتىڭ بولعانىن سەزىپ، بويىما ءدىرىل ەنىپ كەلەدى.
— اۋ، بولسايشى ەندى. تەز كيىن.
قاسىمبەك... نيكولاي... ولار قايدا؟
سۆەتا وسى كەزدە بۋىنى بوساعانداي ورىندىققا وتىرا كەتتى.
— مەن قايدان بىلەيىن. ولار اسكەر ەمەس پە. سوعىسقا كەتكەن شىعار، — دەدى ءبىر ءتۇرلى داۋسى سولعىن تارتىپ، ءوزى دە سولىپ قالعانداي كىشىرەيىپ كەتتى.
مەنىڭ ميىما بip وقيعا ەندى عانا جەتتى. سوعىس باستالىپ كەتتى... مەن ونى ەندى قايتىپ كورەمىن بە، جوق پا؟ تۇندە ادام سياقتى قوشتاسا دا الماي قالدىم-اۋ.
— اسىقتىرىپ جاتىر عوي، — دەدى سۆەتا جايىمەن. جاڭاعى كىرگەن كەزدەگى اپتىعى باسىلىپ، ورنىنان اقىرىپ كوتەرىلىپ، قولىڭا ىلىنگەن زاتىڭدى ال دا تەزىرەك شىقسايشى.
ادام بالاسىنىڭ جاراتىلىسى قىزىق-اۋ: ءوز ومىرىڭدەگى نارسەنىڭ ۇلكەنى قايسى، ەلەۋسىز ۇساعى قايسى، كوبىنە سونى اجىراتا الماي شاتاساسىڭ. «جولعا جينال» دەگەن سوڭ، تاس توبەمنەن جاي بوپ تۇسكەن سوعىستى دا ءبىر ساتكە ۇمىتىپ، دۇنيە-مۇلكىمدى جيىستىرىپ اۋرە بوپ جاتىرمىن. قازاق «كەدەيمىن دەسەڭ كوشىپ كور» دەۋشى ەدى، سىباي-سىلتاڭ جۇرگەن ەكى جاس قانشا دۇنيەمىز جوق دەسە دە، ول — پۇل جينالىپ قالىپتى. توسەك-ورىن ،ىدىس-اياق، كور-جەر... ءارقايسىسىنا ءبىر جارماسام. ءبارى كەرەك سياقتى.
مەن سىرتقا شىققاندا، تاڭ سارعايىپ اتقان ەكەن، قورانىڭ ىشىندە ساپىرىلىسقان ايەلدەر — ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ، از عانا دۇنيەلەرىن سىرتقا تاسىپ الەك. يرايدا يۆانوۆنانىڭ كۇيەۋى سيديعان ارىق، ۇزىن تۇرا لەيتەنانت، ەركەكتەردەن ازىرگە كوزىمە كورىنگەنى سول عانا ءبىر قولىندا ىدىس-اياق سالعان شەلەك، ءبىر قولىندا تۇيىنشەگى بار، الاقتاپ بالا كوتەرگەن ايەلىنە قاراي بەرەدى.
— اپىراي-اي، راەچكا، سەن قايتەر ەكەنسىڭ؟ ساعان قيىن بولادى-اۋ، راەچكا، — دەيدى جالتاقتاپ.
قيىن بولسا قايتەر دەيسىڭ. جولىڭنان قالما ەندى، — دەدى يرايدا يۆانوۆنا. — كوپپەن بىرگە امالدارمىز. بار ەندى، باستىعىڭ كەيىپ قالار.
يرايدا يۆانوۆنا بالالارىن ەرتىپ، تۇيىنشەكتەرىن ەسىك الدىنا جيناپ جاتىر. ادەتتەگىدەي سابىرلى، اسىپ — ساسۋدى بىلمەيدى. كۇيەۋى ءالى دە قيپالاقتاپ قاسىنان كەتەر ەمەس.
— اپىر-اي، قاپ ءا... تاڭ اتپاي سوعىس باستاعانىن قاراشى قۇرعىرلاردىڭ. مەن سەنى ماشيناعا مىنگىزىپ سالايىن، — دەيدى.
— قول-اياعىم ءبۇتىن. ءوزىم دە مىنەم عوي. سەنى ىزدەپ جاتقان شىعار، ۆانيا. باستىقتار كەيىپ قالار.
اعا لەيتەنانتتىڭ دوڭگەلەنىپ كەتكەن كوزى جاۋتاڭداپ بالالارىنا قارايدى.
— ۆانيا، ۆانيا قايدا؟ شۋريك. بورەنكا، بەرى كەل، — دەپ بالالارىن شاقىرىپ الىپ، شەتىنەن ءسۇيىپ جاتىر. بالالارىن ءسۇيىپ بولىپ ايەلىنە جارماستى. — ال، ساۋ بول، راەچكا. بالالارىڭا ساق بول.
— ۆانيا، وزىڭە ساق بول. ساقتانىپ ءجۇر، — دەگەندە يرايدا يۆانوۆنانىڭ داۋسى دا تارعىلدانىپ كەتتى، قانشا سابىرلى ايەل بولعانمەن قوشتاسار جەردە قالاي شىداسىن.
Meن قاسىمبەكپەن ادام سياقتى قوشتاسا دا الماي قالدىم.
ءبىزدىڭ بارىمىزگە ءبىر-اق ماشينا بەرىپتى، ايەلدەر توپىرلاپ سوعان زاتتارىن تيەپ جاتىر، كوبىسى كۋزوۆقا تيەلىپ وتىرىپ العان، سودىراق كەلگەن سۆەتا ەكەۋمىزدىڭ تۇمسىعىمىز باتار ەمەس.
ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنانىڭ زاتتارىن كۇيەۋىنىڭ وردينارەسى تيەپ ءجۇر. ءوزى حرۋستال ۆازاسىن شۇبەرەككە وراپ، كەۋدەسىنە قىسىپ العان، قاي جەرگە قويارعا بىلمەي ساسىپ تۇر.
— ميشا، ميشا، مىنا ۆازانى سىنبايتىن جەرگە قويشى، — دەيدى وردينارەسكە.
— ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا، بۇل ماشينادان سىنبايتىن جەر تابۋ قيىن عوي. ءوزىڭىز كابيناعا ءمىنىپ، قولىڭىزعا الىپ وتىرىڭىز، — دەيدى وردينارەس.
يرايدا يۆانوۆنا بالالارىن ماشيناعا مىنگىزە الماي الەك. ءۇش بالا جاۋتاڭداپ شەشەسىنە قارايدى. ۇلكەن ۆانياسى جورگەكتەگىسىن كوتەرگەن، شۋريك پەن بوريا شەشەسىنە جاردەمدەسىپ ۇساق-تۇيەك تۇيىنشەكتەرىن ارقالاپ العان. دابىرلاعان قالىڭ ايەلدەردەن بەرەكە قاشىپ بارا جاتىر ەدى، بىزگە ارنايى بولىنگەن، مەن شالا تانيتىن لەيتەنانت، ايەلدەردىڭ شاڭقىلداعان شۋىلىن باسىپ، ايقايلاي سويلەپ ءتارتىپ بەردى.
ول الدىمەن ماشيناداعى ايەلدەردى ءتۇسىرىپ، جۇرتتىڭ جۇگىن تۇگەل تيەتتى دە، سوسىن بالالى ايەلدەردى عانا مىنگىزدى.
— قالعاندارىڭ بەس شاقىرىم ستانسياعا جاياۋ باراسىڭدار. تەك تەزىرەك جەتىڭدەر. ەشەلون كۇتپەيدى، — دەپ ءامىر بەردى.
ءبىز زاتىمىزدى تيەپ جينالعانشا تاڭ دا ابدەن اعارىپ اتىپ، شىعىستان قىزىل جالقىن ساۋلەسىن شاشىپ كۇننىڭ قۇلاعى كورىندى. ءبىز شۇباتىلىپ ۋسادبادان شىققاندا جاڭاعى الەم ساسقان ابىگەر دە تولاستاپ، ەندى ەنتەلەي باسىپ، ءۇنسىز كەلەمىز. ورمانى مەن كوك شالعىندى دالاڭقايى ارالاس القاپ سارعىش ءمولدىر ساۋلەمەن رەڭى جۇمسارىپ، ءالى ۇيقىسى اشىلماعانداي ماۋجىراپ تىنىش جاتىر. قۇس ۇيقىسىنان ويانىپ بىرەن-ساران سەرگەك تورعايلار عانا شىرىلدايدى. ەرتەڭگى سالقىن تۇلا بويىمدى قۇرىستىرىپ، تىتىركەنىپ كەلەم. مىنا ماۋجىراعان بەيبىت شاقتا وسى دۇرلىگۋ... ماعان ءبىر ءتۇرلى جات كورىنەدى. جىلى توسەكتەن ۇركىتىپ تۇرعىزعان جىلى ۇيامدى بۇزعان سۇمدىقتىڭ بار سالماعى ءازىر مەنىڭ ميىما جەتىپ بولعان جوق. سول العاشقى كۇنى،ودان كەلەسى كۇندەرى دە مەن باسىما تونگەن ءقاۋىپ — قاتەردى دۇرىستاپ سەزگەنىم جوق. الدىمدا نە بارىن بىلسەم... ءبىراق ادامنىڭ الدىندا تۇرعان زاۋالدى بىلمەيتىنى دە باقىتى شىعار.
توبەمىزگە كەلىپ قالعان جاۋدىڭ سامولەتىن دە بىلگەنىم جوق. ءبىز ەكى-ۇش شاقىرىمداي جەر ءجۇرىپ، ستانسياعا جاقىنداپ قالعانبىز، توبەسى شوشايىپ ستانسيانىڭ سۋ تارتاتىن مۇناراسى دا كورىنگەن. «قاشان جەتەمىز» دەپ، مەنىڭ ەكى كوزىم سول جاقتا ەدى، كەنەت قۇلاعىما الىستان تالىپ شىققان ءبىر گۇرىل ەستىلدى. اۋەلگىدە ونى ەلەگەن دە جوق ەدىم، شىققان سول بۋلىققان گۇرىل بىرتە-بىرتە ۇدەي بەردى. وسى ءبىر بۇرىن ەستىلمەگەن توسىن داۋىستان كوڭىلىم ەلەگىزىپ، جان — جاعىما قاراپ ەدىم، كوزىمە ەش نارسە كورىنگەن جوق.
سويتكەنشە:
— ۆوزدۋح! نەمىس سامولەتتەرى! — دەگەن اششى ايقاي قۇلاق شەكەمە قىلقانداي قادالدى.
ايەلدەردىڭ كوبىسى نە قىلارىن بىلمەي اڭىرىپ تۇرعاندا الگى گۇرىل ءتىپتى ۇدەپ كەتتى. جاقىنداپ قالعان جاۋ سامولەتىنىڭ گۇرىلى بۇكىل اۋانى قالتىراتىپ، ادامنىڭ بۋىنىن الىپ بارادى. بۇعىپ باراتقان باسىمدى زورعا كوتەرىپ، اسپانعا قاراپ، قايتقان قازداي ءتىزىلىپ كەلە جاتقان قاراسۇر سامولەتتەردى كوردىم؛ جاڭا شىققان كۇنگە شاعىلىپ باۋىرلارى جارق-جۇرق ەتەدى — الماستىڭ جۇزىندەي قارا جارقىل تۋرا اجالدىڭ ءوز ساۋلەسى سياقتى.
زارە — قۇتىم ۇشىپ، سۆەتانىڭ شىنتاعىنان ۇستاپ الىپ، جولدىڭ شەتىنە قاراي جۇگىرە بەرىپپىن. ونىڭ دا تۇلا بويى ءدىر-دىر ەتەدى. ەكەۋمىز ەسىمىزدەن تانىپ، وكپەمىزدى قولعا الىپ زىتىپ بارا جاتىر ەدىك:
— جات! جاتىڭدار! — دەگەن ايقاي شىقتى.
سۆەتا ەكەۋمىز قاتار قۇلادىق. ءيىن تىرەسىپ بىر-بىرىمىزگە تىعىلا تۇسەمىز. اۋەدەن ءتونىپ كەلە جاتقان اجالدان سەسكەنىپ، ساز توپىراقتى جاسىل جەرگە باتىپ كەتكىمىز كەلىپ، توبەدەن تۇسەتىن بومبانى توسىپ بار دەنەمىز ءبىر ۋىس بولىپ جيىرىلىپ قالعان.
— ءوتىپ كەتتى.
— ءيا، ءوتىپ كەتتى.
— تۇرىڭدار، قاتىندار. ستانسياعا جەتەيىك.
بۇل سوزدەردىڭ ماعىناسى بىزگە دۇرىستاپ جەتكەن دە جوق. «بىزگە» دەيتىنىم سۆەتا ەكەۋمىز جۇرەگىمىز دۇرسىلدەپ بىرگە coعىپ، جانىمىز بىرگە ىشقىنىپ، وسى ۇرەيلى ساتتە ەكەۋمىز ءبىر دەنەدەگى ەكى قول سياقتى بولىپ كەتتىك. سۆەتانى بىلمەيمىن، مەنىڭ ءوز باسىم ءدال سولاي سەزىندىم. ەسىن ەرتەرەك جيعان ايەلدەر ەتەكتەرىن قاعىپ، ۇزاپ باراتقان سامولەتتەرگە قاراپ تۇر؛ ولاردىڭ ءالى دە ءبىر نارسەنى كورۋگە، سويلەسۋگە شامالارى كەلگەنى عاجاپ.
— ستانسيانى بومبالامايدى. ءارى كەتتى.
— قايتىپ ورالىپ سوعىپ جۇرمەسىن.
— ءبىزدىڭ زەنيچيكتەر قايدا؟ يسترەبيتەلدەر قايدا كەتتى؟
بۇل سوزدەر مەنىڭ قۇلاعىمدى جاناپ، ميىما سوقپاي كەتىپ جاتىر. ىشتەن تىتىرەنتكەن جيىركەنىشتى ءدىرىلدى باسا الاتىن ەمەسپىن. اسپاندا اجال ۇشىپ ءوتتى. ەندى مىنا تىنىش توڭىرەكتى تۇگەل سونىڭ سالقىنى شالىپ، اجالدىڭ سۋىق لەبى اۋاعا تارالىپ، كىسىنىڭ تۇلا بويىن جايلاپ بارادى. سۆەتانىڭ قانى قاشىن كەتكەن، ءوڭى شۇبەرەكتەي اپپاق. ونىڭ قۋارعان وڭىندە اجالدىڭ سالقىنى بار. مەن سونى اپ-انىق سەزدىم. ەندى بايقاسام اناۋ سويلەسىپ تۇرعان، شاشىلعان زاتتارىن جيىستىرىپ جۇرگەن ايەلدەر دە سونداي. بۇلاردىڭ ءبارىن دە اجالدىڭ دەمى شالىپ ەتتى. ءبارى دە ءقازىر ءولى دەنە بولىپ سۇلاپ جاتۋى مۇمكىن ەدى. وسى جۇرگەندەردىڭ ەندىگى ومىرلەرى بۇرىنعىداي باياندى، بەكەم ەمەس، نەعايبىل، ەشكىم دە ەندى ءوز تىرلىگىنە سەنە المايدى. اناۋ، ءبىزدىڭ زەنيچيكتەر مەن لەچيكتەرگە كەيىپ تۇرعان ۇرىسقاق مۋسيا دا جاڭاعى سامولەتتەر ەندى ءبىر اينالىپ سوقسا جاعى قارىسىپ جەر قۇشىپ جاتۋى مۇمكىن.
وسى ءبىر اۋىر اسەر جانشىپ تاستادى ما، سۇلەسوق قالپىمنان ۇزاق ۋاقىت ارىلا الماي، ايتەۋىر كوپپەن بىرگە جۇرە بەردىم...
ءبىز ستانسياعا ەكى وكپەمىزدى قولىمىزعا الىپ اسىعىپ جەتكەنىمىزبەن، ءبىزدى جونەلتۋگە اسىققان ادام كورىنبەدى. ءبىزدى الىپ كەلگەن لەيتەنانت پەن بىر-ەكى جاۋىنگەر ءوز ءبولىمىن قۋىپ جەتۋگە كەتىپ قالدى. باسقا بولىمدەردەگى كوماندير ايەلدەرى دە اعىپ-تامىپ كەلىپ جاتتى. ءبارىمىز جابىلىپ ستانسيانىڭ باستىعىن ىزدەدىك.
و، عاجاپ، وسى الاساپىراننىڭ اراسىندا بالالار ويناپ ءجۇر. كادىمگى بالالار، ۇرىسقاق مۋسيانىڭ قىزى ليۋسيا شۋريككە:
— ەندى سەن جاسىرىن. بوريا ەكەۋمىز ىزدەيمىز، — دەيدى.
بوريا ەكەۋى كوزدەرىن باسىپ تەرىس اينالىپ تۇرعاندا شۋريك جۇگىرىپ بارىپ بىرەۋدىڭ ۇلكەن ءبىر بۋما جۇگىنىڭ تاساسىنا جاسىرىندى دا «ىزدە» دەپ داۋىستادى. ليۋسيا مەن بوريا قالىڭ جۇكتىڭ اراسىنان شۋريكتى ىزدەپ تابا الماي ءجۇر ەدى، وسى كەزدە قۇددى قۋىرشاق سياقتى كوزى دوپ-دوڭگەلەك، بەتى تومپيعان ءتورت جاسار قىز:
— ول مۇندا! مۇندا! مەن كوردىم، — دەپ ايقاي سالدى.
شۋريك جۇكتىڭ تاساسىنان وعان جۇدىرىعىن ءتۇيىپ ەدى، كىشكەنتاي قىز قاعۋ كورمەگەن ەركە بولسا كەرەك، وعان تىنعان جوق.
— Meن كوردىم. ءبارىبىر ايتام، — دەپ، قولىن شاپاتتاپ سەكىرەدى كەلىپ.
كىشكەنتاي، ءتامپىش «تەنتەك» مۇرىن، ءجۇزى كۇلىمدەپ تۇراتىن كەرەمەت سۇيكىمدى قىز ەكەن. انا بالالار كەيىگەن سايىن ءماز بولادى.
بالالاردىڭ ويىنى ۇدەپ بارادى. بەس-التى جاستاعى سىعان تارىزدەس بۇيرا شاش، بادىراق كوز قارا بالا پالتوسىن سىپىرىپ، ءبىر جەڭىن قارىنا ءىلىپ الىپ، ءوزى شامالاس سارى بالانى قۋىپ ءجۇر؛ جەتە بەرىپ پالتومەن ۇرماق بولادى، اناۋ دارىتپايدى. الگى «قۋىرشاق» قىز وعان دا ءماز.
— ۇر! ۇر! — دەپ ەكى قولىن شاپاتتاپ ايقاي سالادى.
كەيبىر ايەلدەر بالالارىن جوعالتىپ، ايقايلاپ جۇگىرىپ ءجۇر. ءبىراق بالالار ۋايىم-قايعىنى ۇمىتقان: كۇلىپ، ايقايلاپ، جۇرت ساپىرىلىسقان پەرروندا اسىر سالادى، بۋىپ — ءتۇيىپ قويعان جۇكتىڭ ۇستىنە شىعىپ، تومەن قاراي سەكىرەدى، جۇرتتىڭ وسى دۇرلىگە كوشۋىنىڭ ءوزى ولارعا قىزىق دۋمان سياقتى. تومپاڭ-تومپاڭ ەتىپ، قىزىقتارى باسىلار ەمەس.
قازاق بالانى «پەرىشتە» دەيدى، بالانىڭ اۋزىنان جاقسى ءسوز شىقسا، ونى اۋزىنا «قۇداي سالدى» دەپ قۋانادى، ءسابيدىڭ تىلەگى قابىل بولاتىنىنا ەشكىم شەك كەلتىرمەيدى. مەنىڭ ءوزىم ورتا ءبىلىم السام دا قازاقشا تاربيەلەندىم، قۇدايعا سەنبەسەم دە، قازاقتىڭ كوپ ىرىمىنا سەنەمىن، اسىرەسە بالا تۋرالى ايتىلعاندارىنا كۇمانىم جوق.
7
ءبىز ستانسيادان اتتانار كەزدە ىزى — قيقى شۋ بولعانمەن پوەزد ءجۇرىسىن تۇزەپ شىعىسقا قاراي بەت العان سوڭ جۇرت تەز تىنىشتالدى. ۆاگون ءىشىنىڭ الگىندە عانا القىنعان اپتىعى باسىلىپ، جۇلىنعان تۇيمە، جىرتىلعان وڭىرگە كىنالى بەلگىسىز جاندارعا ارنالعان قارعىستار ايتىلىپ، سونىمەن بىرگە بۋىنشاق-تۇيىنشەكتەر دە تارتىپكە كەلتىرىلىپ جاتتى. ايەل زاتىنىڭ اۋزى مەن قولى قاتار قيمىلدايتىن ادەتى ەمەس پە.
جۇرت ورىن تەۋىپ جايعاسا باستاعان سوڭ اڭگىمەنىڭ بەتى دە وزگەردى.
— قاپ، قايتەيىن، كەرەمەت اشەكەيلى فارفور تاباعىم بار ەدى، قالىپ قويدى، بۇگىندە ونداي فارفور جوق، كادىمگى ەسكى شىنى ەدى...
— قايداعى جوق فارفوردى ايتاسىڭ. مەنىڭ ءۇش ءجۇز ەلۋ سومعا العان راديوپريەمنيگىم قالىپ قويدى عوي. ۆانيا تريەۆوگامەن كەتتى. جالعىز ءوزىم قايسىسىنا جارماسارىمدى بىلمەي...
— مەن ساسقالاقتاپ ءجۇرىپ ساندىقتىڭ تۇبىندە جاتقان ىشىگىمدى ۇمىتىپ كەتىپپىن.
بارلىق قاۋىپ-قاتەردەن قۇتىلىپ بولدىق پا، بىلمەيمىن، جاڭا عانا جاي قايعىسىمەن الاسۇرىپ پوەزعا جارماسقان ايەلدەرگە مال قايعىسى قايتىپ ورالعان. جاڭاعى الاساپىران اپ-ساتتە ۇمىت بولىپ، جۇرت كوڭىلىنىڭ تەز عانا بايىز تاپقانىنا قاراعاندا، سوعىستى ءوز كوزىممەن كورگەن جوقپىن، مۇمكىن وسىنىڭ ءبارى بوس دۇرلىككەن جالعان ۇرەي بولىپ جۇرمەسىن دەگەن دە وي كەلە باستادى.
سۆەتا ەكەۋمىز ەبىن تاۋىپ قىزىل ۆاگوننىڭ ىرگە جاعىنا ءوتىپ العانبىز. باسىندا چەمودان ۇستىندە شوقيىپ وتىرىپ ەدىك، پوەزد شايقاي كەلە — جەر كەڭىپ، تۇيىنشەگىمىزدى جاستانىپ، اياق سوزىپ قيساياتىن حالگە جەتتىك.
...بيىل كوكتەمدە قاسىمبەك ەكەۋمىز ەلدەن بەرى قاراي اتتاناردا ۆاگون ءىشى تىعىز بولىپ ەدى. بۇرىن اۋىلدان ۇزاپ شىعىپ كورمەگەن مەن ماقرۇمعا ۇلكەن ستانسيا باسىنداعى ساپىرىلىسقان الا-قۇلا توبىر ءبىر ءتۇرلى قىزىق، ءبىراق سونشالىقتى جات كورىنگەن. وسى كۇنگە دەيىن مەن كورمەگەن كيىمدەر مەن كەسكىندەر، تانىمايتىن ادامعا بادىرايىپ قاراۋعا قانشا ۇيالسام دا، كوزىمدى ەرىكسىز تارتا بەرگەن. ءوزىمنىڭ ۇيرەنشىكتى ورتامنان، ورنىقتى، سابىرلى تىرشىلىگىمنەن شىعىپ، اۋمالى-توكپەلى، بەلگىسىز بەيمازا دۇنيەنىڭ ىشىنە كىرىپ باراتقانىمدى سەزىپ، بويىمدى ۇرەي بيلەدى. ەندىگى دۇنيەدە ساسقاندا قارماناتىن تالىم، جالعىز ارقا سۇيەرىم قاسىمبەك قانا ەكەنىن تۇڭعىش سوندا سەزگەنمىن.
ءبىراق پوەزد قوزعالعان كەزدە توڭىرەگىمنەن ءبولىنىپ شىعا كەلگەندەي بولدىم. ۆاگون ىشىندەگى گۋىلدەگەن داۋىستى، قۇجىناعان جۇرتتى، ءتىپتى قاسىمدا تەرەزەدەن بىرگە قاراپ كەلە تۇرعان قاسىمبەكتى دە ۇمىتىپ كەتىپپىن.
مۇمكىن بالاپاندا ۇياسىنان سۋىرىپ العاندا، بويىن وسىنداي سۋىق سەزىم بيلەيتىن شىعار. قارى كەتىپ بولماعان ەرتە كوكتەمدەگى سۇرعىلت اسپاننىڭ استىندا كورىنىپ جاتقان الاشابىر ادىرلى دالانى قيمادىم با، الدە قامقا اجەمدى، مومىن اكەمدى، داريعا جەڭگەمدى — بۇكىل اعايىن — تۋعان، اۋىل-ايماعىمدى قيمادىم با بىلمەيمىن. نە دە بولسا مەنىڭ وسى كۇنگە دەيىنگى بار ءومىرىم ارتتا ءۇزىلىپ قالىپ باراتقانداي...
كوشپەلى ەلدىڭ بالاسى قىستاۋىنىڭ عانا ماڭى ەمەس، جىل سايىن كوشىپ قوناتىن جەرىنىڭ ءاربىر جىراسى مەن قىراتىن، توبىلعى وسكەن توبەسى مەن قاراعان وسكەن ويپاتىنا دەيىن بۇلجىتپاي تانيدى. اۋىل جاڭا قونىسقا قونىپ جاتقاندا، جۇگىرىپ بىلتىرعى جازعى ءومىردىڭ ءىزىن قۋالاپ كەتەسىڭ. وتكەن جىلعى كىمنىڭ ءۇيىنىڭ قاي جەرگە تىگىلگەنى، جەر وشاقتىڭ بىتەلىپ قالعان شۇقىرى، بالالار اسىق وينايتىن اۋىل سىرتىنداعى تاقىر، تۇندە اقسۇيەك الىپ قاشاتىن قىراتتىڭ باۋرايى — ءبارى سايراپ تۇر. ءبارى كوزىڭە وتتاي باسىلادى.
كوشى-قون ۇلكەندەرگە ابىگەر بولعانمەن، بالالارعا مەيرام. جۇك تۇسىرگەنى، ءۇي تىككەنى، جەر وشاق قازىپ قازان استىنا وت جاققانى — ءبارى قىزىق. مالدى اۋىل وتىرعان قونىس تەز توزادى — ءبىر ايدىڭ ىشىندە-اق اۋىل اۋماعىنىڭ جۋسانى مەن بوزى قىرقىپ العانداي تۇقىلدانىپ، شاڭى بۇرقىلداپ شىعا كەلەدى. قويدىڭ قۇمالاعى مەن جىلقىنىڭ تەزەگىنىڭ اششى ءيسى، قۇجىناعان قارا شىبىن... جوق، جاڭا قونىس بالالارعا عانا ەمەس ۇلكەندەرگە دە مەيرام. جاڭا قونىسقا قونىپ جاتقاندا مەن ءوزىمدى دە ءبىر ءتۇرلى تازارىپ شىققانداي سەزىنەتىنمىن. مۇندا جىلقىنىڭ كىسىنەگەنى، قويدىڭ ماڭىراعانى، وشاقتان بۋداقتاعان كەشكى ءتۇتىن — ءبارى جاڭا، ءبارى تازا. مەن جاڭارۋ، تازارۋ مەيرامىن سەزەمىن.
كوشى-قوننىڭ دا نەبىر قىزىق، كۇلكىلى وقيعالارى بولىپ جاتادى. سونىڭ ءبىرى ءالى ەسىمدە. ءبىزدىڭ اۋىلدا سالىمبەك دەگەن كىشكەنتاي عانا كىسى بار ەدى، جۇرت ونى سىرتىنان«قىرتپىش» دەپ اتايتىن. بويىنىڭ ۇزىندىعى ون ءبىر-ون ەكى جاسار بالامەن دەڭگەيلەس، ءبىراق سول تۇرىنە قاراماستان، شىرت ەتپە، ۇرىنشاق. ايەلى اقكۇمىس بويى كۇيەۋىنەن ەكى ەسە بيىك تە، كولدەنەڭى ەكى ەسە كەڭ، ءىرى كىسى. سالىمبەكتى ءۇي — ىشىندە مازاسىز، قازان-وشاققا ارالاسادى دەگەن وسەك بار. ونىڭ ەسەسىنە اقكۇمىس جەر قوزعالسا قوزعالمايتىن سابىرلى. ءبىر جىلى، جوسالى كولىنىڭ تانابىنداعى شالعىنعا قونىپ جاتىر ەدىك، جاعالاي تىگىلىپ جاتقان ۇيلەردى قىزىقتاپ ءجۇرىپ سالىمبەك ءۇيىنىڭ قاسىنا كەلىپ قاپپىن. اقكۇمىس جالعىز ءوزى كەرەگەلەرىن قۇرىپ ءجۇر. ساكەڭ وعان بۇرقان — تالقان اشۋلى.
— كوشىر دەدىم عوي سەن قاتىنعا. تىكپەيسىڭ ءۇيدى بۇل جەرگە، — دەپ اقىردى ول ايەلىنە.
اقكۇمىس ونىڭ ءسوزىن ەلەڭ قىلماستان كەرەگەنى بىر-بىرىنە شاندي بەردى.
— اي، سەن كەرەڭ بوپ قالدىڭ با؟ كوشىر ءۇيدى بۇل جەردەن. كورمەيسىڭ بە مىنا قياقتى؟ اياقتى پىشاقتاي تىلەدى. كىسىنى جالاڭاياق جۇرگىزبەيدى. كەرەگەنى اناۋ جەرگە تاسى.
اقكۇمىستە ءۇن جوق، ءوز شارۋاسىمەن بولا بەردى.
ءوزى شىدامسىز ساكەڭ ابدەن ىزالاندى.
— قاپ، سەن قاتىندى ما... — دەپ كىجىنىپ تۇردى دا، كەنەت اسىعىس شەشىنە باستادى.
مەن ونىڭ بۇل ارەكەتىنە تۇسىنبەي قايران قالدىم. ساكەڭ ءجۇن شەكپەنىن، كويلەگىن شەشتى، اياعىنداعى ەتىگىن اسىعىس،جۇلىپ لاقتىرىپ شالبارىن دا شەشىپ تاستادى. سۋعا تۇسەيىن دەپ جاتىر دەسەم، كول ءبىراز جەر، جاعاسىنا بارىپ شەشىنبەي مە. تەك دامبالشاڭ عانا قالعان سالىمبەك ەندى بالاعىن تۇرە باستادى. بالاعىن بالتىرىنا دەيىن ءتۇرىپ العاسىن، جەردە جاتقان قامشىسىن الىپ تۇرا جۇگىردى. دىزىلداپ جۇگىرىپ بارا جاتىپ ءۇي تىگىپ جاتقان اقكۇمىستى قامشىمەن ءبىر تارتىپ ءوتتى، اقكۇمىس وعان مىڭق ەتپەي، ءوز جۇمىسىن ىستەي بەردى. ساكەڭ ونىڭ بۇل مىنەزىنە ابدەن ىزا بولدى بىلەم، ءبىراز بالاعاتتاپ الىپ، قايتا جۇگىردى. تاعى دا ايەلىن يىعىنان تارتىپ ءوتتى. قامشى باتىپ كەتكەن بولار، اقكۇمىس يىعىن قيقاڭ ەتكىزىپ قاتتى تىجىرىنىپ قالدى. ءۇشىنشى رەت جۇگىرىپ كەلە جاتقاندا، كۇيەۋىن ۇستاپ الماق بولىپ شاپ بەرىپ ەدى، انانىڭ جالاڭاش يىعى جىپ ەتىپ قولىنان شىعىپ كەتتى. ساكەڭنىڭ قۋلىعىن سوندا ءتۇسىندىم: ۇستىندە قولعا ىلىگەر تۇلدىر قالماعان ەكەن.
اقىرى امالى بولماعان اقكۇمىس:
— جىن سوقتى ما، سەنى؟ قويسايشى ەندى — دەپ جەكىرىپ ەدى. ساكەڭ ودان بەتەر ورشىگىپ كەتتى.
— ءا — ءا، جانىڭا باتتى ما، بالەم. كورسەتەيىن مەن ساعان. بايىڭنىڭ ءتىلىن المايتىن نەمەسىڭ عوي، ءا؟
الپامساداي ايەلىنە ءالى جەتكەن سوڭ، كوڭىلىنە جەل كىرىپ ماساتتانىپ كەتكەن ساكەڭ وسى جولى ايەلىنە تىم جاقىن كەلىپ قالدى ما، بىلمەيمىن، قايتادان كەرەگەسىن شاندي بەرگەن اقكۇمىس، ءىرى دەنەسىنە وعاش وقىس قيمىلمەن جالت بۇرىلىپ، شاپ بەرىپ سالىمبەكتىڭ دامبالىنان ۇستاي الدى. ساكەڭ بايعۇس تورعا تۇسكەن شىبىنداي دىزىلدادى دا قالدى.
— ويباي-اي، ويباي-اي، سەيىلحان-اي، جەتسەيشى. جىندى قاتىن ولتىرەدى عوي، سەيىلحان-اي، جەتسەيشى، — دەپ شىر — شىر ەتەدى.
بۇلارعا كورشى — قىرىق-ەلۋ قادامداي جەردە ءوز ءۇيىن تىگىپ جاتقان سەيىلحان اعام دا وسىنىڭ ءبارىن كورىپ تۇر ەكەن، ءماز بولىپ قارقىلداپ كۇلىپ كەلە جاتىر. اقكۇمىسكە قامشى قاتتى باتىپ كەتتى بىلەم، بەت-اۋزى تۇتىگىپ دولدانىپ كۇيەۋىن جەرگە كوتەرىپ ۇردى.
اقكۇمىس ساكەڭدى ءۇنسىز جانىشتاي بەرگەن كەزدە، كۇلكىسىن تىيا الماعان كۇيى جۇگىرە باسىپ سەيىلحان اعام دا جەتتى.
— جەڭەشەتاي، ءبىر اشۋىڭدى ماعان بەر، — دەپ، سەيىلحان اقكۇمىستى سىرتىنان قاپسىرا قۇشاقتاي الدى.
ساكەڭ ءۇن-تۇنسىز، ورنىنان تۇرىپ، قايتا كيىنە باستادى. تەك ەتىگىن كيىپ جاتىپ:
— اتەڭەلەتتىڭ قاتىنى بۇرىن شالىپ جىعاتىن ەدى، ەندى الىپ جىعاتىن بولىپتى عوي، — دەپ كۇڭك ەتە قالدى.
قازەكەڭ قارنىن تويدىرعىسى كەلسە جوقتان سىلتاۋ تابادى، «ەرلى-زايىپتىنى تاتۋلاستىرام» دەپ سەيىلحان اعام ءۇي تىگىلىپ بولماي جاتىپ-اق اقكۇمىسكە قازان كوتەرتتى. ەرىككەن جۇرت ءتۇتىن شىققان جەرگە شىبىنداي ۇيمەلەيتىن ادەتى ەمەس پە، بۇل وقيعانى كوزى شالعان ءبىراز كورشىلەر دە وسى ۇيگە جينالدى. ءبارى سەيىلحان اعامنىڭ اۋزىنا قاراپ:
— اپىراي، تۋعالى بىرگە جاساسىپ كەلە جاتساق تا بىلمەيتىنىمىز كوپ ەكەن عوي. ساكەڭنىڭ اشۋىنىڭ وسىنشاما قاتتى ەكەنىن كىم بىلگەن، — دەپ ول اڭگىمەنى كەرىسىنشە ايتىپ وتىر. — اشۋى قاتتى دەيمىن-اۋ، بۇل كىسىنىڭ قولى ودان دا قاتتى ەكەن. جەڭگەمىز ءبىر اجالدان قالدى، قۇداي ساقتاپ. ءتىپتى بۇل ساكەڭنىڭ كىسىگە اراشا بەرمەيتىنىن قايتەرسىڭ. اراعا تۇسەم دەپ ءوزىم دە تاياققا سىلەيىپ شىقتىم.
سەيىلحان اعام قاتتى ىڭقىلداپ، «اۋىرىپ قالعان» جوتاسىن قينالا سيپاپ قويادى. كەيبىرەۋلەر سالىمبەككە سەزدىرمەي اينالا بەرىپ مىرس-مىرس كۇلەدى، ال، ءجۇزى جانبايتىن قۋلار دا تولىپ جاتىر؛ ولار سىر بىلدىرمەي، سەيىلحاننىڭ اڭگىمەسىنە «قالتقىسىز» سەنىپ، قوستاپ باستارىن شايقاپ، تاڭدايلارىن قاعادى.
— ە، ساكەڭنىڭ مىنەزىن بىلەمىز عوي. بۇل كىسى جەر قوزعالسا قوزعالمايدى، ال ءبىر اشۋلانسا ما... قۇدايىم و كەزدە تەك بەتىن اۋلاق قىلسىن.
— ويپىرماي، ساكە، بۇكىل اۋىل بولىپ قيىلىپ وتىرمىز عوي. ءبىر اشۋىڭىزدى بىزگە بەرىپ، جەڭگەمىزگە كەشىرىم ەتىڭىز. جەڭەشەمىزدىڭ اسىن جارقىراپ وتىرىپ ىشەيىك.
مانادان بەرى جۇدىرىقتاي بولىپ تۇكسيىپ وتىرعان سالىمبەك جينالعان جۇرتتى ايادى ما، اقىرى ءجىبىدى.
— اي، قويمادىڭدار-اۋ، شىراقتارىم-اي. جارايدى ەندى، وسى جولى اشۋىمدى قيدىم، ءبىراق ەندى قايتىپ جىنىما ءتيۋشى بولماسىن تەك.
ساكەڭنىڭ رايىنان قايتقانىنا جۇرت مارە-سارە بوپ داۋرىعا قۋانىسىپ جاتىر، اسىرەسە مانادان بەرى كۇلكىگە بۋلىعىپ ولە جازداپ وتىرعان بايعۇستار ءىشىن اقتارىپ ءماز بولىپ قالدى.
ال اقكۇمىس جەڭەشەم بولسا — اڭگىمەگە ەشبىر قاتىسى جوق ادام سياقتى. جۇرتتىڭ سوزىنە قۇلاق تا اسپاي، استىڭ قامىندا ءجۇر. قىمىز تولى كىشىلەۋ قارا مەسىن قاپسىرا كوتەرىپ، ىشكە كىرگىزدى دە، بىلق ەتكىزىپ بوساعاعا سۇيەي سالدى. مەستىڭ موينىن كەرەگەنىڭ كوزىنە بايلاپ، پۇشپاعىن شەشىپ كەتىك توستاعاندارعا قىمىز قۇيىپ جاعالاتا باستادى.
سەيىلحان اعامدى جۇرت ەر مىنەزدى دەپ ماقتايدى. ىشىمنەن سەزەم، ەر مىنەزىنە قوسا وجارلىعى دا بارشىلىق. ونىڭ كەۋدەلى، كەڭ يىقتى كەلگەن سوم تۇلعاسىنا دا كوز تويعانداي، بەت ءبىتىمى دە كەسەك — ءدوڭ قاباقتى، ۇلكەن قىر مۇرىندى، بەت سۇيەگى كەڭ بولعانمەن ءوڭى وتكىر. سەيىلحان اعامنىڭ ءوز ماڭايىنداعىلاردان ارتىقشىلىعىن كورىپ ىشتەي ماقتانىش ەتەتىنمىن. ونىڭ ۇستىنە مەنىڭ بۇل ناعاشىم قولى اشىق، جومارت. ارينە، سىعىمدان دۇنيە قۇراپ، تام-تۇمداپ مال جينامايتىن ادامنىڭ وزگە جۇرتقا بەرەرى دە كوپ بولمايدى، ءبىراق ايتەۋىر قولىندا ءبىر نارسەسى بولسا سەيىلحان اعام ونىسىن جۇرتتان اياپ كورگەن ەمەس.
مال دەگەندە بۇل كىسىدە جالعىز سيىر بولسا بولادى، بولماسا ەشكى ساۋىن وتىرا بەرەدى. بۇكىل تۇياقتىدان اينىمايتىن ءبىر عانا مالى بولاتىن، ول — شاعىر اتى... شاعىر تۇرقى ۇزىن ءىرى جىلقى ەدى. «شىعا شاباتىن ۇشقىرلىعى جوق، ال ءبىراق ۇزاق شابىسقا كەلگەندە ناعىز بولدىرۋدى بىلمەيتىن حايۋان، مىقتىلىقتا بۇعان جىلقى بالاسى جەتپەيدى»، دەپ ۇلكەندەردىڭ ماقتاپ وتىرعانىن تالاي ەستىگەنمىن. شاعىر اتتىڭ ءوزى دە ناعىز سەيىلحان اعاما ارناپ جاراتىلعان جىلقى سياقتى ەدى؛ ول انا تۇلعاسىمەن باسقا اتقا مىنسە — ەسەككە مىنگەندەي بولاتىن شىعار.
شاعىر اتپەن سەيىلحان اعام قىس بويى قاسقىر مەن تۇلكىنى قىرىپ الاتىن. اۋىلدىڭ ادامدارى اڭنان قايتىپ كەلە جاتقاندا ىلعي الدارىنان جۇگىرىپ شىعاتىنبىز. كىشىلەۋ كەزىمدە ات ۇستىنەن ەڭكەيىپ، الدىنا كوتەرىپ الىپ ءدال ءۇيدىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا اكەلىپ تۇسىرەتىن دە، قولىما ءبىر تۇلكىنىڭ تەرىسىن ۇستاتىپ جىبەرەتىن. جاڭا سويعان تۇلكىنىڭ ءالى دە جىلۋى كەتىپ بولماعان، بىلقىلداق جۇمساق تەرىسىن قۇشاقتاپ، قوينىما قۋانىشىم سىيماي تابالدىرىقتان سۇرىنە — قابىنا كىرەتىنمىن.
سونشاما تۇلكى، قاسقىر سوعىن جۇرگەندە سەيىلحان اعامنىڭ ىشىك بىلاي تۇرسىن، تۇلكى قۇلاقشىنى دا بولمايتىن. سوققان اڭىن ۇيگە اكەلىپ كورگەن ەمەس، وزگەلەردىڭ قانجىعاسىنا بايلاپ جىبەرەتىن.
— ءوز ەڭبەگىڭ، ءوز ولجاڭ ەمەس پە، توبەڭدى جىلتىراتىپ ءبىر تىماق كيمەيسىڭ دە، تىم بولماسا، — دەگەندەرگە:
— دالانىڭ اڭى تاۋسىلار دەيسىڭ بە، شاعىر ات امان بولسىن، — دەپ جاۋاپ بەرەتىن.
ال، شاعىر اتىن ەرەكشە جاقسى كورەتىن. شارۋاعا ونشا قىرى جوق سەيىلحان اعام بۇل اتىن بولەكشە باپتايتىن، ۋاقىتىندا سۋارىپ، جەم بەرمەگەن كەزى، ءسىرا، جوق شىعار.
بايقايمىن، سەيىلحان اعام مايلىق پەن سۋلىققا بىردەي. قازاقشا اڭشى، سەرىلىگى، ەشكىمدى باسىنان اسىرمايتىن ءور كوڭىلى دە بار، ال قارا جۇمىسقا كەلگەندە قايسى بىرەۋلەردەي كىرپيازدانىپ، شىكىرەيىپ تۇرمايدى، بىلەگىن سىبانىپ كىرىسىپ كەتەدى. ءتىپتى كىسى جۇمىسىن ىستەۋگە دە ارلانبايدى جانە ىستەسە جاپىرىپ ىستەيدى. اۋىلداعى كوپ جۇرتتىڭ ءۇيىن قالاپ، پەشىن سالىپ بەرەتىن دە سول. ونىسىنا، ول ارينە، ەشقانداي اقى — پۇل المايدى. سەيىلحاننىڭ مىنەزىن بىلگەن جۇرت اقىسىنا ءبىر نارسە ۇسىنۋعا دا قورقادى. ناعىز ءبىر تۇلەن تۇرتكەن بىرەۋ بولماسا ەشكىم ونىڭ شامىنا تيمەيتىن.
ءبىراق ونىڭ ەسەسىنە اعايىن دا سەيىلحاننان ەش نارسەسىن ايامايتىن. ول قاراقالپاقتان، نە وزبەكتەن توسەگىن ارقالاپ، ايەلى مەن بالاسىن جەتەلەپ كەلگەندە، الدىنان كىرەتىن ءۇي دە، ساۋاتىن سيىر دا تابىلا قويادى.
سەيىلحان اعام اق جارقىن، ءازىل-قالجىڭعا دا باي. ونىڭ اسىرەسە كوپ وينايتىنى ءوزىنىڭ قۇرداسى ءالمۇقان. ءالمۇقان دا سەيىلحان سياقتى ءىرى دەنەلى كىسى، ءبىراق بىر-بىرىنە ۇقسامايتىن ەكى ادام بولسا وسى ەكەۋىندەي-اق بولار. سەيىلحاننىڭ دەنەسى تارامىس، يىعى كەڭ، مىقىن جاعى قىسىڭقى كەلسە، ءالمۇقاننىڭ دەنەسى بولبىر، تولىق، يىعى قۋشىق تا، قارنى مەن بوكسە جاعى جۋان. سەيىلحاننىڭ ءجۇزى قارا تورى، سۇيەگى كەڭ بەت بەدەرى قولادان قۇيعانداي شىمىر دا، ءالمۇقان اقسارى، ەكى بەتى سەمىز مالدىڭ قوڭ ەتىنەن كەسىپ الىپ جاپسىرا سالعانداي بەدەرسىز، سالپى ۇرت. سەيىلحاننىڭ ءۇنى اشىق، داۋسى كەيدە شاڭقىلداپ شىعادى، ال ءالمۇقاننىڭ ءۇنى كۇڭگىرت، ماي باسىپ كەتكەن ۇرتىنان مەس ىشىندە شايقالعان قويىرتپاقتاي بولپىلداپ شىققان سوزىنە ارەڭ تۇسىنەسىڭ.
قازاق جىگىتتەرىنىڭ ءوز قۇرداستارىمەن اياۋسىز قاتتى وينايتىن ادەتى ەمەس پە، سەيىلحان اعام دا ءالمۇقاننىڭ ءوز باسىن عانا ەمەس، ەسىمىن دە قاقپاقىلداي قاعىپ ويناتىپ بار نارسەگە اتاۋ قىلىپ قويىپ العان: «بۇ دا ءبىر ءالمۇقان عوي»، «وي، مىناۋ ءالمۇقاننىڭ ءىسى عوي»، «مىناۋ ناعىز ءالمۇقان بوپ شىقتى عوي» دەپ ىلعي ءسوز ورايىنا قىستىرىپ وتىرادى.
بىرەۋ الىس قالاعا بارىپ كەلسە اۋىل ادامدارىنىڭ توپىرلاپ سول ۇيگە جينالاتىن ادەتى، ءبىر رەت ءالمۇقان مەن سەيىلحان اعام قالادان كەلگەن. سونداعى جۇرتتى كۇلدىرىپ، سەيىلحان اعامنىڭ ايتقان اڭگىمەسى اينىماي ەسىمدە قالىپتى.
وبلىستىق قالادان ءبىزدىڭ اۋىلعا دەيىن ەكى ءجۇز ەلۋ شاقىرىم. جول الىس، ادىرلى دالا، ناعىز شىلدە-تامىزدىڭ ۋاقىتى — ات-اربامەن شىققان ەكى جولاۋشى شولدەپ ارىپ-اشىپ كەلە جاتادى. جولدا ەرتەرەكتە كەلگەن پوسەلەن ۋكراين حۋتورلارى بولاتىن، ول كەزدەگى قازاقتار ورىس پەن ۋكرايننىڭ اراسىن اجىراتارلىقتاي تەرەڭدىككە بارا المايدى، ورىس دەي سالادى. دالانىڭ جازدا ىركىلىپ قالاتىن جىلعالارىنا حۋتورلىقتار قاۋىن-قاربىز ەگىپ، باقشا سالاتىن. كۇنگە كۇيىپ، قاڭسىپ كەلە جاتقان سەيىلحان مەن ءالمۇقان وسىنداي ءبىر باقشانىڭ ۇستىنەن تۇسەدى. مىناداي ىستىقتا تەڭكيىپ جاتقان قاربىزدى كورىپ قالاي عانا قايىرىلماي كەتە الادى ادام. ەكەۋى اربادان ءتۇسىپ ءبىر قاربىزدى جەرگە اتىپ جىبەرىپ جەپ الادى. ازداپ ءشولى قانعاسىن جۇرمەك بولادى، ءبىراق «ەرتەڭگىسىن ويلاماعان ەردەن بەز» دەگەن، الدا ءالى ەكى ءجۇز شاقىرىم جول بار، تالاي ءشول بار، ەرتەڭگىسىن ويلاپ بۇلار ون شاقتى قاربىزدى ارباعا ىتقىتىپ تا جىبەرەدى.
وسى كەزدە سايدان ەڭگەزەردەي ءبىر ورىس شىعا كەلىپ، بۇلارعا تۇرا ۇمتىلادى. ناعىز ءبىر ءوز كۇشىنە سەنگەن ۇرداجىق، وجار نەمە ەكەن، بالاعاتتاپ، كەلە سەيىلحاندى قۇلاق شەكەدەن قويىپ جىبەرەدى. وندايعا توزەتىن سەيىلحان با، شارت تا شۇرت توبەلەس باستالىپ كەتەدى. اناۋ دا ءبىر كۇشتى نارسە ەكەن، ەكەۋى ۇزاق توبەلەسەدى — مۇرىن دا قانايدى، جاعا دا جىرتىلادى.
اقىرى جەڭىسە الماي، ەكەۋى شارشاپ اجىراسادى .
سەيىلحان ارباسىن ايداپ كەتە بەرگەندە، ءالمۇقان اربانىڭ استىنان شىعىپ، «اۋ بولدىڭدار ما؟» دەپ، ارباعا ءمىنىپ جاتىر دەيدى.
بۇلاردى شولان جاقتاعى بالشىعى ءتۇسىپ، ازىڭقىراپ كەتكەن بولمەگە جايعاستىرادى. قارايىپ جارىلىپ كەتكەن تاقتايدان جاساعان ساكىگە جىرتىق كيىز توسەگەن، كەنەپ داستارحانىنىڭ ۇستىنە قاتىپ قالعان نان سىنىقتارىن تاستايدى، شەكەر دەگەن اتىمەن جوق. تىلەنشىنىڭ سۇيگەن اسىن كىم بەرسىن، اققۇمانداعى بوگىپ قالعان ەسكى شامبا اق سۋدىڭ ءتۇسىن كۇرەڭىتۋگە دە جارامايدى. ءسويتىن بۇلار كوڭىلسىز كۇڭگىرت ۇيدە تاتىپ كەتكەن شايدى اقىرىن سوراپتان وتىرادى. مۇندايدا اڭگىمە دە جاراسپايدى.
— يي، ىرعىز جاقتان كەلگەن ەكەنسىزدەر عوي. ول بيك جىراق بيد، جىراق، — دەپ قويادى حايبري قىستىڭ كوزى قىراۋدا مىنا قازاقتاردى نە تۇلەن ءتۇرتىپ جۇرگەنىنە تۇسىنە الماي.
— ىرعىز جاقتان كەلدىم دەيسىزدەر مە، — دەپ شاي قۇيىپ وتىرعان ءحايبريدىڭ ايەلى ەلەڭ ەتە قالادى.
— ءيا.
— سو جاققا ءبىزدىڭ ءبىر قىزىمىز كەتىپ ەدى. حابارىمىز دا جوق. بيك ماتۋر قىز ەدى. قازاققا ءتيىپ كەتتى. يي، پاقىر بالا، قاراپ بولدى ءيندى.
— قىزىڭىزدىڭ ەسىمى كىم ەدى؟ كىمنىڭ قىزى ەدى؟ — دەپ وسى كەزدە سەيىلحان اعام ەلەڭ ەتە قالادى.
— ءيىسىمى ميننيكامال، سۇنعات ابىيىمنىڭ قىزى ەدى. اكە-شەشەسى ءۇلدىلار. فاقىر ءجيتىم قىز. قازاققا ءتيدىلار شۋل، — دەپ ءحايبريدىڭ ايەلى قاسىرەتىن ءبىلدىرىپ قويادى. — حابارلاسا دا المادىق. نەندي ءحالدا. كۇيەۋىم كىم-دۇر انىڭ...
وسى كەزدە شىنتاقتاپ جاتقان سەيىلحان اعام باسىن كوتەرىپ الادى.
— ميننيكامال؟.. سۇڭعاتتىڭ قىزى دەدىڭىز بە؟ سۇڭعات ءسىزدىڭ كىمىڭىز بولۋشى ەدى؟
— سۇڭعات ءمينىم ابىيىم. ءانيىم ءبلان ءبىر تۋعان.
— ءماسساعان... قازاق سۇراسا كەلە قارىن بولە شىعارى دەگەن وسى ەكەن-اۋ... مەنىڭ ەڭ جاقىن قايىن بيكەم بولدىڭىز عوي.
— نيشىك ءديسىز؟
— ەگەر ايتىپ وتىرعانىڭىز سۇڭعاتتىڭ قىزى ميننيكامال بولسا ول مەنىڭ ايەلىم. ال ەندى قالاي قاشىپ قۇتىلاسىز؟
حايبري ايەلىمەن ەكەۋى سەيىلحان اعاما قاراپ اۋزىن اشىپ، ەسىنەن تانىپ قالادى. ناۋكەڭ دە اڭ-تاڭ، سەيىلحاننىڭ بالسۇلۋدان باسقا ايەلى جوعىن بىلەدى، ايتايىن دەسە سەيىلحاندى ماسقارا قىلادى جانە ونىمەن بىرگە ءوزى دە ماسقارا بولادى، ايتپايىن دەسە سەيىلحان اعام ءتىپتى تەرەڭگە كەتىپ بارادى. «ءاي، قاتتى قينالدىم-اۋ»، — دەيتىن ناۋكەڭ.
الدىمەن ءحايبريدىڭ ايەلى ەسىن جيادى.
— يي، مين نەعىپ وتىرام يش، — دەدى ەكى قولىمەن ەكى جاعىن سارت ەتكىزىپ ورنىنان ۇشىپ تۇرادى... — ءحازىر، ءحازىر، — دەپ تورگى بولمەگە قاراي جۇگىرەدى. و جاقتان قايتا ورالىپ كۇيەۋىنە كەييدى. يي، ءاتيسى، ۋتىراسىڭ شۋل. قوناقلاردى ۇيگە شاقىرميسىڭ دا... سين دۇكانگا بار ءالى تيزىرەك. كۇياۋ اتىنا جەم سالارعا ۇمىتما.
وسى جاعدايدان باستاپ قوناقتاردىڭ حال-جاعدايى مۇلدەم وزگەرەدى. كوڭىرسىگەن ءيسى اش ادامنىڭ قولقاسىن اتىپ شىجىلداپ ءپاراماش پىسىرىلەدى، بۇلكىلدەپ قازان قاينايدى. و كەزدە قازاقتاردىڭ دا اۋىزدانا باستاعان كەزى، دۇكەننەن بىر-ەكى جارتى دا كەلىپ قالادى.
كىشكەنە ءسىمىرىپ العاسىن سەيىلحان الگى ءبىز كورمەگەن ميننيكامالدى قۇددى ءوزىنىڭ بالسۇلۋىنداي قىلىپ سىلقيتىپ سۋرەتتەپ بەرمەسى بار ەمەس پە. اناۋ ەكەۋى تەك «پي، اللا» دەپ اۋزىن اشىپ،تامسانادى دا وتىرادى.
وسىدان كەيىن سەيىلحان اعام قالاعا بارسا سول ءحايبريدىڭ ۇيىنە تۇسەتىن بولادى. «مىنا، نوعاي سياقتى كۇيەۋ سىيلاعىش حالىقتى كورسەمشى» دەپ ىلعي ريزا بولىپ كەلەتىن.
ءبىراق جاقسى نارسە ەشقاشان ۇزاققا سوزىلمايتىن ادەتى عوي، سەيىلحان اعام قالاعا بارعان سايىن ءحايبريدىڭ ءۇي-ىشى «قىزىمىزدى نەگە اكەلمەدىڭ؟ كەلەر جولى قالدىرما» دەپ مازاسىن الا بەرەدى. قازاقتىڭ سىلتاۋى تاۋسىلعان با، سەيىلحان اعام ءار ءتۇرلى سىلتاۋ ايتىپ جۇرە بەرەدى. اقىرى قازاق كۇيەۋدەن كۇدەر ۇزگەن بولۋ كەرەك، ءبىر رەت بارعانىندا «اقىرى سەن قىزىمىزدى اكەلىپ كورسەتپەيتىن بولدىڭ، ءوزىمىز بارامىز» دەپ حايبري مەن ايەلى جولعا قامدانادى.
سەيىلحان اعام بۇ جولى قاتتى ساسادى. قىسىلعانىنان دۇكەنگە بارىپ ءبىر جارتى اراق الىپ، قايتىپ كەلىپ ءحايبريدىڭ ايەلىنە تاماق سالعىزادى. سودان اس ۇستىندە حايبريگە قايعىلى حاباردى ەستىرتەدى.
— كەلگەلى ايتا الماي قينالىپ ءجۇر ەدىم. ميننيكامال قىزدارىڭىز وسىدان جەتى-سەگىز اي بۇرىن دۇنيە سالعان. ارتىندا جالعىز ۇلى قالدى.
بۇل حابارعا اعىل-تەگىل ەڭىرەپ جىلاماسا دا، ايەلىمەن حايبري اجەپتاۋىر قايعىرادى.
— ني، فاقىر، — دەيدى حايبري.
— ميننيكامال... ميننيكامال باعرىم... كۋرە ءدا الماي قالدىم شۋل ءسينى، — دەپ ايەلى مۇرنىن تارتىپ كوزىنە جاس الادى.
— ەر ادامعا بالا باعۋ قيىن ەكەن. بالاعا كوز بولسىن دەپ، قازاقتىڭ زاڭىمەن جەسىر وتىرعان ءبىر جەڭگەمدى الا سالدىم. كەڭ بالاق قازاقىلاۋ ادام، ءبىراق ايتەۋىر بالاعا پەيىلى ءتۇزۋ، — دەيدى سەيىلحان اعام.
سوندا جىلاپ وتىرعان ءحايبريدىڭ ايەلى:
— ني، حاراپ بۋلعان يكانسىز، سەيىلحان. ءوزىبىزدىڭ تاتاردا بيگىراك ءايبات حاتىنلار بار يش، — دەپ شاپ ەتە قالادى.
اۋىلدا وسى اڭگىمەلەردى ايتىپ جۇرت كۇلىپ جۇرەتىن. ءبىراق سەيىلحان اعامنىڭ حايبريمەن تۋىستىعى وسىمەن تىنعان جوق. ول ءبىر جىل بارىپ قالانى قىستاپ، وسى ءحايبريدىڭ ۇيىندە تۇرعان. بالسۇلۋ جەڭەشەم جەر قوزعالسا قوزعالمايتىن سالماقتى دا، سىرت ادامعا تۇيىق، ول سىر بىلدىرمەيدى. «بالالى ۇيدە ۇرلىق جاتپاس» دەگەن، سەيىلحان اعامنىڭ بارعان كەزدە قورىققانى بالاسى شاكمارال ەكەن، ءبىز ونى «شاكىم» دەيمىز، ال، ءبىر عاجابى ول كەزدە ون-ون بىرلەر شاماسىنداعى شاكىم قىس بويى ءتىپتى شي شىعارماپتى.
شاكىم سەيىلحان اعاما تارتقان، ءبىراق بالسۇلۋدان دا قۇر الاقان قالماعان. بويى اعامنان تومەن بولاتىن ءتۇرى بار. بالسۇلۋ انامنىڭ اكەسى ءجۇنىس ءتارىزدى قۇنجىقتاۋ، مىنەزى دە تۇيىقتاۋ. سەيىلحان اعام سياقتى اقتارىلا قويمايدى، كوبىن ىشىنە ساقتايدى، كىشكەنە بولسا دا ىسىكتەۋ قاباعىنىڭ ار جاعىنان قۋاقى كۇلكىنىڭ ۇشقىنى تەپسىنىپ تۇرادى: «ىشىمدە ءبىر پالە بار، ءبىراق ايتپايمىن» دەپ تۇرعانداي.
شاكىم ءسويتىپ «ىشىندە جاتقان پالەسىن» ءحايبريدىڭ ۇيىنە دە اشپاعان. ويتكەنى حايبريگە جيەن بولعانى شاكىمگە قىپ-قىزىل پايدا بولىپتى. بالاسىز حايبري، ايەلىمەن ەكەۋى «جەتىم» جيەنىن قاتتى مۇسىركەپ جىلى — جۇمساعىن اۋزىنا توسادى. كەيدە بالسۇلۋ اشۋلانىپ بالاسىن ساباپ السا — انالار شاكىمدى ءوز بولمەلەرىنە كىرگىزىپ الىپ، «وگەي انا وگەيلىگىن ىستەمەي قويا ما؟» دەپ، ءتاتتى تاماعىن اۋزىنا توسىپ بايەك بولادى ەكەن.
مەن ۇزاتىلىپ، ۇزاق ساپارعا اتتاناردا وسى قالادان پوەزعا مىندىك. سەيىلحان اعام شاكىمدى قاسىنا الىپ، ءبىزدى شىعارىپ سالۋعا ەرە كەلدى. الىس اۋداننان ءبىزدى اياماي سولقىلداتىپ، يت سىلىكپەمىزدى شىعارىپ جەتكىزگەن جۇك ماشيناسى شوگىڭكىرەپ كەتكەن قوڭىر-قىزىل قاقپالى كىشىلەۋ ءۇيدىڭ الدىنا كەلىپ توقتادى. ءبىز ماشينادان جاپىرلاپ ءتۇسىپ جاتقاندا ۇيدەن شۇڭكيگەن تاتار شالى شىقتى.
— اشاعىز، قىزىم، اشاعىز. ءسىز تىپتەن دە اشامادىعىز، — دەپ، سودان كەيىن مەنىمەن بىرگە قايعىرىپ قويدى، — حاتىن-قىزعا بيگراك تا جىراق شۋل بەلورۋسسيا ديگەن. اندا، مۇسىلمانلار دا يوقتىر.
ويلاپ-ويلاپ، تۇسىنە الماي دال بولام: سەيىلحان اعامنىڭ سونشاما الداعانىنا بۇلار رەنجىمەدى مە ەكەن، الدە رەنجىسە دە... تۋىستىق قانا ەمەس، ادامداردى جاقىنداستىراتىن باسقا دا نارسە بار شىعار. سولاي ارالارى جاقىنداسىپ كەتكەسىن سەيىلحان اعامنىڭ سايقىمازاق قۋاقىلىقتان باستالىپ ۇلعايىپ كەتكەن قياناتىن كەشە سالدى ما ەكەن، ايتەۋىر جالعاسىپ كەتكەن وسى جانداردىڭ اراسى ۇزىلمەپتى. ۇزىلمەپتى دەيمىن-اۋ، ءتىپتى سۋىماعان دا سياقتى.
حايبري ايەلىمەن ەكەۋى ءبىزدى پوەزعا مىنگىزىپ سالدى. «ەندى ءۇيدى كوردىڭ، تانيسىڭ، قايتقاندا ءبىزدىڭ ۇيگە ءتۇس» دەپ ايەلى ماعان قايتا-قايتا تاپسىرادى.
ەندى مىنەكەي، قايتىپ كەلەم. وسىدان ەلگە امان-ەسەن جەتسەم. العاش اشاتىن تانىس ەسىگىم سول حايبري ابزيدىڭ ەسىگى بولماق. ار جاعى ەل-جۇرت، كەڭ دۇنيە.
8
مىنەر الدىندا ءبىزدى كوپ ازاپقا سالىپ، ءبىراق مىنگىزىپ العاسىن جاپ-جاقسى زىرعىپ كەتكەن پوەزد بىر-ەكى ستانسيادان وتپەي جاتىپ-اق جۇرىسىنەن جاڭىلدى. اۋەلى ءبىر پولۋستانوكتە ەكى ساعاتتان استام كىدىردىك. مۇندايداعى ءبىر جامان نارسە پوەزدىڭ قانشا تۇراتىنىن بىلمەيسىڭ دە، ۆاگوننان اتتاپ شىعا المايسىڭ. ءالسىن-السىن ەسىكتەن سىعالاپ «قاشان جۇرەدى ەكەن؟» دەپ كورشى ۆاگونداعىلاردان سۇرايسىڭ، ولار سەنەن سۇرايدى. وسىندايدا ونى-مۇنى تۇسپال، جورامال ايتۋشىلار دا كوبەيەدى.
— قارسى كەلە جاتقان اسكەري ەشەلوندى كۇتىپ تۇرمىز. مايدانعا كۇش كەرەك. الدىڭعى كەزەك مايدانعا باراتقانداردىكى عوي.
— الدىمىزداعى ستانسيانى بومبالاپ كەتىپتى. جولدى تۇزەي الماي جاتقان كورىنەدى.
— جاۋدى تويتارىپتى دەيدى عوي. سوسىن نەسىنە اسىقسىن.
ەلدەن شىققانىما ءتورت ايدان استى. سودان بەرى ۇيىرىنەن اداسىپ قالعان قۇلىنداي جالقىمىن. راس، قاسىمدا قاسىمبەك بولدى، سۇيەنىشىم، قارماعان جالعىز تالىم سول، ءبىراق ول جان-جاعىمدى تۇگەلدەي قورشاي المادى.
جولىڭ بولعىرلار «ايت، ايت» دەپ قينامايدى. شىن قيناسا، مەنەن دە ايتاتىن ءبىر نارسەلەر تابىلار ەدى، ءبىراق وعان ءتىلىم جەتپەيدى. قىسىلىپ، از سويلەگەنىمنەن بولار، مەنىڭ ورىسشام سول مەكتەپتەگىدەن ونشا ارتىلىپ كەتە قويعان جوق. ەركىن سويلەۋ بىلاي تۇرسىن، ءالى ءتىلىمدى سىندىرا الماي كەلەم — ورىستىڭ ءسوزىن ءار ءارپىن باتتيتىپ، سىرەستىرىپ ايتام.
ءبىز توقتاعالى ەكى ساعاتتان اسىپ كەتتى. باسىندا ايەلدەر «انە جۇرەدى، مىنە جۇرەدى» دەپ، ەلەڭدەپ، ەسىكتەن مويىندارىن سوزسا دا جەرگە تۇسۋگە يمەندى. پوەزد ويدا جوقتا ءجۇرىپ كەتسە قارعىپ ءمىنۋىڭ وڭاي ەمەس، ەسىگىندە باسقىش ساتىسى دا جوق، تەك اسپالى ۇزەڭگىسى عانا بار قىزىل ۆاگون. ءبىراق ۋاقىت ۇزاعان سايىن مويىن سوزۋشىلار كوبەيدى دە، اقىرى الدىڭعى تۇرعاندارى قارعىپ جەرگە تۇسە باستادى. بىرتە-بىرتە ۆاگون بوساپ قالدى. قۇداي وڭداعاندا تۇرعان جەرىمىز جالعىز ءۇيلى پولۋستانوك ەكەن، ءبىزدىڭ ورنىمىزدى باسىپ الاتىن بوگدە ادامدار كوزگە تۇسپەدى.
قالىڭ ورمان اراسىنداعى دالاڭقايعا ورنالاسقان تورت-بەس ءۇيلى پولۋستانوك تىپ-تىنىش، وزگە دۇنيەدەن، باستالعان سوعىستان اۋلاق، وڭاشا. مۇنداي جەردە سوعىستىڭ باستالعانىن ۇمىتىپ تا كەتەسىڭ. ادام بالاسى قىزىق قوي، اۋەلگى ساتتەردە ۇزاپ شىعىپ تۇزگە وتىرۋعا قورقىپ، جاقىن ارادان بۇتا ىزدەگەن جۇرت بىرتە-بىرتە سوستاۆتان الىستاي بەردى دە، ءارى — بەرىدەن سوڭ ءتىپتى ەركىن قىدىراتىندى شىعاردى. ءسويتىپ ءبىزدىڭ ايەلدەر ۇزاڭقىراپ كەتكەن كەزدە پاروۆوز وقىس گۋدوك بەردى. ءبارىمىز جاپا-تارماعاي ۆاگونعا قاراي جۇگىردىك. قۇداي وڭداپ مەن الىستاپ كەتە قويماعانمىن، الدىمەن كەلىپ ءمىندىم. قالعاندارى ءمىنىپ بولار-بولماستان دوڭعالاقتىڭ تورموزدارى پىشىلداپ، سوستاۆ ورنىنان قوزعالا بەردى. مۇندايدا ايەلدەر قانداي بەرەكەسىز: شىڭعىرىپ، باقىرىپ ازان-قازان بوپ جاتىر.
تاڭسارىدە سوعىس باستالعان سۋىق حاباردى ەستىپ، سودان ساسكە تۇسكە دەيىن قاسقىر تيگەن قويداي دۇرلىككەن قاتىن-قالاش پوەزدىڭ ءجۇرىسى تۇزەلە كەلە سابالارىنا تۇسەيىن دەگەن. ۇرەي مەن ابىگەر دە بىردەن پىشاق كەسكەندەي تىيىلماي، تولقىعان سۋداي اقىرىنداپ بارىپ باسىلدى. ايەلدەردىڭ ەس جيعاننان كەيىنگى ءبىرىنشى ەسكە العانى — قاربالاستا ۇمىت قالعان، ءىلىپ الىپ كەتۋگە كەلمەگەن دۇنيە-مۇلىكتەرى بولدى. ەكىنشى اۋىزعا العاندارى كۇيەۋلەرى. ارينە، ول، دۇنيە-مۇلىكتى كۇيەۋلەرىنەن ارتىق كورگەندىكتەرىنەن ەمەس، ايەلدىكتەرىنەن — ۇرعاشى تۋعاننىڭ و باستان جاراتىلىسى سولاي. مەنىڭ باسىندا ادەمى بولىسكەي ساماۋرىنىم
بار ەدى، قارا شاينەكتىڭ ءشايىن مەيىرىم قانىپ ىشە الماعان سوڭ، قاسىمبەك ساتىپ اپەرگەن.
الاس-قاپاس جانتالاستا ونىمەن ءىسىم دە بولماپتى، ەندى ءقازىر كادىمگىدەي ءىشىم ۋداي اشىپ كەلەدى. جۇرت سياقتى تۇيىنشەگىمدى ارقاما تاڭىپ العاندا — ونى دا ءبىر قولىممەن ىلە كەتەدى ەكەم. ەلگە جەتكەندە قامقا اجەم راحاتتانىپ ءبىر شايعا قانار ەدى.
كومانديرلەر سەمياسى ۇلكەن ءبىر اۋىل بوپ تۇرعاندا — بەلگىلى ءبىر قالىبىمىز، ءارقايسىمىزدىڭ وزىمىزگە لايىق، ءوزىمىز دەيمىن-اۋ، كۇيەۋلەرىمىزدىڭ قىزمەت ساتىسىنا لايىق ورىن دارەجەمىز بار-تىن. مۇنى اسكەر تىلىندە، «سۋبورديناسيا» دەيدى، سۋبورديناسيامىز ماناعى جان ۇشىرعان ساسقالاڭ كەزدە تاس-تالقان بوپ بۇزىلىپ ەدى، ەندى تىنىشتالعان سوڭ وزىنەن-وزى قالىبىنا كەلە جاتىر.
بالالار دا ەرمەك تاپقان. ورمەلەپ، بۋعان-تۇيگەن جۇكتىڭ ۇستىنە شىعىپ، ەدەندە بوس ورىن بولماعاندىقتان شەشەلەرىنىڭ ۇستىنە قارعيدى. باياعىداي وزىنەن ۇلكەن-كىشى بالالارعا بىردەي باس بولىپ جۇرگەن «ۆوۆكا كوماندير» — شتاب باستىعىنىڭ بالاسى.
— يا كومانديل، يا كومانديل، سلۋشاي، — دەپ ايقاي سالادى ول.
ونىڭ جىڭىشكە ءسابي داۋسى ۆاگون دۇرسىلىنەن ازەر ەستىلەدى، ءبىراق سوندا دا بالالاردىڭ دا، انالاردىڭ دا قۇلاعىنا تەگىس جەتكەن سياقتى. ءار جەردەن ءبىر بالا جۇك اراسىنان قىبىرلاپ، دومالاپ قۇلاپ تۇرىپ جاتىر. ولاردىڭ شەشەلەرى دە بالالارىمەن بىرگە ويىنعا ەلىككەندەي.
— ساشا، كومانديرىڭ شاقىرادى.
— اندريۋشا، كومانديرىڭنىڭ بۇيرىعىن ورىندا، — دەپ بايەك بولادى.
ال، بالالارى جوق كەيبىر كەلىنشەكتەر:
— ءوزى تەگىن ەمەس، ءتۇبى گەنەرال بولادى.
— ە، مايور ماسلوۆتىڭ ءوزى عوي.
— ۆوۆكا كوماندير، قاتتىراق كوماندا بەر، — دەپ قولپاشتاپ جاتىر.
اليەۆتينا پاۆلوۆنا بالاسىنا «قوي، ۆوۆا» دەپ ۇرىسقان بولادى، ءبىراق ۇرىسى ءزارسىز، تەك انشەيىن كوز قىلۋ. ايتپەسە، بالاسىنىڭ وزگە بالالاردان سىنىق سۇيەم بولسا دا ارتىقشىلىعىنا، باسقا كەلىنشەكتەردىڭ قوشامەتىنە دەگەن ىشتەي ماقتانىشىن ءجۇزى ايتىپ تۇر.
قوشەمەت دەگەن قۇرعىر، قارشاداي بالا تۇرسىن ۇلكەننىڭ ءوزىن ەسىرتىپ جىبەرمەي مە، ۆوۆا دا جۇرت قولپاشتاعان سايىن، ادەتىنشە ەلىرە تۇسەدى.
— ستلويسيا! شاگوم الش! سميلنو! شاگوم الش! — دەن ايقايلايدى.
ەكى تۇيىنشەكتىڭ اراسىنان قوزعالارعا جەر تاپپاي تۇرعان ەكى-ۇش جاسار ءبىر بالانى جۇدىرىعىمەن ءتۇيىپ قالدى.
— نەگە تۇرسىڭ؟ شاگوم الش!
انا بالا كوزى جىپىلىقتاپ ەكى جاعىنا كەزەك قارادى دا، جىلاپ قويا بەردى.
— قوي، ۆوۆا، — دەپ اليەۆتينا پاۆلوۆنا بالاسىنا كەيىگەن بولادى.
— كوماندير ءوز جاۋىنگەرىن ۇرمايدى. سەن كومانديرسىڭ عوي، ۆوۆا.
— قىزىلاسكەردى ۇرۋعا بولمايدى، ۆوۆوچكا، — دەپ وزگە ايەلدەر دە اقىل ايتىپ جاتىر.
ولاردىڭ جالىنىشتى شىققان داۋىستارىنا قاراعاندا ۆوۆا ەمەس، وزدەرى ءبىر نارسەنى ءبۇلدىرىپ العان ءتارىزدى.
تۇندە ءبىر رازەزدە تاڭ اتقانشا تۇردىق؛ ودان ساسكە تۇسكە دەيىن جانە قوزعالمادىق. ارت جاقتاعى مايداننان، الدىڭعى جاقتاعى ەلدەن ەش حابارىمىز جوق، قوبالجۋمەن بولدىق. بار ەستىگەنىمىز ءتۇس مەزگىلىندە مولوتوۆ ءسوز سويلەپتى، گەرمانيامەن سوعىس شىنداپ باستالسا كەرەك.
ءبىز دۇرلىگىپ كوتەرىلگەلى تاۋلىكتەن اسىپ كەتتى. جۇرتتىڭ الىپ شىققان ازىق-تۇلىگى شامالى ەكەن، بارلىعىن كەشە تۇستە-اق تاۋىسىپ العان. ۇلكەندەر توزەدى عوي، الدىمەن بالالار جاعى قيناي باستادى. ءبىز توقتاعان پولۋستانوكتە دۇكەن، بۋفەت دەگەن جوق ەكەن. جارتى شاقىرىمداي جەردە شاعىن سەلو تۇر، قاتىندار سول سەلوعا جاۋتاڭداپ قاراي-قاراي كوزدەرى تالدى. بارايىن دەسە پوەزدان قالىپ قويام دەپ قورقادى، ال پوەزد بولسا جۇرمەي تۇرىپ الدى، تاڭ اتقالى ون بارىپ كەلۋگە بولاتىن ەدى. اقىرى شىداي الماي ءۇش ايەل «تاۋەكەل» دەپ سەلوعا كەتتى، سونىڭ ءبىرى يرايدا يۆانوۆنا. كەنجەسىن كوتەرىپ، ۇلكەن ۇلىن ەرتتى دە، ورتانشى بالاسىن «قوزعالماڭدار» دەپ ۆاگون ىشىنە وتىرعىزىپ كەتتى.
قىرسىققا باستاعاندا سولاي بولادى عوي، ءتۇن ورتاسىنان سيىر ساسكەگە دەيىن قوزعالماي تۇرعان پوەزد، قاتىندار سەلوعا كىرىپ كەتىسىمەن-اق گۋدوك بەرىپ، تورموزدارى پىشىلداپ قوزعالا بەردى. ءبارىمىز جاپا-تارماعاي ۇمتىلىپ ۆاگونعا ءمىنىپ الدىق. ەڭ سوڭعى ايەلدى قولىنان تارتىپ مىنگىزىپ، جايعاسا باستاعان كەزىمىزدە بارىپ، سەلوعا كەتكەن ايەلدەر ەسىمىزگە ءتۇستى.
— قاتىندار-اۋ، سەلوعا كەتكەن ۇشەۋى قالىپ قويدى عوي، — دەپ داۋىستادى ءبىر كەلىنشەك.
— ماما! مامام قالىپ قويدى! — دەپ يرايدا يۆانوۆنانىڭ بەس جاسار بالاسى بوريا ايقايلاپ جىلاپ جىبەردى.
— قاتىندار-اۋ، ەندى قايتتىك؟
— ستوپ-كراندى جۇلىڭدار، تورموز بەرىڭدەر،
— ستوپ-كران قايدا؟
— قىزىل ۆاگوندا ستوپ-كران بولۋشى ما ەدى؟
— بۇل نەعىلعان وڭباعاندىق. تىم بولماسا جارتى ساعات بۇرىن ەسكەرتپەي مە؟
— ستانسيا باستىعىن جاۋاپقا تارتقىزۋ كەرەك.
ايەلدەر ازان-قازان، پوەزدىڭ ءدۇرسىلىن باسىپ، ۆاگون ءىشىن باسىنا كوتەرەدى، وسى داڭعازاعا بەبەۋ قاعىپ شىرىلداپ جىلاعان ەكى بالانىڭ داۋسى ۇلاستى.
— مامام قالىپ قويدى! مامام!
— ماما! ماموچكا!
بورياعا قوسىلىپ شۋريك تە ايقايلاپ جىلاي باستادى. سۆەتا بارىپ ەكى بالانى جۇباتىپ جاتىر.
— جىلاما، بالاقايىم، جىلاما. ماماڭ كەلەسى پوەزبەن قۋىپ جەتەدى، — دەپ الدارقاتادى سابيلەردى.
كەشەدەن بەرى قاڭتارىلىن تۇرعان پوەزد باۋىرىن جازىپ، ءجۇرىسىن تۇزەپ الدى، ءبىراق ەلگە قاراي اسىعىپ كەلە جاتقان ايەلدەردىڭ ىشىندە وعان قۋانعانى بولمادى. ۆاگون ىشىندەگى داڭعازا وقىس تىيىلىپ، جۇرت ەندى ءۇنسىز قالدى. الدەنەگە ايىپتى بوپ قالعان ادامداي ءبىراز ۋاقىت ءبىر-بىرىنىڭ بەتىنە تىكەلەپ قارامادى. ءبىر عاجابى يرايدا يۆانوۆنانىڭ ەكى بالاسى دا، كوپپەن بىرگە تىنىشتالىپ، ءۇنسىز وتىر. باستارىنا تۇسكەن توتەنشە قاسىرەتتى سەزدى مە، الدە شىڭعىرىپ جىلاي-جىلاي شارشادى ما، بىلمەيمىن، ەكەۋىنىڭ كىشكەنتاي دەنەسى شوگىپ، سۇلەسوق بوپ تومسىرايىپ قالعان، تەك وقتا-تەكتە كوزدەرى جاۋتاڭداپ ءبىرىنىڭ بەتىنە ءبىرى قارايدى دا، ۇياداعى بالاپانداي بىر-بىرىنە تىعىلا تۇسەدى.
وسى ءبىر توتەن وقيعا شىرقىن بۇزىپ كەتكەن ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا ءبىراز داعدارىستان كەيىن ءبىزدىڭ تىزگىنىمىزدى قايتادان قولىنا الدى. ول ەندى اپاسىنان اداسىپ قالعان ەكى بالانىڭ تاعدىرىن تارازىعا تارتا باستادى. ءبىراق الدىمەن «ءتارتىپ بۇزۋدىڭ زاردابىنىڭ وسىنداي پالەگە اكەپ سوعاتىنى» جايلى بىزدەرگە ءبىراز اقىل ايتىپ الدى.
— يرايدا يۆانوۆنانىڭ قۋىپ جەتۋىنە مەنىڭ ۇلكەن كۇمانىم بار، — دەدى ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا. — وزدەرىڭە ءمالىم ءقازىر جاعداي قيىنداپ تۇر. ەلىمىز سوعىس جاعدايىنا كوشتى. — ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا تاعى دا ادەتىنشە كۇيەۋىنە ەلىكتەپ اسكەري تىلمەن سويلەپ تۇر. — سوندىقتان دا ءبىز مىنا ەكى بالانىڭ تاعدىرى جونىندە دۇرىس شەشىم قابىلداۋىمىز كەرەك. كىمنىڭ قانداي ۇسىنىسى بار؟
ءوز تاعدىرلارىن شەشۋدى ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنانىڭ قولىنا بەرىپ قويىپ، شۋريك پەن بوريا سول تومسىرايعان كۇيى ءۇنسىز وتىر. ايەلدەر دە مىناداي قيىن جاعدايدا نە ايتارىن بىلمەي داعدارعان تۇرلەرى بار. ءبىراق زاتى ايەل ەمەس پە، كوپ ۇنسىزدىككە شىدامادى، بىرەۋى باستاپ ەدى، ءبارى بىردەي جامىراپ قويا بەردى.
— كەلەسى ستانسيادان قالدىرىپ كەتەيىك، اناسىن توسىپ السىن.
— دەنىڭ ساۋ ما؟ تيتتەي بالا نە بىلەدى؟ اداسىپ ولمەي مە؟
— دالاعا تاستا دەپپىن بە؟ ستانسيانىڭ باستىعىنا تاپسىرىپ كەتەمىز دە.
مىناۋ الاس-قاپاستا ستانسيانىڭ باستىعى بالا باعا ما؟ ايتادى ەكەن-اۋ...
ءجا قويىڭدار، — دەپ، جامىراپ باراتقان قاتىنداردى اليەۆتينا پاۆلوۆنا توقتاتتى. موسكۆاعا دەيىن وزىمىزبەن بىرگە اپارامىز. ار جاعىن سوسىن كورەرمىز.
ايەلدەر وسى سوزگە توقىراپ سۋ سەپكەندەي باسىلدى دا ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا باسشىلىقتى قايتا قولىنا الدى.
— اليەۆتينا پاۆلوۆنانىڭ ايتقانى دۇرىس، ايەل جولداستار. ءبارىمىز وسىعان قوسىلامىز عوي؟ — ءبىر عاجابى ەرنىن شىمشىپ سويلەيتىن ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنانىڭ السىزدەۋ اششى داۋسى ۆاگون ءدۇرسىلىنىڭ اراسىنان جۇرتقا تەگىس ەستىلىپ تۇر.
— قوسىلامىز.
— باسقا نە ايتاتىنى بار.
— قارشاداي سابيلەردى دالاعا تاستايمىز با؟ — دەپ قوستاپ جاتىر ايەلدەر.
— ەندەشە ءبىز بۇ بالالارعا قامقورشى تاعايىنداۋىمىز كەرەك، — دەدى ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا.
— قامقورشىسى نەسى تاعى. ءبارىمىز ورتامىزعا الىپ بارمايمىز با؟
— ءيا ورتامىزدا بولسىن.
— جوق، ايەل جولداستار، ولاي بولمايدى. ۋ سەمي نيانەك ديتە بەز گلازۋ. پەرسونالنو جاۋاپ بەرەتىن ادام كەرەك، — دەدى ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا. — كۇتپەگەن جاعدايلار بولىپ قالۋى مۇمكىن. بىزدە باسى بوس ايەلدەر از ەمەس. سۆەتا، شۋريكتى سەن قولىڭا الاسىڭ. ليدا، بوريانى سەن باعاسىڭ.
ايەلدەر باسشىسىنىڭ بۇل تارتىبىنە ءۇنسىز كەلىسىم بەرگەندەي.
— بوريا، بالاقاي، ليدا اپايىڭا بارا عوي. سەن ەندى ليدا اپايىڭمەن بىرگە بولاسىڭ. ونىڭ ايتقانىن تىڭدا، — دەپ ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا بوريانى يىعىنان سيپاپ تۇرعىزباق بولدى.
— بارمايمىن. بارمايمىن. شۋريكتەن كەتپەيمىن، — دەپ بوريا ەڭىرەپ جىلاپ قويا بەردى.
ايەلدەردىڭ الداپ-سۋلاپ جۇباتقانىنا دا بولمايدى، اعاسىنىڭ قولتىعىنان تاستاي قىلىن جارماسىپ العان.
— بارمايمىن، شۋريكتىڭ قاسىندا بولام، — دەپ شىر-شىر ەتەدى.
سۆەتا شىداي المادى بىلەم:
— سابيگە تيمەڭدەرشى ەندى. اعاسىمەن بىرگە بولسىن. ءنازيرا ەكەۋمىز بىرىگىپ باعارمىز، — دەدى.
بوريا ءبىرازدان كەيىن بارىپ وكسىگىن باستى دا، كىشكەنتاي اعاسىنىڭ بۇيىرىنە باسىن قويىپ ۇيىقتاپ قالدى.
بىرەۋدىڭ قايعىسى جانىڭا باتقانمەن، ءوز قايعىڭداي ۇزاققا بارمايدى. اناسىنان اداسىپ قالعان ەكى ءسابيدىڭ قاسىرەتىنە «اھىلاپ، وھىلاعان» ايەلدەر كوپ ۇزاماي-اق ءوز تىرشىلىكتەرىنە كىرىستى. تىرشىلىك دەگەندە سىرەسكەن تار ۆاگوننىڭ ىشىندە نە تىرشىلىك بولسىن، تۇيىنشەكتەرىن شەشىپ قايتادان بۋىپ تۇيەدى، ءبىراق و دا ۇزاققا بارمايدى، سودان كەيىن اۋىزدارى جالپىلداپ اڭگىمە سوعادى، مۇنىسى ەندى تاۋسىلمايدى.
شۋريك پەن بوريا ءدال مەنىڭ الدىمدا. التى جاسار شۋريك ءىنىسىن وياتىپ الام با دەپ قورقىپ، قىبىر ەتپەيدى. اۋزىنان سۋ اعىپ، پىسىلداپ ۇيىقتاپ جاتقان بورياعا اۋىق-اۋىق كوزىنىڭ قيىعىمەن قاراپ قويادى. ءبىر دوڭبەكشىگەندە ءىنىسىنىڭ باسىنداعى پيلوتكاسى جەرگە ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، بوكسەسىن قوزعاماي جايىمەن عانا قولىن سوزىپ الدى دا، باسىنا قايتا كيگىزۋگە وياتىپ الام دەپ قورقىپ، تىزەسىنىڭ ۇستىنە قويدى. التى جاسار بالانىڭ اپ-ساتتە قامقورشى بوپ ەسەيىپ شىعا كەلگەنىنە قايران بولدىم.
وسى ەكى بالا ەندى قايتىپ اناسىنا قوسىلا ما، جوق پا؟ بالا قاسىرەتى تەز ۇمىت بولادى دەيدى. انەكەي، بوريا ۇيىقتاپ كەتتى. بالانىڭ اتى بالا عوي، قايعىنى تەز ۇمىتاتىنى دا راس. ءبىراق ءسابي جۇرەككە تۇسكەن قاسىرەت.
...جەتى جاسار كەزىمدە بەس جاسار ءىنىم جۇماشپەن ءدال وسىلاي بىر-بىرىمىزگە تىعىلىپ وتىرىپ ۇيىقتاپ قالعانبىز. ەرتەڭگىسىن الدىمەن مەن وياندىم. كيىز ءۇيدىڭ ىرگە جاعىندا، تەكەمەتتىڭ ۇستىندە جاتىر ەكەنبىز، ءبىر قامقور قول باسىمىزعا جاستىق سالىپ، ۇستىمىزگە كورپە جاۋىپتى. مەن جۇماشتى كەرەگەگە قىسىپ تاستاپپىن. مەن ويانعان كەزدە ويىمدا ەش نارسە جوق باسىم قاقىراپ بوس تۇر. كوزىمدى اشىپ ءۇيدىڭ ۋىعىنا، ودان شاڭىراققا قارايمىن. اشۋلى تۇندىكتەن كوكپەڭبەك ءمولدىر اسپاندى كورىپ، كەۋدەمە بەلگىسىز ءبىر قۋانىش لىقسىعانداي بولدى. كيىز ۇيدە ۇيىقتاعاندا تاڭەرتەڭگىلىك شاڭىراقتان ساف تازا كوك اسپاندى كورىپ قۋانىپ وياناتىن ادەتىم ەدى، بۇگىن دە سول قۋانىش لىقسىپ كەلە جاتتى دا كەنەت...
كەنەت الدەنەنىڭ ويسىراپ قالعانىن سەزدىم. كۇندەگى ادەتىمشە كوڭىلىمە لىپ ەتكەن قۋانىشتىڭ ارتى قۇلازىعان دالادا جالعىز قالعانداي ۇرەيگە اينالدى. بويىمدى مۇزداتىپ، ادام شوشىعانداي جامان ءبىر نارسە كەلە جاتتى. «اپا... اپام جوق،.. اپاتايىم...» وسى سەزىم جۇرەگىمدى ءتىلىپ ءوتتى دە، ەڭكىلدەپ جىلاپ قويا بەردىم. بىلمەيمىن، اششى داۋسىم شىقتى ما، الدە سولقىلداپ ءۇنسىز جىلادىم با، ايتەۋىر ءبىر كەزدە قامقا اجەمنىڭ قۇشاعىندا وتىر ەكەم.
— اينالايىن، ماۋقىڭدى باس. قايتەيىن دەپ ەدىڭ... اناڭ عوي. قانشا، «اجەمنىڭ بالاسىمىن» دەسەڭ دە، شىققان جەرى قۇرعىر قيىن عوي، — دەپ قامقا اجەم شاشىمنان، جوتامنان سيپايدى.
قامقا اجەمنىڭ قولى دا، ءسوزى دە جۇمساق — جانىما جاعىپ بارادى، تاعى دا ۇيالماي، قىسىلماي جىلاعىم كەلدى. ءبىراز جىلاپ العاسىن ءبىر ءتۇرلى تازارىپ شىققانداي بويىم جەڭىلدەدى. جۇماش ءالى ۇيىقتاپ جاتىر، ەش نارسەنى سەزەر ەمەس.
— جۇماشجان ءالى كىشكەنتاي عوي. ەش نارسەنى تۇسىنبەيدى. وسە كەلە بىلەدى عوي ءبارىن، — دەدى قامقا اجەم. — انالارىڭدى جوقتاتپايمىن دەگەنمەن... ءبىر بۇيىرىڭدە جاتادى عوي قۇرعىر. قانشا ەلپەكتەگەنمەن تۋعان شەشەدەي قايدان بولسىن.
قامدا اجەمنىڭ وسى سوزدەرى قۇلاعىمدا قالدى، ءبىراق مەن ول كەزدە بۇل سوزدەردىڭ ءمان-ماعىناسىن ۇققان جوق ەدىم، ونىڭ تۇسىنىگى ەسەيە كەلە، كەيىنىرەك بارىپ جەتتى ماعان.
9
باسىندا سوستاۆىمىز شاعىنداۋ ەدى، جۇرە كەلە ۇزارىپ بارادى. شاماسى كەلگەن ستانسيا وسى پوەزدىڭ قۇيرىعىنا ءبىر نارسەسىن ءىلىپ جىبەرەدى. العاش اتتانعاندا ۆاگونىمىز سوڭىنا تامان ەدى، ەندى ۇزىن پوەزدىڭ ورتا تۇسىنا كەلىپ قالىپپىز. ارت جاقتا دا الا-قۇلا، اشىق — جابىق ۆاگوندار، ەكى-ۇش جەردە قارايىپ سيستەرنالار دا كورىنەدى. ۆاگون ءىشى دە تارىلىپ بارادى. قاتىندار قانشا باجىلداعانمەن ۇستىمىزگە ءبىراز ادام ءمىندى. «كوڭىل سىيسا...» دەگەندەي ايتەۋىر سىيىپ جاتىرمىز.
ءبىزدى قيناعانى ۆاگوننىڭ تارلىعى مەن پوەزدىڭ سىرتقى ءجۇرىسى: جانە ءبىر قيىنى ءبىزدى ۇلكەن ستانسياعا كىدىرتپەيدى، قايداعى ءبىر جالعىز ءۇيلى رازەزگە اكەلىپ قاڭتارىپ تاستايدى. كەيىنىرەك بىلدىك، ۇلكەن ستانسيالاردا پوەزد كوپ ءۇيىرىلىپ قالسا جاۋ سامولەتتەرى بومبالاپ كەتۋى كادىك ەكەن. ارينە ءبارى ءبىزدىڭ قامىمىز عوي، ءبىراق باس امان بولعانمەن ءحالىمىز ونشا ەمەس، ازىق جاعى قيناپ كەلەدى. ال ونىڭ كەسىرىنەن ەكى-ۇش ايەلىمىز قالىپ تا قويدى. ءوزىمىز شىدارمىز-اۋ، سۆەتا ەكەۋمىزگە سالماعىن ارتقان يرايدا يۆانوۆنانىڭ ەكى بالاسى قيىن بوپ كەلەدى. ءبىر جاقسى جەرى بايعۇستار مازاسىز ەمەس، مونتيىپ وتىرادى دا قويادى. ايتسە دە جاۋتاڭداعان كوزدەرىنەن تانيمىن — قارىندارى اشىپ-اق كەلەدى. ءبىر پولۋستانوكتە سۆەتا جۇرتتان بۇرىن قارعىپ ءتۇسىپ، اينالدىرعان ەكى-ۇش ۇيگە جۇگىرىپ بارىپ ەكى ءتىلىم نان الىپ كەلدى. انالار دا بەرمەيىن دەمەيدى-اۋ، ءبىراق پوەزد ۇلكەن، سۆەتامەن جارىسا جيىرما شاقتى ايەل جۇگىردى، ولاردىڭ قايسىسىنا جەتكىزسىن؛ قولدا بار ەكى-ۇش تابا نانىن جۇقالاپ پىشاق ۇستىنەن ۇلەستىرىپ بەرگەن.
سۆەتا ءبىر ءتىلىم ناندى ەكى بالاعا ءبولىپ بەردى دە، ءبىر ءتىلىمىن قيقىمىن تۇسىرمەي الاقانىنا سالىپ ۇستاعان كۇيى ماعان قارادى. قارا ناننىڭ قىشقىلتىم ءيسى تاناۋىمدى جىبىرلاتىپ جۇرەگىم سازىپ قويا بەردى، ءتىپتى سولقىلداتىپ قولقام سۋىرىپ بارادى. وسى كەزدە «ۆوۆكا كومانديرگە» ەرىكسىز كوزىم ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، شولجىڭ ەركە بالا، ءبىر ءتۇرلى جۋاسىپ بىزگە تەلمىرە قاراپ تۇر ەكەن، سۆەتاعا كوزىممەن سونى نۇسقادىم. سۆەتا جۇقا ءوڭى قىزارىپ، ىڭعايسىزدانىپ ەزۋ تارتتى دا نانىن ۆوۆكاعا ۇسىندى. ۆوۆكا ناندى قاربىتىپ ءبىر اساپ العاننان كەيىن بارىپ، اۋزى بالپىلداپ:
— سپاسيبو، تەتيا سۆەتا، — دەدى.
اۋەلگى كەزدەرى پوەزدىڭ جۇرىسىنە، دۇرىسىراق ايتقاندا تۇرىسىنا، ايەلدەر قاتتى ىزالاندى. تەمىر جول بىتكەننىڭ ۇلكەندى-كىشىلى بارشا باستىقتارىن تۇگەل سارالاپ، ءبارىنىڭ سازايىن سوزبەن بەرىپ شىقتى. «وسىنداي قىم-قۋىت كەزدە، سوعىس جاعدايىندا وسىنشا سالاقتىق جاساعان... بۇل جاي تارتىپسىزدىك ەمەس تۋرا زيانكەستىك... قىلمىس... ەندىگى موسكۆاعا ەكى باراتىن ۋاقىت بولدى... ءبىز ءالى ەكى ءجۇز كيلومەتر ۇزاپ شىعا المادىق... ءتارتىپ... ءتارتىپ جوق». وسى سياقتى ءمىردىڭ وعىنداي ءدال تيەتىن دالەلدى سوزدەر اياماي-اق ايتىلدى. بۇعان قوسا قاسىمبەككە ەرىپ وسى جاققا كەلگەلى مەنىڭ قۇلاعىما شالىنعان: «راسحلياباننوست»، «رازگيلديايستۆو»، «رازمازنيا» دەگەن سياقتى كومانديرلەردىڭ وزدەرىنەن تومەندەرگە كەيىگەندە ايتاتىن ادەمى سوزدەرى دە كەتىپ جاتىر. (باسىندا «راسحلياباننوست»، «رازگيلديايستۆو» دەگەن سوزدەر ماعان سونداي ادەمى كورىنۋشى ەدى، كەيىن ماعىناسىن سۇراستىرىپ بىلسەم ونشا جاقسى ءسوز بولماي شىقتى).
ءبىراق اشۋ — ىزا دا سايابىرسىپ بارىپ باسىلدى. ايەلدەر ەندى «باسقا تۇسسە باسپاقشى» دەپ بۇل جاعدايعا دا مويىن سۇنعان تۇرلەرى بار. مويىنسۇنباعاندا قايتەدى، ءبىزدىڭ كوزىمىزگە كورىنىپ، قولىمىزعا تۇسپەيتىن تەمىر جول باستىقتارىنا قاشانعى شابالاڭداي بەرەدى.
ءبىز ەكىنشى تاۋلىككە قاراعاندا نە بارى تورت-بەس ۇلكەن ستانسيادان، ەكى-ۇش كىشىگىرىم قالادان وتتىك. مەنىڭ ءبىر بايقاعانىم ۇلكەن ستانسيالاردا ابىر-سابىر، الاساپىران: ارتىنىپ-تارتىنىپ، چەمودان، تۇيىنشەگىن ارقالانىپ جۇرگەن حالىق. ارلى-بەرلى جۇگىرگەن تەمىر جول قىزمەتكەرلەرى، كوبىنىڭ داۋسى قارلىعىپ بىتكەن. سوڭىنان جۇگىرىپ، جان القىمعا العان جۇرتقا جاۋاپ بەرۋگە دە مۇرشالارى جوق، قولدارىن ءبىر-اق سىلتەيدى. اشىق پلاتفورمالارعا، قىزىل ۆاگوندارعا جۇك اكەپ تيەپ جاتقان جۇك ماشينالارى گۇجىلدەيدى. كەيدە اسكەري ەشەلوندار دا كەزدەسىپ قالادى. مىناۋ الاساپىراندا لوبلىعان كوڭىلدى ورنىقتىراتىن سولاردىڭ سابىرلى كەسكىنى.
ال، كىشكەنتاي رازەزدەر مەن پولۋستانوكتەرگە توقتاعاندا تۇسىندە ازان-قازان، الاسۇرعان توبىردىڭ ىشىندە جان ۇشىرىپ كەلە جاتقاندا ويانىپ كەتكەندەي — كوڭىلىڭ ورنىعىپ، جانىڭ جاي تاۋىپ قالادى. قىراتتىڭ باۋرايىندا شىققان كوك شالعىندا قاننەن-قاپەرسىز جايىلىپ جۇرگەن سيىر مەن ەشكىلەردى كورىپ، اۋزىن اعاشپەن ورگەن قۇدىقتان اسپالى قاۋعامەن سۋ تارتىپ جاتقان ايەلدەردى كورىپ — كەشەگى بەيبىت ومىرىنە قايتىپ ورالعانداي بولاسىڭ. وسى دۇرلىگىستىڭ ءبارى تۇسىڭدە كورگەن وقيعاعا ۇقساپ كەتەدى.
بالالاردىڭ بۇرىن مەن اڭعارماعان مىنەزدەرى كوپ-اۋ دەيمىن، كىشكەنە نان جەپ، سۋسىن ءىشىپ العان سوڭ شۋريك ءىنىسى بوريا بۇرىنعىسىنان وزگەرەيىن دەدى. وڭدەرىنە نۇر جۇگىرىپ، كوزدەرى جىلتىراپ بىر-بىرىنە كۇلىمسىرەي قارايدى.
— شۋريك، شۋريك، ەكەۋمىز جاسىرىنباق وينايىق، — دەپ جالىندى بوريا.
شۋريك تە جاسىرىنباق ويناعىسى كەلىپ ورنىنان تۇرىپ، كوزى جىپىلىقتاپ جان-جاعىنا قاراپ ەدى اياق اتتار جەر جوق.
— جاسىرىنباق وينايتىن جەر جوق قوي، — دەدى شۋريك كۇرسىنىپ.
— مەنىڭ جاسىرىنباق ويناعىم كەلەدى، — دەپ قىڭقىلدادى بوريا.
— كورمەيسىڭ بە، اينالاتىن جەر جوق، — دەپ كەيىدى شۋريك ۇلكەنسىپ.
سودان كەيىن ءىنىسىنىڭ جىپىلىقتاعان كوزىن كورىپ اياپ كەتتى مە، نە قىلارىن بىلمەي، كىشكەنتاي قاباعىن شىتىپ ويلانىپ تۇردى دا:
— بوريا، بوريا، تاپتىم. «سۇزەگەن ەشكىنى» وينايىق. كانە، سەن باستا، — دەدى.
— وي، جاقسى بولدى، جاقسى بولدى، — دەپ بوريا قۋانىپ قولىن شاپاتتادى. سودان سوڭ ەكى ساۋساعىن شوشايتىپ، مۇيىزشە كەزەپ:
— يدەت كوزا روگاتايا... — دەپ باستاپ الا جونەلدى.
ەكەۋى ءماز بولىپ، شىقىلىقتاپ كۇلىپ، ءبىر-بىرىن كەزەك قىتىقتاپ، ارى-بەرىدەن سوڭ الىسا باستادى.
وسى كەزدە ارت جاقتان جەتكەن ءبىر پوەزد جاناپ وتە بەردى. اۋەلى مەن دە ونى ەلەمەپ ەدىم:
— وي بابونكي، مىنا پوەزد ارتتان قۋىپ جەتتى عوي، مۇندا يرايدا يۆانوۆنا بولۋى مۇمكىن عوي، — دەپ ەسىك الدىندا تۇرعان ءبىر ايەل داۋىستاپ جىبەردى.
شەشەسىنىڭ اتىن ەستىپ ەكى بالا «ماما، ماما» دەپ ايقايلاپ ەسىككە قاراي ۇمتىلدى. سۆەتا ەكەۋمىز دو ەسىكتىڭ جاقتاۋىنا جارماستىق. قىزىل ۆاگون تىركەگەن ۇزىن سوستاۆ ءوتىپ بارادى. جۇك تيەگەن پوەزد بولعانىمەن اشىق پلاتفورماعا، قىزىل ۆاگوندارعا سىعىلىسىپ مىنگەن ادام دا از ەمەس. ەكى ۇلكەن ۆاگونعا سيىر تيەگەن، وعان جالعاس ءۇش-تورت جولاۋشى ۆاگونى كەتىپ بارادى. ۆاگون ىشىندەگىلەردىڭ كەيبىرەۋلەرى تەرەزەدەن قاراپ تۇر. بىرتە-بىرتە پوەزدىڭ ءجۇرىسى ۇدەي بەردى. ءبىر تەرەزەنىڭ ار جاعىنان بالا كوتەرگەن ايەلدىڭ بەت-جۇزى كورىنىپ قالدى، يرايدا يۆانوۆناعا ۇقساي ما...
— اناۋ يرايدا يۆانوۆنا ەمەس پە؟ — دەپ داۋىستاپ قالدى ءبىر ايەل.
تانىدى ما، الدە ايەلدىڭ سوزىنە ەلىكتى مە، ەكى بالا:
— ماما، ماما... — دەپ شىرىلدادى.
ءبىراق ول ۆاگون جالت ەتىپ وتە شىقتى دا سالدەن كەيىن سوستاۆتىڭ قۇيرىعى دا بۇلاڭ ەتىپ الدىمىز اشىلىپ قالدى. الدامشى ءۇمىت جەر سوقتىرىپ كەتكەندەي، جاڭا عانا توپىرلاپ ايقاي سالعان ايەلدەر، سۋ سەپكەندەي باسىلىپ سۇلىق تۇر. وسى توبەگە ۇرعانداي تىنىشتىقتا تەك بوريانىڭ عانا «ماما... مامام قايدا؟» دەپ جىلامسىراي قىڭقىلداعان داۋسى ەستىلەدى.
— قىڭقىلداما! تىنىش وتىر، — دەپ شۋريك اعالىق ىستەپ، ىنىسىنە كادىمگىدەي جەكىرىپ تاستادى.
بوريا اعاسىنا جاۋتاڭداپ قارادى دا، قويا قويدى.
وسى ەكى ءسابي انالارىنان اجىراسقالى تاۋلىككە جۋىقتادى. انالارىنا قايتىپ قوسىلا ما، جوق پا، ول اراسى ماعان نەعايبىل. ساعات سايىن جاعداي قيىنداپ بارا جاتقان سياقتى، جول بويعى دۇرلىگىس تە كۇشەيىپ بارادى. نەمىستەر ءبىزدىڭ مايداندى جارىپ ءوتىپتى دەگەن قاۋەسەت راسقا اينالعان ءتۇرى بار. ۇلكەندەر سەزگەن ءقاۋىپتى بالالار سەزە قويمايدى عوي، كوڭىلدەرى كەلگەندە وزگە دۇنيەنى ۇمىتىپ، ءماز-مايرام بولىپ ويناپ تا كەتەدى، ايتسە دە كوپتىڭ تۇنجىراڭقى كوڭىل كۇيى بۇلارعا دا شالىعىن تيگىزەتىن سياقتى. ەكى بالا دا اۋىق-اۋىق شەشەلەرى ەسىنە ءتۇسىپ، اسىرەسە ەستيارى شۋريك ۇندەمەي، تەلمىرىپ وتىرىپ قالادى.
— شۋريك، نەعىپ وتىرسىڭ؟ بەرى كەل، ەرتەك ايتايىن مەن سەندەرگە، — دەپ سۆەتا شاقىرعان كەزدە، ءبىر ءسات ەش نارسە تۇسىنبەگەندەي باجىرايا قارايدى دا، سودان سەلت ەتىپ:
— ەرتەك پە؟ قانداي ەرتەك ايتاسىڭ، سۆەتا اپاي؟ — دەن، باسىنداعى ويىن سىلكىپ تاستاپ، تەز سەيىلەدى.
ال، بوريانىڭ ءبىر جاس كىشىلىگى ءتىپتى ايقىن كورىنىپ تۇر — ونىڭ ىشكە بۇگەتىن ەش نارسەسى جوق. شەشەسى ەسىنە تۇسكەندە «ماما... مامام قايدان كەلەدى؟.. ماماما بارعىم كەلەدى...» دەپ قىڭقىلداي باستايدى، ءبىراق ءبىر نارسەگە الاڭ قىلىپ، الدارقاتىپ جىبەرسەڭ ۋايىمىن تەز ۇمىتادى.
ءبىز قانشا قامقورسىنعانمەن بۇل بالالار سۆەتا ەكەۋمىزگە باۋىر باسىپ كەتە قويعان جوق، ايتقانىڭدى ىستەپ، ءتىلىڭدى الماي ارتىققا جاقىندامايدى. ۇيىقتار الدىندا اياپ كەتىپ بوريانى باۋىرىما باسىپ جاتىپ ەدىم، پىسىلداپ جىلاپ جاتتى دا، اعاسىنىڭ بۇيىرىنە بارىپ تىعىلدى.
بip ۇيدەگى بالالار تاي-قۇلىنداي تەبىسىپ، اسىر سالىپ ويناپ جۇرگەن قۋانىشتى شاعىندا ءبىر-بىرىنىڭ ءقادىرىن بىلمەيدى، توبەلەسىپ تە، تاتۋلاسىپ تا جاتادى. ءقادىرىن بىلمەيدى ەمەس-اۋ، انشەيىن الاڭسىز كوڭىل ەش نارسەنى ويلاتپايدى. قايعى ۇلكەندەردەن گورى، ءسابي بالالاردى قاتتىراق تابىستىرىپ جىبەرەتىنىن مەن ءوز باسىمنان كەشتىم.
انام قايتىس بولعاننان كەيىن ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ءىشى ۇڭىرەيىپ قالعانداي بولدى. ءۇيدىڭ ءىشى دەيمىن-اۋ، بۇكىل اۋىل قۇلازىپ تۇردى. ۇيگە كىرەم، سىرتقا شىعام، ءوزىمدى قويارعا جەر تاپپايمىن، اۋىل سىرتىنا دا شىعىپ كەتەم. ايتەۋىر قايدا بارسام دا ءبىر نارسە جەتپەيدى. نە جەتپەيتىنىن دە بىلمەيمىن. كەيىن ەسەيىڭكىرەي كەلە كۇشىگىنەن ايرىلعان ءيتتى كورگەنىم بار. (اۋىلدا يت كوبەيىپ كەتكەن سوڭ، اۋىل ادامدارى جاڭا تۋعان كۇشىكتەرىن قاپقا سالىپ، اۋزىن بايلاپ سۋعا تاستاعان). سول يت ءوزىن قويارعا جەر تاپپادى. كۇشىكتەرىنىڭ جاتقان ورنىن يىسكەلەيدى، ءبىر اۋىق وزەن جاققا بارادى، ءبىر اۋىق قىرعا شىعىپ ىشەگىن بۇرالتىپ ۇليدى كەپ، سوسىن قايتىپ كەلىپ ەسكى جۇرتىن تىمىسكىلەپ قىڭسىلايدى. مەنىڭ سول كەزدەگى ءحالىم ءدال وسىعان اينىماي ۇقسايتىن. مەنىڭ دە ىشىمدە يت ۇلىپ جاتتى.
قامقا اجەم شاقىرىپ الىپ بەتىمنەن سۇيەدى، باۋرىنا باسىپ، ماڭدايىمنان سيپاپ ءبىراز وتىرادى. مەنىڭ ءحالىمدى ءبىراز تۇسىنگەنى عوي، ايتپەسە ول كىسى بالانى كوپ ەركەلەتپەيتىن.
از ۋاقىت الدارقاتقانمەن قامقا اجەمنىڭ ىقىلاسى دا كوڭىلىمدەگى ويسىراپ تۇرعان قۋىستى تولتىرا المايدى. ارينە، كىشكەنە بالا ونە بويى قايعىرا بەرمەيدى، ءماز بولىپ ويناپ تا كەتەسىڭ. العاشقى كەزدە بالا قاسىرەتىنىڭ ماقتاناتىنى دا بولادى ەكەن. اۋىل ادامدارىنىڭ، اسىرەسە ايەلدەردىڭ ساعان دەگەن ىقىلاس-پەيىلى وزگەرىپ كەتەدى. انشەيىندە سەنى بالاسىنىپ كوزگە ىلمەيتىن ايەلدەر، ەندى سەن كەلە جاتقاندا سىپسىڭداپ سوعىپ وتىرعان نە ءبىر قىزىق اڭگىمەسىنەن پىشاق كەسكەندەي تىيىلىپ، جاڭا عانا جىلتىراپ تۇرعان جۇزدەرىن قاسىرەت رەڭى شالىپ: «ە، ءنازيرا اينالايىن، كەلە عوي، كەل»، — دەپ ەرەكشە ەلپىلدەپ، بۇرىن سەن بايقاماعان جاقىن پەيىلىن تانىتىپ، — كەبەجە تۇبىنە تىعىپ جۇرگەن ءتاتتىسى مەن ءدامدىسىن اۋزىڭا توسادى.
قايعىلى بالا قاتارىنان ءبولىنىپ، بۇرىن كوپتىڭ ءبىرى بولسا، ەندى كوپتىڭ كوز تىككەن، قاباعىن باققان قاراسىنا اينالادى ەكەن. ونىڭ قاسىرەتىنىڭ لەبى توڭىرەگىن شارپىپ جۇرەدى — ول كەلە جاتقاندا بالالاردىڭ ايقاي-شۋى، كۇلكىسى تىيىلا قالادى. وسىلاي اششىنىڭ اراسىندا اۋزىدا ءبىر ءتيىپ قالعان تاتتىدەي ءسابيدىڭ قايعىلى كوڭىلىنە ماقتانىش ەنەدى.
ءبىراق كۇنى بويى ءوزىڭدى قايعىڭمەن بىرگە قامپيتىپ جۇرگەن بۇل ماقتانىش باياندى ەمەس، كەشكە قاراي، جاتار ورىنعا كەلگەندە، تاعى دا قۇلازىپ قالاسىڭ. قامقا اجەمنىڭ قۇشاعى دا ۇڭىرەيىپ تۇرعان سياقتى، ازىناعان بويىڭدى جىلىتپايدى. سول كەزدەگى مەنىڭ ءىشىم جىلىپ، ەڭ جاقىن تارتقان ادامىم — ءىنىم جۇماش. و دا، وسى بوريا سياقتى، بەس جاستا بولاتىن، ەش نارسەنىڭ بايىبىنا بارا المايدى، ءبىراق ءسابي جۇرەگى باسىنا تۇسكەن باقىتسىزدىقتى سەزەدى. اعاسىن جوقتايدى. سوندا وزگە ادامنان گورى ماعان كەلىپ تىعىلا بەرەتىن.
ءبىر ۇيدە تەتەلەس وسكەن بالا — ءجيى-جيى توبەلەسىپ تە قالاسىڭ. ول مەنىڭ ىزاما تيەتىن، ويىنشىعىمدى بۇلدىرەتىن، شۇبەرەك قيىندىسىنان بەزەندىرىپ كيىندىرىپ قويعان قۋىرشاعىمدى بۇزىپ تاستايتىن، ءتيىپ كەتسەڭ باقىرىپ، اپاما بارىپ ارىز ايتاتىن، مەن دە ەسەمدى جىبەرمەي وڭاشا جەردە جاقسىلاپ شىمشىپ، كەيدە ساباپ الاتىنمىن، اپام قايتىس بولعان كۇننەن باستاپ ەكەۋمىز توبەلەسپەيتىن بولدىق. تاتۋلىقتى كىمنىڭ باستاعانىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر جۇماش بۇرىنعىداي مەنىڭ ىزاما تيمەيتىن بولدى. ەندى وعان ويىنشىقتى ءوزىم بەرگىم كەلىپ تۇرادى. قولىما ىلىككەن اسىق، توپايدى، ادەمى تاياق، شىبىقتى جۇماشقا اكەلىپ بەرگەندى جاقسى كورەم. جۇماش تا مەنىڭ قۋىرشاقتارىمدى تارپا باس سالىپ الىپ قاشاتىن مىنەزىنەن تىيىلىپ، العىسى كەلسە جاۋتاڭداپ بەتىمە قاراپ وزىمنەن سۇرايتىن بولدى.
جۇماش ءوزى قاتارلى ەر بالالارمەن ويناۋىن سيرەتىپ، ماعان ۇيىرسەكتەپ، اسىق اتۋدىڭ ورنىنا قۋىرشاق وينايتىندى شىعاردى. مەن دە جۇماشتىڭ قاسىمدا بولعانىن جاقسى كورەم. ەر بالا مەن قىز بالانىڭ ويىنى جاراسىپ بىرگە ويناۋى قيىن عوي، ءار بالا ءوزىنىڭ تابيعاتىنا تارتادى. ال، ءبىز اعايىندى ەكەۋمىز تىپتەن جۇپ جازبايتىن بولىپ الدىق — ءبىرىمىز جوق بولساق ءبىرىمىز ەلەگىزىپ ىزدەۋمەن بولامىز. ارينە، بىرگە تۋعاننىڭ اتى بىرگە تۋعان عوي، ءبىراق قارشاداي ەكى بالانى وسىنشا جاقىنداستىرىپ كەتكەن، ءسابي باسىنا ەرتە تۇسكەن قاسىرەت بولار، ءسىرا.
10
اقىرى ءبىز دە ۇلكەن ستانسياعا كەلىپ توقتادىق. اۋماعىنا قاراعاندا قالا بولۋى دا مۇمكىن، ءاتى-جونىن بىلە المادىم. كەيىنىرەك تىركەلگەن ءبىزدىڭ ۆاگون ماڭدايىندا اتى جازۋلى ۆوكزالعا ەداۋىر-اق جەتپەي توقتادى. ايەلدەر ەسىكتەن مويىندارىن سوزىپ:
— بۇل قاي ستانسيا؟
— بۇل قانداي قالا؟
— قاي جەرگە كەلدىك ەكەن؟ — دەپ بىر-بىرىنەن سۇرايدى.
مەنىڭ بىلۋگە قۇشتارلىعىم دا شامالى، اتىن ايتقانعا بۇل جاقتىڭ قاي قالاسىن ءبىلىپ جاتىرمىن، ايتەۋىر ەلگە جاقىنداي بەرسەك بولدى-داعى. ستانسيا شىنىندا دا ۇلكەن ەكەن، تارام-تارام تەمىر جولدىڭ سانى جەتى-سەگىزگە بارادى-اۋ دەيمىن. بىرنەشە سوستاۆتار تۇر، كوبى قىزىل ۆاگوندار، ارالارىندا كىلەڭ كوك ۆاگون تىركەگەن ءبىر جولاۋشى پوەزى كوزىمە وتتاي باسىلدى. ەكى-ۇش ۆاگوندى تۇمسىعىمەن يتەرىپ مانيەۆر جاسايتىن پاروۆوز كەتىپ بارادى. ءتۇتىنى بۋداقتاپ پىس-پىس ەتىپ ءبىزدىڭ جانىمىزدان وتە بەرىپ، قۇلاق — شەكەمىزدى جارىپ ايقايلاپ كەپ جىبەردى.
وسىندايدا ءبارىمىزدىڭ ۆاگوننىڭ ەسىگىنە توپىرلايتىن جامان ادەتىمىز بار، جۇرتپەن بىرگە مەن دە ۇمتىلام. قاپەلىمدە، ءوز جاعدايىمدى ۇمىتىپ كەتىپ، وپىق جەيتىن ادەتىم، ءقازىر دە قاتىندار جان-جاعىمنان سىعىمداپ، ءبۇيىرىمدى قىسىپ بارادى. تەرشىگەن جۇمساق ىستىق دەنەلەردىڭ اراسىنان ۇمتىلىپ شىققىم كەلىپ كەيىن شەگىنە بەردىم. بىرەۋىنىڭ قولتىعىنىڭ قولاڭساسى قولقامدى اتىپ بارادى، جۇرەگىم اينىپ باسىم اينالىپ كەتتى. دۇنيەدە وسى يىسشىلدىگىم-اق جامان.
سىعىلىسقان ايەلدەردىڭ ورتاسىنان سىتىلىپ شىعىپ «ۋھ» دەپ قارا كۇڭگىرت ۆاگوننىڭ بۇرىشىنا وتىرا كەتتىم.
— بوسقا توپىرلاماي جەرگە تۇسسەڭدەرشى، تۇگە. جارىق دۇنيەنى كورەيىك، — دەدى ءبىر ايەل.
— باسە، نەعىپ تۇرمىز قاتىندار-اۋ، تۇسسەڭدەرشى، — دەپ قوستادى بىرەۋى.
ايەلدەر جاپىرلاپ جەرگە تۇسە باستادى. قارعىپ بالالار دا تۇسە باستادى. ۆاگوننىڭ بوساعاسىندا ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا شىرىلدايدى:
— ءتارتىپ ساقتاڭدار، ايەل جولداستار، ءتارتىپ ساقتاڭدار.
— قايداعى ءتارتىپ؟
— ءتارتىپ دەپ قاپىرىق ۆاگوننىڭ ىشىندە تۇنشىعىپ ولەمىز بە؟
— ءبىزدىڭ پوەزدىڭ قانشا تۇراتىنىن بىلمەيمىز، — دەدى ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا بۇرىن مەن ەستىمەگەن ءبىر جالىنىشتى ۇنمەن. — يرايدا يۆانوۆنا سياقتى قالىپ قويىپ جۇرسەڭىزدەر كىم جاۋاپ بەرەدى؟
— ەندەشە بارىپ ءبىلۋ كەرەك.
— ءيا، دۇرىس ايتىلعان ءسوز. جۇرىڭدەر بارىپ بىلەيىك.
بىرنەشە ايەل ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنانىڭ جارلىعىن كۇتپەستەن ۆوكزالعا قاراي اياڭدادى، وزگەلەرى دە الاقتاپ، كەتكىسى كەلىپ كەتە الماي تۇر.
— جولداستار-اۋ، سەندەر اۋىلدىڭ قاتىنى ەمەس، كوماندير ايەلدەرىسىڭدەر عوي. نەگە بەتالدى كەتەسىڭدەر. بۇلاي ەتۋگە بولا ما؟ — دەپ شىرىلدايدى ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا.
بۇل جولى ونىڭ داۋىسىندا باياعى ءامىرلى ەركەلىك جوق، دارمەنسىزدىك قانا بار. سودان بولار، اناۋ ايەلدەر كەتىپ قالدى، قالعاندارى دا ونشا قۇلاق اسىپ تۇرعان سياقتى ەمەس.
ەندى مەن دە جەرگە ءتۇستىم. سۆەتا ەكەۋمىز جوعالىپ كەتپەسىن دەپ ەكى بالانى قولىنان ۇستاپ تۇرمىز. ءتورت جاسار «ۆوۆكا كومانديرىن» كوتەرىپ، جۇرتتىڭ سوڭىن الا اليەۆتينا پاۆلوۆنا دا سىرتقا شىقتى. بەس-التى ايەل ۆوكزالعا قاراي كەتىپ قالدى. قالعانىمىز نە قىلارعا بىلمەي ىركىلىپ تۇرمىز، تەگى ءبىز دە ىدىراپ كەتەتىن سياقتىمىز.
— سوعىستان بۇرىن اشتان ولەتىن بولدىق قوي، — دەدى اليەۆتينا پاۆلوۆنا كۇيىنىشتى داۋىسپەن. — بالاسى جوق ايەلدەر بارىپ دۇكەننەن تاماقتان وتەتىن ءبىر نارسە الىپ كەلسىن. كانە كىم بارادى؟
ايەلدەر اليەۆتينا پاۆلوۆنانى قوستاپ «مەن بارام»، «مەن بارام» دەپ شۋىلداسىپ جاتىر.
— ەندەشە ءقازىر سەندەرگە اقشا جيناپ بەرەمىز، — دەدى اليەۆتينا پاۆلوۆنا سۋمكاسىن اقتارىپ جاتىپ.
ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا بايعۇس جۇرت جاپپاي قولپاشتاپ جۇرگەندە عانا ءارۋاقتى ەكەن، ءقازىر ەشكىم ەلەمەگەن سوڭ، شۇڭكيىپ ءبىر شەتتە قالدى. اليەۆتينا پاۆلوۆنا بەس-التى ايەلدى ساقاداي سايلاپ ءبولىپ الىپ جۇمساپ جىبەردى.
— وسىدان قۇر قول كەلىپ كوزگە كورىنۋشى بولماڭدار، — دەپ ءامىر ەتتى.
اليەۆتينا پاۆلوۆنانىڭ تىرسيىپ شەرتىپ تۇراتىن شىمىر دەنەسى بوساڭقىراپ قالعانداي كورىندى ماعان. ادەمى ءجۇزىنىڭ نۇرى قاشىپ، كوز اينالاسىنا كولەڭكە ءتۇسىپتى. ۆوۆكا — كوماندير شەشەسىنىڭ ەتەگىنە تىعىلىپ ءۇنسىز تۇر، باياعى ەسىرگەن ەركەلىگى ءبىر جاقتا قالعان. كەشەدەن بەرى وسى بالا اسىر سالىپ ەركەلەۋ تۇرسىن، ويىننان دا قالدى — ءتىپتى نازارى تومەن.
ستانسيا باسىنىڭ ابىر-سابىرى ءبىزدى تاڭداندىرعان جوق. جول بويى مۇنداي الاساپىران، الاس-قاپاسقا كوزىمىز ۇيرەنەتىندەي بولدى. قارا ماي باسقان شپالدار مەن رەلستەرگە ءسۇرىنىپ، ۆاگونداردىڭ بۋفەرلەرىنەن قارعىپ، بوسىپ جۇرگەن نەشە ءتۇرلى حالىق. قىزمەت اتقارىپ، ءتارتىپ بەرىپ، ic تىندىرىپ جۇرگەندەرىنەن باس ساۋعالاپ، قايتسە دە كەتۋ ءۇشىن جان ۇشىرىپ جۇرگەندەرى اناعۇرلىم كوپ. وسىنى كورىپ، جامانات حابار راسقا شىقتى-اۋ» دەپ تۇلا بويىڭ مۇزداپ قويا بەرەدى. مۇندا توپ-توپ بولىپ ۇيىمداسىپ كەلگەندەردەن گورى نە دە بولسا ءوز تالايىنان كورمەك بوپ جاپا-تارماعاي جۇرگەن «جەكەلەر» كوپ ءتارىزدى. سول «جەكەلەردىڭ» ءبىرازى ءبىزدىڭ ۆاگونعا كەلىپ ەدى، باجىلداپ كىرگىزبەدىك. ولار ساياق جۇرگەن جالعىز-جارىم بولعاندىقتان كۇشكە سالا المادى، ال جالىنىپ-جالپايعانعا ءبىز جىبىمەيتىن بولىپ العانبىز.
ون بەس قارالى ادام ءۇيىرىن بۇزباي ءبىزدىڭ سوستاۆتى جاعالاپ كەلەدى. ءار ۆاگوننىڭ الدىندا ءبىر توقتاپ — اشىق بولسا، ىشىنە مويىندارىن سۇعىپ كورىپ، كەيدە ۆاگون ەسىگىنىڭ الدىندا كەجىلدەسىپ تۇرىپ الادى. سول توپ ەندى بىزگە جاقىندادى. باستاپ كەلە جاتقان بىر-ەكى ادام كيىم كيىسى مەن كەلبەتىنە قاراعاندا اجەپتاۋىر باستىق بولار، سول ەكەۋدىڭ جانىندا نە اسكەردىكى، نە ميليسيانىكى ەكەنىن اجىراتۋ قيىن قوقىرايعان قىزىل فۋراجكا كيگەن بىرەۋ كەلە جاتىر. بۇتىندا گاليفە شالبار، ءبىراق اياعىندا ەتىك ەمەس بوتينكا، ۇستىندە جەڭى قىسقا، يىعى تىرتيعان تار بەشپەنت. جاي ادامعا دا، اسكەر مەن ميليسياعا دا ۇقسامايدى، كىم ەكەنىن قۇداي ءبىلسىن. ءبارىنىڭ قولدارىندا چەمودان، بۋما-بۋما زاتتار، ارقالارىنا دا تۇيىنشەكتەرىن ارتىپ العان. بۇل توپتىڭ جارتىسىنان كوبى ايەل ەكەن. كەيبىرەۋلەرى، شاماسى، بۋىپ-تۇيگەن زاتتارىنىڭ ىشىنە سىيعىزا الماعان بولۋ كەرەك، قىس پالتولارىن ۇستىنە كيىپ الىپ، اعىل-تەگىل تەرلەپ كەلەدى.
Meن وسىلاردىڭ ءتۇر-تۇسىن قىزىقتاپ قالىپپىن دا ەش نارسە ويلاماپپىن، ءقاۋىپتى الدىمەن سەزگەن ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا بولدى.
— قىزدار-اۋ، — دەپ باج ەتە قالدى ول. ساسقانىنان «جولداس كوماندير ايەلدەرى» دەۋدى دە ۇمىتىپ كەتتى.
— قىزدار-اۋ، تەز ورىندارىڭا ساق بولىڭدار، كەلىپ قالدى، — دەدى ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا ساسىپ.
ايەلدەر توپىرلاپ ۆاگونعا ءمىنىپ بولماي جاتىپ الگى توپ ءبىزدىڭ قاسىمىزعا كەلدى. قىزىل فۋراجكا كيگەنى اككى نەمە ەكەن، ءمىنىپ جاتقان ايەلدەرمەن ارالاسا ۆاگونعا باس سۇعىپ كوردى دە:
— و، مۇندا ورىن جەتەدى ەكەن، — دەدى.
— وندا سىزدەرمەن كورشى بولساق قايتەدى؟ — دەدى ىشتەرىندە جاس ورتاسىنان اسقان يناباتتى كىسى سىپايى عانا.
ءبىزدىڭ ايەلدەر باج-باج ەتە قالدى.
— ءوزىمىز سىيماي كەلە جاتىرمىز.
— ينە شانشارعا جەر جوق.
— دەگەنمەن، جولداستار، ويلانايىق. جاعداي قيىن عوي. قىسىلىپ-قىمتىرىلىپ.
ءبىزدىڭ ايەلدەر بۇرىنعىدان بەتەر شىرىلداپ الا جونەلدى.
— ستانيسلاۆ يانوۆيچ، بۇلاي شارۋا بىتپەيدى. ايتقان سوزگە تۇسىنە مە بۇلار. كانە باسىپ كىرەمىز، — دەپ قىزىل فۋراجكا ۆاگوننىڭ ەسىگىنە قاراي ۇمتىلدى.
جاڭاعى شۋلاعان شۋلاعان با، ءبىزدىڭ ايەلدەر ەندى بۇكىل ستانسيانى باسىنا كوتەرە شارىلداپ، ازان-قازان بولدى. ۆاگون ىشىندەگىلەر قىزىل فۋراجكانى جيىرما شاقتى جۇدىرىقپەن تۇيگىشتەپ، جەردەگىلەر ەتەگىنەن تارتىپ، اقىرى ايداپ شىقتى، قىزىل فۋراجكا دومالاپ جەرگە ءتۇستى. جەڭىس بىزدىكى بولدى.
— بۇل ەرەكشە ۆاگون.
— ادامدارىمىزدىڭ جارتىسىنان كوبى ۆوكزالدا ءجۇر. ءقازىر كەلەدى.
— بۇل كومانديرلەر سەمياسىنا بەرىلگەن ارناۋلى ۆاگون، — دەپ ايەلدەر تۇس-تۇستان جامىراي سويلەپ جاتىر.
بۇل سوزدەر ءبىر جاعىنان ەت قىزۋىمەن ايتىلىپ جاتسا، ەكىنشى جاعىنان مىنا كەلگەندەردىڭ بەتىن قايتارىپ، جاڭاعى جەڭىستى شەگەلەي ءتۇسۋدىڭ قامى ەدى.
ءبىراق ءبىزدىڭ مۇنىمىز العاشقى جەڭىس قانا بوپ شىقتى، ءتىپتى جەڭىس ەكەنى دە نەعايبىل. انالاردىڭ ىشىندە تاۋداي ءبىر ءىرى ايەل تەڭكيىپ بىردەن كوزگە تۇسكەن — شاشىن كەلتە قىرىققان، جالاڭ باس، جەلكەسىنە تاراق تۇيرەگەن، ەتشەڭ ءىرى ءجۇزدى، ماي مۇرىنداۋ كەلگەن قايقى تۇمسىق، ۇلكەن يەگىنىڭ وڭ جاعىندا ءبىر بۋدا قىل وسكەن بارماقتاي قارا سۇيەلى بار. شىلدە مەزگىلى بولسا دا قالىڭ پالتو كيگەن، — ارقاسىنا تاعىن العان ۇلكەن ءبىر بۋما تۇيىنشەگى بار، قولىندا تاقتايدان شەگەلەگەن ۇلكەن چەمودان، — اعىل-تەگىل تەرلەپ ءۇنسىز تۇر ەدى، — قىزىل فۋراجكا دومالاپ كەتكەن سوڭ، ەندى سول قوزعالدى.
— ارناۋلى ۆاگون... ەرەكشە ۆاگون... كوردىڭدەر مە؟ سونداي-اق سەندەر كىمنىڭ شىكىرەسى ەدىڭدەر، — دەپ گۇج ەتە قالدى تاۋداي ايەل. ءوزىنىڭ دەنەسىنە ساي داۋسى دا جويقىن ەكەن.
— ءبىز، كومانديرلەردىڭ ايەلدەرىمىز... — دەدى ءبىزدىڭ ىشىمىزدەن بىرەۋ. كىم ەكەنىن بايقاي المادىم، ايتەۋىر كىم دە بولسا داۋسى مىقتى شىقپادى.
— ھi، كوماندير ايەلدەرى... — دەپ كەكەتتى تاۋداي ايەل. — كوماندير ايەلى... سوزدەرىن قاراشى تۇگە... سوندا ءبىز نەمەنە، كىم كورىنگەننىڭ استىندا اۋناپ جاتقان بىرەۋمىز بە؟ قاراشى-اي، بۇلاردى. كانە، قاتىندار، مىنىڭدەر ۆاگونعا. كورەيىن اۋسەلەسىن.
تاۋداي ايەل ساڭقىلداعان زور داۋسىمەن وزگەلەرىنە ءامىر ەتتى دە تۋرا ۆاگونعا قاراي ۇمتىلدى. ءبىزدىڭ ايەلدەر ءتىپتى ساسقانىنان ۇندەي الماي قالدى. ەسىكتىڭ الدىندا تۇرعان ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا شىرىلداپ ءبىر نارسە ايتقىسى كەلىپ ەدى، القىنىپ داۋسى شىقپاي اۋزىن اشا بەرەدى. ساسقالاقتاپ جان-جاعىنا قارادى، كوزى ءبىر شەتتەگى، مانادان قۇداي سابىر بەرىپ ۇندەمەي تۇرعان ۇرىسقاق مۋسياعا ءتۇستى.
— مۋسيا، قالقاتاي، جارىعىم، سەن... سەن ءبىر نارسە دەشى مىناعان، — دەپ جالىندى.
ۆاگون ەسىگىنە قاراي ءتونىپ كەلە جاتقان تاۋداي ايەلگە قارسى، ارىق شىبىشتەي قاتىپ قالعان، ءبىر شوكىم مۋسيا شابالاڭداپ شىعا كەلدى.
— سەن، قاتىن، كىمدى باسىناسىڭ-اي. تاۋداي بولعان ەت پەن مايىڭنان قورقادى دەپ پە ەدىڭ، مىنا جۇرت؟ اۋكەڭدى سوزبا، تارت ءارى. كوماندير قاتىنى دەپ كەكەتەدى عوي. كورسەتەيىن مەن ساعان كەكەتكەندى. — مۋسيا شابالاڭداپ كەتىپ جاتىر، ونىڭ جىڭىشكە اششى داۋسى قۇلاققا ىستىكتەي قادالادى.
ءبىراق انا ءداۋ وعان تىناتىن ەمەس.
— پرىس... مىنا ءبىر شاۋكىلدەگى قايدان شىقتى. كەت بىلاي ەسىكتەن، بولماسا لاقتىرىپ جىبەرەم. ءبۇرىسىپ قالعان كوك تۋلاق.
— كانە، لاقتىرشى! كورەيىن كۇشىڭدى! بورسىپ كەتكەن ەت پەن ماي! ەكى كوزىڭدى ويىپ الايىن. تەرلەپ-تەپشىپ، قاراشى ءوزىن. سەنىڭ قولاڭساڭدى يىسكەيمىز بە؟
ءبىز سۆەتا ەكەۋمىز ۆاگونعا مىنە الماي قالىپ، ەكى بالانى ۇستاپ شەتتەۋ تۇرمىز. ەسىك اۋزىندا ەكى ايەل شارت تا شۇرت ۇرسىسىپ جاتىر. دۇرەگەي توبەت پەن قاندەن ءيتتىڭ ايقاسقانى سياقتى. بip شوكىم مۋسياڭ بولاتىن ەمەس، ءتىپتى انا ءداۋدىڭ بەتى قايتىپ بارادى.
كىسى دەگەن قىزىق قوي، كەيدە قيامەتتە دە قالجىڭ ايتاتىن شىعار، ارت جاقتان بىرەۋ ايقايلايدى.
— ءداۋ اپاڭدى مىنگىزىڭدەر! وسىنشا ەت پەن مايدى قالاي قيىپ تاستاپ كەتەسىڭدەر نەمىستەرگە!
ءبىز ءوز قىزىعىمىز وزىمىزگە جەتىپ جاتقاسىن ەش نارسەنى بايقاماي قالىپپىز. ايقاي-شۋ، باقىرعان داۋىستار جامىراسا قالىڭ جۇرت ۇرىككەن جىلقىداي دۇرلىگىپ ءجۇر. پوەزداعىلار ۆاگونعا كىرۋگە ەمەس، شىعۋعا تالاسىپ جاتىر. شىعىپ ۇلگەرگەندەرى تىم-تىراقاي ستانسيانىڭ دالالىق جاعىنا قاراي قاشىپ بارادى. پاروۆوزدار گۋدوگىن بەزىلدەتىپ، سونىڭ اراسىندا «ۆوزدۋح! ۆوزدۋح!» دەگەن ايداي ەستىلەدى.
— جاۋ سامولەتى! جاۋ سامولەتى! — دەپ ايقايلادى جۇگىرىپ باراتقان بىرەۋى.
— قاشىڭدار، قاتىندار! جاۋ سامولەتى كەلىپ قالدى! بومبالايدى! — دەپ ايقايلادى قىزىل فۋراجكا.
ۇرىسقا قىزىپ كەتكەن قاتىندار سول كەزدە بارىپ ازەر تىيىلدى. الدىمەن ءداۋ ايەل توقتادى دا، جان-اعىنا الاقتاپ زىتىپ باراتقان جۇرتتىڭ سوڭىنان قورباڭ-قورباڭ جۇگىرە جونەلدى. ۇرىسقاق مۋسيا، سامولەتپەن ءىسى جوق، انا ءداۋدىڭ جەلكەسىنەن ءالى دە سىباپ جاتىر ەدى، ۆاگون ىشىنەن دۇرلىگە شىققان ايەلدەر ونى يتەرىپ ءتۇسىردى.
قاۋىپ-قاتەردىڭ ءمان-ماعىناسى مەنىڭ ميىما جەتتى مە، بىلمەيمىن، جۇرتقا قاراپ اۋزىمدى اشىپ تۇرىپ قالىپپىن. سۆەتا قولىمنان جۇلقىپ «نەعىپ تۇرسىڭ، جۇگىر تەزىرەك» دەگەندە بارىپ، بوريانى قولىنان جەتەلەگەن كۇيىم جۇگىرە جونەلىپپىن.
جاۋ سامولەتى ستانسيانى قانشا ۋاقىت بومبالادى — ون مينۋت پە، ءبىر ساعات پا، — ول اراسىن مەن ايتا المايمىن. اۋەدەن ءبىر كيىزدەي تۇتاسقان قالىڭ ال؟ال توبەمە قۇلاپ كەلە جاتقان سياقتى — ودان قۇتىلام، امان قالام دەگەن ويىم بولعان جوق. ميىم اينالىپ، باسىم زەڭگىپ، كوز الدىمدى ءبىر تۇمان باسقانداي. ءبىر عاجابى وسى تۇمان ءجيى-جيى جىرتىلىپ كەتەدى دە — شىمىلدىق اشىلعانداي ار جاعىنداعى دۇنيە اپ-ايقىن كورىنەدى. بوريا ەكەۋمىز ءبىر سوستاۆتىڭ استىنان ەڭبەكتەپ وتتىك. مەن ءبىر رەلسكە ءسۇرىنىپ قۇلادىم، تىزەم قاقساپ بارادى. ءبىراق وعان قاراماستان، تۇرا جۇگىرىپ زىرقىراپ باراتقان بوريانى قۋىپ جەتىپ قولىنان ۇستاپ الدىم. گۇرىلدەپ كەلىپ قالعان سامولەتتىڭ داۋسى تۇلا بويىمدى قالتىراتىپ، ءىشى-باۋىرىمدى ءبۇرىستىرىپ جىبەردى.
— جات! جاتىڭدار! — دەگەن بىرەۋدىڭ داۋسى اجالدىڭ حابارىنداي ەستىلەدى.
وسى داۋىسقا ەرىكسىز باعىنىپ قۇلاي كەتتىم. وسى كەزدە اسپان دا ۇستىمە قۇلاپ كەلە جاتقانداي ەدى. تەك جەرگە ءسىڭىپ باراتقانىمدى بىلەم. ءبىر كەزدە كوزىمدى اشسام — قاسىمدا بوريا جاتىر. بەتى-اۋزى لاس، كوزى جىپىلىقتاپ ماعان قارايدى. جۇرت ورىندارىنان تۇرا سالا قايتا جۇگىرىپ بارادى. مەن بۇل جۇگىرىستىڭ ءمان-ماعىناسىن ۇققانىم دا جوق، بويىمدى ءبىر ۇرەي كەۋلەپ، جۇرتپەن بىرگە جۇگىرە بەردىم. ايتەۋىر بوريادان ايرىلمايمىن، ءبىراق ونى دا ءبىلىپ ىستەپ كەلە جاتقانىم جوق.
ءبىر ءسات ستانسيا جاققا كوزىم ءتۇسىپ كەتىپ ەدى — بۋداق-بۋداق كوتەرىلگەن ءتۇتىن مەن شاڭدى كوردىم. ءبىر جەردە قارا ءتۇتىن استىنان جالاقتاعان قىزىل-كۇرەڭ جالىندى كوزىم شالدى. اسپانداعى سامولەتتەردى ءالى كورگەنىم جوق. جوعارى قاراۋعا مۇرساتىم جوق، جانە ءداتىم دە شىداماي ما، بىلمەيمىن، ءبىر كەزدە سۆەتانى كوزىم شالىپ قالدى، و دا شۋريكتى تاس قىلىپ ۇستاپ الىپتى. ولاردى تارس ۇمىتىپ كەتىپپىن-اۋ.
تاعى دا:
— جات! جاتىڭدار! — دەگەن بىرنەشە ۇرەيلى داۋىس جامىراي شىقتى.
تاعى دا اسپان وپىرىلىپ قۇلاپ كەلە جاتتى. كوزىمدى اشقاندا ءبىر بايقاعانىم بومبالار كادىمگىدەي شىڭعىرادى ەكەن. توبە قۇيقامىزدى شىمىرلاتىپ، اسپاننان شىڭعىرىپ قۇلاپ كەلەدى.
توپىراق ءيسى كەلەدى مۇرنىما، وعان ەندى ءتۇتىننىڭ وتقا قارىعان ىستىق تەمىردىڭ ءيسى ارالاستى. كوزىمدى اشتىم. جاسىل دالانىڭ شەتىن كومكەرگەن ورمان ءتۇستى كوزىمە، ودان ءارى كوكپەڭبەك تۇنىق اسپان. ءسال كەيىنىرەك بايقادىم — «ورماننىڭ بەرگى ىرگەسىندە شاعىنداۋ دەريەۆنيا بار ەكەن، ۇيلەرىنىڭ توبەلەرىن، مورجالارىن كورىپ جاتىرمىن. جاساعان-اۋ، انا ءبىر مورجادان كادىمگىدەي ءتۇتىن شىعادى. سۇيقىلتىم بەيبىت ءتۇتىن اسپانعا قاراي باياۋ كوتەرىلىپ بارادى. ءبىزدىڭ مانادان بەرگى دۇرلىككەنىمىز ءتۇس بولعانى ما؟
ەش نارسەنى جوندەپ تۇسىنە الماي، تۇسىنگىم دە كەلمەي از ۋاقىت جاتتىم. سول جاق قولتىعىمنىڭ استىنان ءبىر نارسە قىبىرلايدى، شوشىڭقىراپ جالت بۇرىلسام بوريا ەكەن، ەكەۋمىزدىڭ جەرگە ءسىڭىپ باراتقانىمىز، بومبانىڭ شىڭعىرعانىمىز ەسىمە ءتۇستى. ءار جەرگە سۇلاي-سۇلاي كەتكەن جۇرت بىرتىندەپ ورىندارىنان تۇرىپ جاتىر.
— قايتىپ كەتتى. ەندى كەلمەس، — دەدى وڭ جاقتان ءبىر ەركەك داۋسى.
— كىم بىلەدى، قۇرعىرلار تاعى دا ورالىپ جۇرەر.
الدىمەن بوريا تۇرەگەلدى.
تۇرساڭىزشى، اپاي، — دەدى ماعان.
كىشكەنتاي بوتينكاسىنىڭ تۇمسىعى ءمۇجىلىپ اقجەم بوپ كەتىپتى، اق جولاعى بار سۇر شولاق شالبارى لاس، بىر-ەكى جەرىندە قارا مايدىڭ تەڭبىلى بار، شاماسى، مانا پوەزدىڭ استىنان ەڭبەكتەپ وتكەندە جۇقتى-اۋ. ءوزى دە كادىمگى قارا سيراق بوپ الىپتى — بەتى دە قارا الا ساتپاق، جىلتىراپ كوزى عانا كورىنەدى، ءوڭى جۇدەڭكىرەپ تۇر.
— اپاي، تۇرساڭىزشى، — دەپ ول ەكىنشى قايىرا ايتقاندا ورنىمنان تۇرەگەلدىم. بەلىم شويىرىلىپ قالىپتى.
ەندى بارىپ اسپانعا قارادىم. ەسىمدى جيناپ مانادان بەرى زارە-قۇتىمىزدى الىپ توبەمىزدەن تونگەن تاجالدى كورگىم كەلىپ ەدى، كوزىمە ەش نارسە ىلىكپەدى. ءتۇس قايتىپ قالعان-شوكىمدەي بۇلت جوق، كوك اسپان سول تۇپ-تۇنىق قالپى، تۇك كورمەگەندەي مولدىرەپ تۇر.
بولعان وقيعانى ايتىپ تۇرعان جەر عانا. ستانسيا جاق قاپ-قارا تۇتاسىپ تۇرعان قارا بۇيرا شاڭ با، ءتۇتىن بە، اجىراتىپ بولار ەمەس. سول قارا تولقىننىڭ استىنان ءار جەردەن قىزىل قوشقىل جالىننىڭ ۇشكىر ءتىلى سۇيرەڭدەيدى. ءبىز قاعا بەرىس قالىپپىز، اسپاننان كەلگەن بار جالىن سول ماڭعا توگىلگەن سياقتى.
— شۋريك... شۋريككە بارعىم كەلەدى. شۋريك قايدا؟ — دەپ بوريا قىڭقىلداي باستادى.
ستانسيانىڭ سىرتقى دالالىق بەتىنە قاراي قاشقان كوپ ادامنىڭ ءبىرازى ءۇستىن قاعىپ جاڭا تۇرىپ جاتىر، ءتىپتى ءالى دە تۇرماي جاتقاندارى بار. ءبارى دە ورتەنىپ جاتقان ستانسياعا قارايدى، بىرەۋلەرى سولاي قاراي كەتىپ بارادى. كوبىسى-اق نە قىلارىن بىلمەي داعدارىپ تۇر. مەن جان-جاعىما الاقتاپ سۆەتانى ىزدەپ ەدىم، كوزىمە تۇسە قويمادى. ارلى-بەرلى جۇگىرىپ ىزدەپ تە كوردىم. ۇشتى-كۇيلى جوق. قايدا كەتىپ قالعانىن قۇداي ءبىلسىن. ەندى بوريا عانا ەمەس، مەنىڭ ءوزىم دە جەتىمسىرەپ قالعانداي مازام كەتە باستادى.
جۇرت ميداي ارالاسىپ كەتىپتى، ءتىپتى ءبىزدىڭ ايەلدەردىڭ ءبىرى كوزىمە تۇسسەشى. بوريانى جەتەكتەپ، دەدەكتەپ ءجۇرىپ ۇرىسقاق مۋسياعا ۇشىراسا كەتتىم. سوعان دا كادىمگىدەي قۋانىپ قالدىم. ءبىراق ول دا سۆەتانى، ءتىپتى ءبىزدىڭ ايەلدەردەن ەشكىمدى كورمەگەن بوپ شىقتى.
التى-جەتى جاسار بالا ەرتكەن ءبىر سارى شاشتى ايەلدى كوزىم الىستاپ شالدى؛ ۇستىندەگى كيىمى دە سۆەتاعا ۇك،سايدى. نە دە بولسا انىقتايىن دەپ بوريانى جەتەلەپ سولاي قاراي اياڭدادىم. وسى كەزدە تاعى دا:
ۆوزدۋح! ۆوزدۋح! — دەگەن ۇرەيلى ايقايلار گۇرىلدەگەن سامولەت داۋسىمەن قاتار ەستىلدى.
سامولەت داۋسى شىققان ارت جاعىما جالت قاراسام، سوناۋ الىس ورماننىڭ ۇستىنەن باۋىرىن از-اق كوتەرىپ بىزگە قاراي التى-جەتى سامولەت كەلە جاتىر. قونعىسى كەلگەندەي تۋرا جەرگە قاراي ءشۇيىلىپ كەلەدى. ەسىم شىعىپ، جاڭاعى سۆەتاعا قاراي بوريانى جەتەلەي جۇگىردىم. وسى كەزدە پاتىرلاپ وق جاۋا باستادى. قايدان، كىمنىڭ اتقانىن دا بايقاي المادىم. قازان قايناعانداي توپىراق بۇرق-بۇرق ەتەدى.
— جات! جاتىڭدار! — دەگەن ايقاي ەمىس قۇلاعىما كەلىپ، سول داۋىسقا ەرىكسىز باعىنىپ قۇلاي كەتتىم.
وسى كەزدە «شۋرا! شۋريك!» — دەپ ايقايلاپ بوريا تۋرا جۇگىردى. قولىمنان قالاي شىعىپ كەتكەنىن بىلمەيمىن. ۇستىڭنەن اربا ايداپ وتكەندەي ساتىرلاتىپ، گۇرىلىمەن كىسىنى جەرگە جانشىپ ءبىر سامولەت وتە شىقتى. ونىڭ ارتىنان پاتىرلاتىن وق بوراتىپ تاعى بىرەۋى ءتونىپ كەلدى. Meن ەسىمدى جيعانشا بوريا ون بەس-جيىرما قادامداي جۇگىرىپ بارىپ، ەكپىنىمەن ۇشىپ ءتۇستى. وق تيگەنىن، نە ءسۇرىنىپ كەتكەنىن بىلە المادىم. ءبىراق قۇلاعىن ءتۇرىپ ۇناتپادىم دا سوڭىنان قۋا جۇگىردىم.
كوتەرىلىپ جۇگىرە بەرگەندە كوزىم ءتۇسىپ كەتتى: جاڭا عانا ارت جاقتان وق بوراتىپ جايپاپ وتكەن سامولەتتەر، ەندى قايتىپ ورالىپ الدىڭعى جاقتان كەلەدى. ءسۇيىر تۇمسىقتارىنان بۇرق-بۇرق ءتۇتىن شىعادى. تاعى دا باتىرلاتىپ وق جاۋدىرىپ كەلەدى. ەسىمنەن اداستىم با، بىلمەيمىن، مەن ەندى الگىندەگىدەي شوشىماي. جۇگىرىپ كەلە جاتىپ سامولەتتەردىڭ سۇستى جۇزىنە تىكە قاراپ، تۇمسىقتارىنان بۇرقىلداعان ءتۇتىنىن، بىرەۋىنىڭ ءتىپتى قارا سۆاستيكاسىن انىق كوردىم. وكپەمدى قولىما الىپ بوريانىڭ قاسىنا جەتىپ قۇلادىم.
جاقىنداي بەرىپ-اق بالانىڭ سۇلىق جاتىسىن ۇناتپاپ ەدىم، ەندى باسىمدى كوتەرىپ بەتىنە قاراپ جۇرەگىم زۋ ەتە قالدى. بوريانىڭ اۋزى قان. ءوڭى سۇپ-سۇر. كىرپىگى ازدان قيمىلداعانداي بولدى ما، كوزىندە نۇر جوق. بالانىڭ باسىن كوتەرە بەرىپ، كەۋدەسىنىڭ استىندا جەردە ۇيىپ قالعان قانىن كورىپ زارەم ۇشىپ كەتتى. شاماسى «سۆەتا! سۆەتا!» دەپ شىڭعىرىپ ايقايلاپ جىبەردىم-اۋ دەيمىن. ءبىر كەزدە «بوريا! بوريا!» دەپ ايقايلاپ، جۇگىرىپ كەلىپ ءىنىسىنىڭ ۇستىنە قۇلاي بەرگەن شۋريكتى كوردىم. جۇگىرىپ كەلگەن كۇيى ەنتىگىن باسا الماي سۆەتا دا جۇرەلەپ وتىرا كەتتى.
— بوريا! بورەنكا! ۆستاۆاي، بورەنكا!.. يا پريشەل، ۆستاۆاي. بورەنكا! — دەپ التى جاسار شۋريك بايەك بولىپ ءبىر اۋىق ءىنىسىنىڭ قولىنان ۇستايدى، ءبىر اۋىق يىعىنان سيپالايدى.
جانارىندا ۇرەي بار، ءبىراق سوندا دا ەش نارسەگە سەنگىسى كەلمەي بەزەك قاعادى.
— بورەنكا، تەبە بولنو؟ وچەن بولنو، دا؟ بورەنكا؟..
ءسابي جۇرەگى ءبىر جاماناتتى سەزگەندەي، كوزى شاراسىنان شىعىپ بارادى. ءىنىسىنىڭ ءومىرى ءبىزدىڭ قولىمىزدا تۇرعانداي، سۆەتا ەكەۋمىزگە كەرەمەت ءبىر جالىنىشپەن جاۋتاڭداپ كەزەك — كەزەك قارايدى.
— تەتەنكي، پوچەمۋ ون مولچيت؟ ەمۋ پۋليا پوپالا، دا؟ — دەپ ۇرەيلەنە جىپىلىقتاپ ءبىزدىڭ بەتىمىزگە قارادى دا، شىڭعىرىپ جىلاپ جىبەردى، — ەگو ۋبيلي... ماما! ماما! بورەنكۋ ۋبيلي!.. بورەنكا!..
11
ءسويتىپ سوعىستىڭ ءدامىن ءبىز دە تاتتىق. بۇرىن قاي جاعىمىزدان كەلىپ قالارى بەلگىسىز، الىستان جاسقاپ، ايبارىمەن قورقىتىپ كەلە جاتىر ەدى، ەندى كەلىپ تاس توبەمىزدەن ءتۇستى. العاشقى اسەر ءتىپتى جامان بولدى. بۇكىل دالا قاساپحاناداي قان ساسىپ، دىمقىل تارتىپ بۋسانىپ تۇرعانداي.
اۋانىڭ وزىنە اجالدىڭ سالقىنى كىرگەندەي شىڭىلتىرلانىپ بارا ما، قالاي.
ەڭكىلدەپ، ىشقىنىپ جىلاعان داۋىستار ەستىلەدى. دالادا سۇلاپ جاتقان ادامدار كوپ، بىرەۋلەر كۇيبەڭدەپ جارالىلارعا كومەك بەرىپ جاتىر، ستانسيا جاققا قاراي كەتىپ باراتقاندار دا بار.
مەن ەش نارسەنى تۇسىنۋدەن قالىپ بارام. وسى كۇنگە دەيىنگى، ءدال وسى ستانسياعا كەلگەنگە دەيىنگى ءومىرىڭ ءۇزىلىپ ارتتا قالعان سياقتى. الدىمدا نە بار؟ ءقازىر قانداي حالدەمىن؟ ونى دۇرىستاپ اجىراتا المايمىن. كومەسكى سەزەتىنىم — ءومىر ارتتا قالدى، الدىمدا اجال بار. مەن سول ارالىقتا تۇرمىن. سۆەتانىڭ بەتىندە دە نۇر جوق، ءبىر ءتۇرلى ءقان-سولسىز سۇرعىلت تارتىپ كەتىپتى، جانارىندا دا ساۋلە ءوشىپ، ءبىر سالقىن، قۋقىل جارقىل قالعان. اپ-انىق كورىپ، دەنەممەن سەزگەندەي بولدىم — ونىڭ بويىن دا اجالدىڭ سالقىنى شالعان.
الىپ بارا جاتقان ۇرەي جوق، ءون بويىڭا تاراعان ءبىر سۋىق بار، بارشا دۇنيە بوياۋى مەن جىلۋىنان ايرىلىپ قۇلازىعان كوڭىلىڭدى ودان بەتەر جۇدەتە تۇسەدى. مىناۋ يۋن ايىندا ماۋجىراعان جاسىل دالاعا، الىستاپ قاراۋىتقان كوگىلدىر ورمانعا قاڭتاردىڭ ىزعارى تاراپ بارادى.
توڭىرەگىمە، سيقى قاشقان سۇرداي دۇنيەگە قاراعىم دا كەلمەيدى، ونى كوزىم كورگەنمەن كوكىرەگىم ۇعىپ تۇرعان جوق. ءبارى ءمانسىز. مىناۋ كوگەرگەن دالا دا، اناۋ الىس قاراۋىتقان ورمان دا... و، جاساعان، ماناعى مۇرجادان بەيبىت سەلدىر ءتۇتىن، جىلى ءتۇتىن كوك اسپانعا باياۋ كوتەرىلىپ بارادى. كادىمگى وت باسىنىڭ، وشاقتىڭ ءتۇتىنى.
وسى ءتۇتىندى كورگەسىن بويىما ءبىر جىلۋ كىرگەندەي بولدى: دۇنيەدە ءالى دە تىرشىلىك بار ەكەن عوي، ءتۇتىن تۇتەتىپ وتىرعان كادىمگىدەي بەيبىت وشاقتىڭ باسى بار ەكەن عوي. از-ازداپ ەسىمدى اشىپ، زەڭگىپ قالعان باسىمدى كوتەردىم. توڭىرەكتەگى بولىپ جاتقان دۇنيەنى تۇسىنەتىندەي حالگە جەتتىم.
جاۋ سامولەتى تاعى ورالىپ سوعا ما، ونى انىق بىلگەن ادام جوق، ءتىپتى ونداي ءقاۋىپتى ويلاپ جاتقان جان دا جوق سياقتى. ستانسيا باسىنىڭ ابىر-سابىر، الاساپىرانى قايتا باستالعان. ءبىراق تەمىر جولعا جاقىنداعاننان-اق زارەڭ ۇشادى. بۇل ارا استان-كەستەن. ماناعى سىرەسىپ تۇرعان بەس-التى سوستاۆتىڭ بىت-شىتى شىققان. العاش قاراعانىڭدا بەلگىسىز ءبىر بۇزادى ءداۋ كەلىپ، اسىر سالىپ، بۇكىل پوەزداردى بالانىڭ ويىنشىعىنداي قيراتىپ، ءبۇلدىرىپ شاشىپ كەتكەن سياقتى. كەيبىر سوستاۆتار كادىمگىدەي وپىرىلىپ-وپىرىلىپ قالعان، ءقايسىبىر ۆاگوندار قۇلاپ جاتىر. كەي جەرلەردە تەمىر جول تانابىن وتاۋ ءۇيدىڭ ورنىنداي ويىپ-ويىپ، قوپارىپ كەتكەن دە، رەلستەردى ءۇزىپ، سىم تەمىردەي بۇرالتىپ مايىستىرىپ تاستاعان.
ستانسياعا جاقىنداعاننان-اق كوڭىرسىگەن ءورتتىڭ ءيسى مەن شاڭ-توزاڭ كەڭسىرىگىڭدى اشىتىپ، كوزىڭدى قاريدى. كەيبىر ۆاگوندار لاپىلداپ جانىپ جاتىر. ار جاقتا دا، سكلاد پا، بىلمەيمىن ءبىر ورتەنگەن ۇلكەن ءۇيدىڭ قىزىل-قوشقىل جالىنى جۇلقىنىپ كوككە شاپشيدى. وسى جالىن مەن ءتۇتىننىڭ اراسىندا ارلى-بەرلى الاسۇرعان حالىق. ەركەك، ۇرعاشى، بالا-شاعا ميداي ارالاسىپ، نە قىلارىن، قايدا بارارىن وزدەرى دە بىلمەي قاسقىر تيگەن قويداي دۇرلىگىپ ءجۇر. قايدان تاپ بولعانى بەلگىسىز ءبىر اسكەرلەر ارعى بەتتە ءورت ءسوندىرىپ جاتىر. مىنا الاساپىران ءمانسىز دۇرلىگىستە ءجون-جوسىعىن ءبىلىپ سابىرمەن قيمىلداپ جاتقان سولار عانا. ءيا، دۇركىرەپ جۇرگەن توبىردىڭ اراسىندا ءورت سوندىرگەن ادامنىڭ ءوزى الدەقايدا سابىرلى كورىنەدى ەكەن.
سۆەتا ەكەۋمىز ارى جۇگىرىپ، بەرى جۇگىرىپ ءوز ۆاگونىمىزدى ىزدەپ تابا المادىق. بىر-بىرىنە ۇقساس ۆاگوندار كوپ، كەيبىرى قيراعان، ءقايسىبىرى جانىپ جاتىر. مەن ساسقانىمنان:
— ۆوكزالدىڭ باستىعىنان بارىپ سۇرايىق، — دەپپىن.
سۆەتا ۇندەگەن جوق، بەتىمە باجىرايىپ قارادى دا قويدى.
جالعىز ءبىز ەمەس، وكپەسىن قولىنا الىپ جۇگىرىپ، ءوز ۆاگوندارىن ىزدەپ جۇرگەن ادامدار كىلەڭ. ءبىر ساتتە ماناعى بىزبەن ۇرسىساتىن ءداۋ ايەلگە كوزىم ءتۇستى، ءتىرى ەكەن. ارقاسىندا تۇيىنشەگى، قولىندا تاقتاي چەمودانى، ءبىرىن جوعالتپاپتى. مىنا بەيتانىس قالىڭ ءنوپىردىڭ ىشىنەن كوزىمە جىلى ۇشىراپ قويا بەرگەنى... سۆەتانى ءتۇرتىپ قالىپ ەدىم و دا مىرس ەتتى، ءبىراق اناۋ ايەل ءبىزدى تانىعان جوق. ول ۇرسىسقاندا ءبىز قاعا بەرىس تۇرعانبىز، سول ساتتە ءبىزدى بايقايتىنداي بولعان جوق-تى.
— سۆەتا، سۆەتا! — دەگەن ايقايعا جالت قاراساق، ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا جۇگىرىپ كەلەدى.
پاناسىز، دارمەنسىز ادام يەسىز قالعان يتتەي ەلەگىزگىش بولادى-اۋ دەيمىن، ونى كورگەندە، سۆەتانى بىلمەيمىن، ءوزىم قۋانىپ قالدىم. ءبىراق تۇرىنە قاراسام ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنانىڭ ءحالى بىزدەن دە تومەن سياقتى، بۇرىنعىسىنان دا كىشىرەيىپ، شۇڭكيىپ كەتكەن، ءوڭى ءتىپتى جۇدەۋ، جاۋتاڭداپ ءبىر ءتۇرلى جالىنىشتى قارايدى.
— وي، سەندەردى ۇشىراتقانىم قانداي جاقسى بولدى، ءبىزدىڭ ايەلدەر قايدا؟
— ءبىز دە تابا الماي ءجۇرمىز.
— ا؟.. ولار قايدا كەتتى ەكەن؟ جۇرىڭدەر، ۆاگونعا بارايىق. ولار ۆاگوننىڭ قاسىندا شىعار.
ءبىز مانادان ۆاگوندى ىزدەپ تابا الماي جۇرگەنىمىزدى ايتتىق، سويتسەك ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنانىڭ ءوزى دە، ۆاگون تۇرسىن وڭ مەن سولىن ۇمىتىپ قالىپتى. اقىرى قاڭعالاقتاپ ءجۇرىپ جانىپ جاتقان ۆاگوننىڭ قاسىندا ءۇيىرىلىپ تۇرعان ءوزىمىزدىڭ بەس-التى ايەلدىڭ ۇستىنەن شىقتىق. ىشتەرىندە اليەۆتينا پاۆلوۆنا، ۇرىسقاق مۋسيا بار، كەرىلدەسىپ ءبىر نارسەگە تالاسىپ تۇر. مۋسيانىڭ باجىلداعان داۋسى انادايدان ەستىلەدى.
— بەكەر بولسا وسى ارادا ارام قاتايىن. وسى تۋرا ءبىزدىڭ ۆاگون. تانىن تۇرمىن، وتىرىك ايتسام كوزىم شىقسىن.
— سەن قايدان بىلەسىڭ؟ كىلەڭ قىزىل ۆاگون، بىر-بىرىنەن اۋمايدى، — دەپ شاك كەلتىردى اليەۆتينا پاۆلوۆنا.
ايەلدەر تۇس-تۇستان ۇرىسقاق مۋسياعا داۋ ايتىپ جاتىر.
— قوي، ءبىزدىڭ ۆاگون ەمەس بۇل.
— ءبىزدىڭ سوستاۆ باسقا جولدا بولاتىن.
— ءيا، بۇل باسقا ۆاگون شىعار.
ۆاگون ىشىندە ايەلدەردىڭ قولعا ىلىككەن ازعانا دۇنيەسى مەن ءبىر كيەر كيىم-كەشەگى بار، اقىعىنا جەتپەسە دە «ءبىزدىڭ ۆاگون بۇل بولماعاي» دەپ تىلەيدى، ىشىمنەن مەن دە سونى تىلەپ تۇرمىن. ءبىراق شابىنىپ العان مۋسيا «كوزىم شىقسىن، ارام قاتايىن» دەپ وزەۋرەپ بوي بەرەتىن ەمەس.
جامانات دەگەن قۇرعىردىڭ وتىرىك بولىپ شىعاتىن كەزى سيرەك قوي. ءورت ءسوندىرىپ جۇرگەن اسكەرلەر ەندى وسى تۇسقا جەتىپ، ۇزىن شلانگامەن سۋ سەۋىپ سوندىرە باستادى. بىرەۋلەرى سوم تەمىرمەن ۆاگوننىڭ جالىن جالاپ جۇقارتقان قابىرعاسىن ويىپ ءتۇسىرىپ، بىرەۋلەرى يمەك كوسەۋ تەمىرمەن ىشتەگى جانىپ جاتقان تۇيىنشەكتەر مەن چەمودانداردى ءىلىپ الىپ سىرتقا لاقتىرادى. ايەلدەر لاپىلداپ، بىقسىپ جانىپ جاتقان زاتتارىن تانىپ باج-باج ەتىپ تاپ بەرەدى. ءبىر لەيتەنانت، ءورت ءسوندىرىپ جۇرگەن سولداتتاردىڭ كومانديرى بولار، وت پەن ەكى اراعا ءتۇسىپ ايەلدەردى كەيىن شەگەردى.
— ورتەنىپ ولەسىڭدەر مە، توقتاڭدار! — دەپ اقىردى.
سودان كەيىن ورتەنىپ جاتقان زاتتاردىڭ ۇستىنە سۋ بۇركىتىپ، شالا بىقسىتىپ ءسوندىرىپ بەردى. زاتتارىنا جاپا-تارماعاي باسسالعان ايەلدەر ءاپ-ساتتىڭ ىشىندە ءۇستى-باستارى، بەت-اۋزى كۇلدى-كۇيەلەش بوپ شىعا كەلدى. كەيبىرەۋلەرى بىقسىپ جانعان دۇنيە-مۇلىكتەرىنە قولدارىن كۇيدىرىپ الىپ شار-شار ەتىپ ايقايلاپ تا جىبەرەدى.
تەمىر جول ارالىقتارى بۇرىننان دا شاڭ-توزاڭىنا قارا ماي توگىلىپ تەڭبىلدەنىپ تۇتاسىپ تۇرعان لاس ەدى، ەندى ورتەنگەن ۆاگونداردىڭ كۇل-قوقىسى ءتۇسىپ، ونىڭ ۇستىنە ءورت سوندىرگەن سۋ قۇيىلىپ ناعىز قاپ-قارا، قارا شىلقىماي بولعان. سول شىلقىمايدىڭ ۇستىندە ءبىزدىڭ ورتەنگەن زاتتارىمىز جاتىر. اركىم ءوز دۇنيەسىن ىزدەپ، اۋدارىپ-توڭكەرىپ ابدەن بىلعاپ بىتكەن. زاتتارىمدى تابا الماي ءبىراز الەك بولدىم. ءبىر كەزدە جۇرتتىڭ اياعىنىڭ استىنان ءبىر شەتى كۇيگەن تاقتاي چەمودانىمدى تاۋىپ الدىم. پالتوم مەن ءۇي-ىشىنىڭ ول — پۇلىن سالىپ العان تۇيىنشەگىم تابىلمادى، ۆاگوننىڭ ءبىر تۇكپىرىندە ورتەنىپ كەتكەن بولار. جوعالتقان جالعىز مەن ەمەس، ءورت ءسوندىرىپ الاسۇرىپ جاتقان سولداتتارعا:
— جولداس جاۋىنگەر، ۆاگوننىڭ ىرگە جاعىن كوسەۋىڭمەن تاعى ءبىر ءسۇزشى. مەنىڭ چەمودانىم جوق.
— اينالىپ كەتەيىن، ۆاگوندى تاعى ءبىر تىنتكىلەشى، — دەپ جالىنىپ جاتقان ايەل داۋىستارىن ەستيمىن.
چەمودانىمنىڭ تابىلعانىنا دا شۇكىرلىك ەتتىم، ىشىندە كويلەك-كونشەگىم، ەتىگىم بار. سونشا جەردەن اۋىلعا جالاڭاش، قايتقانىم... چەمودانىمنىڭ ءبىر بۇرىشى بىقسىپ جانىپ جاتىر. وت تيگەن قالىڭ تاقتايدىڭ ىشىنە وتە قويماعان ەكەن. اۋزىن اشايىن دەپ ەدىم، قاپەلىمدە ساسقانىمنان كىلتىمدى تابا المادىم. اۋزىنا سالعان كىشكەنە قۇلىپتى جۇلىپ الايىن دەسەم، سەيىلحان اعام قاققان شەگە بولسىن با، ءالىم جەتپەدى. وت تيگەن تاقتايدىڭ قىزىل شوعى ۇدەي ىشىنە كەۋلەپ بارادى. نە قىلارىمدى بىلمەي، قاتتى ساسىپ تۇر ەدىم، ارت جاعىمنان ءبىر سولدات:
— يا پاتۋشۋ. دەرجي، ۆودا، ۆودا ناليۋ، — دەدى دە، مەن قايرىلىپ ۇلگەرمەي شلانگادان سۋدى ىتقىتىپ جىبەرەدى.
بايقايمىن، سولداتتىڭ ورىسشا سويلەگەنى وزىمە تارتقان، سودان با، داۋسى قۇلاعىما بip ءتۇرلى قۇلاعىما جىلى ءتيدى. العىسىمدى ايتايىن دەپ ارتىما بۇرىلىپ ەدىم، سولدات تا ماعان باجىرايا قارادى.
— ءما — ا. قازاق ەمەسىز بە، قارىنداس؟..
— قازاقپىن. وزىڭىزدە قازاقسىز با؟ — دەپپىن ساسقانىمنان، ونىڭ قازاقشا سويلەپ تۇرعانىن دا ەسكەرمەي.
— ارينە، بۇل جاقتا نەعىپ ءجۇرسىز، ويباي-اۋ؟
— جولداسىم كوماندير ەدى. سوعان ەرىپ كەلىپ ەم. مۇنداي بولاتىنىن كىم بىلگەن. ەدىلبايەۆ قاسىمبەك دەگەن لەيتەنانت. ەستىگەن جوقسىز با؟
سولدات «ەستىمەدىم» دەپ تىكە جاۋاپ بەرۋگە ىڭعايسىزداندى بىلەم.
— ە — ە، اپىر-اي، سىزدەرگە قيىن بولدى-اۋ، — دەن قيپاقتادى. ءوزى ۇزىن بويلى، سىرىقتاي جىگىت ەكەن. قارا سۇر ءجۇزدى، ات جاقتى، ەكى تاناۋى بىتتيعان كىشكەنە پىستە مۇرىن، شىقشىتى شىعىڭقى، استىڭعى يەگى ۇزىنداۋ بولعانعا ما، يەگىن ىلگەرى ۇمسىنىڭقىراپ جۇرەدى. الاسا ماڭدايىنا دوڭەس بىتكەن قاباعىنىڭ استىنان وتكىر كوزى جىلتىرايدى. ءوزى دە وتكىر، پىسىق جىگىت سياقتى. كوپتەن ەل قاراسىن ساعىنىپ، جالعىزسىراپ، قۇسا بولعان، ودان مىناداي حالگە تۇسكەن مەن بەيباق قازاق بالاسىن كورگەندە قۋانىپ كەتىپ، اۋىلدىڭ توبەسىن كورىپ قالعانداي بولىپ ەدىم، ول قۋانىشىم ۇزاققا بارمادى. ايتپاي-اق ءتۇسىنىپ تۇرمىن، بۇل سولداتتان ماعان دارمەن شامالى. ەكەۋمىزدىڭ جولىمىز ەكى باسقا.
بۇل جىگىت تە ەلدى ساعىنىپ ءجۇر-اۋ دەيمىن، مەنىڭ توڭىرەگىمدە اينالسوقتاي بەرەدى.
— قارىنداس دەسەم جەڭگەي بولىپ شىقتىڭىز-اۋ. ءبىراق جاس جاعىنان قارىنداس بولارسىز. ەسىمىڭىز كىم؟.. ە... مەنىڭ اتى — ءجونىم بۇقاشيەۆ ابان. اپىر-اي، ءوتىپ كەتە المادىڭىزدار-اۋ، ا... — دەپ قينالدى ابان.
— ءبىزدى ەندى قايتەر ەكەن؟
— ول اراسىن بىلە المادىم. — ول سۋ سەۋىپ جۇرگەن شلانگىسىن ءبىر جولداسىنا ۇستاتا سالدى دا، مەنىڭ قاسىما قايتىپ ورالدى. — اپىر-اي سىزدەرگە قيىن بولدى-اۋ. مىنا كورمەيسىز بە، جول جابىق. كوپىردى تاس-تالقان قىپ بومبالاپ كەتىپتى. — اباننىڭ ماعان جانى اشىپ قينالىپ-اق تۇر، قاباعىن شىتىپ داعدارىپ قالدى. — اپىراي سىزگە نە دەسەم ەكەن؟ توقتاي تۇرىڭىزشى كىشكەنە، مەن كومانديرىمنەن اقىل سۇراپ كەلەيىن.
ول سوراڭداپ سوستاۆتىڭ سوڭعى جاعىنا قاراي جۇگىرىپ بارادى. ءبىزدىڭ ۆاگونىمىزدىڭ ءورتى سونۋگە تايادى. ەكى قابىرعاسى ۇڭىرەيىپ ويىلىپ شىققان، توبەسىندە دە ساۋ جەرى شامالى. سولداتتار ۆاگوننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە قالعان تۇيىنشەكتەر مەن چەمودانداردى يمەك تەمىرلەرىمەن تارتىپ شىعارىپ ەدى — جانىپ كەتكەن ەكەن، كۇل بولىپ ۇگىتىلىپ ءتۇسىپ جاتىر. ايەلدەردىڭ كوبىسى-اق شۇقىلاپ اۋدارىپ-توڭكەرىپ ءجۇرىپ ءوز زاتتارىن تاۋىپ العان. كەيبىرەۋلەرى ءورت شالعان دۇنيەلەرىن قاعىپ-سىلكىپ «اھىلاپ، وھىلاپ» جاتىر. كۇيىپ قالعان اسىل بۇيىمدارىنىڭ كۇيىگى شىداتپاي اششى داۋىستارى شار-شار ەتەدى، جاڭا عانا باستارىنا تونگەن تاجالدى ۇمىتىپ كەتكەن.
«باستان قۇلاق ساداقا» دەيدى قازەكەڭ، مەن ءوزى قۇدايعا سەنبەسەم دە، وزىمە جەتەرلىك ىرىمشىلدىعىم بار. سوڭىنان شىققان، ورتەنىپ كەتكەن تۇيىنشەكتىڭ بىرەۋى مەنىكى ەكەن، تانىدىم، ىشىندە ۇزاتىلاردا ارنايى ساتىپ العان قيماس پالتوم بولسا دا ونشا كۇيىنبەدىم. باس ساداقاسى. ەلگە امان-ەسەن جەتسەم...
شالا ورتەنگەن دۇنيەلەرىن جۇرت تانىپ الىپ تاۋىسۋعا اينالعان. تورت-بەس قاڭىلتىر شاينەك، سىنعان تارەلكا شاشىلىپ جاتىر. مانادان بەرى اركىم ءبىر اۋناتىپ بىلشىعان قارا كۇيە قىلعان ءبىر تۇيىنشەكتى تانىپ ۇرىسقاق مۋسيا ايقاي سالدى.
— مىناۋ يرايدا يۆانوۆنانىڭ زاتى عوي. ءيا، ءيا... سىرتىنداعى مىنا كورپەسىنىڭ جولاعىنان تانىپ تۇرمىن. ەگەر بەكەر بولسا وسى ارادان تاپجىلماي قاتىپ قالايىن...
— ونى قايتتىك؟ ءوزى جوق قوي.
— ءوزى جوعى نەسى؟ بالالارى بار ەمەس پە؟ شۋريك، بوريا؟ قايدا؟
— شۋريك مىندا، — دەدى سۆەتا.
— زاتىندا ەندەشە سەندەر الىڭدار، — دەدى مۋسيا، — شەشەسى جوق بولسا دۇنيە بالاسىنا ءتيىستى ەمەس پە؟ بالالارىنىڭ كەرەگىنە جاراتاسىڭدار. تاعى ءبىر بالاسى بار ەمەس پە؟ بوريا قايدا؟
— شىنىندا دا بوريا قايدا وسى؟
اسىپ-ساسىپ، ەسىنەن تانىپ جۇرگەن ايەلدەر بوريانىڭ جوق ەكەنىن ەندى عانا اڭعارىپ، سۆەتا ەكەۋمىزگە كەزەك-كەزەك قارادى.
— بوريانى ءولتىرىپ تاستادى. وق ءتيدى، — دەدى شۋريك تومسىرايىپ.
ورتتەن شىققان دۇنيە-مۇلىكتىڭ ابىگەرى بىتكەن سوڭ، ايەلدەر نە ىستەرىن بىلمەي داعدارىپ تۇر. جول باسشىمىز ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا ەسىنەن ايىرىلىپ قالعان، ءجون سىلتەۋدىڭ ورنىنا جاۋتاڭداپ جۇرتقا قارايدى.
— نە ىستەيمىز، ا؟ نە ىستەيمىز؟ — دەيدى دارمەنسىز كەسكىنمەن.
بۇرىن اۋزىن شىمشىپ سويلەيتىن جۇقا شىمىر ەرنى دە بوساڭسىپ، داۋىس ادەتتەگىسىندەي تىق-تىق ەتپەي، جۇمسارىپ باسەڭسىپ كەتكەن.
مەن ءبىراز جاعدايدى ءبىلىپ كەلدىم. ەندى ءبىراز ۋاقىت بۇل جەردەن پوەزد جۇرمەيدى. قيراپ قالعان كوپىردى وڭداۋ وڭاي ما، ال، ونىڭ ۇستىنە نەمىستەر دە جاقىنداپ قالسا كەرەك. سونىمەن سىزگە نە اقىل ايتارىمدى بىلمەي تۇرعانىم...
ابان جەلكەسىن قاسىپ كادىمگىدەي قينالىپ تۇر.
— قايتەيىن، ەندى، جولداستارىممەن بىرگە بولام دا.
— اپىراي-اي، ءا، — دەدى ابان قينالا قيپاقتاپ. — قولدان كەلەر كومەگىم بولماي تۇر-اۋ سىزگە. كومانديردىڭ ايتقان اقىلى — بۇ جەرگە ەندى ايالداماسىن دەدى. مىنا جاعدايدا بۇل جەردەن سىزدەرگە ەشكىم كولىك تاۋىپ بەرە المايدى. جاياۋ — جالپىلاپ كەتە بەرىڭىزدەر. جولشىباي بۇيىرعانىن كورەرسىزدەر.
— جارايدى، راحمەت.
ساباۋداي جىگىت قولىنان كەلەر قايرانى بولماعانعا قاتتى قينالعان ءتۇرى بار، الاسا ماڭدايىنىڭ استىنداعى ءدوڭ قاباعىن جيىرىپ الىپ، جەلكەسىن سيپالاي بەرەدى. اقىرى، قوشتاسۋدان باسقا امالى قالمادى.
— ال، جولىڭىز بولسىن، جەڭگەي. الدىڭىزدان جارىلقاسىن. امان-ەسەن بارساڭىز ەل-جۇرتقا سالەم ايتىڭىز.
ابان تەز بۇرىلىپ، الشاڭ ادىمداپ كەتە بەردى دە، وقىس قايرىلىپ.
— اعايدىڭ ءاتى-جونى قاسىمبەك ەدىلبايەۆ دەدىڭىز بە؟ I — ءى — دەدى.
12
توڭىرەگىم سۇپ-سۇر. ءبىر جىلتىراعان اشىق ساۋلە بولسايشى. ءبىراق كورىنبەيتىن قاراڭعى دا ەمەس. ۇلكەن بولمەنىڭ ءىشى، قابىرعاسى، كىشىلەۋ تەرەزەسى، قاراۋىتقان بەلگىسىز دۇنيە مۇلىكتەر. ونى اجىراتىپ جاتقانىم جوق، اجىراتۋعا قۇلقىم دا شامالى. قاسىمبەك ستولعا ەڭكەيىپ، ءبىر نارسە جازىپ وتىر. ماعان بۇرىلىپ قارامايدى، كۇڭگىرت جارىقتان ءجۇزىن انىق كورە المايمىن. وسىنداي الا كەۋىم شاقتا ونىڭ قاعازعا ۇڭىلگەنى نەسى؟ مەيلى جازا بەرسىن. تەك تۇلا بويىم قۇرىستاپ، دەنەم توڭازىپ بارادى. پالتو جامىلۋ كەرەك ەدى، ءبىراق سونى ىزدەۋگە زاۋقىم جوق. ونىڭ ۇستىنە ءۇيدىڭ ءىشى ءتىپتى قاراڭعىلانىپ بارادى. جاڭاعى وتىرعان جەرىندە قاسىمبەك جوق. تەرەزەنىڭ ورنىندا بولار-بولماس كۇڭگىرت ساڭىلاۋ قالعان.
شالا كورگەن تۇسىمنەن ايىعىپ كوزىمدى اشتىم. شىنىندا دا توڭىرەگىم قاراڭعى، تەك اياق جاعىمنان ازداعان ساڭىلاۋ كورىنەدى. استىمدا قاراعايدىڭ قىلقاندى بۇتاقتارى، كادىمگىدەي توڭىپ قالىپپىن. تۇلا بويىم قالتىراپ بارادى. ورنىمنان تۇرماي بۇرىسە تۇسەم، جامىلاتىن ەش نارسە جوق. اقىرى باسقا امالىم قالماعان سوڭ، تىم بولماسا قوزعالىپ جىلىنايىن دەپ ەڭبەكتەپ سىرتقا شىقتىم.
بوزارىپ تاڭ اتىپ كەلەدى. تۇندە قالىڭ تۇتاسىپ، قاپ-قاراڭعى بوپ كوڭىلىمە ۇرەي سالعان قالىڭ ورمان، ەندى اراسىنا ساڭىلاۋ كىرىپ، سەلدىرەپ، ايقىندالا ءتۇسىپتى. شالاشتان بويىمدى قارىپ، بۇرىنعىدان بەتەر قالتىراپ، ءتىسىمدى ساقىلداتىپ جىبەردى. كۇيبەڭدەي جۇگىرىپ، جەر تەپكىلەپ جىن سوققان ادامداي ءوزىمدى ءوزىم سابالايمىن. ازداپ بويىم جىلىنايىن دەدى، ءبىراق تولارساعىما دەيىن سۋ بولىپ ەندى اياعىم توڭا باستادى.
ويىم ون ساققا جۇگىرەدى. ۇرلانىپ جامان وي دا كەلەدى. الدە مەنى تاستاپ ءوز ءجونىن تاپتى ما ەكەن؟ — مەنىڭ وعان تيەر پايدام شامالى عوي، تەك ايتەۋىر قارا دەمەسە... مەنى قيماستاي وعان نەم ءوتىپ كەتىپتى؟ كۇيەۋلەرىمىز بىرگە ىستەدى، كوليا قاسىمبەكتىڭ قاراۋىندا بولدى. ال ودان باسقا؟ ءبىراز ۋاقىت كورشى تۇرىپ، ورىسشا ايتقاندا پودرۋگا بولعانىمىز بار. ءبىراق تەرەزەسى تەڭ قۇربى بولۋعا ونىڭ تاربيەسى دە، بىلىم-بىلىگى دە مەنىكىنەن الدەقايدا ارتىق جانە وعان ورىسشا ءتىلىمنىڭ مۇكىستىگىن قوسسا ءتىپتى تومەندەپ قالام. مەنى از دا بولسا وعان تەڭەستىرگەن ءبىر جاعداي نيكولاي قاسىمبەكتىڭ قاراۋىندا قىزمەت ىستەيتىن، ياعني باستىقتىڭ ايەلىمىن. مۇندا ءبىر بايقاعانىم ايەلدەر دە وزدەرىن كۇيەۋلەرىنىڭ شەن — دارەجەسىنە قاراي ۇستايدى ەكەن. ارينە مەن سۆەتانىڭ الدىنا ءتۇسىپ كورگەنىم جوق، ونىڭ مەنى ەلەپ، ىقىلاس بىلدىرگەنىنە دە ريزا — تىنمىن. ءقازىر ەندى، ءبىزدى شەندەستىرىپ، تەڭەلمەستى تەڭەپ تۇرعان كۇيەۋلەرىمىز جوق. قۇداي ءبىلسىن...
ۇمىتىمە تالشىق ەتەتىنىم، «ءجۇزى يگىدەن تۇڭىلمە» دەپ اتام قازاق ايتپاقشى، سۆەتانىڭ جۇزىندە يمانى بار، سىرىنا قانباي جاتىپ ءبىر كورگەننەن-اق ءىش تارتىپ كەتكەنىم سودان بولار. قايدان بىلەيىن، ايتەۋىر، ازىرگە جۇبىمىز جازىلعان جوق ەدى: ەكشەلە كەلگەندە سونشاما ايەلدىڭ ىشىنەن ەكەۋمىز تىزە قوسىپ ءبىر كەتكەنبىز.
پوەزىمىز قيراپ قالعانمەن باسىندا ۇيتقىمىز بۇزىلعان جوق-تى. ءبارىمىز ۇباپ-شۇباپ ستانسيانىڭ باستىعىنا باردىق. باستىققا كىرمەك بولىپ توپىرلاعان قىرۋار جۇرتتان ءتىپتى ەسىككە ماڭايلاي المادىق. بىرەۋدى بىرەۋ تىڭداپ، بىرەۋگە بىرەۋ جول بەرىپ جاتقان جوق. ايەلدىككە باسىپ شارىلدايىن دەسەڭ سەنەن باسقا دا ايەلدەر تولىپ جاتىر. «ءبىز كوماندير ايەلدەرىمىز، ءبىزدى الدىمەن جونەلت» دەيتىن وكتەم ءسوزىڭ وتپەي دالادا قالدى. بۇل ارادا ەڭ مىقتىمسىنعان ايەلدەردىڭ قولىنان كەلگەنى:
— قاتىندار، بىر-بىرىڭنەن كوز جازىپ قالماڭدار. بىرگە بولىڭدار. شاشاۋ شىقپاڭدار، — دەگەن ءوزارا اقىلدان اسپادى.
شىنىندا دا مىناۋ اتكوپىردىڭ ىشىندە كوز جازىپ قالساڭ-اق ەندى قايتىپ ءۇيىرىڭدى تابا المايسىڭ. ۇياسى بۇزىلعان اراداي گۋىلدەگەن جۇرتتىڭ ىشىنەن ءبىزدىڭ داۋىسىمىز باستىقتاردىڭ قۇلاعىنا جەتەتىن ەمەس. ءسويتىپ تۇرعاندا ءتۇپ جاعىنداعى كەڭسەدەن ءبىر باستىق شىعىپ:
— جولداستار، جولداستار، تىنىشتالىڭدار! — دەپ ايقاي سالدى.
ىزى-قىزى شۋ سايابىر تارتىپ، ەسەك — دامە جۇرت اۋزىنا ۇڭىلگەندە الگى باستىق كوپىردىڭ بومبالانىپ قالعانىن، ەندى بۇل ستانسيادان ءبىر سوستاۆ كەيىن قاراي جۇرە المايتىنىن ايتتى.
شىعىسقا قاراي كەتىپ باراتقان ادام كوپ: ۇيەمە جۇك تيەگەن، ونىڭ ۇستىنە بالا-شاعا، ەركەك-ايەلى جىپىرلاپ مىنگەن ەكى-ۇش ماشينا ەتتى، وقتا-تەكتە سالدىرلاعان اربالار كەزدەسىپ قالادى، ال قالعانىنىڭ ءبارى جاياۋ-جالپى. تۇيىنشەكتەرىن ارقالاپ، چەموداندارىن كوتەرىپ شۇبىرىپ باراتقان جاياۋ بوسقىن. بۇلاردىڭ ۇزاق جولعا، جاياۋ كوشكە جاتتىقپاعانى بادىرايىپ كورىنىپ تۇر. ارقالارىنا ارتقان جۇكتەرى ودىرايعان ەبەدەيسىز، كوبىنىڭ قولدارىندا چەمودان، شەلەك، شاينەك ۇستاعاندارى دا بار. انە ءبىر توپتىڭ بەرگى شەتىندە بارا جاتقان ايەل ارقاسىنا كورپەگە بۋعان ۇلكەن تۇيىنشەك ارتىپ العان، ءبىر قولىندا ۇلكەن كورزينكا، ءبىر قولىندا كادىمگى جارقىراعان سارى جەز ساماۋرىن. و، دۇنيەسى قۇرعىر دەسەيشى.
ۆوكزالدان جامىراي شىققان كوپ جۇرت توپ — توپقا بولىنسە دە ءبىر-بىرىن نىساناعا الىپ، قارايلاپ كەلە جاتىر ەدى، ەندى ۇزاعان سايىن بىر-بىرىنەن قارالارىن ءۇزىپ، ءارتۇرلى جول تارامىنا ءتۇسىپ ىدىراي بەردى. بەلورۋسسيا جەرىنىڭ ورمانى دا كوپ، ورمان اراسىندا قۇمى دا كوپ ەكەن، تۋفليىمىزگە قۇيىلىپ جۇرگىزبەيدى. ونىڭ ۇستىنە بيىك تاقا تۋفلي جاياۋ جۇرىسكە جاراتىلماعان عوي، ءارى — بەرىدەن سوڭ ايەلدەر تۋفليلەرىن شەشىپ الىپ، جالاڭ اياق كەتتى. سۋسىلداعان قۇم جالاڭ اياققا جايسىز ەمەس-اۋ، ءبىراق ۇيرەنبەگەن تابانعا باتاتىن نارسەلەر كوپ، بايقاۋسىزدا اياقتارىنا تىكەن كىرىپ كەتىپ، ايەل بايعۇستار باج-باج ەتەدى، مەنىڭ ەلدەن الىپ كەلگەن ەتىگىم ابىروي بولدى.
ءبىز ورتەنگەن ستانسيادان كوپپەن بىرگە لىقسىپ شىقتىق تا، سول ەكپىنىمىزبەن تارتا بەردىك. ءجون سىلتەپ جول كورسەتەر باسشىمىز دا، بەلگىلەپ العان باعىت-باعدارىمىز دا جوق، ايتەۋىر كوپپەن بىرگە ماڭدايىمىزدى شىعىسقا بەرىپ، كىلەڭ ايەل اعىپ-تامىپ، شۇباتىلىپ كەتىپ بارامىز. ءۇش-تورت شاقىرىم جۇرگەننەن كەيىن-اق، العىمىزدان بۇرىن، چەمودان كوتەرىپ، زات ۇستاعان قارىمىز تالىپ، بولدىرىپ توقتادىق.
ويدا جوقتا مىناداي وقيعا وڭاي بولسىن با، اشەيىندەگى سوزشەڭ ايەلدەردىڭ ەكپىنى سۋ سەپكەندەي باسىلىپ، ءبارىنىڭ دە قاباعى سالىڭقى ءۇنسىز وتىر. قازاق «تاس توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي» دەۋشى ەدى، ال ءبىزدىڭ تۋرا تاس توبەمىزدەن جاي ءتۇسىپ، وسىنداي حالگە دۋشار ەتتى. كۇن شاڭقاي تۇسكە كوتەرىلىپ قالعانمەن ءبىزدىڭ دالاداعىداي ىستىق جوق. ءبىز جول جيەگىندە قايىڭنىڭ كولەڭكەسىندە وتىرمىز. كوبى تومەن قاراپ جەر شۇقيدى، ءبىرازى قيسايىپ جاتىر.
— قىزدار-اۋ، وسى ءبىزدىڭ باستىعىمىز قايدا؟
ءبىلىپ جاتىرمىن:مارۋشتىڭ داۋسى، مەنىكى سياقتى ونىڭ داۋسى دا ورىس ۇنىنەن بولەكشە ەستىلەدى.
— قايداعى باستىق؟
— ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا بار ەمەس پە. ايەلدەر سوۆەتىنىڭ پرەدسەداتەلى سول عوي.
— ونى قايتەيىن دەپ ەدىڭ؟
— قايتكەنى نەسى؟ باستىق باستىقتىعىن ىستەسىن بىزگە. باسقارۋسىز بولا ما ەكەن، — بۇل ەندى ۇرىسقاق مۋسيانىڭ داۋسى. — ءجون سىلتەپ، ءتارتىپ بەرسىن. ءبىز ءۇشىن جاۋاپ بەرمەي مە سول؟
— ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا، — دەدى ۇرىسقاق مۋسيا. — بالاسى جوق بەدەۋ كەلىنشەكتەر كەردەڭدەپ بوس كەلە جاتىر. انا جاس بالاسى بار ايەلدەرگە جاردەم ەتسىن. بالا كوتەرىسسىن. سوعان بۇيرىق ەتىڭىز، ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا. ءبىر مەزگىل بالا كوتەرىسسە قولى سىنىپ قالماس. سىلاڭداپ ەركەك قاراتاتىن زامان ەمەس.
— تاۋىپ ايتتىڭ، بارەكەلدە.
— ءيا، بىر-بىرىمىزگە قول ۇشىن بەرمەسەك بولا ما؟ — دەپ مۋسيانىڭ بۇل ءسوزىن بالالى ايەلدەر قوستاپ جاتىر.
— مۇندايعا بۇيرىق بەرۋدىڭ كەرەگى جوق. بالامدى كوتەر دەپ كىسىنى زورلاۋعا بولمايدى، — دەدى اليەۆتينا پاۆلوۆنا. — وزدەرى ءبىلىپ ىستەگەن ادامدار بولسا، مەيلى.
— نەگە بۇيرىق بەرۋدىڭ كەرەگى جوق؟ — دەپ شاپ ەتە قالدى ۇرىسقاق مۋسيا. — ءوزى ءبىلسىن دەيدى عوي. ال، ءوزى بىلمەيتىندەردى قايتەسىڭ؟ ءبىر ايەل بالاسىن كوتەرە الماي قان سورپاسى شىعىپ كەلە جاتسا، بەدەۋ كەلىنشەك قۇيرىعى قايقاڭداپ كەردەڭ-كەردەڭ باسىپ جۇرە بەرمەك پە؟ جو-جوق ءتارتىپ كەرەك. ءبىز ءوزىمىز اسكەر بولماساق تا اسكەردىڭ قاتىنىمىز. ءبارىن دە تارتىپپەن ىستەۋىمىز كەرەك. سولاي ەمەس پە، ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا؟
— مەنىڭ ويىمشا مۋسيا... ە — ە... ماريا ماكسيموۆنانىڭ ايتقان ۇسىنىسى وتە دۇرىس. ايەل جولداستار، مىناداي جاعداي قيىنداپ تۇرعان كەزدە شىنىندا دا ءتارتىپ كەرەك، — دەدى ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا، — ءبىز دە اسكەري تارتىپكە كونبەسەك بولمايدى. بالالى ايەلدەرگە كوپتەپ كومەكتەسەيىك دەگەنى دە دۇرىس ءسوز.
ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا كادىمگىدەي ءتىرىلىپ كەلەدى، داۋسى قاتايىپ، ءوزىنىڭ باياعى ۇيرەنشىكتى اسكەري سوزدەرى تىلىنە قايتىپ ورالىپ، كادىمگىدەي قۇس تۇرىنە كەلىپ قالىپتى. شارشاپ كەلىپ، قالاي بولسا سولاي قۇلاي كەتكەن ايەلدەر ەتەگىن جيناپ، باستارىن كوتەرىپ، باستىقتىڭ سوزىنە قۇلاق اسايىن دەدى.
— ال، ايەل جولداستار، — دەدى ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا، داۋسى شىمىرلانىپ، ءۇنى دە وكتەم شىعادى. — ەندىگى جocپارىمىز نە بولماق؟ سونى اقىلداسايىق.
— ونىڭ اقىلداساتىن نەسى بار. تەزىرەك ۇلكەن ءبىر ستانسياعا جەتىپ پوەزعا ءمىنۋدىڭ قامىن قىلۋ كەرەك، — دەدى اليەۆتينا پاۆلوۆنا.
— ول ستانسيادا پوەزد بولماسا قايتەمىز؟ — دەدى كۇلەگەش مۋسيا قاباعىن ءتۇيىپ.
— كەلەسى ستانسياعا بارامىز.
— سوندا نەمەنە، سولاي جاياۋ جۇرە بەرەمىز بە؟
— جۇرمەگەندە نە ىستەيسىڭ؟ نەمىستى توسىپ الايىن دەم پە ەدىڭ؟ — دەپ شاپ ەتە ءتۇستى ۇرىسقاق مۋسيا...
— قايداعىنى ايتادى ەكەن-اۋ، — دەپ كۇلەگەش مۋسيا سىقىلىقتاپ كۇلدى.
13
ءجۇرىسىمىز ونبەي كەلە جاتسا دا، جولعا كوندىگە الماي بولدىرىپ قالعان ايەلدەر بۇدان ءارى اتتاپ باسقىسى كەلمەي، كەشكە تامان شاعىنداۋ ءبىر دەريەۆنياعا توقتادىق. كوبىسى شارشاعانىن مويىنداعىلارى كەلمەي، «الدىمىز ءتۇن، اداسىن كەتەرمىز-دى» سىلتاۋ قىلدى. ءبارىمىز ءبىر جەرگە سىيمايتىن بولعان سوڭ ەكى-ۇش ادامنان ۇيدى-ۇيگە تاراپ قونباق بولدىق.
— ءاي، قاتىندار، سەندەر تال تۇسكە دەيىن شالجيىپ جاتىپ الماڭدار، — دەدى ۇرىسقاق مۋسيا شوعىرلانىپ، وشارىلىپ تۇرعان ايەلدەرگە. — ەرتەڭ سەندەردى ءۇي باس سايىن سۇراۋ سالىپ ىزدەپ جۇرەتىن جاعدايىمىز جوق. سولاي ەمەس پە، ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا؟
— دۇرىس ايتاسىز، ماريا ماكسيموۆنا، — دەپ قوستاپ قويدى ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا.
— ەرتەڭ قاي ۋاقىتتا جينالساق ەكەن؟ — دەپ ۇرىسقاق مۋسيا ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنادان سۇرادى.
— ەندى... جالپى ەرتەرەك جينالايىق.
— ەندەشە اتەش ءبىرىنشى شاقىرعان كەزدە ءدال وسى اراعا جينالاسىڭدار. بۇل ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنانىڭ بۇيرىعى. ۇقتىڭدار ما؟ ال ۇيىقتاپ قالعاندارىڭ بولسا وبالدارىڭ وزدەرىڭە. ىزدەمەيمىز. سولاي ەمەس پە، ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا؟
— ءا-ا... ءيا، ءيا. ەرتە جينالايىق، جولداستار، تەك كەشىگىپ قالماڭدار. ە-ە، ماريا ماكسيموۆنا، ءبىز ەكەۋمىز ءبىر ۇيگە تۇنەرمىز.
ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا ءبىر كەزدە ءوزى ات-تونىن الا قاشاتىن ۇرىسقاق مۋسيادان ەندى ايرىلعىسى كەلمەيدى؛ ءبىر نارسە ىستەگىسى، نە ايتقىسى كەلسە الاقتاپ سوعان قارايدى.
قوناتىن ءۇي ىزدەپ ايەلدەر دەريەۆنيانى جاعالاپ كەتتى. ءبىز سۆەتا ەكەۋمىز، ورتامىزدا شۋريك بار، توبەسىن باسقالارداي شالوممەن ەمەس، تاقتايمەن جاپقان، وزگەلەردەن ەڭسەسى بيىك ۇلكەندەۋ ءبىر ءۇيدىڭ الدىنا كەلىپ توقتادىق. قاقپانىڭ الدىنا كەلىپ قيپاقتاپ تۇرعانىمىزدى كوردى بىلەم، اۋلادان ورتا جاستاعى ارىقتاۋ كەلگەن اقسارى ايەل شىقتى. شارۋا جايلاپ جۇرسە كەرەك، الدىنا الجاپقىش بايلاپ، كەنەپ كويلەگىنىڭ جەڭىن ءتۇرىپ العان، شۇڭىرەكتەۋ بىتكەن وتكىر كوك كوزىن شۇيىرە قارادى. ءبىز ءمان-جايىمىزدى ايتىپ قونۋعا رۇقسات سۇراپ ەدىك، ايەلدىڭ ءاجىم شالعان قاتقىل ءجۇزى جىلىمادى، ءبىراق قارسىلىق تا بىلدىرمەدى.
— جارايدى، ءبىر تۇنەپ شىعىڭدار، — دەدى سالقىن عانا.
ءبىز اۋلاعا كىرىپ قايدا بارارىمىزدى بىلمەي ىركىلىپ قالىپ ەدىك، التى-جەتى جاسار سارى بالا ءبىزدى كورىپ، اۋزىن اشىپ اڭىرىپ، اۋەلى «ءتۇرى جات، بۇل نەعىلعان ادام» دەگەندەي ماعان قاراپ تۇردى دا، ودان كوزى شۋريككە ءتۇستى. توسىن بالانى قىزىق كورىپ، ءبىراق بەيتانىس بالانىڭ قاسىنا كەلۋگە باتا الماي قيپاقتاپ تۇر. ءۇي يەسى ايەل رۇقساتىن بەردى دە، ەندى بىزبەن ءىسى بولماي سيىرىن ساۋىپ جاتىر، ءبىز نە قىلارعا بىلمەي از تۇردىق تا، ءۇي ىرگەسىندەگى تاقتاي سكامەيكاعا وتىرا كەتىپ، ارقامىزدى جۇكتەن بوساتتىق.
كۇن باتىپ كەتكەن، ءبىراق تەرىسكەي جاقتىڭ ىمىرتى تەز ۇيىرىلە قويمايدى، كەۋگىم تارتىپ ۇزاق تۇرادى. ايەل سيىرىن ساۋىپ بولماي-اق ۇيەمە اربا ءشوپ تيەگەن وسى ءۇيدىڭ ەركەگى كەلدى؛ بيىك قاباق، قىرپۋسىز مول مۇرتى اۋزىن كومگەن قاپساعاي دەنەلى كىسى ەكەن. ون ەكىلەر شاماسىنداعى بالا ات ايداپ كەلەدى؛ اتى ارقاسىنا ەكى ادام قاتار جاتىپ ۇيىقتاعانداي ءىرى دە سەمىز، ونداي اتتى ورىسشا «بيتيۋگ» دەيدى ەكەن. ءۇي يەسى شەتەن قاقپانى اشىپ، ارباسىن ايداپ قورانىڭ تۇپكى بۇرىشىنا وتە بەردى. ءقازىر ءسىرا، بوسقىندار تاڭسىق بولماسا كەرەك، ءبىزدى كورە تۇرسا دا نازار سالىپ ەلەمەدى. كىشكەنە بالا ءبىزدى تاستاي بەرىپ، ءشوپ ءتۇسىرىپ جاتقان اكەسى مەن اعاسىنا باردى.
ءبىز ءموليىپ ءۇنسىز وتىرمىز. ولەردەي شارشادىق، جاتا قالعىمىز-اق كەلەدى، ءبىراق كىسى ۇيىنە قالاي قوجالىق جاسايسىڭ. بۇگىنگى ءبىزدىڭ ءبىر كۇنگى باستان كەشكەنىمىزدى ءومىر بويى كورمەگەندەر تولىپ جاتىر. ماناعى ساسكە كەزىندەگى ستانسيا باسىنداعى ويران-بوتقاسى شىققان دۇنيە، قازا تاپقان حالىق. مىناۋ التى جاسار شۋريك بالا تۇڭعىش رەت اجالدى كوردى. اجال مۇنىڭ ەڭ جاندى جەرىنەن سوقتى، جانىنداي جاقسى كورەتىن تەتەلەس ءىنىسىن الىپ كەتتى. شۋريكتى بوريانىڭ قاسىنان اكەتە الماي الەك بولعانبىز. «بوريا، بورەنكا» دەپ جىلاپ، ودان مامالاپ شىڭعىرىپ ازان — قازان بولعاندا... سوعان قالاي شىداعانىمدى وزىمدە بىلمەيمىن. سۆەتا قايراتتى ەكەن، ىنىسىنە قاراي ۇمتىلىپ، ءال بەرمەگەن شۋريكتى قاپسىرا قۇشاقتاپ، ايتەۋىر سول ارادان الىپ شىقتى. ىشقىنا جىلاعان بالا از عانا جۇرگەسىن، پىشاق كەسكەندەي تىيىلىپ، سۆەتانىڭ قولىنان ءتۇستى.
ءقازىر سول شۋريك مۇلگىپ ءۇنسىز وتىر. مۇلگىپ وتىر ما، الدە ءبىر نارسە ويلاپ وتىر ما؟ كەنەت:
— اپاتايلار، ءبىز بورەنكانى جەرلەمەدىك قوي، — دەدى كادىمگى ۇلكەن ادامداي مۇڭايىپ.
سيىر موڭىرەيدى. دەريەۆنيا كوشەسىنىڭ شاڭىن بۇرق — بۇرق ەتكىزىپ قايتقان سيىرلار كەتىپ بارادى، مال قايىرعان ايەلدەر مەن بالالاردىڭ داۋسى ەستىلەدى. ءبىزدىڭ حوزيايكامىز كۇرپىلدەتىپ ەكىنشى سيىرىن ساۋىپ جاتىر، كۇيەۋى قارۋلى كىسى ەكەن، ايىرىمەن ءبىر شومەلە ءشوپتى ءبىر-اق تۇيرەپ لاقتىرادى، اربا ورتايىپ قالىپتى.
استاعىپىر — اللا-اۋ، باياعى قايماعى بۇزىلماعان اۋىل تىرلىگى. باستالعان سوعىس تا، بۇگىن ستانسيانىڭ ويران-بوتقاسىن شىعارعان جاۋ سامولەتتەرى دە، بوريانىڭ قازاسى دا، ءبىزدىڭ وسى دۇرلىگىسىمىز دە — مىنا ماڭ باسقان، بايىپتى تىرشىلىككە جاناسپايتىن بولەك نارسە سياقتى. ءبىر ءتۇرلى ەرسى، جات كورىنسە دە، وسى باياۋ، بەيبىت تىرلىك ءبىزدىڭ كوڭىلىمىزگە از دا بولسا تىنىشتىق اكەلگەندەي بولدى.
حوزيايكا سيىرىن ساۋىپ بولىپ، سارقىپ ەمسىن دەپ ەكى بۇزاۋىن اعىتىپ جىبەردى دە ءسۇتىن ۇلكەن گورشوككە قۇيىپ، ونى پوگرەبكە ءتۇسىردى. قازان استىنا وت جاقتى. ۇيگە كىرىپ شىعىپ، ارلى-بەرلى وتكەندە بىزگە نازار سالىپ قارامايدى دا. ءۇي يەسى دە ءشوبىن ءتۇسىرىپ بولىپ، ارباسىپ دوعاردى. ۇلكەن بالاسى:
— باتيا، اتتى تۇساپ جىبەرەم بە؟ — دەپ سۇراپ ەدى.
— ءقازىر بوسقىن كوپ، بىرەۋ قاعىپ كەتەر. قوراعا بايلاپ، الدىنا ءشوپ سال، — دەدى.
ەندى ۇيگە قاراي كەلە جاتىر. جاقىنداي بەرىپ بىزگە باس يزەگەندەي سول يشارات جاسادى. ءبىزدى جاراتپاي ءجۇر مە، الدە وزدەرى جاراتىلىسىنان پەيىلگە ساراڭ جاندار ما، ول اراسىن ايىرا المادىق، ءبىراق قايسىسى بولسا دا بىزگە جايلى ءتيىپ وتىرعان جوق.
قاس قارايعان كەزدە بارىپ ءبىزدى ۇيگە شاقىردى. وندىق شامنىڭ جارىعىمەن تاماق ىشتىك. حوزيايكا، الدىمىزعا ءبىر-بىر ءتىلىم نان قويدى دا، شوگەننەن ماي شىجعىرىپ قاتىق ەتكەن كاپۋستا كوجە-ششي قۇيدى. ايەلى وتتان شىققان شوگەندى ستولدىڭ ۇستىنە قويىپ جاتقاندا بارىپ، ءۇي يەسى بىزگە ادام سياقتى زەر سالا قاراپ الىپ:
— ءيا، قاي جاقتان جۇرسىزدەر؟ — دەپ سۇرادى.
ءبىز ءجونىمىزدى ايتتىق. شۋريكتىڭ جاعدايىن ەستىپ، مۇسىركەپ ماڭدايىنان سيپاپ قويدى.
— ءيا، ءيا... كىشكەنتاي بالاعا وبال بولعان ەكەن. ستانسيانى بومبالاعانىن وسى ارادان ءبىز دە كوردىك.
— باتيا، مەن دە كوردىم. سامولەتتى كوردىم، — دەپ كىشى بالاسى سوزگە ارالاستى. — وي، ءتىپتى قىزىق بولدى. گۇرس-گۇرس ەتە قالعاندا...
اكەسى ۇناتپاي ءبىر قاراپ قويىپ ەدى، كىشكەنەسى جىم بولدى.
ءۇي يەسى بيىك قاباقتى، ۇلكەن ۇشكىر مۇرىندى، ءىرى ءجۇزدى كىسى. سۋالىڭقى جاعى مەن شىقشىتى شىعىڭقى كەڭ يەگىنە ءبىر جەتى ۇستارا تيمەگەن بولار، ساقالى وسىڭكىرەپ كەتىپتى، ءبىراق سارى ساقالدىڭ وسكەنى بادىرايىپ بىلىنە قويمايدى ەكەن. قولى دا كۇرەكتەي، قولىنداعى سورپا ءىشىپ وتىرعان قاسىعى شاي قاسىقتاي كورىندى ماعان.
— كىشكەنتاي بالاعا وبال بولعان ەكەن، — دەپ باسىن شايقاپ قويدى ءۇي يەسى. — اكەڭ... اكەڭ ايىپتى عوي بارىنە. ءۇيى-ىشىن مۇندا اكەلىپ نەسى بار ەدى؟
— سوعىس بولاتىنىن قايدان بىلگەن، — دەدى سۆەتا سوزگە قايمىعا ارالاسىپ.
— نەگە بىلمەيدى. وفيسەر بولعاسىن ءبارىن ءبىلۋ كەرەك، — دەدى ءۇي يەسى مۇرتىن سيپاپ.
— مەنىڭ پاپام وفيسەر ەمەس، كوماندير، — دەدى شۋريك ۇناتپاي. قىزىل ارميادا وفيسەر بولمايدى، — دەپ ءتۇسىندىردى ءۇي يەسىنىڭ بەتىنە قاراپ.
ءۇي يەسىنىڭ «وفيسەر» دەگەن ءسوزى ءبىزدىڭ دە قۇلاعىمىزعا تۇرپىدەي تيگەن ەدى.
— ا — ا، سولاي ما؟ ءبىز وندايىن ءالى بىلە الماي جاتىرمىز، — دەدى ءۇي يەسى ەزۋ تارتىپ. — ءسىرا، ءتۇبى، بولشيەۆيكتەردىڭ كوپ نارسەسىن بىلە الماي قالاتىن شىعارمىز. ءسىزدىڭ اسكەرلەر قاشىپ كەلە جاتقان كورىنەدى عوي.
سوزىندە كەكەسىن بار، ءبىزدى ايەل دەپ باسىنعانى بولار، كەكەسىنىن جاسىرماق تۇگىل، ايىزى قانىپ، اششى مىسقىلمەن بىزگە ءبىر قاراپ قويدى.
— جاساعان قۇدايعا مىڭ دا ءبىر راحمەت، — دەدى ايەلى قولىن ءبۇرىپ ماڭدايىنا تيگىزىپ شوقىنىپ جاتىپ. — ءوزىمىزدىڭ جيعان-تەرگەنىمىز وزىمىزگە بۇيىراتىن بولدى عوي. الگى ءبىر كولحوز دەگەن پالەسىنە جەتكىزبەي-اق، جاساعان قۇدايدىڭ راحىمى ءتۇستى عوي. ارعى جاقتان كەلگەندەر بۋىنىپ — ءتۇيىنىپ كەتىپ جاتقان كورىنەدى.
سۆەتا ەكەۋمىز بىر-بىرىمىزگە قارادىق... تۇلا بويىمىز مۇزداپ قويا بەردى. كەلىمسەك، كىرىپتار قوناقتىڭ باققانى ءۇي يەسىنىڭ قاباعى ەمەس پە، جاڭا ۇيگە كىرگەننەن-اق ءۇي يەسىنىڭ اجارىن باققانمىن. قانشا تۇكسيىپ، قاباعىن تۇيگەنمەن شۇڭىرەك كوزىنىڭ ءبىر تەرەڭىندە شىدامسىز جارقىل بارتىن، نە دە بولسا ءبىر جاقسىلىق حاباردى اسىعا كۇتكەن ادامنىڭ كەسكىنى. سول كۇتكەنى كىم ەكەنىن ەندى ءبىلدىم.
— ارعى بەتتەن كەلگەندەر كىم؟ — دەپ سۇرادى سۆەتا تۇسىنبەي.
— ە، سوۆەتتەن كەلگەندەر شە. وسىندا سەلسوۆەت دەي مە،پارت ياچەيكا دەي مە، ايتەۋىر كوبەيىپ كەتىپ ەدى. كەلىپ الىپ جالاڭ اياق، جاقىبايلاردى قۇتىرتا باستاعان، — دەدى حوزيايكا. — ولار دا ەندى سەندەر سياقتى زىتىپ بارادى.
تەنتىرەپ جۇرگەن مازاسىز قوناقتى ءۇي يەلەرى سۇق كوزىمەن اتسا دا، ءبىز وعان دايىن ەدىك، ءبىراق ءدال مىناداي ۇيگە تۇسەمىز دەگەن ءۇش ۇيىقتاساق تۇسىمىزگە كىرگەن جوق-تى. سودان ەسەڭگىرەپ قالدىق پا، سۆەتا ەكەۋمىز ءتىلىمىزدى تىستەپ العانداي ۇندەمەدىك. ۇندەگەندە نە ايتامىز، ءبىزدىڭ ءسوزىمىز رايىنان قايتاراتىن جاندار ەمەس بۇلار، مىنا سوزدەرى دە جاي ءبىر اشۋ ۇستىندە، نەمەسە كەزدەيسوق قيانات كورىپ رەنىشپەن ايتىلىپ جاتقان نارسە ەمەس، ارىدەن، تۇبىنەن شىققان سوزدەر.
ءيا، ءبىزدىڭ جان ساقتاۋشىلارىمىز دا بۇگىن-ەرتەڭ كەلىپ قالار وسى اراعا. ال، قوناقتار، سەندەر ەرتەرەك كەتىڭدەر. قولعا ءتۇسىپ قالارسىڭدار. وندا بىزگە دە ءسوز كەلىپ جۇرەدى. باسىنا كۇن تۋعان ادامعا قول ۇشىن بەرمەگەن دە جامان. ءبىراق...
— ءيا، ەرتە جاتىڭدار دا، ەرتە تۇرىپ كەتىڭدەر، — دەدى ايەلى. — نەمىستەر سەندەردى ونشا جاقسى كورمەيتىن بولار.
بالا ويى ءسوز ماعىناسىنا جەتە الماي، ءبىراق ءىشى ءبىر جاماناتتى سەزگەندەي شۋريك كوزى جىپىلىقتاپ ءۇي يەلەرىنە كەزەك قاراپ وتىرعان-دى.
— ا، ولار سىزدەردى جاقسى كورە مە؟ — دەپ سۇرادى ول، كەنەت تاڭىرقاپ.
— ولارىڭ كىم؟
— نەمىستەردى ايتام. فاشيستەردى. سىزدەر سولارعا جاقسىزدار ما؟ سىزدەر بىزگە جاق ەمەسسىزدەر مە؟ — شۋريك بۇرىنعىدان بەتەر تاڭىرقاپ، ءۇي يەلەرىنە، قاسىنداعى ءوزى شامالاس سارى بالانىڭ بەتىنە ۇرپيە قارادى.
— ءبىز بە؟ ءبىز... — دەپ سارى بالا نە ايتارىن بىلمەي قيپالاقتاپ، سوسىن اكەسىنىڭ قاباعىن كورىپ، قويا قويدى.
— ءجا، سەندەردىڭ اقىلدارىڭا سىياتىن نارسە ەمەس ول، — دەپ ءۇي يەسى ەكى بالانى تويتارىپ تاستادى. سودان كەيىن ايەلىنە ءامىر ەتتى، — شولانعا قوناقتارعا توسەك سال.
ءيسى اڭقىعان جاس ءشوپتىڭ ۇستىندە جاتىرمىز، ورتامىزدا شۋريك پىس-پىس ەتەدى، سۆەتا دا ۇيىقتاي قويماعان ءتارىزدى، ءبىراق ەكەۋمىز ءبىر — بىرىمىزگە ءتىل قاتپايمىز، ءىشىم سەزەدى، ونىڭ ءحالى دە مەنىڭ حالىمدەي بولار. كوكىرەكتە ءبىر ءزىل بار. سودان سوڭ... سودان سوڭ... جيرەنۋ مە، جەك كورۋ مە؟.. ايتەۋىر تەرەڭنەن تۋىنداپ كەلە جاتقان جانعا جايسىز ءبىر سەزىم بار. بىر-بىرىمىزگە ايتا الماي... ايتقىمىز كەلمەي جاتقانىمىز دا سول بولار.
ارعى بەتتەن سوعىس كەلەدى. ءبىز سياقتى قاتىن-قالاش، بالا-شاعاسىن ەلگە قايتارىپ، قولىنا قارۋ ۇستاعان، اسكەر قاتارىنداعى ەر ازامات سوعىسقا كەتتى. جولشىباي كورگەنىمىز دە سول — سوعىسقا اتتانىپ بارا جاتقاندار، جاۋ قولىنا ءتۇسىپ قالمايىق دەپ كەيىن شەگىنۋگە قام قىلعاندار — وزگەدەن بۇرىن ءوزى ءمىنىپ كەتكىسى كەلىپ ۆاگونعا تالاسىپ، قانشا كەرىلدەسىپ، قىرقىسىپ جاتسا دا ولار ءبىر جاقتىڭ ادامدارى، ارعى بەتتەن جاۋ كەلسە ءيىن تىرەسىن بىرگە قارسى تۇراتىنىنا ءوز باسىم شاك كەلتىرمەيمىن. مەن ءۇشىن، جالعىز مەن ءۇشىن عانا ەمەس شىعار، دۇنيە ءقازىر قاق ايرىلىپ ەكىگە ءبولىنىپ، انا جاقتان كەلە جاتقان قاتىگەز، قانىپەزەر دۇشپاندار، مىنا جاقتا ءبىز...
ءقازىر مىناۋ قاراڭعى شولاننىڭ ىشىندە قاپساعاي ءىرى دەنەلى، ۇلكەن ۇشكىر مۇرىندى، شۇڭىرەك كوز شارۋا ەلەستەيدى كوز الدىما. كوكتەن كۇتكەنى جەردەن تابىلعان قۋانىشىن جاسىرا الماي، بيىك قاباعىنىڭ استىنان بوياۋى سۇيىق كوكشىل كوزى تابالاي، مىسقىلداي جىلتىرايدى. «ارعى بەت»، «بەرگى بەت» دەپ جۇرگەنىمدە، ارعى بەتتەن كۇتكەن جاۋىمنىڭ ءبىرى وسى بولعانى ما؟ «بەرگى بەتتە دە» جاۋ بولعانى ما؟ بالا كەزىمنەن اڭقاۋلاۋ ەدىم، ءبىراز نارسەنىڭ باقايشاعىن شاعىپ، بايىبىنا بارماپپىن دا، ءبىراز نارسەنى اڭعارماپپىن-اۋ.
قاس پەن دوستى مەن تاڭداپ العانىم جوق. مەنىڭ دۇشپانىم ارعى بەتتەن ءوزى كەلدى، دۇرىسىراق ايتقاندا كەلە جاتىر. مەنىڭ عانا دۇشپانىم با؟ ءبارىمىزدىڭ دۇشپانىمىز عوي ەندى. قاسىمبەك سولارمەن سوعىسىپ جاتسا، مەن سولاردان قاشىپ باراتسام، مەنىڭ دە دۇشپانىم بولماي قايتەدى.
ال، مىنا ءۇي يەسى؟ ەلىن شاۋىپ كەلە جاتقان دۇشپاندى ازات ەتۋشىدەي اسىعا كۇتىپ وتىر، ونىڭ دۇشپان كورىپ وتىرعانى ءبىزدىڭ جاقتىڭ ادامدارى. دەمەك، دوس پەن قاستى بۇل ءوزى تاڭداپ العان. قورا جايلى، شارۋاسى ءبۇتىن، سوۆەت وكىمەتىنىڭ قولى باتقان ادامعا ۇقسامايدى. الدە قولداعى مالىنىڭ بايانسىزدىعىن سەزىپ، «ەرتەڭ الادى-اۋ» دەگەن كۇدىگى مە ەكەن، مۇنى ارعى بەتكە ءبىر-اق ىرعىتقان. باي-كۋلاكتاردى كامپەسكەلەپ الاستاعاندا مەن تىم جاستاۋ بولدىم دا، ەش نارسەنىڭ بايىبىنا بارا الماعانمىن، جانە ءبىزدىڭ اۋىلدا ۇلكەن باي بولمادى دا، ونداي ءىستى كوزىممەن دە كورگەن جوقپىن. كەيىن مەكتەپتە تاپ تارتىسى جايلى ساباق وتكەندە دە، ءمۇعالىم تۇسىندىرگەن، كىتاپتا جازىلعان قاعيدانى سارتىلداتىپ ايتىپ بەرىپ ەمتيحان تاپسىرعانمەن، سونىڭ ار جاعىندا تۇرعان دايەكتى ءومىر، ارپالىسىپ تارتىسقان ءتىرى ادامدار كوز الدىما ەلەستەي قويمايتىن. ءيا، ءيا، مىنا كىسىنى ءوزىنىڭ تۋعان ەلىنەن ءبولىپ تاستاعان نارسە... نە دە بولسا كۇيگەلەك ىزا، ازعا رەنجىگەن شىرت ەتپە اشۋدان ارىدە، ءتىپتى ءوزىنىڭ تابيعاتىندا جاتقان استارى قالىڭ وشپەندىلىك سياقتى. انا كوزقاراسى ما؟ — ول بىتىسەتىن ادامنىڭ كوزقاراسى ەمەس.
تاعى دا كوز الدىما ءۇي يەسى ەلەستەدى. ستول باسىندا تارامىس ءىرى دەنەسىن كىشىرەيتكىسى كەلگەندەي قۇنىسىپ وتىر؛ ەكەن تاعى مىلتىق اتاتىن سولداتتاردىڭ ءدال سولاي بۇكجيىڭكىرەپ الاتىنىن كورىپ ەدىم. قىرپۋى الىنباعان مول مۇرتى استىڭعى ەرنىن كومىپ، بيىك قاباعىنىڭ استىندا نىساناعا ءدال قادالعانداي مىسقىلدى سۋىق جارقىل بار. نەگە ەكەنىن قايدام، تۇلا بويىم مۇزداپ كەتتى.
ءۇي يەسىنىڭ وسى ءبىر كەسكىنى اۋىق-اۋىق كوز الدىما كەلە بەرەدى، كوزىمدى تارس جۇمىپ العان سايىن انىق ەلەستەيدى. ارقا جاعىمدى مۇزداتقان ءبىر جامان سەزىم تۇلا بويىما شىم-شىمداپ جايىلىپ، دەمىمدى ىشىمە تارتىپ، تورگى بولمە جاقتان ەستىلگەن ءار تىسىرعا قۇلاق تۇرەم. شولاننان سىرتقا شىعاتىن ەسىكتە قىلاڭىتقان كىشكەنە عانا ساڭىلاۋ بار، ال وڭ جاقتاعى تورگى بولمەگە اپاراتىن ەسىك كورىنبەيدى؛ و جاق ءتۇپسىز قاراڭعى. وسى قارا تۇڭعيىق ارامىزدى قاق ءبولىپ تۇر. دەنەم تىتىركەنىپ دەمىمدى ىشىمە تارتىپ تاعى دا تىڭ تىڭدادىم. تىسىر ەتكەن دىبىس جوق، تىم-تىرىس. سۆەتا دا ىشتەن تىنىپ جاتىر-اۋ دەيمىن، پىسىلداپ-ۇيىقتاعانى ەستىلمەيدى، تەك شۋريك قانا اقىرىن پىش-پىش ەتەدى، ءبىراق ۇيىقتاعان بالانىڭ ءتۇرى ەمەس. قىبىر ەتپەي جاتىر ەدى، كەنەت اۋدارىلىپ ءتۇستى دە، اقىرىن عانا سىبىرلاپ سۇرادى:
— ول ءبىزدىڭ جاقتىكى ەمەس پە؟ ون نە زا ناس؟
14
وت مازداپ جانىپ كەتتى. بوگدە جۇرتتىڭ نازارىن اۋداراتىن بىقسىعان ءتۇتىن جوق. كوڭىلىمدى ورنىقتىرعان سول ما، الدە ماۋجىراپ بويىما تاراپ كەلە جاتقان راحات جىلۋ ما، ايتەۋىر قايعى-قاتەردى ويلاماي بالقىپ وتىرا بەرگىم كەلدى. تاڭنىڭ دا رەڭى كىرىپ، قىزىل شىرايلانىپ، اعاش ارالارى سەلدىرەپ ورمان ءىشى كەڭىپ قالعان. الاڭسىز كوڭىلمەن مىنا ەرتەڭگى ساف تازا راحاتتى بويىڭا ءسىڭىرىپ وتىرا بەرسەڭ، شىركىن قانداي جاقسى، تەك قولتىق استىم سولقىلداپ مازامدى الىپ بارادى. جۇرەگىمنىڭ سازعانىن سالدەن كەيىن بارىپ ءتۇسىندىم.
ورنىمنان تۇرىپ، الدىمەن ورمان ءىشىن اينالا شولىپ شىقتىم، ازىرگە قىبىر ەتكەن قارا كورىنبەيدى. سۆەتا كەتكەن جاققا ۇزاعىراق ۇڭىلەمىن، بۇتا-بۇتانىڭ ءتۇبىن، اعاش-اعاشتىڭ اراسىن كوزىم تالعانشا تىنتەمىن. اپىر-اي، قونىپ قالسا دا ەرتەرەك تۇرىپ كەلمەي مە ەكەن. الدە سول جاققا تامان ءوزىم بارىپ قايتسام با ەكەم؟ باعىتى وسى مىنا تەرىسكەي جاق بولاتىن. وسىدان ەكى ءجۇز قادامداي جۇرسەڭ ورماننىڭ شەتى كورىنەدى. ودان ارەگىرەك بارساڭ... بىرەر شاقىرىمداي جەردەگى دەريەۆنياعا سايدى قۋالاپ تىكە بارۋعا دا، نەمەسە ورمان ىشىمەن وراعىتىپ بارۋعا دا بولادى. بۇ جاقتىڭ ءبىر راحاتى ايتەۋىر تاساسى كوپ...
سول العاشقى جولدا تۇنەپ شىققان كۇننىڭ ەرتەڭىنە كەشكە قاراي ۇلكەن ستانسياعا جەتىپ جىعىلعانبىز. ءتىپتى ستانسيانىڭ قاراسىن كورگەندە پوەزدان قالىپ قوياتىنداي وكپەمىزدى قولىمىزعا الا ۇمتىلدىق. الدىمىز وزىپ كەتىپ، ارتىمىز شۇباتىلىپ قالىپ قويا بەرەدى. ۇرىسقاق مۋسيا باجىلداپ ايقايلاپ ارتتاعىلاردى قۋالايدى، قالىپ قويعاندارعا جاردەم ەتۋگە ىلگەرگىلەردى بوگەيدى. اليەۆتينا پاۆلوۆنا قان سورپاسى شىعىپ كەلە جاتىر ەكەن، شىداي الماي مەندە ءبىر ءپاس ۆوۆكا كومانديردى ارقالاستىم. ءوزى تىم سىپايى ادام عوي، بەرۋىن بەرىپ قالسا دا، ىلە-شالا:
— ءسىزدىڭ اياعىڭىز اۋىر عوي. سىزگە اۋىر كوتەرۋگە بولمايدى ەكەن عوي. عافۋ ەتىڭىز. ءوزىم كوتەرەيىن، — دەپ بايەك بولدى.
وسىلاي شارشاپ-شالدىعىپ ءبىر ستانسياعا جەتىپ ەدىك... بەيبىت كەزدەگىدەي مۇرتى شاعىلماي ءبۇپ-بۇتىن تۇرعان ستانسيانى جانە جولدا تۇرعان بىر-ەكى سوستاۆتى كورىپ، ەسەك — دامە كوڭىل تاعى دا الىپ-ۇشىپ، اپتىعىپ جەتىپ ەدىك... ول كوڭىلىمىزدە سۋ سەپكەندەي باسىلدى. الدىڭعى جاقتا تاعى ءبىر كوپىردى بۇزىپ كەتىپتى.
ەڭ ءبىر ءسوزۋار ايەلدەردىڭ دە ءتىلى بايلانىپ، سالىمىز سۋعا كەتىپ، جارتى ساعاتتاي وتىردىق تا، جاياۋ-جالپىلاپ ءارى قاراي جۇرە بەردىك. العاشقى دا ەت قىزۋىمەن بايقاماپپىز، كەلەسى كۇنى ەرتەڭگىلىك ويانعاندا قول-اياعىمىز سالدىراپ، قوزعالتپاي قالعان ەكەن، ورنىمىزدان ازەر كوتەرىلدىك. «جازعان قۇلدا شارشاۋ بار ما»، ارقامىزعا باتپانداپ جۇك ارتقانداي اۋىر دەنەلەرىمىزدى سۇيرەتىپ ىلگەرى قاراي جۇرە بەردىك.
مۇمكىن ءوزىڭ، جەكە باسىڭ بولساڭ، ءاي دۇنيە قۇرىپ كەتسىنشى، دەپ ءبىر كۇن جاتىپ دەم الار ما ەڭ، ءبىراق كوپپەن بىرگە بولعان سوڭ... كوپتىڭ جەكە ادامعا دەگەن ءبىر كيەسى بار قايدام، جۇرت كەتىپ بارا جاتقان سوڭ سەن جانىڭ شىقسا دا قالماۋعا تىرىساسىڭ. اۋەلى ماعان وسىلاردىڭ ءبارىنىڭ كۇشى مەنەن ارتىق، ىشتەرىندەگى جالعىز وسالى مەن سياقتى كورىنىپ، «جۇرتتىڭ شىرقىن بۇزبايىن، جالعىز قالمايىن» دەگەن ءبىر وي ەرىكسىز جەتەلەي بەرىپ ەدى، ال كەيىنىرەك بايقاسام، بۇلاردىڭ كوبىنىڭ-اق ءحالى مەنەن ارتىق ەمەس ءتارىزدى. ىشىمىزدەگى سوقتاۋىلداي، ءىرى شىمىر دەنەلى كۇلەگەش مۋسيانىڭ ءوزى قيرالاڭداپ اياعىن ازەر باسادى. اليەۆتينا پاۆلوۆنانىڭ ايتارى جوق، اقسارى ءجۇزى توتىعىپ كۇرەڭىتىپ، كوز توڭىرەگى ويىلىپ تۇسكەندەي شۇڭىرەيىپ، جۇمساق ۇلپا ەرنى سولىپ، كەزەرىپ كەتكەن، باستىعىمىز ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا دا شۇڭكەيىپ ارەڭ كەلەدى، بىرەۋدەن جاردەم سۇراعانداي جالىنىشتى كەسكىنمەن جان-جاعىنا قاراپ قويادى. ءبىر شارشاماسا، شارشامايتىن ۇرىسقاق مۋسيانى دا كورىپ كەلەم، اي ءماز ەمەس، بۇرىنعى قايقايىپ تۇراتىن ۇرىسقاق ەرنى جۋاسىپ تىسىنە جابىسىپ قالىپتى. ەندى باقسام مەن سياقتى بۇلاردى دا ەرىكسىز جەتەلەپ كەلە جاتقان كوپشىلىك ەكەن. سوندا، بارىمىزگە بىردەي ءۇنسىز ءامىرىن جۇرگىزىپ كەلە جاتقان كوپشىلىك كىم؟ باقسام، ول ءبىزدىڭ ءوزىمىز. ال، ءارقايسىمىزدىڭ وزىمىزگە سالسا، ءدال وسىلاي تيتىقتاپ، كوزىمىز قاراۋىتقانشا جۇرە الماس ەدىك، تىم قۇرىسا جيىرەك ايالداپ، كوبىرەك دەم الار ەدىك. سوندا ءبارىمىزدىڭ باسىمىز قوسىلعاندا ۇستىمىزگە ارۋاق كوتەرىلە مە؟ وسى ءجايتتى ارى-بەرى ويلاپ، مەنىڭ شارشاعان ويىم تۇبىنە جەتە المادى، تەك ايتەۋىر وسى كوپپەن بىرگە بولعىم كەلەدى — سوندا ويىم دا ورنىقتىراق، كوڭىلىم دە توعىراق بولاتىنىن بىلەم.
ءبىزدىڭ اربا ساتىپ الامىز دەگەن تالابىمىز وپ-وڭاي ورىندالا قويمادى. بىلمەيمىن، كىلەڭ ايەل بولعانعا ما، شارۋالار بىزبەن ۇلكەن ساۋداعا بارعىسى كەلمەي تايقاقتاي بەرەدى؛ سويتسەك اقشاعا دا سەنىمسىز قارايدى ەكەن. سودان قولدا بار دۇنيەسىماعىمىزدى جيناپ كورىپ ەدىك، ول ات اربانىڭ قۇنىنا ماڭايلامادى.
قينالعاندا اقىل تاپقان اليەۆتينا پاۆلوۆنا بولدى. ول قۇلاعىنداعى التىن سىرعاسى مەن قولىنداعى التىن ساقيناسىن شەشىپ الىپ، سودان كەيىن تۇيىنشەگىن شەشىپ كوك جىبەك كويلەگىن شىعاردى. ايەلدەر وعان ءۇنسىز قاراپ تۇر. اليەۆتينا پاۆلوۆنا كويلەگىن بۇكتەدى دە ۇستىنە سىرعاسى مەن جۇزىگىن قويدى. سودان سوڭ كوز اينالاسى تەرەڭدەپ، جاعى سۋالىڭقىراعان اسەم ءجۇزىن كوتەرىپ بىزگە قارادى.
— مەندە بارى وسى، — دەدى ول اقىرىن عانا. — ال، ورتامىزدا ماستەك بولسا ءبىر كولىك بولماسا ءبىز ەشقايدا جەتە المايمىز. وزدەرىڭ بىلىڭدەر، ايەل قارمانسا ايتەۋىر ءبىر نارسە تابادى.
ايەلدەر از ۋاقىت نە ىستەرگە بىلمەي ءۇنسىز قالدى. ۇزاتىلاردا قولىما قامقا اجەم سالعان التىن بالداعىم بار ەدى، ونى كىشكەنتاي كەزىمدە اپامنىڭ قولىنان كورەتىنمىن، ەكى بىردەي انامنىڭ كوزىندەي كورىپ جۇرگەن دۇنيەم ەدى، قايتەيىن، قيا الماي قانشا قينالسام دا ءداتىم شىدامادى، شەشىپ الىپ اليەۆتينا پاۆلوۆنانىڭ ساقيناسىنىڭ قاسىنا قويدىم. ول جانارىن كوتەرىپ مەنىڭ بەتىمە قارادى، ۇندەگەن جوق. ءبىراق ادامنىڭ تۇلا بويىن جىلىتىپ جىبەرەتىن ءبىر كوزقاراس بولادى عوي...
وسىدان كەيىن باسقا ايەلدەر دە ساقينا، سىرعالارىن شىعارا باستادى. بۇلاردىڭ قاي-قايسى دا ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانىپ جۇرگەن ايەلدەر ەمەس، كوبىسى-اق كومانديرگە ءتيىپ يىعى ەندى بۇتىندەلگەن، ومىرىندە ءبىر جىلتىراعى، قيا الماي، قينالا-قينالا شىعارادى. جۇرتتىڭ سوڭىن الا كۇلەگەش مۋسيا دا بۇتكىل پولك ايەلدەرىنىڭ كوزىنىڭ جاۋىپ العان التىن جالاتقان كۇمىس بىلەزىگىن شەشتى. قولى قالتىراپ ورتاعا قويدى دا، تەرىس اينالىپ كەتتى. قورس-قورس ەتىپ مۇرنىن تارتتى دا، اقىرى شىداي الماي جىلاپ جىبەردى. ءبىراق ەش ايەل، ءتىپتى ۇرىسقاق مۋسيا دا، وعان كەيىگەن دە، كۇلگەن دە جوق.
كىلەڭ ايەل بولساق تا ساۋدادان ونشا ۇتىلعان جوقپىز. جىلقى بالاسىن مەن دە ازداپ تانۋشى ەدىم، ۇرىسقاق مۋسيا ءتىپتى جەتىك بوپ شىقتى، اتتىڭ اۋزىن اشىپ تىسىنە دەيىن قارادى. قامىت، ىزبرويىن تۇگەندەپ، اربانىڭ دا و جەر بۇ جەرىن قاراپ تەكسەرىپ، وڭ اياعى اربانىڭ دوڭعالاق كۇنشىگىن مايلايتىن مايىنا دەيىن تاپتىرىپ الدى.
— نەمەنە، جامان ارباڭ مەن جاۋىر ماستەگىڭە اكەڭنىڭ قۇنىن الدىڭ. بايعۇس قاتىندارعا تۇلا بويىنداعى جالعىز جىلتىراعىن جۇلىپ بەرۋ وڭاي دەپ پە ەدىڭ. ساسىق قايىسىڭ مەن قارا مايىڭدى ايايسىڭ با؟ اكەل! — دەپ اپشىسىن قۋىردى.
اربا تاۋىپ العان سوڭ ادام بولىپ قالىپ ەدىك. ارقالاعان ول — پۇل زاتىمىزدى ارباعا تيەپ، بالا-شاعامىزدى دا ارباعا مىنگىزىپ، كەيدە شارشاعان كەزدە ەكى-ۇشتەن ءمىنىپ، ايەلدەر دە اياق سۋىتىپ الاتىن بولعان. مەنى اياعى اۋىر دەپ ارباعا كوبىرەك مىنگىزەدى. ەندى كادىمگىدەي ءجۇرىستى دە ءوندىرىپ، كۇنىنە جيىرما شاقتى شاقىرىم جولدىڭ باسىن قايىرىپ تاستايتىن حالگە جەتتىك. تەك بەلورۋس ورماندارىنىڭ ىشىندە قۇمى تۇسكىر ءجيى كەزدەسىپ قالادى، سول عانا كولىكتى قيناپ كەتەدى، وندايدا اربانى ءوزىمىز يتەرەمىز. ايەلدەر دە العاشقىداي ەمەس، جۇرىسكە ۇيرەنىپ الدى.
«سۇراي-سۇراي مەكە بارادى»، ورىستار «ءتىل كييەۆكە اپارادى» دەيدى ەكەن، ءبىز دە سول الدىمىزداعى ۇلكەن قالالاردى باعدارعا الىپ سۇراۋ سالىپ كەلەمىز. ءبىز سياقتى قاشا كوشىپ باراتقاندار دا ءجيى ۇشىراسىپ قالادى، وندايدا قارا بولىپ ءبىر جۇرەمىز. ۇلكەن جولدار تيىشسىز، جاۋ سامولەتتەرى ءجيى-جيى شابۋىل جاسايتىن كورىنەدى، كەيدە دۇشپاننىڭ تانكىلەرى مەن موتوسيكل مىنگەن اسكەرلەرى دە ءوتىپ كەتەدى دەگەندى ايتادى. ءبىز سول كوبىنە ورمان اراسىمەن وتەتىن جىڭىشكە جولمەن كەلەمىز.
ءبارىمىزدىڭ كۇنىمىز قاراعان جالعىز اتىمىزدى بالادان بەتەر الپەشتەپ باعامىز. ورىستىڭ كەلىنشەكتەرى وعان «ۆاسيا» دەپ ات قويىپ الدى. توقتاعان جەردە سول «ۆاسيانىڭ» القىمىنا باستارىن سۇيەپ، موينىنان سيپاپ ەركەلەتىپ تۇرعانى. كوك ءشوپتى جۇلىپ اكەپ:
— ءما، ۆاسيا، جە، جەي عوي، — دەپ اۋزىنا توسادى.
— وي، تى حوروشيي موي. كاكوي تى كراسيۆىي، — دەپ اتتى سيپالاپ، استى-ۇستىنە ءتۇسىپ جاتقان ايەلدەرگە ۇرىسقاق مۋسيا كەيىپ تاستايدى.
— حايۋاننىڭ مازاسىن الماڭدار. سونشاما مەكىرەنىپ نەمەنە.
— قايداعىنى ايتادى ەكەن-اۋ. مەكىرەنگەنى نەسى، — دەپ كۇلەگەش مۋسيا سىلق-سىلق كۇلەدى.
شىنىندا دا سىلاپ-سيپاعاننان حايۋان توق بولمايدى — اتتى تۇندە كەزەك-كەزەك كۇزەتىپ، ارقانداپ جايامىز. جولداعى ءبىر كولحوزدىڭ باسقارماسىنان ءبىر قاپشىق س ۇلى سۇراپ الىپ ەدىك، موينىنا ىلەتىن دوربامىز بولماعان سوڭ ايەلدەر ءشوپتى قوس ۋىستاپ كوسىپ الىپ اتتىڭ اۋزىنا كەزەك-كەزەك توسادى.
ءبىراق ايەلدىڭ ۋىسى نە جارىتسىن، كۇلەگەش مۋسيا اقىل تاۋىپ باسىنان قىزىلدى-جاسىلدى گۇل ورنەگى بار باتەس ورامالىن شەشىپ الىپ سۇلىنى سوعان سالىپ اتتىڭ اۋزىنا توستى. «ۆاسيا» ەرنى جىبىرلاپ سۇلىنى جەگىش-اق ەكەن، س ۇلى تاۋسىلا بەرگەندە ورامالدى قوسا اساپ جىبەردى. مۋسيا ورامالىن اتتىڭ اۋزىنان ازەر سۋىرىپ الدى، ءبىراق نە پايدا، ورامالدىڭ ورتاسى ىرىم-جىرىم. كۇلەگەش مۋسيا بايعۇس تاعى دا سولقىلداپ جىلاپ وتىر.
بۇ دا ءبىر زامان ەكەن. ونشا ارىپ-اشىپ جۇدەمەي، كوپ ايەل ءازىل-قالجىڭى، ەپتەگەن ۇرىس-قاعىسى ارالاس تىم جاقسى كەلە جاتىر ەدىك. جاياۋ جۇرىسكە دە اياعىمىز ۇيرەنىپ جاتتىعىپ قالعانبىز، ويىمىز تەزىرەك بارىپ، تىنىشتاۋ ءبىر قالادان پوەزعا ءمىنىپ كەتۋ. نەمىس تە قاشانعى شابۋىل جاساي بەرەر دەيسىڭ، ءبىزدىڭ اسكەر دە ونى توقتاتىپ كەيىن قاراي قۋاتىن كەزى جاقىنداپ قالعان شىعار، دەپ ويلايمىز. ءار نارسە باسىندا قيىن عوي، ءقازىر ەندى كادىمگىدەي كوشىمىز تۇزەلىپ، جول ازابىنا كوندىگىپ العانبىز. امان-ەسەن ەلگە جەتسەك، مۇنىڭ ءبارى انشەيىن...
ءيا... و دا ءبىر زامان ەكەن.
جاڭىلماسام، اربا ساتىپ العاننان كەيىنگى ءۇشىنشى كۇن بولار.
ورمان ىشىندەگى ءبىر كىشىلەۋ حۋتورعا تۇنەپ ەرتە اتتانىپ كەتتىك. ەرتە جاتىپ، جاقسى دەم الىپ، قۇر اتقا مىنگەندەي تىنىعىپ قالعان ەكەنبىز. كۇن جاڭا شىعىپ كەلەدى. بۇ جاقتىڭ ءشوبى قانداي، سارعايۋ دەگەندى بىلمەيدى عوي، ورمان اراسىنداعى الاڭداردا كوكپەڭبەك بولىپ جايقالىپ تۇرعانى. ءالى كەۋىپ بولماعان تۇنگى شىق وسى كوك كىلەمنىڭ ۇستىنە شاشىپ جىبەرگەن سانسىز مونشاقتاي جىلتىرايدى. ايەلدەر دە تىڭايىپ سەرگەك ويانعان، كوڭىلدى كەلە جاتىر.
— وسى «ۆاسياعا» س ۇلى بەرىلدى مە، بۇگىن؟ — دەپ سۇرايدى مارۋش.
جاي سۇراق ەمەس، ءبىر استارى بار سياقتى.
— جوق، بەرىلگەن جوق. كۇلەگەش مۋسيا جەم بەرۋشى ەدى عوي، — دەيدى ۆاليا دەيتىن كەلىنشەك ءىلىپ الىپ.
— جولداستار، وسى بىرەۋگە بۇرالقى ات تاعۋدى قويساڭدارشى، — دەيدى ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا ءوزىنىڭ اعالىعىن تانىتىپ. — ءجاي مۋسيا دەڭدەر. بولماسا ماريا پەتروۆنا دەڭدەر.
— اح، ماريا پەتروۆنا، — دەيدى اربانىڭ ۇستىندە بالاسىن ەمىزىپ كەلە جاتقان ناتاشا. — مەن اربانى توقتاتايىن، ۆاسياعا جەم بەرىپ الاسىڭ با، قايتەسىڭ؟
— نەسىمەن جەم بەرەدى؟ ورامالىن جەگىزىپ قويدى عوي، — دەيدى مارۋش.
ورامال قايعىسى ۇمىت بولسا كەرەك، كۇلەگەش مۋسيا سىلق — سىلق كۇلەدى.
— ەتەگى ءبۇتىن ەمەس پە، ەندى ەتەگىمەن بەرسىن. كانە توقتاتايىن — بولمايدى ناتاشا.
جۇرتپەن بىرگە كۇلەگەش مۋسيا دا سىقىلىقتاپ كۇلەدى كەلىپ.
— ءاي، قاتىندار-اۋ، جاياۋ ءجۇرىپ كەلە جاتىپ كۇلە بەرمەڭدەر، تەز بولدىرىپ قالاسىڭدار، — دەيدى مارۋش ەزۋ تارتىپ.
العاشقى ءبىر ەكى كۇندە ءبىز توق شاۋىپ قىزىل ماي قىلىپ القىندىرىپ العان ات سياقتى شارشاپ-شالدىعىپ، تەز بولدىرىپ قالعاندا سىر بەرمەگەن وسى مارۋش بولدى. قانشىرداي قاتىپ العان ءبىر سىلىم ارتىق ەتى جوق سۇڭعاق دەنەسى، قارا تورى قاعىلەز ءجۇزى سول شيراق، سەرگەك قالپىنان اۋعان ەمەس. ءبىز شارشاپ-شالدىعىپ تالىپ جەتكەن جەرگە قۇر اتقا مىنگەندەي تىڭ كەلەدى. مىنەزى دە سول ورنىقتى قالپىنان اۋعان ەمەس، اسىرەسە، ءبىر نارسە ايتار الدىندا ءسال عانا تەپسىنىپ، شىعاتىن مىسقىلمەن ەزۋ تارتاتىن كەسكىنى بار-اۋ تيتتەي وزگەرگەن جوق — باياعى سول «شىعىس مادونناسى».
— ىشىمىزدەگى جالعىز بولدىرمايتىن سەنسىڭ عوي، — دەيدى اليەۆتينا پاۆلوۆنا مارۋشقا كۇلە قاراپ. — ءبىر سىلىم ارتىق مايىڭ جوق. ءبىراق وعان بولا كەردەڭدەي بەرمە، بىزدە سەنىمەن تەڭەلىپ كەلەمىز. ارتىعىمىزدىڭ ءبارىن سىلىپ بەردىك.
— ءيا، مايدان ارىلىپ كەلەمىز.
— ەندى كۇيەۋلەرىمىز كەزدەسسە عوي، قۋ سۇيەگىمىزدى قۇشاقتايدى.
— ەركەك دەگەن قۋ سۇيەكتى كەمىرەتىن يت ەمەس. ەندى بىزگە قاراماس تا.
ايەلدەر وسىلاي قالجىڭ ايتىپ قارقىلداسىپ كۇلىپ كەلە جاتقاندا، بەتىن اربانىڭ ارتىنا بەرىپ بالاسىن ۇيىقتاتىپ وتىرعان ناتاشا:
قىزدار-اۋ، انا كەلە جاتقاندار كىم؟ كىلەڭ موتوسيكل مىنگەن بىرەۋلەر عوي، — دەدى.
ءبارىمىز وشارىلىپ كەيىنگى جاققا قارادىق. سوناۋ ءۇش-تورت شاقىرىم جەردەگى ورمان كومكەرگەن قىراتتان بەرى قاراي جەتى-سەگىز موتوسيكل ىزعىتىپ كەلەدى ەكەن. تۇرلەرى اسكەري ادامدار سياقتى بولعانمەن ءبىزدىڭ كوزىمىزگە توسىن، جات كورىنىپ، ءبارىمىزدىڭ كوكىرەگىمىزگە ۇرەي جۇگىردى؛ ءوز كوزىمىز موتوسيكل مىنگەن قىزىل اسكەردى كورگەن جوقپىز-دى.
— ءبىزدىڭ اسكەرلەر مە ەكەن؟ — دەدى ۆاليا قوبالجىعان سەنىمسىز داۋىسپەن.
— جوق، مىناۋ ءبىزدىڭ اسكەر ەمەس. تەزىرەك ورمانعا تىعىلايىق. اربانى ايداڭدار! — دەدى اليەۆتينا پاۆلوۆنا.
— ورمانعا تەزىرەك جەتەيىك!
— نە دە بولسا ساقتىق كەرەك.
قۇداي وڭداپ جول دا ورمانعا تاقاپ قالعان ەكەن، ءجۇز قادامداي-اق جەر قالىپتى، اتتى تۇس-تۇستان سابالاپ ورمانعا قاراي جۇگىردىك. ەندى سول ءجۇز قادام جەر جەتكىزسەيشى، ارتىمىزعا قاراي-قاراي جۇگىرەمىز. موتوسيكل دەگەن جەل اياق قويسىن با، باسقا جولعا بۇرىلماستان، تۋرا جەلكەمىزدەن توتە سالىپ جاقىنداپ كەلەدى. ءولىپ-تالىپ ورمان ىشىنە دە ىلىكتىك. ءبىراق...
— جولدان بۇرىلىپ قاشىڭدار! بۇتا-بۇتانى پانالاڭدار! — دەن ايقاي سالادى اليەۆتينا پاۆلوۆنا.
— Ay، اربانى قايتەمىز؟ بالالاردى قايتەمىز؟ — دەدى ۇرىسقاق مۋسيا.
وسى كەزدە مىنا دۇرلىگىستەن زارە-قۇتى قاشقان بالالار جىلاي باستادى.
— ءبارىبىر اربا قۇتىلا المايدى. بالالارعا تيمەس. سەندەر قاشىڭدار! قاشىڭدار! — دەپ ايقاي سالدى اليەۆتينا پاۆلوۆنا.
وكپەلەرىن قولىنا الىپ جۇگىرىسىپ كەلە جاتقان ايەلدەر تىم-تىراقاي ورماننىڭ ىشىنە قويىپ كەتتى. ەتەگىم دالاقتاپ مەن دە جۇگىرىپ كەلەم، جۇگىرمەگەندە قايتەيىن.
— اليەۆتينا پاۆلوۆنا، ساق بول! بالالارعا كوز قارا بول، — دەپ ايقايلايدى بىرەۋى قالىڭ اعاشتىڭ ىشىنە كىرىپ باراتىپ، كىم ەكەنىن ايىرا دا الماي قالدىم.
قايدا، قالاي قاراي قاشىپ باراتقانىمدى دا بىلە الماي تۇلا بويىمدى جامان ءبىر جىمىسقى ۇرەي بيلەپ، ەس-تۇسىمدى بىلمەي ىشقىنا-ىشقىنا جۇگىرەم. تەر جۋىپ، ۋداي اشىپ باراتقان كوزىم دە ەش نارسەنى انىقتاپ كورمەيدى، تەك ايتەۋىر بەتىمدى ءبىر نارسە وسىپ-وسىپ كەتەدى، سونى عانا سەزەم. ءبىر كەزدە بىرەۋ اياعىما تۇزاق سالىپ، قاتتى تارتىپ قالعانداي قۇلاپ باراتقانىمدى ءبىلدىم.
دىمقىل جەردىڭ جاسىل كوك ءشوپتىڭ ءيسى كەلەدى مۇرنىما. ءىشىم اۋىرادى. كوزىم اشيدى. جەڭىممەن كوزىمدى ءسۇرتىپ، باۋىرىمدى كوتەرىپ ەڭبەكتەپ تۇرا بەرىپ ەدىم، ارت جاقتان شاڭقىلداعان داۋىستار ەستىلدى. ەركەك داۋىسى. ەنتىككەن جۇرەگىم لۇپىلدەپ القىمىما كەلىپ تىرەلگەندەي ەڭبەكتەپ كوتەرىلە بەرگەن كۇيى بۋىن-بۋىنىم قالتىراپ ءبىر جامباسىما قۇلاي كەتتىم. ەندى شاڭقىلداعان ەركەك داۋسىنا شىرىلداعان ايەل داۋىستارى ارالاستى. اليەۆتينا پاۆلوۆنانىڭ داۋىسىن تانىپ قالدىم، ونىڭ داۋسىنىڭ مۇنداي اششى ەكەنىن بۇرىن بىلمەپپىن-اۋ. مىنا بىرەۋ شىرىلداعان ناتاشانىڭ داۋسى.
قالتىراعان بۋىنىمدى ازەر بيلەپ، تىزەرلەپ بويىمدى كوتەرىپ، بۇتانىڭ ساڭىلاۋىنان داۋىس شىققان جاققا كوز تاستادىم. سونشا ولىم-وشكەندەگى جۇگىرگەنىم جەتپىس-سەكسەن قادامداي-اق جەر ەكەن، ءبارىن انىق كورىپ تۇرمىن، جاسىل فورما كيگەن جەتى-سەگىز نەمىس سولداتى اربانى قورشاپ الىپتى. ناتاشا اربانىڭ ۇستىندە، ءبىر سولدات وعان جەرگە ءتۇس دەي مە، ايتەۋىر ءبىر نارسە دەپ شىنتاعىنان تارتادى، ەندى بىرەۋى قولىنداعى بالاسىنا جارماسادى. ناتاشا بالاسىن باۋىرىنا تاس قىلىپ قىسىپ العان، قۇلىنداعى داۋسى قۇراققا جەتىپ شىر-شىر ەتەدى، ارباعا جابىسىپ قالعانداي تۇسەتىن ءتۇرى جوق. ەندى ءبىر سولدات ايەلدەرمەن ءىسى جوق، ءبىر نارسە ىزدەگەندەي اربانى اقتارىپ جاتىر. اليەۆتينا پاۆلوۆنا دا ۆوۆكاسىن كوتەرىپ، باۋىرىنا قىسىپ العان ەكەن، وعان دا كەلىپ ءبىر سولدات جارماستى. باۋىرىنداعى بالاسىن جۇلىپ الماق بوپ الىسىپ جاتىر.
— ۆوۆكا، جانىم، قورىقپا! ەشكىمگە بەرمەيمىن، — دەپ، داۋسى تارعىلدانىپ اليەۆتينا پاۆلوۆنا جان ۇشىرا ايقايلايدى.
ەكى سولدات ۆاليانىڭ ءبىر جاسار ۇلىن شىڭعىرتىپ قولىنان تارتىپ الدى، بىرەۋى باقىرىپ جىلاعان بالانى كوتەرىپ، قولىمەن تەربەپ، «باي، باي» دەپ جۇباتپاق بولادى، ەكىنشىسى قوس تاعانداپ جەر تىرەپ، ىشقىنا تارتىنعان ۆاليانى ارەگىرەك اكەتكىسى كەلىپ ىرس-ىرس ەتەدى. وسى ازان-قازان ايقاستان وقشاۋىراق ءبىر سولدات اۋىز گارمونىن ويناپ تاماشالاپ تۇرعان، ول ۆاليانىڭ بالاسىن جۇباتا الماي الەك بولىپ تۇرعان سولداتتى كورىپ مازاقتاعانى بولار، قارقىلداپ كۇلىپ، ءبىر نارسە دەپ سويلەدى. سودان كەيىن ۆاليانى الىپ كەتە الماي ىرسىلداعان سولداتقا دا ءبىر نارسە ايتىپ كۇلدى دە، قوس تاعانداپ سىرەسىپ تۇرعان ۆاليانى ارت جاعىنان تەۋىپ جىبەردى.
اربانىڭ تاساسىنان اليەۆتينا پاۆلوۆنانىڭ توبەسىن كورىپ قالدىم، بايعۇس شىرىلداپ ءالى الىسىپ ءجۇر، ءازىر ۆوۆاسى قولىندا شىعار دەيمىن. ناتاشانى اقىرى اربادان سۇيرەپ ءتۇسىردى.
وسى كەزدە قىرىق-ەلۋ قادامداي جاقىنىراق جاتقان ءبىر ايەل ورنىنان تۇرا ارباعا قاراي جۇگىردى، شابالاڭداپ سويلەپ بارادى. ۇرىسقاق مۋسيا.
— بۇل نە ماسقارا! قاران قالعىر كىلەڭ، ادامسىڭدار ما، حايۋانسىڭدار ما؟ بالادان، جاس بالادان نەگە ۇيالمايسىڭدار؟ وڭشەڭ ۇياتسىز! كورگەنسىزدەر!
جاڭاعى ۆاليانى تەۋىپ جىبەرەتىن نەمىس قايتادان اۋىز گارمونىن ويناي باستاپ ەدى، ۇرىسقاق مۋسيانى كورىپ نەگە ءماز بولعانىن قۇداي ءبىلسىن، گارمونىن اۋزىنان جۇلىپ الىپ، قارقىلداپ تۇرىپ كۇلدى دە، باۋىرىنداعى اۆتوماتىن سىڭار قولىمەن كوتەرىپ، مۋسياعا قاراي دىر ەتكىزىپ ءبىر دۇركىن اتىپ جىبەردى. مۋسيا بىرەۋ كەۋدەسىنەن قويىپ جىبەرگەندەي، شالقالاقتاپ بارىپ، كەنەت العا ۇمتىلعانداي ىلگەرى قاراي ەتپەتىنەن قۇلادى؛ بىر-ەكى رەت دوڭبەكشىپ، اۋدارىلىپ تۇسكەندەي بولدى. انا سولدات قارقىلداپ كۇلە ءتۇستى دە، كەنەت قادالىپ قالعانداي وقىس تىيىلىپ، تەرىس اينالىپ كەتتى. «مامالاپ» جۇگىرىپ بارا جاتقان ليۋسيانى كورىپ قالدىم.
مەنىڭ كوزىم قاراۋىتىپ كەتكەندەي بولدى. باسقا سولداتتار دا قارقىلداپ كۇلەدى. ءبىزدىڭ ايەلدەردىڭ شارىلداعان داۋسىنا موتوسيكلدىڭ تىرىلداعان قاتقىل گۇرىلى جالعاستى. ەندى ءبىر بايقاپ قالعانىم ارت جاقتان تاعى ءبىر توپ موتوسيكلشىلەر اعىزىپ كەپ، وشارىلا توقتادى. سوڭعى توپ جەتكەندە مىنا سولداتتار اياق استىنان ساسقالاقتاپ، ءبىزدىڭ ايەلدەردى قويا بەرىپ اسىعىس بويلارىن تۇزەي باستادى. سوڭعى كەلگەندەردىڭ ىشىنەن بىرەۋى، شاماسى كوماندير بولار، بۇرىنعىلارعا اقىرا وكتەم سويلەپ ءبىر نارسە ايتىپ جاتىر. الدىڭعىلارى ايىپتى كەسكىنمەن موتوسيكلدەرىنە ىرعىپ ءمىنىپ تەز ءجۇرىپ كەتتى. ول توپ ۇزاي بەرگەندە سوڭعىلارى دا قوزعالدى.
اربانىڭ قاسىنداعى ايەلدەر قۇتىلعانىن نە قۇتىلماعانىن بىلمەي، ءارقايسى تۇرعان-تۇرعان جەرلەرىندە سىلەيىپ قيمىلسىز قالعان. بۇتا-بۇتانىڭ تاساسىنان شىققان ايەلدەر ارباعا قاراي جۇگىرىپ بارادى. مەن دە سولاي قاراي بارايىن دەپ تۇرەگەلىپ بۇتانىڭ تاساسىنان شىعىپ ەدىم، بىر-ەكى قادام اتتاعاننان كەيىن بۋىنىمنان ءال كەتىپ اربانىڭ قاسىنا ارەڭ جەتتىم. جۇگىرىپ بۇرىن جەتكەن ايەلدەر اربادا قالعان بايعۇستاردى قۇشاقتاپ، مانادان بەرى تاس قىلىپ قىسىپ تاستاعان ۇرەي قۇرساۋى ءۇزىلىپ كەتكەندەي ەڭىرەپ جىلاپ جاتىر. ەستەرىنەن تاندىرعان قورقىنىشتان، كورگەن قورلىق پەن ازاپتان جىلايدى. ءىرى تۇلعالى ۆاليانىڭ بۇكىل جارداي دەنەسى سەلكىلدەپ، وكسىگىن باسا الماي كەڭكىلدەپ سولق-سولق ەتەدى.
ەكى-ۇش ايەل ۇرىسقاق مۋسيانىڭ باسىنا ۇيمەلەگەن، بىرەۋى مامالاپ باقىرعان ليۋسيانى ازەر ۇستاپ وتىر. ەندى وزگە ايەلدەر دە ەسىن جيىپ وسىلاي قاراي جاپا-تارماعاي جۇگىرىپ كەلەدى.
مۋسيانىڭ دەنەسىن تىعىز قورشاپ الدى دا، كەيىنىرەك جەتكەن ماعان ەش نارسە كورسەتپەدى، تەك «مامۋ ۋبيلي، مامۋ ۋبيلي» دەپ ىشقىنا جىلاعان ليۋسيانىڭ داۋسىن ەستيمىن.
جىلاماي تۇرعان جالعىز اليەۆتينا پاۆلوۆنا عانا، ءبىر ءتۇرلى ءوڭى تۇتىگىپ، قاراۋىتىپ كەتكەن بە قالاي، ءبىزدى كورمەي الدەقايدا الىسقا قاراپ، ەتەگىنە جابىسقان ۆوۆاسىنىڭ باسىنان اقىرىن عانا سيپالاي بەرەدى.
از عانا جىلاپ-سىقتاپ ماۋقىن باسىپ العان سوڭ ايەلدەر قايتا دابىرلاستى:
— قىزدار-اۋ، ەندى نە ىستەيمىز؟
— نە ىستەگەنى نەسى؟ جۇرمەيمىز بە؟
— ءبىز جاۋدىڭ تىلىندا قالىپ قويىپپىز عوي.
— اپىر-اۋ، ءبىزدىڭ اسكەر قاي جاعىمىزدان ءوتىپ كەتكەن؟
— ءبىز ورمان ساعالاپ، بۇعىپ كەلە جاتقاندا ءوتىپ كەتكەن.
— قوي، ءبىزدىڭ اسكەر كەلەتىن شىعار ءالى.
مەن بىلسەم بۇل بارلاۋشىلار عانا. العا جىبەرگەن شولعىنشى وتريادى.
— ەندى قايتتىك، قۇداي-اۋ؟
ايەلدەر ءبىرىن-بىرى ءى تىڭداماي، ءبىرىن-بىرى باستىرمالاتىپ جامىراي سويلەپ كەتتى. باسالقى ايتىپ، بيلىك جۇرگىزەتىن ادام جوق. ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا بولسا ماڭگىرىپ قالعان، كوزى جاۋتاڭداپ اركىمنىڭ اۋزىنا ءبىر قارايدى. ءبىراق قانشا شۋىلداسقانمەن ىشتەرىنەن ءپاتۋالى ءسوز ايتىپ تياناققا تىرەيتىن ادام تابىلماعان سوڭ، باستاپقى «ەندى نە ىستەيمىز» دەگەن سۇراققا قايتا ورالىپ، توقىراپ قالدى.
ايەلدەردىڭ دابىراسى باسىلعان سوڭ اليەۆتينا پاۆلوۆنا:
— ال ەندى جۇرەلىك، — دەدى.
— جۇرگەندە... ماريا Mاكسيموۆنانى قايتەمىز؟ جەرلەمەيمىز بە؟ — دەدى ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا الاقتاپ.
— ءقابىردى قالاي قازاسىڭ. كۇرەك جوق قوي.
— قالاي بەتىن جاسىرماي تاستاپ كەتەمىز؟
— ماريا ماكسيموۆنانىڭ دەنەسىن ارباعا سالىڭدار.جولشىباي كۇرەك تابىلعان جەردە جەرلەرمىز، — دەدى اليەۆتينا پاۆلوۆنا. ولىكتى كوتەرۋگە جۇرەكسىنىپ، ايەلدەر قيپاقتاپ تۇر. بىر-بىرىنە:
— ال، ال، ۇستاساڭدارشى، دەيدى دە شەگىنشەكتەي بەرەدى.
اقىرى بولماعان سوڭ ۆاليا مەن كۇلەگەش مۋسيانى شاقىرىپ الىپ، اليەۆتينا پاۆلوۆنا ولىكتى ارباعا كوتەرىسىپ سالىپ، ىڭعايلاپ جاتقىزىپ، بەتىن جاپتى دا، ءوزى ارباعا ءمىنىپ ۆوۆكاسىن الدىنا الىپ اتتى دەلبەمەن قامشىلاپ ءجۇرىپ كەتتى. قالعان ايەلدەر دە ەڭسەلەرىن كوتەرە الماي، ءۇنسىز شۇباتىلىپ، اربا سوڭىنان ەردى.
— مىنا جولمەن ءبىز قايدا بارامىز؟ ارتىمىزدان تاعى دا نەمىستەر كەلسە قايتەمىز؟ — دەدى كۇلەگەش مۋسيا.
— ءيا، باسقا ءبىر، وقشاۋ جولعا تۇسەيىك.
اليەۆتينا پاۆلوۆنا ۇندەگەن جوق. اتتى اندا-ساندا شىبىقپەن ءبىر ۇرىپ قويىپ، اربانى ايداپ كەلە جاتىر. تەك ازدان كەيىن بارىپ ءتىل قاتتى.
— سەندەر وڭشەڭ ايەلدەر توپىرلاماي، انا ورماننىڭ ىشىمەن جۇرىڭدەر. جولدان ءجۇز قادامداي قاشىق ۇستاساڭدار بولادى عوي. تەك اربادان كوز جازىپ قالماڭدار.
— Ay سوندا...
— ەگەر سەندەرگە ءبىر نارسە بولىپ قالسا...
— ارتتان تاعى دا جاۋ اسكەرى كەلىپ جۇرسە...
— ودان دا اربانى ورمان ىشىنە بۇرسايشى.
زاتى ايەل بولعان سوڭ، ايتەۋىر سوزگە ارالاسپاي قالا ما، ايتپەسە شەشىپ ايتىپ، ءجون سىلتەيتىن بىرەۋى جوق.
— ورمان ىشىندە جولسىزبەن اربا جۇرە الا ما؟ باسقا ءبىر جولدىڭ رەتى كەلسە كورەرمىز. ال، بارىڭدار ەندى توپىرلاماي، — دەدى اليەۆتينا پاۆلوۆنا جەكي سويلەپ.
ءبىز جولدان شىعىپ ورمانعا كىرىپ باراتقاندا:
— اربادان كوز جازىپ قالماڭدار. ءبىراق مۋسياعا ۇقساپ كومەككە كەلەم دەپ اقىماق بولماڭدار، — دەپ داۋىستادى.
15
بالا كەزىمنەن ەستىگەن «ۋدى ۋ قايتارادى» دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسىنىڭ كوپ ەكەنىن ماعان سوعىس ۇيرەتتى. وسى بەتىممەن امان-ەسەن ەلگە جەتسەم، بۇل جاعداي جاۋ سولداتتارى مەن العاش رەت كەزدەسكەن، زارەمدى ءزار تۇبىنە جىبەرگەن ەڭ ءبىر قورقىنىشتى وقيعا بولىپ، مۇمكىن كوز الدىمنان كەتپەي قويار ما ەدى، ءبىراق تاعدىردىڭ ماعان كەلەشەكتە تارتتىرعان تاۋقىمەتتەرىنەن كەيىن بۇل ءجايت وتكىنشى ەلەس، ءتىپتى ويىنشىق سياقتى كورىنە باستادى؛ كەيىنىرەك ويلاپ قاراسام، ءبىزدى وسىنشاما ەسىمىزدەن تاندىرىپ، زارە-قۇتىمىزدى قالدىرماي قالتىراتقان سۇمدىق وقيعا — انا نەمىس سولداتتارى ءۇشىن ويدا جوقتا تاپ بولعان ءبىر ەرمەك بولسا كەرەك. موتوسيكلمەن ىزعىتىپ كەلە جاتقان كوڭىلدى سولدات تار ءبىر توپ جاس كەلىنشەكتەردىڭ ۇستىنەن شىعا كەلسە، مۇنداي ءساتى كەلگەن شارۋانى قاپى جىبەرسە سولدات بولا ما؛ ەرتەڭ جولداستارىنا نەسىمەن ماقتانادى؟ جول-جونەكەي قولعا تۇسكەن ولجانى وڭاي مالدانىپ، اپىل-عۇپىل ماۋىقتارىن باسىپ، بوي سۋىتىپ بولىپ جولدارىنان قالماي تەزىرەك ءجۇرىپ كەتكىلەرى كەلگەن شىعار. ءبىراق وسى ءبىر وپ-وڭاي ولجانىڭ شىرقىن بۇزعانى، قۇرعىرلاردىڭ كىشكەنە بالالارى بار ەكەن، جانە بالالارىن باۋىرىنا قىسىپ الىپ ايىرىلمايتىندارىن قايتەرسىڭ. بۇعان بىرەۋلەرى اشۋلانادى، ءارى قىزىق كورىپ كۇلەدى.
توتەننەن كەلگەن ۇرەيدەن، قانشا زارەڭدى العانمەن، كىسى تەز-اق ايىعىپ كەتەر ەدى-اۋ، ءبىراق مىنا وقيعانىڭ اياعى تۇتاسقان قالىڭ جاماندىققا، ارىلماس قورقىنىشقا اۋىسىپ مىناۋ اشەيىندە اقجارقىن، ءسوزۋار ايەلدەردىڭ ءتىلىن بايلاپ، ەڭسەسىن باسىپ كەلە جاتىر. ءبىز جاۋدىڭ قاق ورتاسىندا قالدىق... ول تۇرماق ءبىر رەت قولىنا دا ءتۇسىپ شىقتىق... ەندىگى ءحالىمىزدىڭ بار سۇمدىعى بويىمىزعا ءزىل بوپ تاراپ، باسقان سايىن اياعىمىزدى اۋىرلاتىپ، ەڭسەمىزدى تومەن تارتادى... ايەلدەر بىرەۋ-مىرەۋ اداسىپ قالماسىن دەپ جۇبىمىزدى جازباي، ورمان ىشىندەگى ويلى — شۇڭقىرلى، بۇتالى-تومارلى جولسىزبەن كەلەمىز. كەيدە ءبىر جالعىز اياق سوقپاق كەزدەسىپ ءجۇرىسىمىز تۇزەلە باستاسا-اق، ول تۇسكىر قيعاش الىپ كەتەدى دە؛ اندا-ساندا قىلاڭ ەتىپ كورىنىپ كەلە جاتقان اربامىزدان كوز جازىپ قالماۋ ءۇشىن، قايتادان توتەلەيمىز. ءبىر مەزگىلدە ۇلكەن جولدان بۇرىلىپ، قيعاشتاۋ كورىنسە دە ءبىر جىڭىشكە جولعا ءتۇسىپ، ساعات جارىم جۇرگەننەن كەيىن ورماننىڭ شەتىنە تامان وتىرعان ورمانشىنىڭ ەسكىرىپ جاپىرايىپ قالعان اعاش ۇيىنە جەتتىك. ورمانشىنىڭ ءوزى دۇكەننەن كەرەك-جاراعىن الۋعا، ءارى مىناداي نەعايبىل كەزدە حال-جاعدايدى بىلۋگە، وسى ارادان ون شاقتى شاقىرىم جەردەگى ۇلكەن سەلوعا كەتىپتى. ۇيىندە ەكى كىشكەنە بالاسى مەن ايەلى قالعان ەكەن، ايەلى وتىزدىڭ شاماسىنداعى قاراتورى اجارلى كىسى، مەنىڭ ءبىر بايقاعانىم بۇ جاقتىڭ جەرگىلىكتى حالقىندا قارا تورى ادام اسا سيرەك كەزدەسەدى، بايعۇس ءبىزدىڭ حال-جايىمىزدى بىلگەن سوڭ جانى اشىپ، استى-ۇستىمىزگە ءتۇستى.
ونىڭ كۇيەۋىنىڭ قاشان كەلەرى بەلگىسىز بولعان سوڭ، ايەلدەر ءوزىمىز كۇرەك الىپ مۋسياعا ءقابىر قازدىق. بۇرىن ءبىر كىشكەنتاي ءىستى باستار الدىندا «ويتسەك قايتەدى»، «جوق بۇيتسەك قايتەدى» دەپ ءارقايسىمىز ءار جاققا تارتىپ، تالقىعا سالاتىن ادەتىمىز بار ەدى، بۇ جولى اليەۆتينا پاۆلوۆنانىڭ ءبىر اۋىز سوزىنە داۋسىز جىعىلىپ، جۇمىلا كىرىسىن كەتتىك. ورماندى جەردىڭ توپىراعىنىڭ بەت جاعى دىمقىل بولعانمەن ار جاعى قاتقىلداۋ ەكەن، كەۋدەگە دەيىن قازىپ ەدىك، ايەلدەر: «تەرەڭىرەك بولسىن»، «بەتىن جابا سالامىز با، دۇرىس بولسىن» دەپ ءبىرىن-بىرى قامشىلاپ، اقىرى كىسى بويىنا جەتكىزدىك. جەتى جاسار ليۋسيا ءقابىر قازعاندارمەن ارالاسىپ، توپىراق لاقتىرعان كۇرەككە جاۋتاڭ-جاۋتاڭ قاراپ، الاڭ بولىپ انا قازاسىن ۇمىتىپ كەتكەن سياقتى ەدى، ءبىراق شەشەسىن قابىرگە تۇسىرەر كەزدە «مامالاپ» ىشقىنا جىلاپ شەشەسىنىڭ دەنەسىنە جارماستى. ىقىلىق اتىپ، قىلقىنىپ قالعان بالانى ازەر اجىراتىپ، مۋسيانى قابىرگە تۇسىردىك.
ورمانشى جاعىنا پىشاق جانىعانداي، ۇلكەن قىر مۇرىندى، سوپاق بەتى دوڭەس شوت ماڭدايىنان يەگىنە قاراي سۇيىرلەنە تۇسكەن اقسارى كىسى ەكەن، جيرەن مۇرتى بار، ول ءبىز تاماق ءىشىپ بولعان سوڭ قايتىپ ورالدى. كىلەڭ ايەلدى كورىپ بيىك قاباعىنىڭ استىنا تەرەڭ جاسىرىنعان شۇڭىرەك كوزى جىپىلىقتاپ تاڭىرقاپ قالدى. استىڭعى ەرنىن قىمقىرىپ، اۋزىن سىلپ ەتكىزىپ سويلەگەنمەن داۋسى جۇمساق، ءتۇرى يمەنشەك، ءسىرا، مومىنداۋ ادام سياقتى.
ونىڭ الىپ كەلگەن حابارى جاقسىلىق ەمەس: جاۋ اسكەرىنىڭ ەكپىنى قاتتى، تولقىن-تولقىنىمەن قاپتاپ ءوتىپ جاتقان كورىنەدى، ءتىپتى ءبىراز ىلگەرىلەپ كەتسە دە كەرەك.
سونىمەن شىعار تەسىگىمىز بىتەلىپ، نەمىستەردىڭ قاق ورتاسىندا، جاۋدىڭ تىلىندا قالىپ قويعانىمىزعا كوزىمىز ابدەن جەتتى. «بۇگىنگى بىزگە كەزدەسكەن جاۋدىڭ بايقاۋسىزدا ءوتىپ كەتكەن ۇساق توبى شىعار، الدىمىزدا ءبىزدىڭ اسكەر تۇرعان شىعار» دەپ كوڭىلگە تالشىق ەتكەن ءۇمىت ساۋلەسى ءوشىپ، ەندىگى جاعدايعا ءتىپتى كوڭىلىمەن دە كوندىگە الماي، ايەلدەر سوزدەن قالدى.
بايقايمىن، جول-تۇسپالىن بىلمەيتىن كوربالا جالعىز مەن ەمەس، وسى وتىرعان ايەلدەردىڭ كوبىسى ءۇشىن-اق بولاشاعىن ويلاۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى سياقتى. انشەيىندە ۇندەمەيتىن سۆەتا وسى جولى وزگەدەن بۇرىن ەسىن جيىپ، اقىلعا كەلدى. ول ورمانشىدان:
— ءبىزدىڭ الدىمىز قالاي؟ ورمانى كوپ پە؟ — دەپ سۇرادى.
ورمانشى استىڭعى ەرنىن قىمقىرىپ، الدىڭعى جاقتى شولىپ وتكەندەي كوزىن ءشۇيىرىپ، كىشكەنە ىركىلىپ، ويلانىپ بارىپ جاۋاپ بەردى.
— الدارىڭ ءبىراز جەرگە دەيىن جالاڭاشتاۋ بولادى. بىر-بىرىمەن جالعاسپاعان ۇساق شوعىر توعايلار بولماسا، تۇتاس ورمان كوپ جەرگە دەيىن كەزدەسە قويمايدى.
— ال ەندى، جاۋدىڭ تىلىندا، قورشاۋدا قالعانىمىزعا كوزىمىز جەتكەن جوق پا؟ ەندىگى تىرلىگىمىز نە بولماق، قانداي قام قىلامىز، سونى اقىلداسىپ الۋىمىز كەرەك ەمەس پە؟ — دەدى سۆەتا.
داۋسى دا شيراق، وسى توپتىڭ ىشىندەگى ەڭ ەتى ءتىرىسى ءوزى سياقتى، وسىنشا ۋاقىت بىرگە جۇرگەندە سۆەتانىڭ مۇنداي پىسىق ەكەنىن بىلسەمشى. بۇرىن بىرەۋ ءسوز باستاسا ءار قايسى ءوز اقىلىن وتكىزگىسى كەلىپ جامىراي جونەلەتىن ايەلدەر، بۇ جولى سوزگە ارالاسۋعا اسىعاتىن ەمەس، «سەن نە دەيسىڭ»، دەگەندەي قاباقتارىمەن بىر-بىرىنە قاراپ، اقىلدى وزگەدەن توسادى. قيپاقتاعان كوپتىڭ نازارى، اقىرى ەليزاۆەتا سەرگەيەۆناعا قاراي اۋىسىپ ەدى، ءبىراق ول بايعۇس ۇرىسقاق مۋسيا قازا بولعاننان كەيىن جەلى شىققان دوپتاي سولىپ قالىپتى؛ باستىق ەكەنىن ۇمىتىپ، كوپتىڭ تاساسىندا شۇڭكيىپ ءۇنسىز وتىر. ىشىمىزدەگى جالعىز ەركەك ورمانشى، بىزگە جانى اشىپ جاۋتاڭداي قاراپ، استىڭعى ەرنىن قىمقىرىپ، وقتا-تەكتە اۋزىن ءبىر سىلپ ەتكىزگەنى بولماسا، اقىل قوسا المادى.
— ءسىزدىڭ ويىڭىز قالاي، اليەۆتينا پاۆلوۆنا؟ قايتكەندە دە ءبىر شەشىمگە كەلۋىمىز كەرەك قوي، — دەدى سۆەتا، شاماسى وزگە جۇرتتان ءجون-جوسىق سىلتەيتىن ءپاتۋالى ءسوز كۇتپەگەن سياقتى.
اليەۆتينا پاۆلوۆنا، باياعى بۇلاڭداعان سۇلۋ كەلىنشەكتىڭ پاڭدىعى مەن نازدى ەركەلىگىنىڭ ءىزى دە قالماعان، كادىمگى قاراپايىم كوپ ايەلدىڭ ءبىرى بولىپ، ۆوۆكاسىن باۋىرىنا قىسىپ، ءبىر شەتتە وتىرعان؛ ول سۆەتاعا ىركىلىپ بارىن جاۋاپ بەردى.
— سەن دۇرىس ايتاسىڭ، سۆەتا، — دەدى اليەۆتينا پاۆلوۆنا، بالاسىن الدىنان ءتۇسىرىپ جىبەرىپ، ءوزى كوتەرىلىڭكىرەپ وتىردى. — ءيا — ا، ءبىر شەشىمگە كەلمەي بولمايدى. جاۋدىڭ قورشاۋىندا قالعانىمىزعا ەندى كوزىمىز ابدەن جەتتى عوي، كوڭىل الدارقاتاتىن ەش نارسە جوق، وسى كەزگە دەيىنگى كۇنىمىز ءبىر بولەك ەدى، ەندىگى كۇنىمىز ءبىر بولەك، قۇربىلار. سونى ويلاڭدار. بۇگىنگى كورگەنىمىزدى قۇداي ەندى قايتىپ كورسەتپەسىن. اسىرەسە بالانىڭ... ءسابيدىڭ كوزىنشە جارماسقانى.. بىلمەيمىن، ەگەر ءبىر نارسە بولسا ءتىرى قالار ما ەدىم؟.. الدە... ولىمنەن دە جامان نارسە بولادى ەكەن.
— بۇل بۇرتىگى عانا، جەلەگى ءالى الدىندا ەمەس پە؟ — دەدى ۆاليا.
— ءيا، و دا مۇمكىن، — دەدى اليەۆتينا پاۆلوۆنا... — جامان ايتپاي جاقسى جوق. ەندى تەك جاماندىقتى عانا كۇتۋىمىز كەرەك. باسقا نە ىستەيتىنىمىزگە كوزىم جەتىپ وتىرعان جوق، ال، مەنىڭ ءبىر انىق بىلگەنىم، — ءبىز ەندى مىنا تۇتاس توبىمىزبەن جۇرە المايمىز.
— سوندا قالاي؟.. سوندا... — ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا ءسوزىن جۇتىپ تۇتىعىپ اليەۆتينا پاۆلوۆنانىڭ بەتىنە پاناسىز كەسكىنمەن ۇرپيە قارادى.
— مەنىڭ ويىمشا دا اليەۆتينا پاۆلوۆنانىڭ ايتىپ وتىرعانى دۇرىس، — دەدى مارۋش ءوزىنىڭ بايىپتى قالپىن وزگەرتپەي.
— سوندا قالاي، تاراپ كەتەمىز بە؟
— ءارقايسىمىز بەت-بەتىمىزگە كەتەمىز بە؟
— جوق، ول بولمايدى عوي. قولعا ءتۇسىپ قالساق قايتەمىز؟
— باسىمىزدىڭ اۋعان جاعىنا كەتە بەرسەك. مەن جول دا بىلمەيمىن.
ايەلدەردىڭ شۋلاپ باسىلعانىن سابىرمەن توسىپ، Maرۋش سول ورىس ايەلدەرىنەن ماقامى بولەك بايسالدى داۋسىمەن قايتا سويلەدى.
— يي، ىدىراپ بولەك-بولەك كەتكەنىمىز ءجون. قولعا تۇسسەك تە بىرتىندەپ تۇسەمىز. نەمىستەردى بىردەن قارىق قىلمايمىز.
بىرەۋلەر اششى كۇلكىمەن مىرس-مىرس ەزۋ تارتتى، كۇلەگەش مۋسيا سىقىلىقتاپ كۇلىپ جىبەردى. توپىراعىڭ تورقا بولعىر ماريا ماكسيموۆنا ءتىرى بولعاندا وسى ارادا ءبىر تىيىپ تاستار ەدى، قالعان ايەلدەر وعان ەش نارسە دەگەن جوق.
— مارۋشتىكى زاپىرانى ارالاس قالجىڭ عوي. ءبىراق ونىڭ دا جانى بار، — دەدى اليەۆتينا پاۆلوۆنا. — ءبىز مىنا توبىمىزبەن ەشقايدا سىيمايمىز، قولعا دا تەزىرەك تۇسەمىز. ەكى-ۇش ادامنان ءبولىنۋىمىز كەرەك. سودان اركىم ءوز شاماسى كەلگەنشە قام جاسايدى. ال، ءبىز سياقتى بالاسى بار ايەلدەر ۇزاققا بارا المايمىز. ورمان تاساسىنداعى حۋتورلاردى ساعالاپ، ءبىزدىڭ اسكەر قايتىپ كەلگەنشە جان باعامىز. ال، باستىلارىڭ وزدەرىڭشە قاراكەت ەتىڭدەر.
اليەۆتينا پاۆلوۆنانىڭ بۇل ءسوزى كومانديردىڭ شەشىمىندەي بولىپ شىققانعا ما، الدە وزگە ورايىنىڭ جوقتىعىنان با، ايتەۋىر ەشكىم داۋ ايتا الماي اقىرى وسى سوزگە توقىرادىق. ەكى-ۇش ادامنان توپقا بولىنگەندە دە شي شىعارارلىقتاي ەش نارسە بولمادى، اركىم وزدەرى بۇرىننان-اق ورايلاس ەكەن، سول ىڭعايمەن جۇپتاسا كەتتى. مەنىڭ ىڭعايلاسىم باسىنان-اق سۆەتا عوي، ءبىراق مىناداي جاعدايدا قالاي كورەر ەكەن دەپ بەتىنە قاراپ ەدىم، جايىمەن ەزۋ تارتىپ باسىن يزەدى. تەك باستىعىمىز ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا عانا سەرىك تاپپاي جەتىمسىرەپ اركىمنىڭ بەتىنە قاراي بەرىپ ەدى، سونى سەزگەن اليەۆتينا پاۆلوۆنا:
— ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا ەگەر بالاسى بار، قيىن بولادى دەمەسەڭىز، ەكەۋمىز بىرگە بولايىق، — دەدى، — باسقا تۇسكەندى بىرگە كورەرمىز.
ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا قۋانىپ كەتتى.
ءوز بالاسى بولسا امال جوق قوي، ءبىراق مىنانداي جاعدايدا كىم بالا جەتەلەپ جۇرە الادى، ليۋسيا مەن شۋريكتى ايەلدەر ورمانشىنىڭ ۇيىندە قالدىرۋعا ۇيعارىپ ەدى، ولار ونشا ىقىلاستى بولا قويماسا دا، كوندى. ليۋسيا، جاڭا عانا جەرلەنگەن شەشەسىنىڭ قاسىرەتىمەن وزگە سوزگە الاڭدار جايى جوق، ال شۋريك قالعىسى كەلمەي كوبىرەك قيپاقتادى. ءوز اناسى بولماعان سوڭ باتىپ تا ايتا الماي، كوزى جاۋتەڭدەپ، از دا بولسا ۇيرەنىپ قالعان سۆەتا ەكەۋمىزگە قاراي بەرەدى.
— اپاتايلار، مەنى الا كەتسەڭدەرشى.،. Meن ءوزىم جۇرە الام عوي، — دەپ جالىندى ءبىر كەزدە.
Meن نە قىلارىمدى بىلمەي بوساپ كەتىپ ەدىم، سۆەتا ايتەۋىر ءسوز تاۋىپ، الدارقاتىپ جۇباتىپ جاتىر:
— جوق، ءبىز الىسقا بارامىز. سەن شارشايسىڭ. ليۋسيا ەكەۋىڭ وسىندا قالعاندارىڭ جاقسى. كەيىن سەنى ەلگە پوەزبەن اپارادى. وعان دەيىن ماماڭ دا كەلىپ قالار...
ەكى-ۇش ادامنان قوس بولىپ وڭاي بولىنسەك تە اجىراسىپ كەتۋىمىز ونشا وڭاي بولعان جوق. سونشا كۇن جۇبىمىزدى جازباي بىرگە ءجۇرىپ، ۇيىرسەك بوپ قالعانبىز با، ءدال كەتەر جەرگە كەلگەندە ايتەۋىر سىلتاۋ تاۋىپ اينالسوقتاي بەرەمىز؛ ونىڭ ۇستىنە بۇرىن اجەپتاۋىر قارا بولعان سوڭ كوڭىلگە دە توقتاۋ كورىنەتىن، ەندى ەكى-اق ادام بولعانعا ەلەگىزيمىز بە، قالاي. ليۋسيا شەشەسىنىڭ ءقابىرىنىڭ قاسىندا قالۋدى جەك كورمەسە دە اجىراسار كەزدە ءبىزدى قيا الماي جىلاپ قويا بەردى. شەشەسىنىڭ قازاسى، ۇيرەنىپ قالعان تانىس ادامداردان اجىراپ جات جەردە قالۋى — جەتى جاسار بالاعا ءبىر كۇننىڭ ىشىندە وسال جۇك بولسىن با.
شىداي الماي ليۋسيانى باۋىرىما قىسىپ، سودان كەيىن شاشىنان، ماڭدايىنان سيپاپ ويىمداعى بار جاقسى، جۇبانىش سوزدەرىمدى ايتىپ جاتىرمىن. «سەن مۇندا جالعىز قالمايسىڭ عوي، قامقور بولاتىن ادام بار. كىشكەنە شىداي تۇر، قاراعىم، بۇ جەردەگىلەر دە جامان كىسىلەر ەمەس، ءالى-اق باۋىر باسىن ءوز بالاسىنداي بولىپ كەتەرسىڭ، امان بولسا، پاپاڭ دا سەنى ىزدەپ تاۋىپ الماي قويماس. ماماڭنىڭ ارتىندا قالعان جالعىز شىراعى سەنسىڭ عوي، سول شىراعىن سوندىرمە، اينالايىن، سەن امان بول». مەن سويلەي باستاعاننان-اق ليۋسيا تەز جۇبانىپ، جىلاعانىن قويا قويىپ ەدى، ەندى بايقاسام ءبىر ءتۇرلى كوزى ادىرايىپ تۇك تۇسىنبەگەندەي ماعان تاڭىرقاي قاراپ قالىپتى. سويتسەم مەن قازاقشا سويلەپ تۇر ەكەم عوي، بالا نە ايتقانىمدى تۇسىنبەي داعدارىپ قالىپتى. ءبىراق سوزىمنەن بولماسا دا كوزىمنەن ءبىر نارسەنى ۇقتى-اۋ دەيمىن، قوشتاساردا مەنىڭ موينىمنان قۇشاقتاي الدى.
16
كوتەرىلىپ كەلە جاتقان كۇن ساۋلەسى الدىمەن اعاش باستارىن شالىپ، قايىڭنىڭ جاپىراقتارى مەن قاراعايدىڭ قىلقاندى بۇتاقتارىن التىن جالاتقانداي نازىك سارعىش نۇرعا مالىپ، بۋساندىرىپ كەلەدى. سالدەن كەيىن مول شۇعىلا ورمان ىشىنە ويىپ كىرىپ، اعاش باسىنان جەرگە دەيىن قيالاي تىرەپ كىلەڭ ءبىر بوزاڭىتقان كۇمىس ارقاۋلارىن قاپتاتا تارتىپ تاستادى. توڭىرەگىم كەڭىپ، اينالام جادىراپ اشىلىپ كەلەدى.
شىركىن ءبىزدىڭ دالانىڭ تاڭى دا عاجاپ بولۋشى ەدى — جۋسان مەن بوز، كودە ءبىر ءتۇرلى سەرگىپ، تازارىپ وياناتىن، شىعىستان كۇننىڭ قۇلاعى كورىنگەندە — بۇكىل دالانىڭ جالپاق بەتىنە ءسال عانا قان تەپسىنگەندەي سۇيقىلتىم قىزعىلت نۇر شالاتىن؛ قىراتتاردىڭ باۋرايىندا، ساي مەن جىلعالاردا جيەگىن پىشاقپەن كەسىپ العانداي تۇپ-تۇنىق قويۋ قارا كولەڭكە جاتادى. سوناۋ، كوز ۇشىنداعى كوكجيەككە دەيىن جەردىڭ بەتى — ونداعى قارايعان دۇنيە، قىبىرلاعان
مال اپ-انىق مولدىرەپ تۇرادى. ازدان كەيىن و دا وسىنداي راحاتقا بالقىپ، اقىرىن بۋسانىپ كەلە جاتادى. ورماننىڭ تاماشاسى كۇندىزگى ىستىقتاعى ساياسى، كەشكىلىكتىڭ راحاتى دالا عوي، الىسىڭ ايقىندالىپ، دۇنيەڭ كەڭىپ جۇرە بەرەدى.
قايران تۋعان جەر! سەنى دە كورەتىن كۇن بولار ما ەكەن؟ ارامىز ءبولىنىپ قالدى. ورتامىزدا وتكەل بەرمەس دارياداي جاۋ بار، داريا دەيمىن-اۋ، ماعان ەندى تۋىپ وسكەن ەل-جۇرتىم تەڭىزدىڭ ار جاعىنداي ەلەستەيدى. كىشكەنتاي بولسا دا ءۇمىت جەتەلەپ، ايتەۋىر جاقىنداي بەرەيىكشى دەپ شىعىسقا قاراي جەتەلەپ كەلەمىز. مەنىڭ ءۇمىتىم دە تەڭىزگە سالعان جەل قايىق سياقتى، ءجوندى ەسكەك، جەلكەنى جوق، قالت-قۇلت ەتىپ شەكسىز تەڭىزدەن الىپ شىعا الا ما؟ اي، قايدام... تەك ءۇمىتسىز سايتان دەمەسە.
وسىنداي جالعىز قاراقان باسىڭ بولسا دا ءبىرسارى عوي. ءبىراق وسى مەن شىنىمەن-اق ەكەۋمىن بە؟ ەكەۋمىن دەيىن دەسەم... كوزىممەن كورىپ، قولىممەن ۇستاعان ەش نارسەم جوق، قۇرساعىمدا جاتقان دۇنيەنى ءوز تانىمنەن ءبولىپ الىپ، ءتىرى جان بەينەسىندە كوز الدىما ەلەستەتە المايمىن. كەيدە جاس نارەستەنى كوز الدىما ەلەستەتكىم كەلسە دە ءتۇر-تۇسى، ءمۇسىنى ۇستاتپايدى، تۇستە كورگەندەي بۇلدىراپ كەتە بەرەدى.
ال جالعىزبىن دەيىن دەسەم... جوق، جالعىز ەمەسپىن. ونى انىق بىلەم. ءبۇيىرىمدى جىلىتىپ، ءبىر جان يەسى جاتىر، قىبىرلاپ تىرشىلىگىنەن حابار بەرىپ قويادى. ءقازىر ءىشىم ءبىلىنىپ كەلەدى. كەيدە مەنىڭ ءبىر ءوزىم اعاشتىڭ ايىر بۇتاعى سياقتى ەكىگە ءبولىنىپ كەلە جاتقانداي بوپ تا سەزىنەم. بۇرىن باسىمدا بولىپ كورمەگەن ءارى قىزىق، ءارى جات سەزىم. ىشىمدە جاتقان وسى كىشكەنتاي ءومىر وسە كەلە ءبولىنىپ شىققاندا تۇلا بويىمداعى ءبىراز نارسەمدى وزىمەن بىرگە الا كەتەتىن سياقتى — سوندا مەن دە ەكىگە بولىنەم. قىزىق-اۋ، كوپ بالا تاپقان انالار قايتەدى ەكەن، قايتا-قايتا بويىنداعىسىن ءبولىپ بەرە مە ەكەن؟
انالىق سەزىم دەگەن ءسوزدى كوپ ەستۋشى ەدىم، شىنىمدى ايتسام، سول سەزىم ءقازىر مەندە بار ما، جوق پا، ول اراسىن انىق بىلمەيمىن. بار دەيىن دەسەم بالانى قولعا ۇستاعانداي، قۇشىرلانىپ، ءيىسىن سەزگەندەي ءيسىنىپ تۇرعان ەش نارسەم جوق. ءبىراق سەزىمنەن قۇر الاقان دا ەمەسپىن — بۇيىرىمدە قىبىرلاپ قويىپ، ۇيىقتاپ جاتقان وسى ءبىر جان يەسىنە دەگەن كوكىرەگىمدە جىلۋ بار. مۇمكىن كوكتەم كەزىندە جەمىس اعاشى بۇرتىك جارعاندا وسىنداي حالدە بولاتىن شىعار دەپ تە ويلايمىن. سو كەزدە قابىعى جۇمسارىپ، باياۋ تىنىس العانداي بۋسانىپ تۇرادى عوي...
قازاق ەكىقابات ايەلدى «اياعى اۋىر» دەپ بەكەر ايتپاعان ەكەن، اياعىنىڭ اۋىر، جەڭىلىن اسىرەسە جۇرگەن ادام بىلەدى، كۇن اسقان سايىن اياعىم شىنىندا دا اۋىرلاپ كەلەدى. كەشەگىدەن بۇگىن كوبىرەك شارشايمىن، ەرتەڭ بۇگىنگىدەن دە كوبىرەك اريتىنىمدى ءبىلىپ، مەسەلىم قۇريدى. وسىندايدا ءوز دەنەمدى ءوزىم اۋىرلايمىن. ونىڭ ۇستىنە ىشتەگى جاتقان، بار دەنەمدى اۋىرلاتقان... ارىق اتقا قامشى اۋىر. ءيا، وعان كەيدە ىزا بولام. ءساتسىز ساعاتتا پايدا بولعان بالام ەمەس، سورىم سياقتى، قىرسىققا بىتكەن بالاسىڭ عوي، دەپ قارعاپ تا الامىن، ءبىراق ۇزاماي رايىمنان قايتام. قانشا ارىپ تالساڭ دا، دەنەڭنىڭ قاي مۇشەسى ارتىق، ونى قالاي كەسىپ تاستارسىڭ؟
سۆەتا ەكەۋمىز ايەلدەردەن ءبولىنىپ كەتكەلى ەكى جۇماعا جۋىق ۋاقىت ءوتىپتى. سودان بەرى ءبىر جەردە تۇراقتاپ ايالداعان جوقپىز، ايتەۋىر شىعىسقا قاراي جىلجىپ كەلەمىز، كۇنىنە ون-ون بەس شاقىرىم بولسا دا ىلگەرىلەي بەرەمىز؛ جولدى دا انىق بىلە بەرمەيمىز. «سۇراي-سۇراي مەكەگە بارادى»، ال، الدا-جالدا سۇرايتىن ادام كەزدەسپەي قالعاندا مىقتاپ ۇستاپ العان ءبىر نىسانامىز بار — ول كۇننىڭ شىعىسى.
ادامدى بىر-بىرىنە جول تانىتادى دەيدى عوي، سول راس-اۋ دەيمىن، وسى پولكتىڭ ايەلدەرىن مەن بۇرىن ءبىراز-اق بىلەتىن سياقتى ەدىم؛ قانشا ايتقانمەن اجەپتاۋىر ۋاقىت بىرگە تۇردىق قوي. سويتسەم ولار جايلى بىلگەنىمنەن بىلمەيتىنىم كوپ ەكەن. كورشى تۇرىپ كۇندەگى كورەتىنىڭ كىتاپتىڭ مۇقاباسى سياقتى، ادامنىڭ سىرتى عانا، جاقىن دوس، سىرلاس بولماعان سوڭ، ءىشىن اقتارىپ، تەرەڭدەپ كىرە المايسىڭ. ءارقايسىنىڭ ۇيرەنشىكتى تىرشىلىك — داعدىسى، بەلگىلى مىنەزى بولاتىن، سودان جازبايتىن. مىسالى ماريا ماكسيموۆنا جايلى بىلگەنىم — «ۇرىسقاق مۋسيا» عانا. وسى ايدار قىلىپ تاعىپ قويعان ءبىر سوزگە بۇكىل ماريا ماكسيموۆنا تۇگەل سىيىپ كەتەتىن، باسقالاردى بىلمەيمىن، ايتەۋىر مەن ءۇشىن سولاي ەدى. مەنىڭ بىلەتىنىم قاشان دا باجىلداپ ۇرسىسىپ جاتقان مۋسيا، بەتىنە ءتىرى پەندە كەلە المايدى، ودان ارتىققا ونى سىناپ كورگەن ادام جوق. ەندى باقسام ودان دا باسقا قاسيەتتەرى بار ەكەن ماريا ماكسيموۆنا مارقۇمنىڭ.
اليەۆتينا پاۆلوۆنا دا بۇلعاقتاعان ەركە كەلىنشەك قانا ەمەس پە ەدى؟ ءوزىنىڭ اجارىنىڭ، كۇيەۋىنىڭ دارەجەسىنىڭ ارتىقتىعىن كوڭىلگە مىقتاپ ءتۇيىپ، جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ الاقانىندا بولعىسى كەلمەيتىن بە ەدى؟ تەك كۇيەۋىنىڭ قىزمەت دارەجەسى ۇلكەن ەليزاۆەتا سەرگەيەۆناعا عانا كىشىلىك كورسەتىن. ءبىراق ءوز باسىنىڭ ودان اناعۇرلىم ارتىقشىلىعىن ءبىلىپ، ىزەت، ءىلتيپاتىنىڭ ار جاعىندا استىرتىن اششى مىسقىل جاتاتىن. ەندى بايقاسام بۇل مىنەزى زامانىنىڭ ءتۇزۋ كەزىندەگى ەرىككەن كەلىنشەكتىڭ ساندىككە كيگەن كيىمى سياقتى ەكەن، قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە ىشىمىزدەگى ەڭ ءتوزىمدىمىز دە، ەڭ اقىل تابار تياناقتىمىز دا سول بولىپ شىقتى.
ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنانى باسىنان ۇناتپاپ ەدىم: اكىم بولعىسى كەلىپ سونشا تىشتاڭداعان، ايەلدىڭ ىشىنەن شىققان بيۋروكرات، ءور كوكىرەك، تىراش نارسە بولاتىن. اسىرەسە جۇرتتى مەنسىنبەي تەپسىنىپ تۇراتىنى-اق... قاسىنا بارۋعا قايمىعۋشى ەم. مۇنىڭ دا سىرتقى جىلتىراعىن سوعىس سىپىرىپ العاندا ار جاعىنان قورعانسىز، كەرەك دەسەڭ ءمۇساپىر ايەل شىعا كەلدى. ەركەكتەر وسالدىقتى جەك كورەدى، ءبىراق ايەل حالقى ولاي ەمەس. ال، مەن بولسام ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنانىڭ مۇشكىل ءحالىن كورگەندە جانىم اشىپ، اياپ، بۇرىنعىداي ەمەس، ءتىپتى جاقىن تارتىپ كەتتىم. ابزالى ادام ءوزىنىڭ اللا تاعالا جاراتقان تابيعي كەيپىنە تۇسكەندە بىر-بىرىنە جاقىنىراق كورىنەدى-اۋ دەيمىن.
مەن ءوزىم بالا كەزىمنەن كىسى جاتىرقاعىش ەدىم، قاسىمبەككە ەرىپ وسى جاققا كەلگەندە دە ايدالاعا كەلگەندەي بولعانمىن. ءبىراز ۋاقىت ەشكىمگە جۇعىسا الماي، توڭىرەگىمدى تۇگەل دەرلىك جاتىرقاپ جۇرگەن جايىم بار ەدى، ەندى سول بىتەۋ توڭىرەگىم بىرتە-بىرتە اشىلىپ، ءبىراز قاتار — قۇربى ايەلدەرمەن تانىسىپ، ءبىراز ءسىڭىسىپ كەتپەسەم دە كادىمگىدەي ۇيىرگە قوسىلعان قۇنان — تايداي ۇيرەنىسە باستاپ ەدىم. كەشەگى قيىن كۇندەردە دە... «كوپپەن كورگەن ۇلى توي»... ءبارىمىز بىرگە كەلە جاتقاندا كوڭىلى قۇرعىر دا ورنىقتىراق ەدى، مىنەكەي بىتىراپ كەتتىك. وزگە ايەلدەر قايدا ءجۇر ەكەن، بايعۇستار قانداي حالدە ەكەن؟
مەنىڭ ەندىگى جالعىز سۇيەنىشىم سۆەتا... اپىر-اۋ، كەشىكتى-اۋ، كۇن ساسكەگە كوتەرىلىپ بارادى، امان بولسا يگى ەدى. سونشاما زارىعىپ كۇتكەن سۆەتامنىڭ كەلگەنىن بايقاماي قالىپپىن، تەك قىرىق-وتىز قادامداي جاقىنداپ كەلگەندە عانا كوزىم شالدى. قۋانعان دا، قورىققان دا بىردەي عوي، سەلك ەتە قالدىم. ءيا، ءوزى... ادەتىنشە اياعىن جۇمساق باسىپ كەلە جاتىر، اقسارى شاشىن اعاش اراسىنان كۇن شالىپ قالعاندا جارقىراپ كورىنەدى.
مەن بازاردان شەشەسى قايتقان بالاداي ورنىمنان تۇرىپ قارسى جۇگىردىم، سول جۇگىرىپ كەلگەن ەكپىنىممەن قۇشاقتاي الدىم.
— اپىراي، امان-ەسەن كەلدىڭ بە؟ ءتۇۋ، كىسىنى وسىنشاما قورقىتتىڭ عوي، ءوزىڭ بۇ دۇنيەدە بار ەكەنسىڭ، — دەپ ايمالاي بەرەم.
ءبىراق سۆەتا ۇندەمەيدى، دەنەسى دە ءبىر ءتۇرلى بوس، مەنىڭ قۇشاعىما تىرىلمەي، بىلق-سىلق ەتەدى. سالدەن كەيىن مەنىڭ قۇشاعىمنان سىتىلىپ شىقتى دا، شالاشتىڭ قاسىنا كەلدى.
سۆەتا ماعان كوزى كىرەۋكەلەنە قارايدى، كىشكەنە قىزىپ قالعان سياقتى. سىپايى قالپىنان اۋمايتىن، ۇياڭ كەلىنشەكتىڭ مۇنداي مىنەزىن بۇرىن كورگەن جوق ەدىم، شىنىمەن-اق قورقايىن دەدىم.
— جىلاعىم كەلىپ وتىر، — دەدى سۆەتا ماعان كوزىن قاداي شۇيىلە قاراپ.
— جىلاعىڭ كەلسە ماۋقىڭدى باسىپ جىلاپ الا عوي، — دەپ جاۋىرىنىنان سيپادىم.
— جوق جىلاي المايمىن، — دەدى ول. (كورىپ وتىرمىن، مىنا كوز جىلايتىن كوز ەمەس). — ال، جىلاعىم كەلەدى، جىلاعىم. ءبىراق جىلاي المايمىن. اقتارىلىپ ءبىر جىلاعان ادامدا ارمان بار ما ەكەن؟
— وسى ساعان نە بولعان، ايتشى، — دەدىم سۆەتاعا ءبىر جاعى كەيىپ، ءبىر جاعى جالىنىپ.
— ماعان با؟ بولارى بولدى، — دەدى ول ەزۋ تارتىپ.
وسى ءبىر ەزۋ تارتقانى-اق جامان — ەزۋىندە كۇلكى، كوزىندە ىزعار. جانە الدەنەگە اشىنىپ، ەرەگىسكەندەي كىسىنىڭ كوزىنە قادالا قارايدى، بۇرىن ءويتىپ بەدىرەيۋدى بىلمەيتىن ۇياڭ-اق كەلىنشەك ەدى. مىنا دەريەۆنياسى تۇسكىردەن ونى باسقا بىرەۋگە ايىرباستاپ جىبەرگەن سياقتى. از ۋاقىت مەنى جاڭا كورگەندەي قاراپ وتىردى دا.
— مەن ساعان ايتايىن. سەن تەك... نە ويلاساڭ دا ىشىڭدە بولسىن. جاراي ما؟
مەن ۇندەمەدىم.
— جارايدى ەندى. تىڭداي بەر، — دەدى سودان كەيىن.
سۆەتانىڭ ءبىر پالەگە ۇشىراعانىن ءبىلىپ وتىرمىن. Coنىسىن ماعان ايتپاي-اق قويعانىن تىلەيمىن ىشىمنەن، ءبىراق نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، «قوي» دەپ جانە ايتا المادىم. «مەنەن گورى وعان قيىن عوي، ەندەشە ءوزىنىڭ ەركى ءبىلسىن» دەپ ويلادىم.
— كەشە مەن نەمىستەردىڭ قولىنا ءتۇسىپ قالدىم، — دەدى سۆەتا.
— ءيا، قالايشا؟ — دەدىم شوشىپ كەتىپ.
سۆەتا ماعان جاۋاپ قايىرعان جوق، قاباعىن شىتىنىپ، از ۋاقىت ءۇنسىز وتىردى دا، ماعان ەمەس، باسقا بىرەۋگە ايتىپ وتىرعانداي ءسوزىن باستاپ كەتتى.
— كەشە دەريەۆنياعا جاقىنداپ بارىپ، بوي تاسالاپ باقىلاپ كورىپ ەدىم. كوزىمە ەش نارسە تۇسە قويعان جوق. ۇزاعىراق باقىلاۋعا شىدامىم جەتپەدى، شىنىمدى ايتسام، سول نەمىستەر بار بولسا دا، كورىنبەسە ەكەن دەپ تىلەدىم. قۇر قول قايتقىم كەلگەن جوق، ءتىپتى نەمىستەر بولسا دا امالداپ سىتىلىپ شىعىپ كەتەرمىن دەپ ويلادىم.
ايتسە دە بوي تاسالاپ، ەڭ شەتكى ۇيگە جەتىپ ەسىگىن قاعىپ ەم ار جاعىنان ءبىر نەمىس سولداتى شىتا كەلدى. ساسقانىمنان شالقامنان قۇلاي جازدادىم. ول دا مەنى كورىپ مەنى كورىپ تاڭىرقاپ قالدى. كوزىن ادىرايتىپ قارادى دا، «و-و، زەر گۋت فراۋ» دەپ داۋىستاپ جىبەردى. سودان كوزىندە ءبىر جىمىسقى كۇلكى ويناپ، الدى-ارتىنا، جان-جاعىنا قاراپ ساسىپ قالدى. سويتكەنشە مەن دە ەسىمدى جيا باستادىم. ەندى قالاي قۇتىلۋدىڭ امالىن ويلاپ، دال بوپ تۇرمىن. ال، ول وڭاشا ورىن ىزدەپ الەك. ادام، مۇندايدا ءتىپتى اككى، زەرەك بوپ كەتەدى ەكەن، ونىڭ كىرپىگىنىڭ قيمىلىنا دەيىن قاپىسىز باعىپ، ءبارىن ءتۇسىنىپ تۇرمىن. كەنەت ول جوعى تابىلعانداي، الدەنەگە قۋانىپ، راحاتتانا جىميىپ قويدى. بايقاپ قالدىم، كوزى قورانىڭ تۇكپىرىندەگى ۇيگەن پىشەنگە ءتۇستى. سودان كەيىن بىلەگىمنەن شاپ بەرىپ ۇستاي الدى دا، مەنى سولاي قاراي سۇيرەي جونەلدى.
قۇتىلاتىن بولسام، ەندىگى قۇتىلاتىن جاعىم تاسادا ەمەس، كوشەدە ەكەنىن سەزىپ مەن كوشەگە قاراي تارتىنام. ول ورىسشا تۇسىنبەسە دە مەن ادەيى سامپىلداپ ورىسشا سويلەپ باسىن قاتىرىپ، قولىمنان كەلگەنشە الاڭ قىلماقپىن. بىرەۋ-مىرەۋ كورەر، جاردەم ەتەر دەدىم دە.
«مەن بۇل دەريەۆنيانىكى ەمەسپىن. ءبىر قۇربىما سوعا كەتپەك ەدىم. ءوزىم اسىعىسپىن. جولىڭ بولسىن، جىبەرشى»، دەپ ول تۇك تۇسىنبەسە دە ءسوزدى توپەي بەردىم.
ايەلدىڭ ءسوزى كىمنىڭ بولسا دا ميىن اشىتىپ جىبەرەدى عوي، الگى سولدات مەنى بوساتىپ جىبەرمەسە دە، تارتىنشاقتاپ، شەگىنگەن ماعان ىلەسىپ كوشەگە شىعىپ كەتكەنىن بايقاماي قالدى. سولداتپەن الىسىپ كەلە جاتىپ، ءبىر جەڭىل ماشينانىڭ قاسىما كەلىپ توقتاي قالعانىن دا بايقاماي قالدىم. سولدات مەنى قويا بەرىپ، بويىن تۇزەپ، تارتىلىپ تۇرا قالىپ:
«حايل گيتلەر» دەپ ماشيناعا سالەم بەردى.
ماشينانىڭ ىشىندە ءۇش-تورت اسكەري ادام وتىر. ىشتەرىندە سۇڭعاق بويلى، بيىك قىر مۇرىندى، باس ءبىتىمى سۇلۋ بىرەۋ بار ەكەن، شاماسى باستىعى بولۋ كەرەك. مەن نەمىس وفيسەرلەرىنىڭ شەنىن اجىراتا المايمىن عوي، ءبىراق باستىق ادام كورىنىپ تۇرادى عوي. مىناۋ تىم تاكاپپار ەكەن، وزگەلەرىنەن شەنى عانا ەمەس، قاي جاعىنان دا جوعارىمىن دەگەندى كەسكىنى ايتىپ تۇر. سول وفيسەر مەنى باستان-اياق ءبىر شولىپ ءوتتى، جوق، شولىپ ءوتتى دەگەن اشەيىن ءسوز، تۋرا كوزىمەن مەنى شەشىندىرىپ شىقتى، ءتىپتى ساسقانىمنان ەكى قولىممەن كەۋدەمدى قىمتاپ باسا قالىپپىن. ءبىراق كوزىن تەز تايدىرىپ اكەتتى، قاسىنداعىلارى ءتىپتى بايقاماي دا قالدى عوي دەيمىن، قايتادان ءوزىنىڭ تاكاپپار كەسكىنىن كيىپ الىپ، قاسىنداعىسىنا كەرەناۋ عانا ءبىر نارسەنى كۇڭك ەتتى. ونىسى سولداتقا «ايەلدى الىپ ءجۇر» دەپ ءامىر بەردى. اشىق قارا ماشينا اقىرىنداپ ىلگەرى قاراي جىلجي بەردى.
وسى كەزدەگى سولداتتىڭ سىقپىتىن كورسەڭ. (سۆەتا اششى ءبىر مىرس ەتتى دە، ءسوزىن قايتا جالعادى). اۋەلى توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي كوزى جىپىلىقتاپ، مەلشيىپ تۇرىپ قالدى. سودان ەسى كىرىپ، قاباعىن تارس ءتۇيىپ، ماعان اشۋلى ىزامەن قارادى دا، «ءجۇر تەزىرەك! باس اياعىڭدى!» دەپ اقىردى. مەن قاساقانا جاي ءجۇردىم، قايدا اسىعام. سولدات اۆتوماتىن كەزەپ ۇستاپ العان، قاباعى اشىلمايدى، بىرەۋگە كىجىنىپ سويلەپ كەلەدى. Meن بولسام، ءبىر وتتان قۇتىلىپ، ورتكە تاپ بولدىم عوي دەيمىن، الدىمدا قانداي پالە تۇرعانىن قۇداي ءبىلسىن.
شاماسى كەڭسە بولۋ كەرەك، سولدات مەنى ءبىر ۇلكەن ۇيگە ايداپ اكەلدى. جاڭاعى قارا ماشينا دا سوندا توقتاعان ەكەن، جانە بىر-ەكى موتوسيكل بار. كاليتكادان كىرگەنىمىزدە، ءۇش-تورت ادامنىڭ قورشاۋىندا جاڭاعى نەمىستىڭ ناچالنيگى ەسىكتىڭ الدىندا تۇر ەكەن. ماعان كوزى ءتۇسىپ كەتىپ، اۋەلگى ساتتە ءبىر تانىس ادامىن كورىپ تىلدەسكىسى كەلگەندەي يشارات تانىتىپ، ىركىلىپ قالدى؛ ءبىراق ءجۇزىن بۇرىپ اكەتپەي بەتىمە جىلى شىرايمەن تىكە قاراپ از تۇردى دا، سودان كەيىن كوزىن تومەن قاراي سىرعىتىپ باسىمنان باقايىما دەيىن ءبىر شولىپ ءوتتى. جاڭاعى كوزقاراسى، تەك بۇل جولى تياناقتىلاۋ، جۇمساقتاۋ قارادى. يەگىمەن نۇسقاپ مەنى ەسىككە قاراي وتكىزىپ جىبەردى، ىشكە كىرىپ باراتىپ تا سول كوزقاراستى جاۋىرىنىممەن سەزدىم.
مەنى كوريدورعا كىرەر اۋىزداعى كىشكەنتاي بولمەگە كىرگىزىپ، ەسىگىن جاۋىپ قويدى. بولمەنىڭ ىشىندە سيا توگىلىپ، سىزىلىپ ايعىزدالىپ بىتكەن ءبىر شاعىن ستول مەن سىقىرلاعان ەكى ورىندىقتان باسقا جيھاز جوق. جالعىز تەرەزە قورا جاققا شىعادى ەكەن، تەرەزەنىڭ اينەگى مەن جاقتاۋى دا كىر. بۇرىشقا تامان، دەنى ارعى بولمەگە كەتكەن گوللاند پەشىنىڭ ءبىر ءبۇيىرى قارايادى، وت جاعىپ، كۇل شىعاراتىن اۋزى وسى بولمەدە. باسىما تونگەن قاتەر مەن جامان وي مەڭدەتىپ جىبەرمەسىن دەپ، بولمەنىڭ بۇرىش-بۇرىشىن ءتىنتىپ وتىرمىن: ەدەن جۋاتىن شۇبەرەك، شەلەك، سىپىرعىش تۇر ءبىر بۇرىشتا شۇبەرەك ءالى كەپپەگەن، سۋ، شاماسى، ءۇيدى وسىلارعا دايارلاپ جاقىندا عانا جۋدىرىپ شىقسا كەرەك.
تەرەزە قوراعا قارايدى ەكەن. وڭ جاقتا كوشەدەن كىرەتىن قاقپا. قورادا اۆتوماتىن ارقالاپ، ساقشى ءجۇر، ەسەبىن تاۋىپ قاشىپ كەتۋدىڭ جولى جوق سياقتى. امالىم قۇرىپ سىقىرلاۋىق ورىندىققا وتىرا كەتتىم دە، الگى كىرلى ستولعا شىنتاعىمدى ارتىپ دەم الدىم. كىرىپ-شىعىپ جاتقان ادامداردىڭ اياق تىرسىلىن ەستىپ، العاشقىدا ەلەڭدەۋمەن بولىپ ەدىم، ءبىراق مەنى ۇمىتىپ كەتكەندەي، ەشكىم ەسىگىمدى اشپادى. ستولدىڭ ۇستىندەگى شىنتاعىما باسىمدى قويىپ، كوزىمدى جۇمىپ، تىنىعىپ وتىر ەدىم، ۇيقى ارسىز ەمەس پە، كوزىم ءىلىنىپ كەتىپتى.
ەسىكتىڭ سىقىرىنان شوشىپ ويانسام بولمەنىڭ ءىشى كەۋگىم تارتىپ قالعان ەكەن، قاpa كولەڭكەدە اۆتومات اسىنعان ءبىر سولدات كىرىپ كەلەدى، جاقىنداپ كەلگەندە بايقادىم، باياعى سول سولدات. «ءجۇر» دەپ مەنى الىپ شىقتى. قوراعا، ودان كوشەگە شىقتىق. قايدا باراتقانىمىزدى دا بىلمەيمىن، قاقپايلاپ ءوزى اكەلە جاتىر. اۋىل ادامدارى ۇيدى-ۇيىنە ەرتەرەك تىعىلىپ العان-اۋ دەيمىن، كوشەدە بىرەن — ساران سولداتتار بولماسا، باسقا جان جوق. سولداتتىڭ قاباعى ءالى اشىلاتىن ەمەس، تۇنەرىپ العان، مەنى ايداپ اكەلىپ ءبىر كىشكەنتاي مونشاعا كىرگىزىپ جىبەردى دە ءوزى اۋىزدا كۇزەتىپ قالدى.
كىشكەنتاي مونشانىڭ ىشىندە كەروسين شام جانىپ تۇر، قارا كولەڭكە. قارسى الدىمنان ەگدە تارتقان، الاسا بويلى ايەل تۇرەگەلدى.
— سەن كىمسىڭ؟ — دەدى ول بەتىمە قاراپ، — ورىسپىسىڭ؟»
مەن نە دەرىمدى بىلمەدىم. سودان كەيىن ايەل كۇيبەڭدەپ تەرىس اينالا بەرىپ:
«مىنا مونشانى ساعان جاقتىرعان ەكەن عوي»، — دەدى. ونىڭ داۋىسىندا كەكەسىن بە، جيرەنىش پە، ايتەۋىر نە دە بولسا مەنىڭ جۇرەگىمە ينەدەي قادالعان ءبىر نارسە بار. «يتتەردىڭ كورمەيسىڭ بە، ارام ءىسىنىڭ ءوزىن قولىن جۋىپ الىپ ىستەگىسى كەلەدى. جۋىپ بەرمەسەڭ، ورىستىڭ قاتىنىن مەنسىنبەيتىن بولعان-اۋ، بۇل حايۋاندار».
ءوزىم دە باسىما تۇسكەن قورلىق پەن دارمەنسىزدىكتەن ىزاعا بۋلىعىپ كەلىپ ەدىم، مىناۋ ايەلدىڭ جيىركەنىشى شارامنان اسىرىپ جىبەردى.
«قايت دەيسىڭ ماعان؟ ەركىممەن كەلىپپىن بە؟» دەپ ەڭىرەپ جىلاپ تا جىبەردىم. ءتىپتى وكسىگىمدى باسا المادىم. «نە دەيسىڭ ماعان؟ نe ىستەي الام؟»
ايەل دە بايعۇس كوڭىلشەك ەكەن، ماعان قوسىلىپ اعىل-تەگىل جىلادى. ەكەۋمىز ۇزاق جىلادىق، ءبىراق ىستەيتىن شارا تابا المادىق.
سولدات مەنى قايتادان ايداپ اكەلىپ، ماناعى قاماعان بوساعاداعى بولمەگە قايرىلدىرماي، ارىدەگى ءبىر ەسىككە كىرگىزدى. ءوزى تۇڭعىش رەت قاباعى اشىلىپ، ماعان قاراپ جىمىسقى كۇلىمسىرەدى دە، ەسىكتى جاۋىپ شىعىپ كەتتى.
بولمەنىڭ ىشىندە جان جوق، ەكى شىراق قاتار جانىپ تۇر. بۇرىن كەڭسە بولعان بولمەگە از دا بولسا ءۇيدىڭ جىلۋىن بەرگىسى كەلگەندەي، ەسكى ديۆاننىڭ ۇستىنە شۇبەرەك جاۋىپتى. ورتاداعى ستولدىڭ ۇستىندە نە بارىن بىلمەيمىن، شاماسى گرافين، بۋتىلكالار بار-اۋ دەيمىن، ونىڭ ءۇستىن دە قوبىرايتىپ اق شۇبەرەكپەن بۇركەپ تاستاپتى. مەن نە قىلارىمدى بىلمەي داعدارىپ تۇر ەدىم — ءتور جاقتاعى ەسىك اشىلىپ، جەڭىل حالات كيگەن، جالاڭ باس، سىمباتتى بىرەۋ شىعا كەلدى، مۇنىڭ ماناعى ماشينا ۇستىندەگى وفيسەر ەكەنىن تانىدىم. قارا قوڭىر شاشىن ءبىر جاعىنا قيسايتا، جىلتىراتىپ تاراپ قويعان، دەنەسى قاعىلەز، بويى اجەپتاۋىر ۇزىن ەكەن. ماناعى تاكاپپار كەسكىنىمەن ماعان قىسقا عانا كوز تاستاپ ءوتتى دە، تەز عانا ءوڭىن جىلىتىپ الا قويدى.
— قايىرلى كەش، فرەيلەن، — دەپ باسىپ ءسال ءيىپ ەزۋ تارتتى.
كۇنى بويعى قورقىنىش پەن قورلىقتان تيتىقتاپ قالسام كەرەك، ءبىر اۋىز جىلى سوزگە ەرىپ كەتىپ:
— قايىرلى كەش، وفيسەر مىرزا، — دەپ نەمىسشە جاۋاپ قايىرعانىمدى بىلمەي دە قاپپىن.
— و، فرەيلەن نەمىسشە بىلەدى ەكەن عوي، — دەدى ول ءجۇزى جادىراپ ماعان قاباعىن كوتەرە قاراپ.
— جوق. ءتىپتى از بىلەم، — دەدىم ساسىپ.
— قايتەمىز ەندەشە ءسىزدىڭ بىلگەن جەرىڭىزگە دەيىن عانا سويلەسەرمىز.
دۇشپانىڭنىڭ نە دە بولسا مىلتىعىن كەزەپ، اشىق كەلگەنى جاقسى ەكەن، مانادان بەرى تالاي دۇنيەنى ويلاعانمىن، جاسىراتىنى جوق، بۇلاردىڭ امان جىبەرمەيتىنىن دە ءبىلدىم. ايەل زالىمنىڭ سەزبەيتىنى بار ما، ماناعى ماشينا ۇستىندەگى العاشقى كوزقاراسىنان-اق بۇل وفيسەردىڭ پيعىلىن تانىپ قالعانمىن. شاراسىزدان قانداي قورلىققا دا مويىنسۇنىپ، نە دە بولسا جيىركەنىشپەن قارسى الۋعا ىشتەي قامدانىپ-اق ەدىم، الدىمدا الىسار جاۋ ەمەس، ايەل زاتىنا قىزمەت ەتىپ، تال جىبەكتەي مايىسىپ سىزىلعان كاۆالەر تۇر.
مەنى الىپ كەلىپ ديۆانعا وتىرعىزدى دا:
«ەگەر فلەيلەن رۇقسات ەتسە، كەشكى استىڭ ۋاقىتى بولدى، اس الساق قايتەدى»، — دەپ سىپايى قيمىلمەن ستولداعى جاپقىشتى سىپىرىپ الدى.
ەكى كۇننەن بەرى ءنار تاتپاعان، بايعۇس باسىم، ىشكە كىرگەننەن-اق، استىڭ ءيسى مۇرنىما كەلىپ، جۇرەگىم سازىپ تۇر ەدى، ستولدىڭ ۇستىندە سىرەسىپ تۇرعان تاعامدى كورگەندە كوزىم جايناپ، تامسانىپ قويعانىمدى دا بىلمەي قالىپپىن. انا جىرىندى وفيسەر مەنىڭ ءحالىمدى سەزسە دە، سەزبەگەنسىپ:
«سىزگە قانداي شاراپ قۇيايىن» دەپ سۇرادى دا، مەن ۇندەمەي قالعان سوڭ، «سىزگە فرانسۋز كونياگىن قۇيايىن. پاريجدەن الىپ شىققانمىن» دەدى.
ءوزىڭ بىلەسىڭ عوي، كونياك دەگەندى اتىن ەستىگەنىم بولماسا، مەن ءىشىپ كورمەگەنمىن. شاراپ سياقتى قىزىل بولعانعا ءىشىپ جىبەرسەم، بىردەن اش وزەگىمە ءتۇسىپ كەتتى عوي دەيمىن، ءۇيدىڭ ءىشى دوڭگەلەنىپ، اينالىپ جۇرە بەردى.
... سۆەتا توقتاپ قالدى. مانادان بەرى الدەنەگە اشىنعانداي، بار اڭگىمەسىن تۇگىن قالدىرماي ەجىكتەپ ايتىپ كەلدى دە، وسى ارادا ىركىلىپ قالدى. جانارىن تومەن سالىپ، بۇيىعىپ قانا ءۇنسىز وتىر.
ار جاعىنىڭ نە بولعانىن ءىشىم سەزەدى. سۆەتانىڭ بويىنا ەركەكتەر كوز سالسا-اق كوزدەرى كىلەگەيلەنىپ شىعا كەلەتىن ءبىر پالە بار. ونىڭ باسقا جۇرتقا نازار سالىپ، سيقىرلىق جاساعانىن كورگەن ەمەسپىن، ءبىراق جاراتىلىستان نازىكتىگىنەن بە، الدە ايەل جانىنىڭ بۋسانىپ تۇرعان ءبىر لەبى مە، ايتەۋىر ەركەكتى وزىنە ەرىكسىز تارتىپ الادى. سونىسى سور بولىپ انا نەمىس تە تاپ بولا كەتكەنىن قاراسايشى. ءوزىن قيناپ ار جاعىن ايتپاي-اق قويسا دەپ تىلەدىم.
— ۇلكەن پالەگە ۇشىرادىم عوي — دەدى سۆەتا باسىن كوتەرمەستەن.
— نەمەنە، زورلادى ما سەنى؟ — دەپ قالدىم. سۇرامايتىن-اق نارسەم ەدى. اۋزىمنان شىعىپ كەتتى.
سۆەتا سالبىراپ وتىرعان باسىن كوتەرمەستەن قيعاش بۇرىلىپ ماعان قارادى. كوزقاراسى ءبىر ءتۇرلى: «ال تۇكىر بەتىمە» دەپ تۇرعان سياقتى.
— مەنىڭ ءوزىم قانشىق بولىپ شىقتىم، — دەدى اقىرىن عانا.
— نە دەيسىڭ؟ — دەپ قالدىم تاڭىرقاپ. تاعى دا وكىندىم، قينالعان جەرىن قازبالاي بەرىپ نەم بار ەدى.
سۆەتا باسىن كوتەرمەستەن قايتا سويلەپ كەتتى. ءسىرا، ىشىندەگىسىن تۇگەل اقتارىپ، ءوزىن-وزى شاباقتاپ الماي توقتايتىن ءتۇرى جوق.
— سول وفيسەرى قۇرعىر ەركەكتىك شىدامسىزدىق جاساپ، ماعان قاتتىراق قول سالسا... وندا قارسىلاسار ەدىم، ايقايلاپ الىسار ەدىم... ادام ءبىر اشىنىپ، وشىگىپ السا نەگە بولسا دا توزەدى عوي. مىنا قۇرعىر تيتتەي دە دورەكىلىك جاسامادى. ورىنسىز جەرگە قول دا جۇگىرتپەدى. مەنىڭ ويىمدى قاعازدان وقىپ وتىرعانداي — ءبىر قيا باسپادى. ءتىپتى سىپايى. سىپايى بولعاندا ورىنسىز ەبەلەكتەپ، نە ىبىلجىپ تۇرعان جوق، كادىمگى تابيعي قالپى. ءوزى باتتيتىپ كورسەتپەسە دە، وسى ادامنىڭ وزىڭنەن ورەسى كوپ جوعارى ەكەنىن ءبىلىپ، ىعىندا كەتكەنىڭدى بىلمەي قالاسىڭ. ال، جىميعانى بار-اۋ، سەنىمەن الدەقاشان سىرلاسىپ، ءبارىن ۇعىپ قويعان ادامنىڭ ەزۋ تارتىسى.
سەن ايتۋشى ەدىڭ عوي، «قالاۋىن تاپسا قار جانادى» دەپ، بۇ دا سول قالاۋىن تاپتى ما، بىلمەيمىن، ونشا قىستاماي-اق ءبىراز ىشكىزىپ جىبەردى. شىراقتىڭ قارا كولەڭكەسى قالتىلداعان كومەسكى ساۋلەسى كىسىگە بۇگىنگى ءحالىن ۇمىتتىرىپ، ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىنداعىداي ءبىر كۇيگە تۇسىرەدى ەكەن. قارا كولەڭكەدە قارۋلى ەركەكتىڭ بىلەگى موينىما جۇمساق ورالىپ، اقىرىنداپ وزىنە تارتىپ ۇلكەن كەۋدەسىنە ءسىڭىرىپ بارا جاتتى...
سۆەتا ەكى شەكەسىن قوس قولداپ قىسىپ، تومەن قارادى. مەنىڭ كوز الدىما ۇرىسقاق مۋسيانى اتىپ تاستايتىن سولدات ەلەستەدى: و دا وسى، سۆەتا ايتقان وفيسەر سياقتى، ۇزىن بويلى، سىمباتتى بولاتىن، وزگە سولداتتار ايەلدەرگە اۋكەسىن سالىپ، ساسىپ-پىسىپ جاتقاندا، ول قارقىلداپ كۇلىپ الىپ، اۋىز گارمونىن ويناپ تۇرا بەرگەن. سۆەتاعا «توقتاشى ەندى» دەگەنىمشە ونىڭ ءوزى دە ىركىلىپ قالدى. قوس تىزەسىن قاپسىرا قۇشاقتاپ الىپ، يەگىن تىزەسىنە تىرەپ كوزى مۇنارلانىپ بۇيىعىپ وتىر. ايتىلماعان اڭگىمەسى القىمىنا تىرەلىپ، كوز الدىنان ءتىزىلىپ ءوتىپ جاتىر. مۇنارلانعان اناۋ كوگىلدىر كوزدەرى، ءسونىپ قالعان وتتى، يا قارسى الدىنداعى مەنى كورىپ وتىرعان جوق، «كەشەگىنى» كورىپ وتىر. بەت الپەتىنەن تانىپ قالدىم، ءقازىر تاعى سويلەيدى، ماعان ايتا ما، يا مىنا قالىڭ ورمانعا ايتا ما، بۇل ەندى اقتارىلىپ بولماي توقتامايدى. ءبىراق اقتارىلعانمەن ارىلا الا ما؟
— بىلمەيمىن، سول ءوزى ادام با، الدە ادام بەينەسىندەگى سيقىرشى سايتان با. بۇرىن ومىرىمدە كورمەگەن ءبىر حالگە ءتۇستىم.
سۆەتا كەنەت قاباعىن ءتۇيىپ، ءسال بوگەلدى دە سودان كەيىن مەنىڭ بەتىمە قارادى. جاڭاعى: «ال، توپىراق شاش، تۇكىر بەتىمە» دەگەن قاراسى.
— Meن «دۇنيەنىڭ ءبارىن ۇمىتىپ كەتتىم» دەدىم عوي. Coعان سەنىپ وتىرسىڭ با؟ جوق، ادام ەش نارسەنى مۇلدەم ۇمىتىپ كەتە المايدى ەكەن. نيكولاي دا اۋىق-اۋىق كوزىمە ەلەستەپ كەتەدى، ورمان ىشىندەگى سەنى دە ەسىمە الىپ قويام، قويىنىمدا جاتقان ادامنىڭ كىم ەكەنىن دە بىلەم. ءتاتتى تاعامعا اششى تامىزعانداي، وسىلاردىڭ ەسىمە تۇسكەنىن ۇناتپادىم. كوكىرەگىمدە باس كوتەرگەن ءالسىز ۇياتتى بويىمدى جايلاپ العان ىستىق قۇمارلىق تۇنشىقتىرا بەردى. «جارايدى، كەيىن، ەرتەڭ... ءبىر ورايى بولار...» قۇشىرلانىپ جاتىپ وسى سوزدەردى داۋىستاپ تا ايتتىم عوي دەيمىن. وسىدان كەيىن مەنى قانشىق ەمەسسىڭ دەپ ايتىپ كورشى.
ماستىعىم ەرتەڭگىسىن تارادى... تۇلا بويىم جەڭىلدەپ، تازارىپ وياندىم، كوزىمدى اشىپ السام — تاڭ اتقان ەكەن. سوندا دا بۇيىعىپ جاتا تۇرعىم كەلىپ ەدى، ءبىراق اناۋ، بويىنا دارىتپاي، اسكەري ادام شيراق قوي، تەز تۇرىپ كيىنە باستادى. اۋىزعى بولمەگە شىعىپ كۇزەتشى سولداتتى شاقىرىپ الدى.
بۇيرىعىڭىزعا ءازىرمىن، پولكوۆنيك مىرزا» دەدى سولدات.
«ستولعا ەكى ادامعا شاي دايارلا».
شەنى پولكوۆنيك ەكەن. اسكەري فورماسىن كيىپ العان سوڭ كوزىمە سونشالىقتى جات بولىپ كورىندى. قارسى الدىمدا سوعىس باستالعالى ۇرەيىمىزدى العان جاسىل مۋندير وتىر. ءتۇننىڭ سيقىرى بۋداي تاراپ كەتتى، ارامىزدا ەشقانداي جاقىندىق بولماعان سياقتى، ەندى قايتادان كوكىرەگىمە ۇرەي كىرە باستادى. پولكوۆنيك تە تۇك كورمەگەندەي، بويىن اۋلاق سالىپ، جاي عانا سىپايى وتىر، تەك سالدەن كەيىن مەنىڭ كوزىمدەگى ۇرەيدى كورىپ، جىلى شىرايمەن جىميىپ، ەزۋ تارتتى، ءبىراق كۇلكىسى پىشاق كەسكەندەي تىيىلىپ، ويى وزگە جاققا بۇرىلىپ كەتتى. الدىنداعى سۋىپ باراتقان كوفەسىن ءبىر -ەكى ۇرتتاپ قويدى. تاعدىردىڭ كەلەمەجىن قاراسايشى، كەشەگى ماعان جارماساتىن سولدات، اس-سۋ اكەلىپ كۇتۋشى بولىپ ءجۇر. ەسىكتەن كىرىپ كەلە جاتىپ، پولكوۆنيكتىڭ جەلكەسىنەن ماعان قىلمىڭداي قاراپ، كوزىن قىسىپ قويادى، ونىسى «ءبارىن بىلەمىن» دەگەنى. رۇقسات سۇراپ جاس وفيسەر كىردى، پولكوۆنيككە ءتىل قاتار الدىندا، و دا ماعان جالت ەتىپ ءبىر قاراپ قويادى، كوزىندە ءبىر جىمىسقى ۇشقىن جىلت ەتە قالدى، — «بۇ دا تۇندە نە ىستەگەنىڭدى بىلەم» دەپ تۇر. وسىندايدا وزىڭە ءوزىڭ ناعىز جەزوكشە بولىپ كورىنەدى ەكەنسىڭ.
جاس وفيسەر بوگدە ادام بولعانعا ىركىلىپ قالىپ ەدى، پولكوۆنيك:
«بايانداي بەر. تۇندەگى ۇرىستىڭ جايى نەمەنە؟» دەدى.
«پارتيزانداردىڭ شاعىن توبى ەكەن. جارالى بىرەۋىن قولعا تۇسىردىك» دەدى وفيسەر.
— «كىم ەكەنىن انىقتادىڭدار ما؟»
— «بۇرىن وسى دەريەۆنيادا سەلسوۆەتتىڭ پرەدسەداتەل بولعان. ال ءوزى ءتىل قاتپايدى».
— «بip ادامنىڭ ءتىلىن شىعارا الماعاندارىڭ... جالقاۋلىقتارىڭ ۇستادى-اۋ، ءا» دەپ پولكوۆنيك اششى مىرس ەتتى.
— «قانداي ءتارتىپ بولادى، پولكوۆنيك مىرزا؟»
پولكوۆنيك ءتارتىپ بەرۋگە وقتالا بەردى دە، مەنىڭ ۇرپيگەن تۇرىمە كوزى ءتۇسىپ:
— «ە — ە... كەيىن ءتارتىپ بەرەرمىن» دەي سالدى.
ەرتەڭگى استان كەيىن مەنىمەن جىلى قوشتاستى، ءتىپتى كادىمگىدەي قيماستىق ءبىلدىردى.
«مىناداي تاماشا كەش ءۇشىن سىزگە كوپ راحمەت، فرەيلەن. اتتەڭ تەك قىزمەت بابى قيناپ تۇر. ىلگەرى ءجۇرۋىمىز كەرەك. امال قانشا. قوش بولىڭىز».
سودان سولداتتى شاقىرىپ الىپ، «فرەيلەنگە، ازىق-تۇلىك بەر» دەپ ءامىر ەتتى دە، باسىن ءيىپ شىعىپ كەتتى.
«تاماشا كەش» ءۇشىن قانشا راحمەت ايتسا دا، تۇندەگى مەنىڭ قوينىمداعى ادام بۇل ەمەس. بۇل ەمەس ەكەنىن تانىممەن سەزدىم. تۇندەگىنىڭ ءبارى سوراقى راحات ءتۇس سياقتى، تاڭ اتا ويانىپ كەتتىم.
ءبىراق كورەسىم ءالى الدىمدا ەكەن. ۇيدەن شىعا بەرگەندە قورانىڭ ىشىندە سكامەيكادا وتىرعان ادامعا كوزىم ءتۇستى. تۇرىنەن جان شوشىعانداي — ءبىر اياعى اعاشتاي سىرەسىپ جەر تىرەگەن، بالاعىن قاق ايىرىپ، بالتىرىن تاڭعان مارلەگە قىزىل-قوشقىل قويۋ قان ۇيىپتى. بەت اۋزى كونەكتەي بوپ ءىسىپ كەتكەن، ەزۋىندە، مۇرىن استىندا دا قان ۇيىپ قاتىپ قالىپتى. جارالى اياعىنا سالماق سالمايىن دەپ تۇتقىن ۇزىن سكامەيكانىڭ ۇستىندە ءبىر جامباستاپ قيسايىپ وتىر. العاش قاراعانىندا ساۋ مۇشەسىن، بەت بەدەرىن قالدىرماي مىلجالاپ تاستاعان ءتىرى ولىك سياقتى ەدى، كەنەت ينە شانشىپ العانداي سەلك ەتە قالدىم: تۇتقىننىڭ ءىسىپ كەتكەن قاباعىنىڭ استىنان تيتتەي بوپ سىعىرايىپ جالعىز كوزى ماعان قادالىپ تۇر ەكەن. ءبىر ءسات ورنىمنان قوزعالا الماي قالدىم. تۇندەگى مىلتىق داۋسىن ۇيقىلى-وياۋ جاتىپ مەن دە ەستىدىم. نە اتىس ەكەنىن تۇسىنبەي، ءبىراق سەكەم الىپ ويانىپ بارا جاتىر ەدىم، پولكوۆنيك وياۋ ەكەن، مەنىڭ ەلەگىزگەنىمدى ءبىلىپ، «ەرىككەن سولداتتاردىڭ ءىسى عوي، ەش نارسە ەمەس»، دەپ باۋىرىنا قىسا تۇسكەن. اتىس ۇزاپ ەستىلمەي كەتتى. دە... مەنىڭ ءتاتتى ۇيقىم ونشا بۇزىلعان جوق ەدى...
سىرتقا شىقسام، قاقپانىڭ اۋزىنداعى ساقشىدان وتە الماي ون بەس-جيىرما ادام كوشەدە شوعىرلانىپ تۇر: كوبى قاتىن-قالاش، بالا-شاعا دا بار، شاماسى سەلسوۆەت پرەدسەداتەلىنىڭ تاعدىرىن بىلۋگە كەلگەندەر بولسا كەرەك. بالا كوتەرگەن ءبىر ايەل ەڭكىلدەپ كەلىپ جىلايدى، بەس-التى جاسار بالاسى شەشەسىنىڭ ەتەگىنە جارماسقان، كوزى شاراسىنان شىعىپ كەتىپتى، بايعۇس بالادا زارە جوق.
سول ادامداردىڭ الدىنان قالاي وتكەنىمدى... ارسىز ادام، جەرگە كىرىپ كەتپەيدى ەكەن. ءوتتىم. بۋىنىم قالتىراسا دا ءوتتىم ايتەۋىر.
«ۇياتتان ءبىر نارسە قالعان ەكەن. قىپ-قىزىل بولىپ كەتكەنىن قاراشى» — دەدى ءبىر ايەل.
ونىسىنا دا راحمەت، اياعانى بولار.
سۆەتا اششى مىرس ەتىپ، ەزۋ تارتتى، ءبىراق ەزۋىنەن كۇلكى ەمەس مۇساپىرلىكتىڭ تابىن كورەم. ول تاعى دا ءۇنسىز وتىر. اڭگىمەسىن ايتىپ بولدى ما، بولسا، بۇل اقتارىلعانى بايعۇسقا جەڭىلدىك اكەلگەن جوق. وڭىندە، وڭىندە عانا ەمەس-اۋ، بۇكىل تەرەڭىندە ارىلماس ءبىر كۇيزەلىس تەپسىنەدى. سول كۇيزەلىستىڭ ار جاعىنان نە قىلارىن بىلمەي داعدارعان، ساسقان ادامنىڭ دارمەنسىز اجارى كورىنىپ كەلەدى. ءبىر قولىن تايانىپ، ءبىر قولىمەن جەر شۇقىپ ءبىراز وتىردى، ءىشىن جەگىدەي جەگەن مازاسىز ويى بارىن سەزەم.
— مەن ۇلكەن باقىتسىزدىققا ۇشىرادىم. ەكى قابات بولىپ قالدىم، — دەدى سۆەتا ءبىر ءتۇرلى قارلىققان داۋىسپەن، باسىن كوتەرمەستەن.
— قوي، قايدان بىلەسىڭ، بەكەر شىعار، — دەدىم. ساسقانىم با، جۇباتقانىم با، بىلمەيمىن.
— ءاي، بەكەر بولماس. بىلمەيمىن، ءبىراق سولاي سياقتى. ايەل ەكەنىمدى، بويىمدا قۇشتارلىق بار ەكەنىن، ماسقارا بولعاندا بۇگىن تۇندە عانا ءبىلدىم عوي. ەستۋىم بار ەدى، ءسىرا سولاي سياقتى. ەرەكشە بولاتىن كورىنەدى عوي، ءوزىڭ سەزگەن جوق پا ەدىڭ؟
مەن «ونى» كەيىنىرەك بارىپ ءتۇسىندىم — سودان بەرى قايتالانىپ كورمەگەن ەرەكشە ءلاززات ەسىمدە قالىپتى. ءسىرا، سۆەتا دا... سول ءساتتى كەشكەن ەكەن عوي. «ءيا، سولاي»، دەپ قوشتاعانىم وعان قۋانىش بولماس، «جوق ولاي ەمەس، بەكەر» دەپ الدارقاتقانىمنان دا جەڭىلدىك شامالى. ال، كەيۋگە... مەن ءسىرا، سۆەتاعا ۇرسىپ كورگەنىم جوق، ۇرىسا دا المايتىن شىعارمىن، ءبىراق تۋعان شەشەسى بولسا دا ءقازىر كەيىگەننەن نە پايدا؟ ىستەگەن ءىس بولسا، ونىڭ جازاسى كۇنى بۇرىن ارتىعىمەن كەسىلگەن. جۇبانىش ايتايىن دەسەڭ، — ءسوزىڭ جالعان بوپ شىعادى، جالعان ءسوز جاراسىن ودان بەتەر ۋشىقتىرادى. مەن ۇندەگەنىم جوق. كەيدە ۇندەمەگەن دە جاقسىلىق.
سۆەتانىڭ نە ويلاپ وتىرعانىن بىلمەيمىن، ونىڭ ءحالى مەنى قيناپ بارادى. ءلاززاتى مەن قاسىرەتى ارالاسقان وسى بip ماسقارا ءتۇن ۋاقىت وزا كەلە ۇمىت بولار ەدى، شىبىن جانى قۇرعىر شىقپاعان سوڭ، ءتان جاراسى سياقتى، جان جاراسى دا ءتۇبى ءبىر جازىلادى عوي. ءبىراق ىشىندەگىسىن قايتەدى؟ نە دە بولسا قالاپ تيگەن جارى نيكولايدان سونشا ساقتانىپ كەلگەندە... تۇلا بويى تۇڭعىشى مۇنىڭ قيىن-قىستاۋدا ايەلدىك وسالدىق جاساپ العان ەڭ ماسقارا ساعاتىن ءومىر بويى ەسىنە سالاتىن بولسا؟.. بىلمەيمىن. ار جاعىنا مەنىڭ اقىلىم جەتپەدى. مۇمكىن، ءومىردىڭ ءوزى ءبىر قيسىنىن تاباتىن شىعار. ادام بالاسىن ءومىر بويى ارىلمايتىن ازاپقا سالۋ، ناعىز ۇلكەن قيانات سول ەمەس پە؟
— ال، ءنازيرا، — دەدى سۆەتا باسىپ كوتەرىپ مەنىڭ بەتىمە تىكە قاراپ. — ءبىراز ۋاقىت جولداس بولىپ، بىر-بىرىمىزگە ۇيرەنىسىپ قالىپ ەدىك. سوگە — جامانداما. ەندى ەكەۋمىزگە اجىراسۋعا تۋرا كەلىپ تۇر. قوش بول.
Meن ساسقانىمنان اۋزىمدى اشىپ، باقىرايىپ سۆەتانىڭ بەتىنە قادالىپ قاپپىن.
— قوش بولعانى قالاي؟ سوندا؟.. ەكەۋمىز...
— مەن ءوز ءجونىمدى تابۋىم كەرەك. سەنىڭ دە جولىڭ بولسىن.
توبەمنەن جاي تۇسكەندەي ءتىل قاتا الماي قالدىم. مەنىڭ وسى ءحالىمدى سۆەتا سەزدى عوي دەيمىن، جۇدەۋ تارتقان قاتقىل ءوڭى جۇمسارىپ:
— ساعان جالعىز قيىن بولاتىنىن بىلەم، ۇيرەنبەگەن، بىلمەگەن جەرىڭ عوي، بۇل جاق، — دەدى. — ءبىراق مەنىڭ ءحالىمدى تۇسىنسەڭشى سەن. جاڭاعىنىڭ ءبارىن اقتارعاننان كەيىن، مەن سەنىمەن بىرگە جۇرە المايمىن.
— سونى ماعان نەسىن ايتتىڭ، ىشىڭدە جاتا بەرمەي...
باقىتسىزدىق ادامدى تەز ەسەيتەدى ەكەن، سۆەتا ماعان كادىمگى كوپتى كورگەن كەكسە ادامداي مۇسىركەي قارادى: مۇڭلى كوزى «سەن ءالى ءبىراز نارسەنى تۇسىنبەيسىڭ عوي» دەپ تۇر.
— ايتپاسام ودان دا جامان بولار ەدى. ءجا، مەن ساعان باسشى بولىپ جارىتپاسپىن. مير نە بەز دوبرىح ليۋدەي. ءبىر ورايى بولار ساعان دا. سەن، ءتۇسىن، ءنازيرا. مەن ەندى سەنىمەن بىرگە جۇرە المايمىن. قوش بول.
سۆەتا تۇيىنشەگىن تەز بۋىپ الدى دا ءجۇرىپ كەتتى. سوڭىنان ۇزاق قاراپ تۇردىم. جاڭاعى كەلگەندەگىسىندەي ەمەس، ءجۇرىسى شيراق، ورمانعا تەرەڭدەپ الىستاپ بارادى. اعاش اراسىنان تۇسكەن كۇن ساۋلەسىنەن اقسارى شاشى جارق ەتىن قالادى. ارتىنا قايرىلىپ قاراي ما دەپ ەلەڭ ەتەم، ءبىراق ارتىنا قايرىلىپ قارامادى.
Meن جالعىز قالدىم.
ەكىنشى ءبولىم
1
سارايدىڭ ىشىندە ۇيگەن پىشەننىڭ ىشىندە جاتىرمىن. ۇرەي مەن اياز بىردەي قارىپ، تۇلا بويىم تىتىركەنىپ، ءتىسىم تىسىمە تيمەي دىردەك قاعام. بۇل سارايدىڭ ىشىندە مەن جاتقان ءۇيدىڭ يەسى دۋنيا اپايدىڭ «زويكا» دەپ اتالاتىن مىنا كونەك قىزىل قاسقا سيىرىمەن ەكەۋمىز عانا. ءبىز دۋنيا اپاي ەكەۋمىز ەسىكتەن قاپىل-قۇپىل كىرىپ كەلگەندە جامباستاپ جاتقان زويكا تىپىرشىپ ورنىنان اتىپ تۇرىن، باس ءجىبىن جۇلقي بىزگە وقتالا ءبىر قارادى دا، مەنىڭ ارتىمدا كەلە جاتقان يەسىن تانىپ، تىنىشتالا قويدى. بۇل جانۋاردىڭ بارلىق قورقىنىشى سونىمەن تىندى، ءقازىر قاننەن-قاپەرسىز سالقىن ءشوپتى كۇرت-كۇرت كۇيسەپ تۇر. مەن بولسام جۇرەگىمنىڭ ءدىرىلىن ۇزاق ۋاقىتقا دەيىن باسا الماي، اۋىق-اۋىق جيىركەنىشتى سۋىق ءدىرىل ءتانىمدى مۇزداتىپ ءون بويىمدى قارىپ وتۋمەن بولدى. ول سىرتتاعى ايازبەن ىشىنە كىرىپ كەلگەندە بەتىم مەن قولىما قىلقانداي قادالعان مۇپ-مۇزداي شوپتەن بە، الدە دەريەۆنياعا ويدا جوقتا كەلىپ قالعان نەمىس اسكەرىنەن بە، ايتەۋىر ۇرەي مەن ىزعار ارالاس بەزگەك ءدىرىل ءبىرازعا دەيىن جانىمدى جاي تاپقىزبادى. ءبىراق پىشەننىڭ ءىشى جاقسى عوي، قىستى كۇنى دە دەنەڭدى قىز-قىز قايناتىپ جىبەرەدى، ۇزاماي-اق تۇلا بويىما جىلۋ تاراپ، سىرەسكەن بۋىن-بۋىنىم بوساڭسىپ، جايباراقاتتانا باستادىم. تەك اتتەڭ مىنا ءبىر توسىن جاعداي بولماسا، سوڭعى ەكى ايدان بەرى بويىم ۇيرەنىپ قالعان كەمپىردىڭ جىلى پەشىنىڭ ۇستىندەگىدەي بالبىراپ جاتا بەرەتىن ءتۇرىم بار.
ءتانىم جىلىعانمەن كوڭىلىمە جىلۋ كىرەتىن ءتۇرى جوق. العاشقى سوقىر ۇرەي مەن دىرىلدەن ايىققان سايىن كوكىرەگىمە ورنىقتى ۇلكەن ۋايىم ۇيالاپ كەلەدى. سوعىس باستالىپ، جاۋ تىلىندا مەن تەنتىرەگەلى جارتى جىلعا يەك ارتىپتى، سودان بەرى جاقسىلىقتى دا، جاماندىقتى دا، ءقاۋىپ پەن قاتەردى دە كورىپ-اق كەلەم، نەگە بولسا دا ەتىم ءولىپ، ۇيرەنشىكتى بولىپ كەتەتىن كەزىم بولعان سياقتى ەدى، ءبىراق اجالدىڭ قاتەرىنە ادام ۇيرەنە المايدى ەكەن. بىلمەيمىن، الدە مەن سولايمىن با.
مەن جاتقان دەريەۆنياعا نەمىس اسكەرلەرى كەلىپ ورنالاستى. بۇل ءوزى ۇلكەن ورماننىڭ شەتىنە جاقىن، ازىرگە جاۋ اياق باسپاعان مەكەن بولاتىن. وسى ارادا ءبىر جايلى ۇيگە ورنىعىن ەكى اي جاتتىم. كۇنىن انىق بىلمەسەم دە، شاماسىنا قاراعاندا بوساناتىن ۋاقىتىم دا تاياپ قالدى. ەندى سول بۇرىن باسىمنان كەشپەگەن اۋىر ساعاتتى قورقىنىشپەن كۇتىپ جۇرگەندە مىناداي حالگە دۋشار بولدىم. دۇشپاننىڭ ايباتى جىلى ورنىمنان قۋىپ شىعىپ، كەمپىردىڭ قىزىل قاسقا سيىرى زويكانىڭ سارايىنا اكەلىپ تىقتى. ەندىگى كۇنىم نە بولماق؟ ولار بىرەر كۇن تۇرىپ كەتەتىن بولسا، اياق استىنان تولعاعى تۇسكىرىم كەلىپ قالماسا، شىدارمىن-اۋ. ەگەر ۇزاق تۇرىپ قالسا... ءوز اياعىممەن باسقا جاققا قاشىپ كەتە المايمىن. ىلعي بۇعا بەرەتىنىم «ءتۇرىڭ بولەك» دەپ ءتۇبىمدى تەكسەرە مە دەپ قورقامىن. ءتۇرىمنىڭ بولەكتىگى، نەمىستەردى بىلمەيمىن، ءتىپتى ورىستاردىڭ ءوزىنىڭ اراسىندا كۇدىك تۋعىزاتىن، ەندى ونىڭ ۇستىنە تىعىلىپ جاتقان جەرىمنەن تابىلسام، جىعىلعانعا جۇدىرىق دەپ، كۇدىكتىڭ ۇستىنە كۇدىك جاماپ المايمىن با. نەمىستەر كەلىپ قالعاندا دۋنيا اپاي دا، مەن دە زارەمىز كەتىپ سارايعا قاراي جۇگىردىك. ءقازىر ويلاپ قاراسام، بالكىم، وسى ءىسىمىز اسىعىس، اعاتتىق بولدى ما ەكەن؟ مۇمكىن، نەمىستەر ءمان بەرىپ، ەلەي قويماس يا ەدى؟ شاماسى، وزىنە سەنىمسىز ناشار ادامنىڭ دالباساسى بولسا كەرەك، ءبىر ءىستى ىستەپ الىپ، ارتىنان «اپىر-اي، باسقاشا ىستەسەم جاقسى بولار ەدى عوي» دەپ وپىق جەيتىن اينىمالى مىنەز تاۋىپپىن. ەگەر جاسىرىنباي، سول ۇيدە تۇرا بەرگەندە، دۋنيا اپايدىڭ قاي ناعاشىسى ەدىم دەمەكپىن؟
قايتەيىن، ويى قۇرعىر ون ساققا جۇگىرەدى. قايسىسىن قارماسام دا كوڭىلگە جۇبانىش اكەلەر ءبىرى جوق. ونىڭ ۇستىنە سىرتتاعى نەمىستەردىڭ شاڭقىلداپ سويلەگەن داۋىستارى، قادامدارىنىڭ تىقىرى دا، تۋرا مەنى ىزدەپ جۇرگەندەي ۇرەيىمدى شاباقتاپ، زارەمدى الادى. نەمىستەر بۇل دۇنيەدە مەنىڭ بار-جوعىمدى بىلمەيتىنىنە، ءۇستىرت بولسا دا ءبىر قاراپ كەتكەن سارايىن ەندى قايتىپ كەلىپ تىنتپەيتىنىنە قانشا سەنەيىن دەسەم دە، كوڭىلى قۇرعىر قوبالجي بەرەدى. بىر-ەكى اي تىنىش جەردە بۇعىپ جاتىپ، قاۋىپ-قاتەردى جاتىرقاپ قالعانمىن با... ايتپەسە بۇدان دا قورقىنىشتى ساعاتتارىم بولىپ ەدى عوي.
وڭىم مەن سولىمدى تانىمايتىن، ەنەسىنىڭ ەمشەگىنەن اداسقان سوقىر كۇشىك سياقتى قاراڭعىنى قارماپ قالعان، دارمەنسىز ساعاتتارىم قايدا؟ وعان قاراعاندا قازىرگى ءحالىم قانشا قاتەرلى بولسا دا شۇكىرلىك ەمەس پە؟ سوناۋ ورماننىڭ ىشىندە جاپادان-جالعىز قالعان ساعاتتارىم... ارينە ءقازىر دە جالعىزبىن، ءبىراق ونداعى جالعىزدىقتىڭ ءجونى باسقا بولاتىن. ايعا جۋىق پولكتىڭ كوپ ايەلدەرىمەن بىرگە قاشىپ كەلە جاتقاندا جاعداي قانشا اۋىر بولسا دا جالعىزدىقتى سەزىنبەپ ەدىم. كوپتىڭ ءبىرى بولدىم دا، قازاق ايتپاقشى، «كوپپەن كورگەن ۇلى توي» دەپ جۇرە بەردىم. نە دە بولسا كوپپەن كورگەننىڭ جەڭىلدىگى بولادى ەكەن. ودان سۆەتامەن تاعى دا ايعا جۋىق بىرگە ءجۇردىم. قاسىمدا سەرىگىم بولدى، سەرىك ەمەس-اۋ، باسشىم بولدى. جەتەككە ەرگەن تايىنشاداي سوڭىنان ەرىپ، تاعدىرىمدى سونىڭ موينىنا ارتىپ جەتەلەگەن جاعىنا جۇرە بەردىم. ەندى اياق استىنان سۆەتادان ايرىلىپ، قالىڭ ورماننىڭ ىشىندە جالعىز قالعاندا...
سونداعى ءبىر عاجابى — الدىمەن ءوزىمنىڭ مۇشكىل ءحالىمدى ويلاماپپىن. سۆەتانىڭ ايتقان حيكاياسى، اقىل ويىمدى بيلەپ، ونىڭ اياق استىنان دۋشار بولعان قاسىرەتى تۇلا بويىمدى جايلاپ الدى دا، سودان ارىلا الماي الەك بولىپ وتىرا بەرىپپىن. بىرەۋدىڭ قاسىرەتىن ىشىمە ءتۇسىرىپ الىپ، جارىسا ويلاپ، جارىسا قينالىپ ارامتەر بولاتىن جامان مىنەزىم بار ەكەن — بەينە ءبىر سۆەتا قاسىرەتىن ماعان تاستاپ، «ءما، مىنانى تالعاجاۋ ەتە تۇر» دەپ، ءوزى كەتىپ قالعان سياقتى. مەن سونىمەن الاڭ بولىپ وتىرىپ، ەتەگىنەن ۇستاعان جالعىز جولباسشىمنىڭ كەتىپ قالعانى، ەندىگى مۇشكىل ءحالىمدى ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن ءتىپتى ويلاماپپىن دا. وزىمشە، ونىڭ ءحالىن ابدەن-اق تۇسىنگەن سياقتىمىن. ول ءوزىنىڭ بار ماسقاراسى مەن ءىش قۇساسىن، تۇگىن قالدىرماي، الدىما اقتارا سالدى.
ءبىراق تۇسىنگەنمەن ونى نە اقتاۋعا، نە داتتاۋعا كەرەك پە، ول اراسىنا اقىلىم جەتپەيدى. «باقىتسىزدىق» دەگەن نارسە جاماندىق پەن جاقسىلىققا بولىنبەيتىن، ادامعا توتەننەن كەلگەن الاپات پا ەكەن، الدە زاتى ايەلدىڭ وسالدىعى ما، بىلمەيمىن، ايتەۋىر مەنىڭ ءوز باسىم سۆەتانى ايىپتاي المادىم، بار تاپقانىم تەك قينالا بەردىم. سول دەريەۆنيادا تۇنەگەن ءۇيىنىڭ جانىندا، جاقىن ادامىنىڭ، ازاماتىنىڭ اجالىن توسىپ، تۇنەرىپ تۇرعان توپتىڭ كوز الدىنان جەpگe كىرەردەي بوپ قىزارىپ ءوتىپ بارا جاتقان سۆەتانىڭ كەسكىنى كوزىمە ەلەستەپ، جۇرەگىمدى شاباقتاپ... جانە سۆەتانىڭ جۇقا ءوڭىنىڭ قىزارعانى قانداي، قىپ-قىزىل قاپ عوي. بەينە قالىڭ توپتىڭ، ىزعارلى سۇق كوزدەرىنىڭ الدىنان لاس ءتانىڭدى جالاڭاشتاپ ايداپ باراتقانداي...
قۇرسىن... وسى ەلەس كوز الدىما كەلگەندە — سول ءوتىپ باراتقان سۆەتا ەمەس، مەنىڭ ءوزىم سياقتى قينالام. جيىركەنە ايىپتاي قاراعان ءاربىر سۇق كوزدى كورگەندەي بولام دا، قاراپ وتىرىپ جەردىڭ استىنا كىرىپ كەتكىم كەلەدى.
«مەن جالعىز قالدىم عوي. Meن جاپادان-جالعىز قالدىم». بالا كەزىمدەگىدەي ەڭكىلدەپ جىلاعىم كەلدى، ءبىراق كوزىمنەن جاس شىقپادى. مۇمكىن، ىشتەي ەگىلىپ، كوز جاسىم سىرتقا شىقپاي اعىل-تەگىل كەۋدەمە قۇيىلىپ جاتتى ما، ايتەۋىر، وسىنداي ءجىبىم تارقاپ بوساڭسىعان حالدە ءبىراز وتىرىپپىن. قورىققاندا قارەكەت قىلۋدىڭ ورنىنا، كوزىنىڭ جاسىنا سىيىناتىن كادىمگى جاس بالانىڭ حالىندە بولدىم. «ءتىپتى ەندى قايتتىم، نە تىرشىلىك جاسايمىن؟» دەگەندى ويلاۋعا دا شامام جەتپەدى. تەك ءبىر كوكىرەگىمدى كەۋلەپ، قامپيىپ ءوسىپ كەلە جاتقان ۇرەي، قورقىنىش بار. مىناۋ جاسىل ورمان، جايناعان توڭىرەك تە ەمەس، نۋ مەكيەن شولدە، كەرۋەنىمنەن اداسىپ، جالعىز قالعانداي جايىم بار. قايدا بارارىمدى، قالاي قاراي جۇرەرىمدى بىلمەيمىن. جالعىز قارماعان تالىم سۆەتا ۋىسىمنان شىعىپ كەتتى، ەندى «ويباي» سالىپ، قانشا تالپىنسام دا وعان قولىم جەتپەيدى، ورماننان شىقسام مەنى تارپا باس سالىپ ۇستاپ الاتىنداي... وقىس ۇرەي اۋىق-اۋىق كەۋدەمدى وسىپ وتەدى... ورماننان شىعۋدى ايتام-اۋ، ارى-بەرىدەن سوڭ وسى ورماننىڭ ءىشى دە ماعان ناناسىز، ۇرەيلى بولىپ بارا جاتتى.
ءبۇيىرىمدى تەپكىلەپ جاتقان سول. جان يەسى...
كەشەدەن بەرى بار-جوعىن ۇمىتتىرىپ، تىنىش جاتىرم، ويانىپ كەتتى. ول وزىمەن بىرگە مەنىڭ مەڭىرەۋ بولىپ قالعان كوڭىلىمدى دە وياتىپ جىبەردى. جاپادان-جالعىز قالدىم دەسەم ەكەۋ ەكەنبىز. قاسىمدا سەرىگىم بارداي كوڭىلىمە ءبىر ءتاتتى سەزىم كىرىپ ەدى، ءبىراق تاتتىگە ۋ تامىزعانداي ىلەسە ۋايىمى قۇرعىرى دا كەلە جاتىر. مۇنىڭ ماعان قانداي سەرىكتىگى بولماق؟ كوز قارا دەيىن دەسەم كورە دە المايمىن، اياعىڭدى اۋىرلاتقان ازابىنان باسقا...
ءبىر عاجابى مەنىڭ حالىمدەگى ادامعا ۋايىمنىڭ ءوزى ەم، مانادان بەرگى ماڭگىرتىپ جىبەرگەن ءۇمىتسىز جالعىزدىق ءتوزىمى سەرپىلىپ، كوكىرەگىمدە تىپىرشىعان تالپىنىس ويانىپ، ءبىر جاعىنان شىم-شىمداپ ءىشىم دە جىلىپ كەلەدى. سوناۋ بالا كەزىمدەگى ءبىر ەلەس. ودان بەرى ون جىلدان استى... ءالسىز شىراق ءسونىپ، انام قاراڭعى تۇنەكتە قالارداي قورىققانىمدا، «ونىڭ شىراعى سەنسىڭ عوي» دەگەن قامقا اجەمنىڭ داۋسى... مەنىڭ قۇرساعىمدا دا ءبىر شىراق جىلتىراپ جانىپ كەلەدى. ونى ءوشىرىپ السام... كوكىرەگىمدى ۇرەي بيلەدى، ءبىراق بۇل ۇرەي باسقا، ول ماعان قايرات، جىگەر اكەلە جاتىر. ويىم ابدەن سارالانىپ بولماسا دا الدى-ارتىمدى بولجاۋعا جاعدايىم كەلىپ قالدى. قۇرساعىمدا تيتىمدەي جان يەسى باردا مەلشيىپ قاراپ وتىرا المايمىن، قايتكەندە دە قارەكەت جاساپ، ءبىر قاراعا جەتۋىم كەرەك.
...ءبىر قاراعا جەتۋىم كەرەك. ءبىراق سول قارا قايدا؟ سۆەتانىڭ كەتكەن باعىتى اناۋ، ول ءبىر نارسەنى بىلەتىن شىعار، سول باعىتپەن مەن دە قاڭعالاقتاپ كەتە بەرەم دە. سول ءبىر قاراعا جەتكىزەر. ەكى ايعا جۋىق تەنتىرەگەندە مەنىڭ ۇستاعان قۇبىلام شىعىس. ونى كۇندىز كۇنگە قاراپ، تۇندە اسپانداعى جۇلدىزعا قاراپ تا اجىراتۋدى ۇيرەندىم. قانشا بۇلتالاقتاپ، يرەك-يرەك جول سالساق تا باعدارىمىز وسى شىعىس بولاتىن. و جاقتا جاۋ بارىن، جانە جاۋدىڭ بار كۇشى دە، قىرعىن سوعىس تا سول جاقتا ەكەنىن بىلسەك تە، ۇرىق شاشاردا ەشبىر بوگەتكە قاراماي، وزەننىڭ ورىنە جۇزەتىن بالىقتار سياقتى ءبىز دە سولاي قاراي جىلجىپ كەلە جاتقانبىز. مەنىڭ ەندىگى ويىم دا الدىم وت بولسا دا سولاي قاراي جىلجي بەرۋ.
«سەنىڭ ءتۇرىڭ بولەك، بىردەن كوزگە تۇسەسىڭ» دەپ سۆەتا مەنى ىلعي تاساعا جاسىرىپ، دەريەۆنياعا ءوزى كەتەتىن، سودان ۇركەك بولىپ جامان ۇيرەنىپ قالىپپىن. ورنىمنان تۇرۋعا قانشا وقتالسام دا سەسكەنە بەرەم، جاۋ كوزىنە ءتۇسىپ قالام با دەپ قورقام. ال، شىنىمدى ايتسام ءوزىم ارالاسىپ كانىگى بولماعان ەل-جۇرتتان دا سەسكەنەتىن ءتۇرىم بار. قايران قالىڭ قازاعىمنىڭ اراسى بولسا... بۇرىن ءتىپتى قۇلاق ەستىپ، اياق باسپاعان جەرىڭە بارساڭ دا، ايەلدەرگە مۇڭىڭدى شاعىپ جاعدايىڭدى ايتساڭ «بەۋ، الدا بايعۇس-اي»، دەپ ەرىندەرىن سىلپ ەتكىزىپ، كوڭىلشەكتەرى كوزىنە جاس الىپ...
ال، مىنا حالىقپەن ءالى سىر مىنەز بولىپ كورگەن ەمەسپىن. كەشە ايعا جۋىق اۋىر ساپاردا پولكتىڭ ايەلدەرىمەن بىرگە بولعاندا از دا بولسا ولاردى ءتۇسىنىپ، كىشكەنە جاقىنداسىپ قالعانداي ەدىم، ءبىرازىنىڭ ءتىپتى كادىمگى قازاق ايەلدەرىنە ۇقساس مىنەزدەرى بولاتىن. ءبىراق ەندى ولار ءوزىم سياقتى كوماندير ايەلدەرى، جانە «ايلاس قاتىن مۇڭداس» دەگەندەي جولىمىز دا، ازابىمىز دا ورتاق ەدى، ال، جالپى حالىقپەن مەنىڭ ءجوندى ارالاسىم بولعان جوق. جانە سول ءبىلدىم دەگەن ايەلدەرىمنىڭ وزدەرىنىڭ ار جاعىندا نەسى بارىن... اسىرەسە ءىش تارتقانىم، ءتىپتى جاقسى كورگەن ادامىم سۆەتا ەمەس پە ەدى؟
ولجادان تۇسكەن اتقا تاقىمىڭ ۇيرەنگەندە ويدا جوقتا وقىس موڭكىپ اۋدارىپ تاستايتىنى بولاتىن، بۇ دا اياق استىنان ازىرگە مەنىڭ ميىم جەتپەگەن توسىن مىنەز كورسەتتى. ەندى ويلانىپ قاراسام سۆەتانىڭ مىنەزى ماعان شىنىندا دا توسىن كورىنە باستادى. «قارا ەشكىگە جان قايعى» بولىپ تۇرعاندا ول سول جان قايعىسىن ۇمىتىپ، اياق استىنان ار قايعىسىن ارقالاپ، جەكە كەتتى. ءبىر ازاپتى ەكەۋ ەتىپ الدى. مەن ونى تۇسىنەتىن دە، تۇسىنبەيتىن دە سياقتىمىن. مەنىڭ تۇسىنەتىنىم جۇرتتىڭ بارىنە تۇسىنىكتى، ونداي حالگە ۇشىراعان ۇياتى بار ايەلدىڭ جان ازابى وڭاي بولمايدى، ارينە قينالادى. ءبىراق... «ورازا، ناماز توقتىقتا» دەپ قازاق ايتۋشى ەدى. مىناداي الاپات ىشىندە، شىرقىراعان شىبىن جانىڭدى قويارعا جەر تاپپاي جۇرگەندە... بىلمەيمىن. ءوز باسىنا ءتۇسىپ كورمەگەن سوڭ.
نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، و كىسىنى وزىمشە، ىشتەي «كەمپىر» دەي سالامىن دا، ال كوزىنشە ينابات قىلىپ دۋنيا اپاي دەيمىن. جاسى الپىستان اسقان، مەنىڭ قامقا اجەمنىڭ وكشەسىن باسىپ جۇرگەن ادام. ورىستار ۇلكەندەرگە ءوز اتىنا اكەسىنىڭ اتىن قوساقتاپ ەكەۋ قىلىپ ايتاتىن ادەتتەرى ەمەس پە، بۇل كىسىنىڭ ەسىمى ەۆدوكيا گەراسيموۆنا ەكەن. مەنىڭ جاتتىقپاعان جالپاق ءتىلىم سول ەكى ەسىمنىڭ، تىم بولماسا، بىرەۋىنىڭ ءناشىن كەلتىرىپ ايتا المادى. بىر-ەكى رەت شاتاستىرعاننان كەيىن كەمپىر «سەن مەنىڭ اكەمنىڭ اتىن قاراسين قىلىپ جىبەرەدى ەكەنسىڭ، ودان دا «دۋنيا اپاي» دەپ اتاي بەر» دەگەن.
بۇل كىسىنى العاش" كورگەندە «ءاي ءسىرا، تۇزىمىز جاراسىپ كەتە قويماس» دەگەن ويعا كەلگەنمىن. قاڭعىپ كەلگەن ءتۇرى بولەك ايەلدى ۇناتپاي قالدى، ءجۇزى سۋىق، كوك كوزى شاتىناڭقىراپ تۇر. ۇزىنشا سوپاق بەتى ءتورت بۇرىشتى، تەرەڭ ءاجىم ءتىلىپ وتكەن بەت بەدەرىنىڭ دە قىرى سىنباعان، تولىسپاعان تارامىس تۇلعاسى دا قاتاڭ — قىسقاسى، ءبىر قاراعاندا ءتۇرى كىسىگە تۇرپىدەي تيەتىن ادام ەكەن. اسىرەسە ەكى ەزۋىنەن تومەن قاراي قيعاشتاي تارتىلعان ەكى تەرەڭ سىزىعىنىڭ استىنان اششى مىسقىلى مەن اشۋى تەپسىنىپ تۇرعانداي، سوعان وراي اششى داۋسى ومىرىلىپ شىعادى. العاشقىدا قاتتى تىكسىنىپ قالدىم. بۇرىنىراقتا بولسا بۇرىلىپ جۇرە بەرەتىن ەدىم، ءبىراق سۆەتادان اجىراسقاننان كەيىن، ەكى ايعا جۋىق جالعىز تەنتىرەپ، مەن دە وڭدى-سولىمدى تانىپ ءبىراز نارسەگە ىسىلىپ قالعانمىن. تالاي جاقسى دا، جامان دا ادامدى كورىپ، ءبىر قاباعىن قارس جاۋىپ العان حوزيايكالارعا ءبىر تۇنەپ كەتەتىن بەتسىز بولىپ العانمىن، بۇرىنعى بۇيىعىلىعىمنان ارىلىپ، وسىندايدا ىشتەي ەرەگەسە كەتەتىن مىنەز تاپقانمىن. سوندىقتان دا ءۇي يەسىنىڭ قىرتىسى جازىلماعان قاتقىل اجارىنان قايمىعا قويعانىم جوق، الدىمەن ءبىر تۇنەپ كەتۋگە سۇراندىم.
كەمپىردىڭ قاباعىنا قاراپ «كەت» دەيدى عوي دەسەم، ول سالقىن داۋسىمەن ىقىلاسسىز عانا «جارايدى» دەدى. كۇن كەشكىرىپ قالعان مەزگىل ەدى، كىشكەنە ءۇيدىڭ ءبىر بۇرىشىندا سۇمىرەيىپ مەن وتىرمىن، قۇداي وڭداپ، كەمپىر سىرتتا شارۋاسىن ىستەپ ءجۇر، بولماسا، كەلمەي جاتىپ ۇرىسقان ادامداي ەكى ايەلدىڭ تىرتىسىپ وتىرعانى قانداي جامان. ۇيگە بىر-ەكى رەت كىرىپ شىقتى. ءتىل قاتىسپاساق تا ۋاقىت وتكەن سايىن بويىم ۇيرەنىپ كەلە جاتقان سياقتى. شاماسى ءومىر بويى شارۋا قۋالاپ شاندىرى شىققان بايعۇس بولار، قانشا شاۋ تارتسا دا، قيمىلى پىسىق، سول سەرگەك قيمىلىمەن اسىن قامدادى. كارتوپ ارشىعاندا جاردەم ەتەيىن دەپ ەدىم:
— ءوزىم-اق ارشيمىن. بۇگىن قوناقسىڭ عوي، — دەدى.
«بۇگىن قوناقسىڭ عوي دەگەنىنە قاراعاندا، ەرتەڭ دە ماعان كەت دەي قويماس» دەگەن ءبىر ءۇمىت جىلت ەتە قالىپ ەدى، كەمپىر ودان ءارى ءتىل قاتقان جوق، ايتسە دە ءوڭى جۇمساعىراق بولدى. ونىڭ قاتقىل ءوڭىن كەروسين شامنىڭ جارىعى جۇمسارتتى ما، الدە مەنىڭ تيتتەي دە بولسا جىلۋ ىزدەگەن كوڭىلىم جۇمسارتتى ما... مەن دە كۇدىكشىلمىن، قۇدايدىڭ بەرگەن كەسكىنى مەن مىنەزىنە كىم كىنالى، ۇندەمەي-اق قويسىن.
تەك ءسۇر مايعا قۋىرعان ىستىق كارتوپ الدىمىزعا كەلگەن دە عانا:
— سەن قاي قيىردان، قاي قۇداي ايداپ كەلىپ ءجۇر ءبىزدىڭ جاققا؟ — دەدى.
Meن ءتىلىم جەتكەنشە ءجون-جوسىعىمدى ايتىپ ءتۇسىندىرىپ بولدىم. كەمپىردىڭ ءىشى — باۋىرى ەلجىرەي قويماسا دا، ايتەۋىر دەن قويىپ، ىقىلاسپەن تىڭدادى. «ءتىپتى الىستان كەلگەن ەكەنسىڭ عوي، بايعۇس»، دەن ايانىش بىلدىرگەندەي بولدى، ودان ار جاعىن قازبالاماي «شارشاعان شىعارسىڭ» دەپ توسەك سالىپ بەردى.
تاڭ قاراڭعىسىنان ىشكەن ەرتەڭگى استان كەيىن، مەن قيپاقتاي باستادىم. «ەندى قايدا بارام؟» مايدان شەبىنەن ەلگە جەتەتىن دارمەننىڭ مەندە جوعى بىلاي تۇرسىن، دەنەم اۋىرلاپ كۇننەن-كۇنگە ءجۇرۋىم دە قيىنداپ بارادى، ونىڭ ۇستىنە قىلىشىن سۇيرەتىپ قىس تا تاياپ كەلەدى. ەندىگى بار ماقساتىم — قول-اياعىم جەڭىلدەگەنشە ۇزاعىراق پانالايتىن جەر ىزدەۋ. ونداي ءۇيدى تاۋىپ بەرەتىن تانىس قايدا، سوندىقتان دا «وسى پانالاتپاس پا ەكەن؟» دەپ
باس سۇققان ءۇيىمنىڭ يەسىنە جاۋتاڭداپ قاراي بەرەتىن جارامساق ادەت تاۋىپ الدىم. مىنا كەمپىر تۇرىنە قاراعاندا جالعىزباستى ادام بولار، ورايى كەلىپ-اق تۇر، ءبىراق قانشا جاۋتاڭداسام دا ءوڭى جىلىماي-اق قويدى ءتىپتى، مەنىڭ قامپيىپ قالعان قارىنىمدى كورمەگەن دە سياقتى، ايتپەسە ءبىر ايانىش بىلدىرەر ەدى عوي. قايتەيىن ءبىر بۇيىرعانى بولار دا، ەرتەڭگى استان كەيىن كەمپىرگە راحمەتىمدى ايتىپ جۇرمەك بولدىم.
— قايدا بارماقسىڭ؟ — دەپ كەمپىر زەكىپ تاستادى.
شىنىمدى ايتسام انادان تۋعالى زەكىگەن داۋىستىڭ قۇلاعىما مايداي جاققانى وسى بولار، كوزىم جاۋتاڭداپ كەمپىرگە قاراي بەرىپپىن، ءسىرا جانارىم دىمقىلدانىپ كەتسە كەرەك.
— انا قارىنىڭدى سۇيرەتىپ قايدا بارماقسىڭ. قاردىڭ ۇستىندە بوسانايىن دەپ پە ەدىڭ؟ — كەمپىردىڭ زەكىگەنى قۇلاعىما جاعىپ بارادى. — مەنى ءبىر موينىنا كرەس سالماعان ءدىنسىز دەپ پە ەدىڭ. جارايدى، قال وسىندا. ءبىزدىڭ دەريەۆنيامىز ۇلكەن جولدان اۋلاقتا. ءازىر نەمىس كەلگەن جوق، كىم بىلەدى، قۇداي ساقتاپ كەلمەس تە.
مەن كەمپىرگە تاعى دا العىسىمدى جاۋدىرا باستاپ ەدىم، ول تىيىپ تاستادى.
— سەنىڭ وسىندا قالعانىڭا مەنى ءبىر قۋانىپ تۇر عوي دەيسىڭ بە، جارايدى، بۇيىرعانىن كورەرمىز.
سونىمەن وسى كەمپىردىڭ ۇيىندە قالىپ قويدىم. ءوزى ءبىر ايەل زاتىندا سوزگە ساراڭ كىسى ەكەن، بۇرىن سۋماڭداعان سوزشەڭ ايەلدەردەن باسىمدى الا قاشقانداي بولۋشى ەدىم، ەندى مىنانىڭ ۇندەمەگەنى قينادى. ءبىر ۇيدە ەكەۋدەن-ەكەۋ، ۇرىسقان ادامداي. قۇداي وڭداپ ايتەۋىر كەمپىر سيىرىمەن، تاۋىعىمەن، شوشقاسىمەن الەك، ولار دا ءبىر بابىن تاپتىرمايتىن جاندىكتەر ەكەن. ونىڭ ۇستىنە ىلعي ءبىر جاققا كەتىپ قالادى. جاسى كەلىپ قالعان ادام نەگە جالعىز تۇرادى؟ تۋعان-تۋىس، بالا-شاعالارى قايدا؟ الدە بارىنەن ايرىلىپ قۋ باس بولىپ قالعان بايعۇس پا؟
ءوزى ايتپاعان سوڭ ءجون-جوسىعىن سۇراۋعا باتا المايمىن، پانالاتقانىنا ريزا بولىپ، تىپ-تىنىش جاتا بەرمەي نەم بار. تەك سىرتتاي توپشىلاعانىم كىم دە بولسا، جاقىن بىرەۋى بار سياقتى. ول — پۇل تاعامدارىن قامداپ شۇبەرەككە ءتۇيىپ الىپ ەكى-ۇش كۇندە ءبىر جاققا كەتىپ قالاتىن ادەتى بار. نەشە ءتۇرلى ءتاتتى نان، جۇمىرتقا ءپىسىرىپ، سارى مايى مەن بار ءدامدىسىن سالۋىنا قاراعاندا بازارعا ساتۋعا اپارمايتىنى كورىنىپ-اق تۇر.
مەن ورىس پەشىنىڭ ۇستىندە جوعارىداعى قۋىستا جاتام، كەشكە وت جاققاندا ءتىپتى ىسىپ كەتەدى، اۋناقشىپ-دوڭبەكشىپ ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن ۇيىقتاي المايمىن. ءبىراق ايتەۋىر وسىندا كەلگەلى ۇيقىعا كەندە ەمەسپىن. باسىمدى قاتىرعان كوپ ۋايىمعا، الدىمداعى بەلگىسىز بولاشاعىما بۇرىنعىداي قايعىرىپ، كۇنى بۇرىن بەكەر كۇيزەلمەۋگە تىرىسامىن. الدىم قاراڭعى. قايتەيىن. تاعدىردىڭ سالعانىن كەزىندە كورەرمىز. بۇرىنعى ومىرىممەن دە ارام مۇلدە ءۇزىلىپ قالدى. اۋىل، ەل-جۇرت، قامقا اجەم... بار جاس ءومىرىم... ءبارى كوز جەتپەس الىستا، ەندى ول ءومىر كەلمەسكە كەتكەن سياقتى. ءبىراق كەيدە ءبىر اۋىل ءومىرى قايتا ءتىرىلىپ، جامىراپ كەلىپ كوز الدىمدا تۇرا قالاتىنى بار، جانە قاس قىلعانداي قۇرت قايناتىپ، ەت ءپىسىرىپ جاتقان، يە داستارحان باسىندا جايعاسىپ وتىرعان ناعىز الاڭسىز بەيقام تىرلىكتەرى ەلەستەپ زىعىردانىمدى قايناتادى. مەنىڭ مىنا حالىممەن ولاردىڭ شارۋاسى جوق. ءتىپتى الاڭسىز...
قاسىمبەك... ەندى و دا الىستا. ءتۇن ىشىندە اپىل-قۇپىل شالا قوشتاسىپ، سوعىسقا كەتتى. جوندەپ سويلەسە دە المادىق. ەندى ويلاپ قاراسام — ەكەۋمىزدىڭ بىرگە تۇرعان ءومىرىمىز دە شالا سياقتى. وڭاشا وتاۋ تىگىپ وتاسقان ۋاقىتىمىز دا ازعانتاي، شولاق ەكەن. ەرلى-زايىپتى ەتەنە ادامدارداي بىر-بىرىمىزگە ۇيرەنىسىپ تە بولماعان ءتارىزدىمىز، كەيدە ءتىپتى قىز داۋرەنىمنەن ايىرىلىپ، ايەل بولعانىمدى ۇمىتىپ تا كەتەم. قۇرساقتى بولسام دا كۇيەۋىمە ۇيرەنە الماعانمىن با، قالاي. باسىنا كۇن تۋعاندا وزگەنىڭ ءبارىن ۇمىتىپ كەتە مە ەكەن؟ شىنىمدى ايتسام ءقازىر قاسىمبەك ەمەس، قارا باسىمنىڭ قامىن كوبىرەك ويلايمىن. تەك ءبىر رەت قانا جانىم ىشقىنىپ...
ورىستىڭ قالىڭ ورمانىنىڭ ىشىندە قاڭعالاقتاپ ءجۇرىپ قىرىلعان اسكەردى كوردىم. ءبىر سەلونىڭ ادامدارى جay كەتكەن سوڭ، قازا تاپقان ءبىزدىڭ سولداتتاردى كومىپ جاتتى. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، جۇرەگىم الىپ ۇشىپ سوعان مەن دە باردىم. جۇرت جينالىپ ۇلكەن اپان قازىپتى. سول اپاننىڭ ەرنەۋىنە اعاش اراسىندا، دالاڭقايدا سۇلاپ جاتقان اسكەردى اكەلىپ جاتىر. بىرەۋلەر قانار قاپشىقتان نوسيلكا جاساپ سوعان سالىپ اكەلسە، بىرەۋلەرى ەكى اياعى، ەكى قولتىعىنان ەكەۋلەپ ۇستاپ جايشا كوتەرىپ كەلەدى. ءبىر كەسپەلتەك سارى جىگىت ولىكتىڭ ەكى اياعىن قاپسىرا قۇشاقتاپ ەكى بۇكتەپ، يىعىنا ارتىپ اكەلەدى دە سىلق ەتكىزىپ تاستاي بەردى. ءبىر ايەل، ءداتى شىدامادى عوي دەيمىن، «بايقاسايشى دەپ ەدى، «ەندى ولاردىڭ ەش جەرى اۋىرمايدى» دەپ، جاڭاسىن اكەلۋگە بۇرىلىپ جۇرە بەردى. بىرەۋلەر اپاننىڭ ىشىنە ءتۇسىپ، ولىكتەردى قاتارىنان ءتىزىپ قويا باستادى.
وسى ءبىر سۇمدىق كورىنىستەن باسىم اينالىپ، كەيدە ءتىپتى كوزىم قاراۋىتسا دا، بايلانىپ قالعانداي كەتە الماي تۇرمىن، قاراۋعا قورىقسام دا قاراماي كەتپەي تۇرا المايمىن. شوشىنا تۇرىپ زارەم ۇشىپ ءار ولىكتىڭ بەتىنە قارايمىن. ۇرىس ەكى-ۇش كۇن بۇرىن بولىپتى؛ ولىكتەر ەسكىرىپ، يىستەنە باستاعان، بەتتەرى دە قارايىپ كەتكەن — تۇرلەرىن اجىراتۋ قيىن. سوندا دا جۇرەگىم اۋزىما تىعىلىپ، كورگەندە جان تۇرشىكتىرەتىن بەدەرى كەتىپ ءىسىنىپ تالاق بوپ كەتكەن ءولى بەتتەرگە، قاراي بەرەم. ءاربىر تالاق بەتتەن قاسىمبەكتىڭ بەت-بەدەرىن ىزدەيمىن. كىشكەنتاي ۇقساستىق نىشانىن تاپسام، و جولعا ءحالىمدى ايتۋ قيىن.
ولىكتى كومۋدىڭ ەشبىر ەرسىلىگى جوق، قايتا پارىز عوي، ءبىراق وسى ءبىر اۋىر وقيعا ماعان سۇمدىق جامان اسەر ەتتى دە، كوپ ۋاقىتقا دەيىن كوز الدىمنان كەتپەي قويدى. جانە ءبىر جامانى، وسى ەلەس قايتىپ ورالعان سايىن قاسىمبەكتىڭ دە ءولى بەينەسى كوز الدىما ەلەستەيتىندى شىعاردى. بەدەرىنەن ايرىلىپ، كونەكتەي بوپ ءىسىپ كەتكەن تالاق بەت كوز الدىما كەلىپ تۇرا قالادى دا، تۇلا بويىم تىتىركەنىپ، جۇرەگىم شانشىپ وتەدى.
«ۋدى ۋ قايتارادى». باسىما تۇسكەن تاۋقىمەتىم اقىرى، بۇل ەلەستى دە ۇمىتتىردى. قارادان قارا باسىڭا پانا تاپپاي شىبىن جانىڭ شىرقىراپ جۇرگەندە وزگەنى ويلاۋعا مۇرساتىڭ بولمايدى ەكەن، ەندى قاسىمبەك تە، «ونىمەن كەزدەسەم-اۋ» دەگەن وي دا مەنەن الىستاي باستادى. قاسىمبەكپەن قوسىلۋىم اتا-بابا سالعان جولمەن الاڭسىز كەلە جاتقان بەيبىت ومىرىمە كولدەنەڭ كيلىگىپ، شىرقىن بۇزىپ كەتكەن توتەنشە وقيعا بولىپ تا كورىنەدى كەيدە ماعان. ەلدە تۋدىم، ەلدە ءوستىم، سول ەلدىڭ ىشىندە بالالى-شاعالى بولىپ، نە دە بولسا ەلمەن بىرگە كورەتىن ورايىم بار ەمەس پە ەدى؟ ال، قاسىمبەكتىڭ ەتەگىنەن ۇستاعان مىنا تىرلىگىم، بۇيىردەن شىققان بۇتاق سياقتى سول ءومىرىمنىڭ نەگىزگى ارناسىنان بولەك تۇرعان جوق پا؟ ەندى ءومىرىمنىڭ سول بولشەگى دە مەنەن ءبولىنىن ارتتا قالدى.
ءسويتىپ انادان تۋعالى ون توعىزعا تولماعان از ءومىرىم ومىرىلىپ ۇشكە ءبولىندى. ءۇشىنشىسى قازىرگى نەعايبىل ءحالىم. الدىڭعى ەكەۋىن دۇلەي سوعىس قىلىشپەن شاپقانداي كىلت ءۇزىپ تاستادى دا، ءوزىمدى قاڭباقتاي دومالاتىپ بەلگىسىز جاققا الىپ كەتتى.
بارا-بارا ويىم شابانداپ الدىمدا تۇرعان قاراڭعى بولاشاعىما كوز جۇگىرتۋدى دە قويدىم، ءبىر كۇنىم وتسە سوعان ريزامىن. وسىلاي ءتىپتى ماڭگىرىپ كەتەر مە ەدىم، قايتەر ەدىم. تەك... كوڭىلىمە ۋايىم سالىپ، تالپىنىس بەرەتىن ىشىمدەگىم. ەندى ۇيىقتاپ كەتسەم دە ۇمىتتىرمايتىن بولدى، اۋىر ءتۇس كورىپ، ءبۇيىرىم سىزداپ ويانىپ كەتەم.
اۋەلگى كەزدە قۇرساعىمدى كەۋلەپ ءوسىپ كەلە جاتقان بولەك دەنەنى، تەرىنىڭ استىنان ءىسىنىپ شىققان بىتەۋ جاراداي، جاتسىنىپ، جاتىرقايتىن كەزدەرىم بولۋشى ەدى، ءقازىر وعان ءتانىم ۇيرەنىپ الدى. دەنەم اۋىرلاسا دا ىشتە جاتقان وسى جان يەسىنىڭ وزىمە ەتەنە جاقىندىعىن سەزىنەم. كەنەت، ويدا جوقتا قۇرساعىم بوساپ قالسا ونىڭ ورنى ۇڭىرەيىپ، ءتانىمنىڭ ءبىر مۇشەسىنەن ايرىلىپ قالعانداي ەلەگىزيتىن ءتۇرىم بار. بۇل ەكى ادامنىڭ بىرىگىپ بىرەۋ بولعانى ما، الدە ءبىر ادامنىڭ قاق ءبولىنىپ ەكەۋ بولعانى ما، ول اراسىن اجىراتا المايمىن، ايتەۋىر نە دە بولسا بۇيىرىمنەن شىققان ءبىر بۇتاق، سياقتى، مەن ونى وزىمنەن ءبولىپ تاستاي المايتىنىمدى بىلەم.
ىشتەگى نارەستەم قيمىلداپ، ءبۇيىرىم مەن كەۋدەمدى قوسا جىلىتىپ كەلە جاتقاندا سالقىن اقىل كيلىگىپ تۇلا بويىمدى توڭازىتىن وتەدى. ول قازىرگى مۇشكىل ءحالىمدى الدىما كولدەنەڭ توسىپ، ەرىكسىز ەرتەڭگى كۇنىمدى — بولاشاعىمدى ويلاتادى. سودان بارىپ كەمپىردىڭ كىشكەنە ۇيىندە، جىلى پەشتىڭ ۇستىندەگى ۇيىپ تۇرعان بۇيىعى راحاتىم ىركىتتەي ءىرىپ جۇرە بەرەدى. بۇرىن باسىمنان كەشپەگەن بوسانار اۋىر ساعاتىم — ول ءوز الدىنا ءبىر قورقىنىش. ول ساعاتىم ءساتتى بولعان كۇننىڭ وزىندە... قۇرساقتى كۇيىمدە توزسە دە جاس بالامەن ماسىل قىلىپ مىنا كەمپىر مەنى قاشانعى ۇستاماق، الدا-جالدا ول ۇستاعانمەن دۇشپانىڭ تىنىشتىق بەرە مە؟ وسى ويلار مەنى مازالاي بەردى، ءبىراق قيىن ويلار قانشا قىلقانداي قادالسا دا، مەندە قارەكەت جاسار دارمەن جوق.
وسىنىڭ ءبارى ءوزىمنىڭ، وسالدىعىم ەكەنىن سەزەمىن، ءبىراق قۇرعىردى سەزگەننەن كەلەر جەڭىلدىك جوق ەكەن، اقىرى دەپ — سال بولىپ، باسىم قاڭعىرىپ توقتايمىن. مۇمكىن وسىنىڭ ءبارى جازمىش شىعار. ءار نارسەنىڭ سەبەبى بولادى دەۋشى ەدى. ويدا جوقتا كەزدەسكەن ءبىر سەبەپ ادامنىڭ تاعدىرىن تۇگەل توڭكەرىپ جىبەرەتىنىنە دە كوزىم جەتتى ەندى. قاسىمبەك سو جولى دەمالىسقا كەلمەسە... مەن وعان ۇشىراسپاسام...
كەيدە ويىم الاي-دۇلەي ۇيىتقىپ، كەيدە بويىم دا، ويىم دا جالقاۋ تارتىپ، مەڭىرەۋ حالگە ءتۇسىپ وسى ۇيدە تۇرا بەردىم. كەمپىرىم دە مەنى سوزگە الدارقاتىپ، الاڭ قىلىپ جارىم كوڭىلىمدى جۇباتارلىق جىلى ءسوزدى ونشا ايتا قويمايدى، موينىنا بايلاپ العان قارا تاستى امالسىز كوتەرىپ جۇرگەن ادام سياقتى. باپ تاڭدايتىن، ىقىلاس ىزدەيتىن حال مەندە جوق، قاشان قۋىپ شىققانشا توزە بەرمەكپىن. ءبىراق كەمپىر قۋىپ شىقپادى، ەكەۋمىز تومسىرايىپ ءجۇرىپ-اق بىر-بىرىمىزگە ۇيرەنە باستادىق.
كوزىم ۇيرەنە كەلە بايقاسام دۋنيا اپايدىڭ ءوڭى قاتقىل بولعانمەن پالەندەي تىكىرەيىپ تۇرعان ەش نارسەسى جوق سياقتى، الدە سۇيكەلە كەلە قىرى جۇمساردى ما، باستاپقىداي بەت الپەتى، كوزقاراسى ماعان تۇرپىدەي تيمەيدى، دەگەنمەن ەر ءبىتىمدى كەسەك جۇزىندە، سۇيەگى ارسيعان ءىرى تۇلعاسىندا جۇمساقتىق تا شامالى. كىشكەنتايىمنان كىسىنىڭ جۇزىنە تىكە قارامايتىن ادەتىم بار ەدى، كۇنىم تۇسكەن، تانىمايتىن جات ايەلدىڭ الدىندا ءتىپتى يمەنشەكپىن، ماعان ءسوز ايتۋعا وقتالعاندا ماڭدايىمنان تارس ەتكىزەتىندەي تىكسىنىپ، جاسقانا كۇتەم، ءبىراق ايتەۋىر ونداي قاتتى ءسوز ايتقان ەمەس. زاتىڭ ايەل، ونىڭ ۇستىنە حالىڭ مۇشكىل، بىرەۋگە كىرىپتار بولcaڭ قام كوڭىل بولماعاندا قايتەسىڭ، كەمپىردىڭ بەتىنە ۇرلانا قاراپ مەيىرىم ىزدەيمىن. ەگەر بۇل كىسىنىڭ مەيىرىمى بولسا ول تاس ءقوبديدىڭ ىشىندە جاتقان بولار، سىرتىنا تەپسىنىپ شىققانىن اڭعارمادىم. ءتىپتى كىسىگە جانى اشىپ ايتقان ءسوزىنىڭ ءوزىن كەيىڭكىرەپ، زەكىپ ايتادى. مەن كەيدە جوندەپ تاماق ىشپەسەم:
— نەمەنە، تورەنىڭ ايەلىنشە تىكسىنىپ وتىرعانىڭ... ءقازىر ساعان تاماقتى ەكى ەسە ءىشۋ كەرەك. ىشىڭدەگىڭ دە سورىپ جاتقان جوق پا؟ وعان دا تاماق كەرەك. قاراشى مۇنىڭ استان جەركەنۋىن، — دەپ كەيىپ تاستايدى.
مەنىڭ پەشتىڭ ۇستىندە بۇيىعىپ جاتىپ العانىم دا كەمپىرگە جاقپاي قالدى.
— قاراشى پەشتىڭ ۇستىندە شالجيىپ جاتىپ العانىن. ءوزىڭ ءبىر بالپيىپ جاتا بەرەتىن جالقاۋ نارسە بولارسىڭ. سىرتقا شىقپاساڭ دا ءۇيدىڭ ىشىندە قىبىرلاپ ءجۇر. قيمىلداساڭ قول-اياعىڭ جەڭىل بولادى. جەڭىل بوساناسىڭ. جاتپا شالجيىپ، — دەپ كەيىدى.
مەنىڭ ءورىسىم ءۇيدىڭ ءىشى عانا، سىرتقا شىعۋعا كەمپىردىڭ ءوزى رۇقسات ەتپەگەن. كۇندىز ءبىر جاققا كەتسە دە سىرتىمنان قۇلىپتاپ، «قىسىلساڭ، شولاندا شەلەك تۇر» دەپ ەسكەرتىپ كەتەدى. سودان كۇيبەڭدەپ، ءۇيدىڭ ىشىندە، شولاندا جۇرەتىن بولدىم. بىرتە-بىتە ءۇيدىڭ ۇساق-تۇيەك شارۋاسىنا ارالاستىم. اس ءپىسىرۋ، ىدىس جۋۋ، وت جاعۋ... شارۋاعا ارالاسقان سوڭ كادىمگىدەي سەرگيىن دەدىم. الدامشى اسەر بولسا دا، ايتەۋىر، وسى ءۇيدىڭ شارۋاسىنا ورتاق ءبىر ادام سياقتى جيىركەنىشتى ماسىلدىق سەزىمى بۇرىنعىداي قينامايتىن بولدى.
انە، سەلونىڭ ورتا تۇسىنان بەرى قاراي ءبىر ەركەك كەلە جاتىر. ەل بولعاسىن... ءجاي بارا جاتقان بىرەۋ شىعار. نەگە ەكەنىن قايدام، تىكسىنىپ قالدىم. مۇمكىن جولداعى ءبىر ۇيگە بۇرىلار، نە ءوتىپ كەتەر، دەپ ەدىم، ءبىراق قارىشتى قادامىنا قاراعاندا جولشىباي ءبىر جەرگە قايرىلاتىن ءتۇpi جوق. دەريەۆنيا تۇرعىندارىنان ءتۇرى بولەك پە، قالاي... جەڭىنە بايلاعان جالپاق شۇبەرەگى بار، «نە دە بولسا ءسىرا نەمىستەردىڭ قىزمەتىندەگى ادام بولار» دەگەن سەكەمشىل وي كەلىپ، تەرەزەدەن ەكى قادام شەگىنىپ كەتتىم. ول ءبىزدىڭ ۇيگە قاراي بۇرىلدى.
3
ءۇستى جالپاق ورىس پەشىنىڭ قۋىسىنداعى تۇكپىرگە تىعىلىپ جاتىرمىن. جامباسىم ۇيىپ قالدى، اۋناپ تۇسەيىن دەسەم... اۋناماق تۇگىل قىبىر ەتۋگە بولمايدى ماعان. كورپە-جاستىقتىڭ تاساسىندا، قاراڭعى قۋىستا لەبىمدى ىشىمە تارتىپ قۇلاعىممەن عانا ەمەس، بۇكىل دەنەممەن قىبىر ەتكەن دىبىستى باعام.
ماناعى سىرتتا كورگەن كىسى ەسىكتەگى قۇمانداي قارا قۇلىپتى كورىپ بىردەن كەتىپ قالمادى، جاس قاردى كۇرت-كۇرت باسىپ تەرەزەگە كەلە جاتتى. مەن شەگىنشەكتەپ بارىپ شولانعا شىعىپ كەتتىم، ادەيى جابىق ءۇيدىڭ تەرەزەسىنىڭ الدىنا كەلگەسىن ءۇڭىلىپ ىشكە كوز تاستايتىنى انىق قوي. جاس قاردى باسقان قادامنىڭ جۇمساق تىقىرى ءجوندى ەستىلمەي، تەرەزە الدىنداعى كىسىنىڭ كەتكەن-كەتپەگەنىن انىق بىلە الماي شولاندا ۇزاق تۇرىپ دەنەم توڭازىپ قالدى.
كەشتە قايتىپ ورالعاسىن وسى وقيعانى كەمپىرگە ايتىپ ەدىم، ول ويلانىن قالدى. بۇل ۇيگە كەلە قوياتىن بەيساۋات ادامنىڭ ورايى جوق ەكەن، دۋنيا اپاي اجەپتاۋىر كۇدىك الدى. ءسىرا، سونشا تىمىسكىلەۋىنە قاراعاندا ول تاعى ءبىر اينالىپ سوعاتىن بولار، ساقتىقتا قورلىق جوق دەگەن ويعا كەلىپ كەمپىر مەنى پەشتىڭ قۋىسىنا تىعىپ تاستادى.
ايتقانىنداي-اق كەشىكپەي بىرەۋ دۇڭكىلدەتىپ ەسىك قاقتى. دۋنيا اپاي اسىقپاي مەن جاتقان قۋىستى جاقسىلاپ قىمتادى دا شولانعا شىعىپ ەسىك اشتى. ءوزى سىعىرايعان كەروسين شامنان قارا كولەڭكە بولىپ تۇرعان بولمە ەدى، مەنىڭ قۋىسىم ءتىپتى قاراڭعى بولىپ قالدى.
بىرەۋ ەسىكتەن داڭعىرلاپ سويلەپ كىرىپ كەلە جاتىر، شاماسى دۋنيا اپايدى جاقسى تانيتىن ادام بولسا كەرەك:
— ەۆدوكيا گەراسيموۆنا، قوناقتى قابىلداڭىز، — دەن ەركىنسي سويلەيدى.
— بۇل نەعىلعان تۇندەلەتكەن قوناق، — دەدى مەنىڭ كەمپىرىم ۇناتپاي، ءوزىنىڭ شاتىناعان اششى داۋسىمەن.
— ءقازىر كۇندىز، ءتۇن دەيتىن ۋاقىت پا. ونىڭ ۇستىنە ءوزىڭ كۇندىز ۇيدە تۇرمايسىڭ عوي، — دەپ دۇڭك ەتتى جۋان داۋىس.
بايقايمىن، ماناعى كۇندىز كەلگەن وسى بولار، سىرتىنان كورگەنىمدە ءىرى دەنەلى كىسى ەدى، مىنانىڭ داۋسى دا تۋرا ءۇيدىڭ توبەسىنىڭ استىنان، بيىكتەن ەستىلەدى.
— ال جوعارى شىعىڭىز، شاقىرىلماعان قوناق، — دەدى دۋنيا اپاي كەكەسىندى داۋىسپەن. بۇرىن شاقىرىلماعان قوناقتى تاتاردان دا جامان دەۋشى ەدى، ەندى نەمىستەن دە جامان دەيتىن شىعارمىز.
— ءسىز نە دەدىڭىز؟ — دەپ جۋان داۋىس گۇج ەتە ءتۇستى.
دۋنيا اپاي اڭگىمەنى ءوزى ۋشىقتىرىپ الىپ، ۇندەمەدى.
ەكى ەزۋىنەن قيعاش تۇسكەن تەرەڭ سىزىقتان اشۋى مەن اششى مىسقىلى، شاتىناعان كوك كوزىن انانىڭ وڭمەنىنە ىستىكتەي قاداپ سازارىپ تۇر ما، الدە قورقىپ قالدى ما، مەن ىشتەي تىنىپ، قۇلاق توسام. ءقاۋىپتى تىنىشتىق ۇزىلەتىن جىپتەي سوزىلىپ كەلە جاتىر ەدى، كەنەت قارقىلداعان جۋان كۇلكى تارقاتىپ جىبەردى.
— ءسىز، ءسىرا، بولشيەۆيكتەردىڭ الدەقاشان زىتقانىن بىلمەي قالعانسىز-اۋ، ەۆدوكيا گەراسيموۆنا. حا-حا-حا. جارايدى ءوزىمىز عوي. ويتسە دە مۇنداي سوزگە ساق بولىڭىز. مۇمكىن مەنەن باسقا بىرەۋ بولسا...
اناۋ بىتىمگە شاقىرعانمەن مەنىڭ شاتاق كەمپىرىم شاتىناپ قويا بەردى.
— ەندەشە، ءوزىڭ نەگە زىتپادىڭ؟ ءبىر كەزدە ناعىز قىپ-قىزىل بولشيەۆيك بولعان سەن ەمەس پە ەدىڭ؟
اياق استىنان تاپ بەرگەندە اناۋ ءتىپتى ساسىپ قالدى.
— ونىڭىز نە... ونىڭىز نە، ەۆدوكيا گەراسيموۆنا. جۇرتتىڭ ءبىرى بىلەدى. مەن پارتيادا جوق بولاتىنمىن. راس ءبىر كەزدە... ەرتەرەكتە تىلەكتەستەر توبىندا بولدىم. ءبىراق پارتياعا وتكەنىم جوق. ونى... ونى ەشكىمنەن جاسىرمايمىن.
— ءسىز دە قايداعىنى ايتاسىز، ەۆدوكيا گەراسيموۆنا. ول قاشانعى وقيعا.
— ال، ودان كەيىن جەكە مەنشىك جويىلسىن، ءبارى ورتاق بولادى» دەپ جۇرتتىڭ تاۋىعىنا دەيىن سىپىرىپ العان سەن ەمەس نە ەدىڭ؟
كەمپىرىم جارادى، دۇڭكىلدەپ كەلگەن ءداۋ نەمەنىڭ اۋسەلەسىن بىردەن قايتارىپ تاستادى. انانىڭ كەسكىنىن كورە المادىم، كوز الدىما شاپىلداعان قانشىقتان ۇركىپ قۇيرىعىن جىمىپ العان دۇرەگەي توبەت ەلەستەيدى.
— جارايدى، جارايدى، گەراسيموۆنا. وتكەندى قازا بەرىپ قايتەسىز.
— قازباعاندا شە. ەندى مىنەكەي انتيحريست گيتلەرگە قىزمەت ىستەپ ءجۇرسىڭ.
— بايقاپ سويلەڭىز، گەراسيموۆنا. — ەندى ەسىن جيىپ اناۋ تىرىلەيىن دەدى. — فيۋرەرگە ءتىل تيگىزگەن ادام ءقازىر... ساق بولىڭىز... سونان سوڭ... مەنى قورقىتپاڭىز. مەن تەكسەرۋدەن وتكەم. ماعان پوليسايلىق قىزمەتتى سەنىپ تاپسىرىپ وتىر. راس. باسىندا بەلسەندى بولعانىم راس. ءبىراق مەنىڭ ەڭبەگىمدى باعالادى ما بولشيەۆيكتەر. اقىر اياعىندا ارباكەش بوپ كەتتىم.
— نەمىستەر باعالادى ما؟
— وھو، باعالاماسا وسىنداي مىقتى قىزمەت بەرە مە. جوق، گەراسيموۆنا، ءبىزدىڭ كۇنىمىز ەندى تۋادى. — پوليساي كوڭىلدەنىپ كەلەدى. — ءبىزدىڭ بۇرىنعى اۋدان ورتالىعىندا ءقازىر نەمىستەردىڭ كومەنداتۋراسى ورناعان. ەندى ەلدىڭ ءبارىن سول باسقارادى. بارلىق جەرگە باستىقتار تاعايىنداپ جاتىر. سول كومەندانت مىرزانىڭ وزىمەن سويلەستىم مەن.
— سەن نەمەنە، نەمىسشە ءبىلۋشى مە ەدىڭ؟ — دەپ ءبىر قاعىتىپ قويدى دۋنيا اپاي.
كەكەسىندى سەزەتىن پوليساي جوق، ءوزى دە كورگەن — بىلگەنى ىشىنە سىيماي جارىلايىن دەپ تۇرسا كەرەك.
— جوعا. ءتىلماشى بار. ءبىر جيرەن كەلىنشەك. بۇرىن ءبىزدىڭ جاقتا كورمەگەن ادامىم. كومەندانت مىرزا: جارايدى، بۇرىنعى قاتەلەسكەندى ءبىز كەشىرەمىز، — دەدى. كەتەردە، ءتىپتى ارقامنان قاعىپ: «سەن، ۋساچيەۆ، بىزگە كەرەك ادامسىڭ»، — دەدى. قالاي، ءا؟ ارينە ۋساچيەۆ كەرەك بولادى. — كوڭىلىندە كۇپسىنىپ باراتقان قۋانىشى مەن ماقتانىشىن تىڭدايتىن قۇلاق تابىلعانىنا ءماز. ۋساچيەۆ كۇمپىلدەپ، ىلديعا قاراي زىرعىعاپ اربا سياقتى توقتاي الماي كەتىپ بارادى. ءتۇر-تۇسىن كورمەسەم دە ماعان وسى ادام تانىس سياقتى، قايدان كوردىم، قاي جەردە داۋسىن ەستىدىم، ول اراسىن انىق بىلمەيمىن، ايتەۋىر وسىنىڭ بويىندا مەن كورگەن، ماعان تانىس، ءتىپتى ۇيرەنشىكتى ءبىر نارسە بار.
— كومەندانت مىرزا: ءبىز ساعان سەنەمىز، ۋساچيەۆ. سەن ءبىزدىڭ كوزىمىز بەن قۇلاعىمىزسىڭ دەدى. قالاي، ءا؟ توڭىرەگىنە سەنىمدى ادامداردى توپتا. بىزگە جات ەلەمەنتتەرگە قارسى نە ىستەسەڭ دە تولىق بيلىك بەرەمىز دەدى. «قولىڭدى قاقپايمىز، تولىق بيلىك بەرەمىز»، — دەيدى، ا؟
— ەرتەڭ سوۆەت وكىمەتى قايتىپ كەلسە قايتەسىڭ؟ — دەدى دۋنيا اپاي قىزىپ كەلە جاتقان ۋساچيەۆقا لاق ەتكىزىپ سالقىن سۋدى قۇيا سالعانداي.
— ا؟ نە دەيسىڭ، — دەپ ۋساچيەۆ ءسال ساسقالاقتاپ قالدى دا، ەسىن تەز جيىپ: — ودان قورىقپادىز، گەراسيموۆنا، — دەدى.
— مەن قورقىپ تۇرعانىم جوق قوي، سەن قورىقپاساڭ.
— مەنىڭ ءقازىر قولىمداعى بيلىك ۇلكەن، ەۆدوكيا گەراسيموۆنا. ەگەر اناۋ-مىناۋ كەرەگىڭ بولسا ايتىپ قوي. مەن ءوزىم دەگەن ادامعا ەش نارسەنى ايامايمىن.
— مەنىڭ قۋ باسىما نە كەرەك دەيسىڭ. ەگەر جاقسىلىعىڭ تاسىن باراتسا انا ازاماتتارى اسكەرگە كەتكەن ايەلدەرگە جاردەم ەت، — دەپ كەمپىر مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— وھ — ھو — و، — دەپ دۇڭكىلدەپ كۇلىپ الدى ۋساچيەۆ. — ءسىز دە ايتاسىز، ءا. سوندا قىزىل اسكەردىڭ سەمياسىنا جاردەم ەتۋىم كەرەك پە؟ جو-وق، ولار ءازىر تىنىش وتىرعانىنا راحمەت ايتسىن. ولار تۋرالى ءازىر نۇسقاۋ بولعان جوق. كەيىن كىم بىلەدى.
ءۇي يەسى اڭگىمەگە مۇرىندىق بولماي، قاشقاقتاپ قانشا جالتارسا دا، پوليساي ونى قىبىنا دا قىستىرماي دۇڭكىلدەپ ءالى سويلەپ وتىر. اقىرى تاۋىسا الماعان ءسوزىن ەسىكتەن شىققاندا دا ارقانداي شۇباتىپ الا كەتتى.
دۇڭگىرلەتىپ ءۇيدى تولتىرىپ تۇرعان الگى ۋساچيەۆ دەگەننىڭ جالعىز ءوزى ەكەن، ول كەتكەسىن كىشكەنە بولمە بوساپ، مەنىڭ دە ارقا-باسىم كەڭىپ قالدى. دۋنيا اپاي ماعان:
— تىنىش ۇيىقتاي بەر، — دەپ، توسەك سالىپ ءوزى دە جاتىپ قالدى.
مەنىڭ ۇيقىم كەلەتىن ەمەس. جاڭا قورقىنىشپەن قاباتتاسىپ، «وسىنى قايدان كوردىم؟» دەگەن جەڭسىك وي ەندى وڭاشا ورالىپ، بويىمدى بيلەپ الدى. ارعى-بەرگىمدى اقتارىپ، وي قالتارىسىمدى قانشا تىنتكىلەسەم دە... توقتا، توقتا... وسىنداي ورەكپي سويلەيتىن وكتەم داۋىس... وڭمەندەپ، وكىرەكتەي كىرەتىن دۇلەي قارا...
اپىر-اۋ، تۇرسىنعالي... مەنى قيناپ، ۇقساپ كەتىپ ۇقساماي، ۇستاتپاي كەتىپ جۇرگەن سول ەكەن عوي. ونىڭ داۋسى شاڭقىلداق، مىنانىڭ داۋسىنان اششى بولاتىن. ءبىزدىڭ اۋىلدا كىشكەنتاي بالالاردى «تۇرسىنعالي كەلە جاتىر» دەپ قورقىتاتىن. و كەزدە جاسىم جەتى-سەگىزدە كادىمگىدەي ەستيار بوپ قالسام دا، «تۇرسىنعالي كەلە جاتىر» دەگەندە مەن دە شوشىپ كەتەتىنمىن، بالالار عانا ەمەس، ودان ۇلكەندەرىڭنىڭ وزدەرى قورقاتىن. ول اۋىلعا ادام سياقتى اياڭمەن كىرۋدى بىلمەيدى، باسا-كوكتەپ اتتاپ كىرەدى.
مەنىڭ كىشكەنتاي كەزىمدە ءبىزدىڭ اۋىل بەتى اشىلماعان، قايماعى بۇزىلماعان ناعىز قازاقى اۋلى ەدى. ءتىرى ورىس كورگەن جوقپىز-دى. اۋىلدا ورىسشا بىلەتىن جان جوق، وزگەنى بىلمەيمىن، مەنىڭ وزىمە ءتۇرسىنعاليدىڭ ورىسشاسى اجەپتاۋىر بولىپ كورىنەتىن.
— مەن انا جىلدارى تار ۇڭگىرگە بارىپ شويىن جولدىڭ قارىن كۇرەگەندە ورىسشا ۇيرەنبەگەندە قوي باعىپ ءجۇر دەپ پە ەدىڭ؟ — دەپ ماساتتانا جاۋاپ بەرەدى تۇرسەكەڭ.
— ءبىزدىڭ اۋىلدان دا قار كۇرەگەندەر بار ەدى. ءبىراق سولاردىڭ بىرەۋىنە جۇقپاپ ەدى، بۇل ورىسشا. ونىڭ دا قوناتىن كىسىسى بولادى ەكەن-اۋ.
— ە، اكىمشىلىك شىركىن ورىسشانى ۇيرەتپەي قويا ما، — دەسىپ جاتادى جۇرت.
تۇرسىنعالي ۇزىن بويلى، جىڭىشكە، كەۋدە جاعى سۇراق بەلگىسى سياقتى ىلگەرى قاراي يىلىڭكىرەپ بىتكەن يمەك قارا. ونىڭ ەسەسىنە ەمىنىپ، يەگىن كوتەرىپ ۇستايدى. ەكى شەكەسى ەدىرەيگەن قالاق شەكە، كىشكەنە تايدى ماڭدايىنان سالبىراپ تۇسكەن ۇزىن قوڭقاق مۇرنى ءبىر ءتۇرلى ەرسى، قۇددى ەشكىنىڭ تەكەشىگى سياقتى، ءوزى دە تەكەشە باقىلدايدى.
— مىناۋ نەگە كەرەك؟ ءبارى وسى جەردە جاتىر عوي، — دەپ قۇيقاسى تىرتىسقان تىرتىق قالاق شەكەسىن ساۋساعىمەن شەرتىپ قويادى.
تۇرسىنعالي جۇرتتان سالىق جينايدى. قىرسىققان ادامىنا سالىقتى ۇستى-ۇستىنە سالادى. سوندا ونىڭ نە ءبىر جازعان قاعازى، نە ءتىزىمى بولمايدى. «سەن پالەن سوم تولەيسىڭ، سەن تۇگەن سوم تولەيسىڭ» دەپ اۋىزشا ايتادى.
— ويباي-اۋ، مەن وتكەن جولى تولەدىم عوي، يمانىڭ بار ما؟! — دەگەندەرگە.
— بىلەمىن، وتكەن جولى وتىز سوم تولەگەنسىڭ. ءقازىر قىرىق سوم تولەيسىڭ. ءبارى مىنەكەي، مىنا جەردە جاتىر ونىڭ، پىنىماەش، — دەن قالاق شەكەسىن سۇق قولىمەن تىق-تىق ەتكىزەتىن.
سونداي كىشكەنتاي نارسەنىڭ ىشىنە سونشا دۇنيەنىڭ سىيىپ تۇرعانىنا ءبارىمىز قايران قالاتىنبىز.
وعان سەبەپ بولعان قامقا اجەمنىڭ شىققان تەگىنىڭ شيكىلىگى. و كىسى جاقايىم جەتەس ءبيدىڭ قىزىنان تۋعان. بۇرىن ونى ءبىز دە، وزگەلەر دە ماقتانىش ەتەتىنبىز. ەل اۋزىندا «جەتەس بي ايتىپتى» دەگەن نە ءبىر وتكىر سوزدەر بار. مەنىڭ ەسىمدە جەتەس ءبيدىڭ اسىرەسە ءبىر ءسوزى قالىپ قويىپ ەدى. ەرتەرەك كەزدە اق پاتشاعا قارسى شىققان اتاقتى بەكەت باتىر ۇستالعاننان كەيىن شەكتىنىڭ ەكى ءبيى جەتەس پەن نياز بي، ءبىرى جاقايىمنىڭ، ءبىرى تىلەۋقاباقتىڭ ءسوزىن ۇستاپ ءبىر داۋدا كەزدەسىپ قالىپتى. جەتەس پەن نياز بىر-بىرىنە سىرتتاي قانىق بولعانمەن بۇرىن جۇزدەسىپ كورىسپەگەن ەكەن. ەرتەڭ داۋعا تۇسەدى دەگەن كۇنى ءبىر-بىرىن باعدارلاپ، سىناۋ ءۇشىن ءبىر ۇيدە باس قوسىپ، ءجۇز كورىسىپتى. نياز ءىرى، تولىق دەنەلى، قىزىل شىرايلى نارداي كىسى بولسا كەرەك، ال جەتەس كىشكەنە عانا، قاتىپ قالعان ارىق قارا كىسى ەكەن. جاسى ۇلكەن نياز جەتەستى ىقتىرىپ الۋ ءۇشىن ءبىر شىمشىپ بايقاپتى.
— جەتەس قاراعىم، داۋىلپاز دەگەن قۇس بولادى دەۋشى ەدى، داۋىسى جەر جارادى دەۋشى ەدى. قاسىنا كەلسەڭ قۇرىسىپ قالعان كون بولادى دەۋشى ەدى-اۋ، — دەپتى.
سوندا جەتەس بي ءىلىپ الىپ:
— ءيا، نياز اعا، ونىڭىز دۇرىس. كەشەگى ەرنازار بەكەت ۇستاعالى ارلى شەكتى ارىق بولدى دا، ارسىز شەكتى سەمىز بولدى عوي، — دەپتى.
وسى اڭگىمەنى ايتا كەلىپ قامقا اجەم: «ءبىزدىڭ تىلەۋقاباقتىڭ ىشىنەن دە سۇمىرايلار تابىلعان عوي. ءوز باۋىرى بەكەت باتىردى ۇستاپ بەرۋگە سولار دا ارالاستى دەگەن ءسوز بار. جارىقتىق نياز اتامىز جەرگە كىرمەگەندە قايتسىن. سودان سوزدەن توقتالىپ: «مەن جەڭىلدىم، ەرتەڭگى داۋدىڭ بار تورەلىگىن جەتەس ءبيدىڭ ءوزى ايتسىن» دەگەن ەكەن. بۇگىندە ونداي اتالى سوزگە توقتايتىن ادام قالدى ما. ۇساقتاپ بارادى عوي بۇ جۇرت» دەپ كۇرسىنىپ قوياتىن.
جۇرت قامقا اجەمدى ماقتاعاندا: «ءار ءسوزى مەن جەتەس ءبيدىڭ جيەنىمىن»... دەپ تۇرعان جوق پا»، «تەگىندە بار عوي، قالاي بولسىن» دەپ قولپاشتايتىن؛ ەندى ماقتانىش ەتكەن تەگى اجەمە پالە بوپ جابىستى.
ءبىر كۇنى تۇرسىنعالي اكەمنىڭ ءمىنىپ جۇرگەن جالعىز اتى كۇرەڭقاسقاسىنا جارماستى. اۋىلعا شاۋىپ كىرىپ، اۋىلدان شىعا شاباتىن تۇرسەكەڭە ات شاق كەلمەيتىن، از كۇندە ارقاسىن الدىرىپ، قىزىل ماي قىلىپ زورىقتىرىپ تاستايتىن. اناۋ وڭكەڭدەپ قويماي باراتقان سوڭ جۋاس اكەم نە قىلارىن بىلمەي ساسىپ قالعاندا سوزگە اجەم ارالاسقان...
— ءاي، سەن كەمپىر، ارالاسپا. سەن ءوزىڭ كىم ەكەنىڭدى بىلەسىڭ بە؟ — دەدى تۇرسىنعالي باسى كەكشەڭدەپ.
— ە، مەن كىم بولىپپىن سونداي-اق، — دەدى قامقا اجەم تاڭىرقاپ:
— سەن تاپ جاۋىنىڭ تۇقىمىسىڭ. جەتەس ءبيدىڭ جيەنى ەكەنىڭ راس قوي؟
— ءيا، راس. ونىڭ نەسىن جاسىرامىن. قۇداي سەندەي ۇرىنىڭ بالاسى قىلىپ جاراتپاعانىنا شۇكىر.
مەنىڭ اكەم ۇرى... مەنىڭ اكەم ۇرى بولعاندا... — دەپ تۇرسىنعالي باسى كەكشەڭدەپ كىشكەنە تۇتىعىپ، قايتادان ورەكپىدى. مەنىڭ اكەم ۇرى بولعاندا ول تاپ جاۋلارىمەن كۇرەسكەن. بايلاردىڭ مالىن شاپقان.
— مىقتىنىڭ مالىن شاباتىن ءداۋىت سورلىدا جۇرەك بار ما ەكەن ويباي-اۋ.
بالانىڭ زارەسىن الدى-اۋ مىنا ءپاتشاعار. قوي، بۇعان داۋا بولماس، — دەپ اجەم مەنى باسىمنان سيپاپ جۇباتىپ ۇيگە قاراي بۇرىلىپ كەتتى.
كەلەر جىلى كولحوزداستىرۋ باستالدى. ءبىزدىڭ اۋىل قازاقى، نادانداۋ بولاتىن، جۇرت كوپ نارسەگە تۇسىنبەيدى، كەيىن تراكتور كەلىپ كەنەلىپ، يت باسىنا ىركىت توگىلىپ جاتاتىنىن ولار قايدان ءبىلسىن. مەنىڭ جاسىم سەگىزگە شىققان، اجەپتاۋىر ەس ءبىلىپ قالعان كەزىم سياقتى ەدى، ءبىراق مەن دە ەش نارسەنى تۇسىنە المادىم. تۇسىندىرەتىن تۇرسىنعالي قايدا. «كولحوزعا كىرسەڭ دە كىرەسىڭ، كىرمەسەڭ دە كىرەسىڭ» دەپ زىركىلدەپ قىرىپ بارا جاتتى. «كولحوزعا كىرمەسەڭ باي-كۋلاكقا جاتقىزام، تۇجىرىمدايمىن» دەپ جۇرتتىڭ زارەسىن الادى. قاراڭعى شارۋا تىرنەكتەپ جيعان قولىنداعىسىنان ايرىلعىسى كەلە مە، قاتتى ساستى. بىرەۋى مالىن سويدى، بىرەۋى ساتتى. باسقا تىرشىلىك كاسىبى جوق قازاققا مالسىز قالۋ دەگەن... مەنىڭ اكەم دە «بالا-شاعا بار، تىگەرگە تۇياقسىز قالعانىمىز قالاي بولادى» دەپ بىر-ەكى قاراسىن جاسىرماق بولىپ ەدى، قامقا اجەم: «انا تۇرسىنعالي ۇرىنىڭ بالاسى ەمەس پە، تىمىسكى نەمە تىققانىڭدى تاپپاي قويماس. باسىڭ پالەگە قالار، شىراعىم، كوپپەن كورگەن ۇلى توي، نە دە بولسا كوپپەن كورەرمىز، — دەپ تىيىپ تاستادى. تۇرسىنعالي بولسا «اسىرا سىلتەۋ بولماسىن، اشا تۇياق قالماسىن» دەپ ايقاي سالىپ، جۇرتتىڭ تىشقاق لاعىن قالدىرماي ورتاعا سالىپ ءجۇر. اقىرى اشا تۇياق قالماعان كەزدە بارىپ ءتۇرسىنعاليدىڭ دا ايقايى باسىلعان بولاتىن.
....ۋساچيەۆ دەگەننىڭ داۋسىن ەستىگەنىم بولماسا، ءتۇر-تۇسىن كورە دە الماي قالدىم. نەگە ەكەنىن قايدام، قاي-قايداعىمدى وياتىپ، ۇمىت بولعان ءتۇرسىنعاليدى ەسىمە سالدى. «جەكە مەنشىك جويىلسىن دەپ جۇرتتىڭ تاۋىعىنا دەيىن سىپىرىپ العان جوق پا ەدىڭ» دەيدى دۋنيا اپاي. ءبىزدىڭ قازاقتا تاۋىق، ۇيرەك-قاز دەگەن ۇساق جاندىكتەر بولمايتىن، تۇرسىنعالي ەشكى، لاققا دەيىن سىپىردى. ءوز باسىم ءتۇرسىنعاليدى ءبىزدىڭ اۋىلدا عانا بولعان شىعار دەسەم، مىناۋ ءبىزدىڭ ەلدەن قيان شەتتەگى ورىستىڭ اۋلىنان دا ءبىر تۇرسىنعالي تابىلعانى-اۋ. ءتۇرسىنعاليدىڭ جايىن دۋنيا اپايعا باستان-اياق ايتقىم كەلىپ كەتتى، ءبىراق ءتىلىم جەتىپ كەلىستىرىپ ايتا المايمىن عوي. ونىڭ ۇستىنە دۋنيا اپاي دا، ايەل بولىپ سىرلاسۋعا جوق، تۇيىق ادام.
«مەنىڭ ەڭبەگىمدى باعالادى ما، اقىر اياعىندا ارباكەش بوپ كەتتىم» دەيدى الگى ۋساچيەۆ. تۇرسىنعالي دا كەيىن اۋىل دا بارلى-جوقتى قىزمەتتى ساعالاپ، اقىرى ساۋاتى بولماعان سوڭ سوڭعى جىلدارى كولحوزدىڭ قويىن باعاتىن بولعان. مەن ءتورتىنشى كلاسس بىتىرگەسىن، اكەم «بالامدى وقىتام» دەپ اۋدان ورتالىعىنا كوشكەن. اۋدان ورتالىعىنا جولى تۇسكەندە تۇرسىنعالي ءبىزدىڭ ۇيگە سوقپاي كەتپەيدى. مەنىڭ ءبىر اڭعارعانىم، قازاق وكپەشىل حالىق، ءتىپتى «ءبىر اتىم ناسىبايدان كوڭىلى قالادى» دەمەكشى، كىشكەنتاي نارسەگە دە وكپەلەپ قالادى.
4
بۇگىن تۇسىمدە ءىنىم جۇماشتى كوردىم. تىم الىستاپ كۇدەر ءۇزىپ كەتتىم بە، قايدام، سوڭعى كەزدەرى ەل-جۇرت تۇسىمە كىرمەيتىن بولىپ بارا جاتىر ەدى. ابزالى تۇسىمنەن دە بەرەكە قاشقان. باسى جوق، اياعى جوق، بىرىمەن ءبىرى شاتاسىپ جاتقان قيىر-شيىر بىردەڭەلەر ەنەدى تۇسىمە، بۇدىر بەدەرسىز تۇستەردىڭ كوبىن-اق ويانا كەلە ۇمىتىپ قالام. كەيدە بويىم جەڭىلدەنىپ، بوسانعان بولىپ جۇرەم. قالاي بوساندىم، ۇل تاپتىم با، قىز تاپتىم با ول اراسى ەسىمدە جوق، «وسى مەن بوسانىپ ەدىم عوي، بالام قايدا؟» دەپ ىزدەپ جۇرەم. ونداي كەزدە قاما اجەممەن، داريعا جەڭەشەممەن دە كەزدەسىپ قالاتىنىم بار، ءبىراق لەزدە ولاردى دا جوعالتىپ الىپ ءارى-سارى بولام. ايتەۋىر كىلەڭ ءبىر قىرقىلجىڭ تۇستەر.
بۇگىنگى ءتۇسىم دە بەرەكەسىزدەۋ ەدى، تەك جۇماشتى سونداي انىق كوردىم، سول باياعى جەتى جاسار قالپى؛ ءبىر ءتۇرلى ءوڭى جۇدەۋ، ءۇستى دە جۇپىنى. تومەن قاراپ ۇندەمەيدى. جۇرەگىم القىنىپ اۋزىما تىعىلىپ كوزىمنەن جاس ىرشىپ كەتتى. «جۇماش! جۇماشجان! اپىراۋ، سەن بار ەكەنسىڭ عوي». القىنىپ ايقايلايمىن. ءبىراق داۋسىم القىمىما كەپتەلىپ قالعان با، ەستىلمەيدى. «جۇماشجان، ساعىندىم عوي سەنى! جۇماشجان!» وسى جولى كومەيىم اشىلىپ، داۋسىم دا شىقتى. ءبىراق جۇماش جاۋاپ قاتپايدى، تومەن قاراپ تۇنجىراعان سۇلەسوق قالپىندا تۇرا بەرەدى. ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ كەتكەن، ءون بويىندا ارىلماس قاسىرەتتىڭ سۋىق سالقىنى بار. مەنەن بولەك. ءتىپتى بولەك. ايمالاعىم كەلەدى. قولىمدى سوزا المايمىن با، الدە قولىم جەتپەي مە، ايتەۋىر جاقىنداي المادىم.
«جۇماشجان-اۋ، سەن كىپ-كىشكەنتاي باياعى قالپىڭداسىڭ عوي، نەعىپ وسپەي قالعانسىڭ؟ — دەيمىن. «ولگەن بالا وسپەيدى»، — دەيدى جۇماش قايعىلى كەسكىنمەن.
سو كەزدە بارىپ ەمىس-ەمىس ەسىمە تۇسەدى: ايتپاقشى، جۇماش قايتىس بولىپ ەدى عوي. اپىراۋ، كىسى و دۇنيەدەگى اداممەن دە كەزدەسەدى ەكەن-اۋ. مىنەكەي جۇماشجاندى كورىپ تۇرمىن، تەك قۇشاقتاپ باۋىرىما قىسا المايمىن. ارامىزدا كەرەمەت ءبىر جات، بولەكتىك بار. «و دۇنيەدەگى اداممەن وسىلاي — كورىنبەيتىن تەمىر توردىڭ با، الدە اينەكتىڭ بە، ار جاعىندا تۇرعانداي، قولىڭ جەتپەي عانا كورىسۋگە بولادى ەكەن-اۋ» دەگەن كۇڭگىرت وي كەلەدى باسىما.
مەكتەپتە ءبىلىم الىپ، قۇدايعا سەنبەيتىن بولسام دا، قامقا اجەمنىڭ كوپ ىرىمدارى بويىما ءسىڭىپ قالعان. جۇماشجاننىڭ ارۋاعىنىڭ ماعان رەنجىپ جۇرگەنى راس بولار. جىل اسقان سايىن جۇماشتىڭ كوڭىلىمنەن اۋلاقتاپ كەتكەنى راس. ول قايتىس بولعالى، ويپىر-اۋ، ون جىلعا جۋىق ۋاقىت ءوتىپتى-اۋ. باسىندا جاس بالانىڭ ويىن الاڭى، ودان سىلاڭداپ بوي جەتىپ كەلە جاتقان قىزدىڭ كوڭىل جەلىگى نەنى بولسا دا ۇمىتتىرماي قويا ما. جۇماش تا مەنەن الىستاپ، ويىما سيرەك ورالاتىن بولعان، مىنا شىرعالاڭعا تۇسكەلى ونى ءتىپتى ەسىمە دە العان ەمەسپىن، ءولى تۇگىل تىرىلەردى ويلاۋعا پۇرساتىم بولىپ پا.
ءقازىر ەندى ۇيقىم دا، بىتەلىپ قالعان كوڭىلىم دە اشىلىپ، الىستا قالعان، ۇمىت بولعان دۇنيە، تۋعان جەر قايتا ءتىرىلىپ كەلەدى.
سول كوكتەمدە وكپەك جەلدىڭ وتىنە شىعىپ، سۋعا سالعان قانتتاي سولىپ قالعان قاردى كۇتىرلەتە باسىپ، اسىر سالىپ جىلداعىداي ويناي المادىق. كوبىنە ءبۇرسيىپ ۇيدە وتىرامىز. جۇماش تا جۇدەۋ. قازاقتىڭ سىقسيما سوقىر تەرەزەلى الاسا قىستاۋ ءۇيىنىڭ ءىشى قانداي كۇڭگىرت. سول كۇڭگىرت ۇيدە كۇيبەڭدەپ ويناعان بولامىز، ءبىراق ويىنىمىز دا كوڭىلسىز.
قازاقى جالپاق پەشتىڭ وت جاعارىنا وشاق قۇرىپ، وعان قارا قازان ورناتىلعان. ءبىراق سول قارا قازان باياعى كوڭىرسىگەن يسىنەن ايرىلىپ، كوبىنە قاڭىراپ بوس تۇرادى — قانشا قاراساڭ دا نە جىلى بۋى، نە ءتاتتى ءيسى جوق قارا تاستاي ساپ-سالقىن. قارا قازاننىڭ تىرىلەتىنى تەك كەشكە قاراي. قامقا اجەم ءبىز بىلمەيتىن تەرەڭگە، جۇكتىڭ استىنا تىعىپ تاستاعان جەرىنەن شۇبەرەككە وراعان قۇيرىق مايدى سۋىرىپ الىپ، شەتىنەن بىر-ەكى شەكىمدەيىن عانا جاڭقالاپ سيپادى. سونى قازانعا سالىپ شىجعىرىپ جىبەرگەندە كوڭىرسىگەن مايدىڭ ءيسىن قولقامىزعا جەتكەنشە سىمىرەمىز. ءبىراق تاناۋىڭدى جىبىرلاتقان ءتاتتى ءيىس ارانىڭدى اشىپ، ىشىڭدە بۇيىعىپ جاتقان اشتىعىڭدى قوزدىرا تۇسەدى. جۇماش ەكەۋمىز مويىنىمىزدى سوزىپ قازانعا ۇڭىلەمىز. قامقا اجەم دە قاتال بوپ كەتكەن، ءبىزدىڭ موليگەن كوزقاراسىمىزدى ءتىپتى بايقامايتىن سياقتى. بىزگە، راحاتتانىپ كىرت-كىرت شاينايتىن بىر-ەكى شىجىقتى اپەرۋدىڭ ورنىنا، قارا قازانعا باج ەتكىزىپ ورتا شەلەك سۋدى قۇيا سالادى دا سونان سوڭ تاعى ءبىر جەردەن دورباسىن اكەپ قازانعا قوس ۋىس تالدان تاستايدى. دوربانىڭ اۋزىن قايتادان نىعىزداپ بايلايدى دا، ونى ءبىز كورمەيتىن تاعى ءبىر قۋىسقا تىعادى.
سۋعا قايناتقان وسى تالقاندى كەي جەردە اتالا دەيدى ەكەن، ءبىزدىڭ اۋىل ونى بىلامىق دەيتىن، قۇداي وڭداپ بىلامىق تەز پىسەدى، بۇلك ەتىپ ءبىر قايناسا بولدى. قاسىعىمىزعا ۇرلەپ وڭەشىمىزدى كۇيدىرىپ ىسسىلاي قاۋىپ ءىشىپ الامىز. تىسكە تيەر ءتۇيىرى جوق سۇيىق تاماق، تويدىرۋدىڭ ورنىنا قارنىڭدى قوڭقىلداتىپ، ارانىڭدى اشا تۇسسە دە، قامقا اجەم ايتقانداي «ار جاعى دا ەل قوندىرىپ»، ءبىرازدان كەيىن قارىنىڭنىڭ اشقانىن باسادى.
بارا-بارا بىلامىقتىڭ بەتىندەگى جىلتىلداپ جۇرەتىن «جىلان قاراعى» ازايىپ، ءوزى دە سۇيىلا باستادى. مال باسى كەتكەسىن، قامقا اجەمنىڭ، قايتىس بولعان شەشەمنىڭ ساقينا، بىلەزىك، سىرعا، شاشباۋ، شولپىلارى سياقتى كۇمىس بۇيىمداردى وتكىزىپ، سوعان بەرگەن ازىن-اۋلاق ازىقتى دەرەك ەتىپ كەلىپ ەدىك، ەندى و دا تاۋسىلدى.
شىركىن، جىلدا وسىنداي كۇن شۇعىلاسى مولايعان كەزدە، ادام تۇرسىن جان-جانۋارلاردىڭ ءوزى قۇر سىلكىنىپ، بۋسانعان دالامەن بىرگە تىنىسى كەڭىپ ءبىر جاساپ قالاتىن. العاشقى كوككە وتىققان قوزى-لاقتار دا ءتىرىلىپ، قارنى تويعاسىن بويلارىنا جەلىك كىرىپ اۋىق-اۋىق وپىر-توپىر جۇگىرىپ اسىر سالىپ ءماز بولاتىن. كوكتەم لەبىنە ماس بولىپ، قوزىلاردى قۋالاپ، ارى-بەرىدەن سوڭ بەت الدى جۇگىرىپ ءبىز دە ەسەپسىز راحاتقا كەنەلەتىنبىز.
بيىل ەلدە قۇجىناعان مال جوق، بىرەن-ساران ارىق-تۇراق. قىستان كوتەرەم بوپ شىققان ازعانا مال، تۇعىجىڭداپ باسىن جەردەن المايدى. ءبىز اۋىلدان ۇزاپ شىققان دالادا دا ۇزاپ جايىلعان مال قاراسى كورىنبەيدى. ايتەۋىر كوكتەم جارىقتىقتىڭ اتى كوكتەم عوي، جىلداعىداي ويناپ اسىر سالماساق تا، جۇماش ەكەۋمىزدىڭ دە ەڭسەمىز كوتەرىلدى. قاقپان قۇرىپ تىشقان اۋلاۋ دا ەرمەك. بۇ دا قىزىق. جاتاعان ءىننىڭ اۋزىن كۇرەكپەن ويىپ الىپ، سول جەرگە قاقپان قۇرامىز. ىننەن شىققان سارشۇناقتىڭ باسقا جولى جوق، قاقپاننىڭ ءتىلىن باسادى دا، تۋرا قولتىعىنان قاپتىرادى. ءبىراز ىندەر سۋىرىپ العان قازىقتىڭ تەسىگىندەي تىكە بولادى. تىك ىندەردىڭ اۋزىن قازبايمىز، قاقپاندى قۇرىپ الىپ، اۋزىنا توڭكەرىپ تاستاي سالامىز. وندا جوعارى قاراي ورمەلەپ كەلە جاتقان سارشۇناق قاقپاننىڭ ءتىلىن تۇمسىعىمەن سوعىپ قىل موينىنان قاپتىرادى. ءبىز اۋىلدا ىنگە سۋ قۇيىپ تا اۋلايتىنبىز. ءبىر ىنگە ورتا شەلەك تە جارايدى، ءبىراق كەيبىر تەرەڭ ىنگە ەكى شەلەكتەن ارتىق سۋ كەرەك. سۋ شوپىلدەپ، ءىننىڭ اۋزىنان شىققان كەزدە ءجۇنى سوبالاقتانىپ، سۋعا قاقالىپ، القىمى بۇلكىلدەگەن سارشۇناقتىڭ دا باسى كورىنەدى. سو كەزدە موينىنان قىلعىندىرىپ ۇستاي الاسىڭ. سارشۇناق دەگەن شاقار، ساق بولماساڭ ساۋساعىڭدى شىم ەتكىزىپ تىستەپ الادى.
قاقپان قۇرۋدى جاقسىلاپ ۇيرەنىپ الدىم. جۇماش تا قاقپان قۇرام دەپ تالاسادى، ءبىراق قولىنا شاپتىرىپ الادى دەپ قورقىپ اكەم وعان قاقپان قۇرعىزبايدى. جۇماش تۇگىل، دارداي، جاسىم ون بىرگە قاراعان مەنىڭ دە قاتەلىگىم بولادى. ءبىر رەت قىردىڭ استىندا قاقپان قۇرىن ءجۇرىپ، بايقاماي قولىما شاپتىرىپ الدىم. قاقپاننىڭ ەكى جاقتاۋى سارت ەتە قالعاندا جانىم شىعىپ كەتە جازدادى، باقىرىپ جىلاپ جىبەردىم. ساۋساقتارىم سىرقىراپ سىنىپ بارادى، مەن شىڭعىرىپ جىلاي بەردىم، جىلاي بەردىم. ءبىر كەزدە بارىپ ماڭىمدا مەنىڭ جىلاعانىما جۇگىرىپ كەلەتىن ادام جوعى ەسىمە ءتۇستى، ءبىراق سوندا دا وسىنداي كەزدە سولاردىڭ ماڭىمدا بولماعانىنا ىزا بولىپ تاعى دا كىشكەنە جىلاي ءتۇستىم دە اقىرى ەشكىمنىڭ كەلمەسىنە كوزىم جەتىپ، ەسىمدى جيىپ، قاقپاننىڭ سەرىپپە-سابىن اياعىممەن باسىن، قولىمدى شىعارىپ الدىم. ساۋساقتارىم سىنباعان ەكەن، ءبىراق بىرنەشە كۇن اۋىرىپ ءجۇردى.
سارشۇناقتى اكەم سويادى. جۇماش ەكەۋمىز قامىستان ىستىك جاساپ تەرىسىن كەرەمىز. ءۇش-تورت كۇندە ءبىراز تەرى جينالىپ قالادى، اكەم تەرىلەردى كەرگىشتەرىنەن بوساتىن قاۋدىرلاتىپ قاپشىققا سالىپ الادى دا اۋىلعا اپارىپ وتكىزىپ كەلەدى. و كۇنى كەشكە دەيىن جۇماش ەكەۋمىز وڭاشا قالامىز. جاپان دالادا بولساق تا قورىقپاۋشى ەدىك، ءبىر كۇنى ءبىزدىڭ قوستان ءجۇز قادامداي جەردە تۇرعان ءيتتى كوردىك. الدىمەن ونى جۇماش بايقاپ:
— ناز اپا، انا ءيتتى قاراشى. ءبىزدى قاۋىپ الماي ما؟ — دەدى.
ارلان توبەتتەي ۇلكەن ءسۇر يت الدىنداعى ءبىر نارسەگە ءۇڭىلىپ قاتىپ قالىپتى. قوزعالمايدى. ايدالادا نەعىپ جۇرگەن يت ەكەن دەپ مەن دە تاڭىرقاپ قاراپ تۇرمىن. جۇرەگىم زۋ ەتە قالدى: مىناۋ ءيتتىڭ قۇلاعى تىكىرەيىپ تىك تۇر، ءبىزدىڭ ەلدە قۇلاعى تىك يت بولمايتىن، جانە ونداي بولادى دەگەندى ەستىگەن دە جوقپىز. قاسقىردىڭ قۇلاعى تىك بولادى دەۋشى ەدى.
— جۇماش، مىناۋ قاسقىر عوي، — دەدىم شوشىپ.
— ويباي، راس پا؟ — دەپ جۇماش ماعان تىعىلدى.
ەكەۋمىز ءبىر — بىرىمىزگە تىعىلىپ تۇرمىز.
— قوي، مىناۋ يتتەن اۋمايدى عوي، — دەدى جۇماش ءۇمىتى مەن ۇرەيى ارالاسىپ.
بۇرىن قاسقىر كورمەسەم دە قاسقىردىڭ يت سياقتى بولاتىنىن تالاي ەستىگەم، مىناۋ دا يت سياقتى، ءبىراق دەنەسى سيدام-تارامىستاۋ، سۇرعىلت قىلشىعى دا ءۇي ماڭىندا اۋناپ جۇرگەن يتتەردىڭ سابالاق جۇنىنە ۇقسامايدى، تىقىر ىرىلەۋ، ءبىر ءتۇرلى سۇستى كورىنەدى. Meن ەندى مۇنىڭ قاسقىر ەكەنىن انىق ءبىلدىم. ءقازىر بىزگە تاپ بەرسە...
— جۇماش، سەن قاقپانداردى الىپ سالدىرات. مەن كۇرەكتى الايىن. سوسىن ەكەۋمىز ايقايلايىق. ۇركىتەيىك.
جۇماش قاقپانداردى جيناپ الىپ سالدىرلاتىپ، مەن كۇرەكتى بۇلعاپ ەكەۋمىز جارىسا شىڭعىرىپ ايقايلايمىز كەلىپ، جەردى تەپكىلەپ ايبات قىلىپ بىر-ەكى قادام ىلگەرى ۇمتىلىپ بارامىز دا كەيىن شەگىنەمىز. ءبىراق ءبىزدىڭ ايقاي، قاسقىردىڭ قىبىنا كىرىپ تۇرعان جوق، الدىنداعى ءبىز كورمەگەن ءبىر نارسەگە قاراپ قالعان، قىبىر ەتپەيدى.
— قورىقپا، جۇماش. كەلسە كۇرەكپەن تۇمسىقتان سوعام، — دەيمىن ءوزىم قورقىپ تۇرىپ.
— Meن قاقپانمەن ۇرام، — دەيدى جۇماش.
ايقايلاي-ايقالاي داۋىسىمىز قارلىعىپ، ءوز داۋىسىمىزعا شاشالىپ شارشاپ تۇرىپ قالدىق. قاسقىر اقىرىن ورنىنان قوزعالدى دا، ەكى-ۇش قادامنان كەيىن يت بۇلكىلگە كوشىپ الدىنداعى قىراتتى بەتكە الىپ تارتا بەردى؛ سول قاننەن-قاپەرسىز بۇلكىلىمەن قىردان اسىپ كەتتى. ءبىزدى ءتىپتى ادام ەكەن-اۋ، ءتىرى جان ەكەن-اۋ دەپ ەلەگەن دە، تىم بولماسا مويىن بۇرىپ ءبىر قاراعان دا جوق.
ناز اپا، كەتىپ قالدى. قاشىپ كەتتى، — دەيدى جۇماش قۋانىپ.
و قۇرعىر قاشپاق تۇگىل بىزدەن ايىلىن دا جيعان جوق، انشەيىن ءوز شارۋاسىمەن كەتتى. امان قالعانىمىزعا قۋانۋدىڭ ورنىنا، ءبىزدى سونشا قورلاعان قاسقىردىڭ مىنا قىرسىق مىنەزىنە ىزام كەلە باستادى.
كەشكە كەلگەسىن جۇماش ەكەۋمىز جارىسا سويلەپ وسى وقيعانى اكەمە ايتىپ بەردىك. العاشقىدا اكەم بايعۇستىڭ ءتىپتى زارەسى ۇشىپ كەتتى، «اپىراي... اپىر-اي...» دەگەننەن باسقا اۋزىنا ءسوز تۇسپەدى. ءتىرى قالعانىمىزعا سەنبەگەندەي ەكەۋمىزگە كەزەك قاراپ: «اپىر-اي..، اپىر-اي» دەيدى.
— مەن ءتىپتى قورىققانىم جوق. قاقپانمەن باستان پەرەتىن ەدىم، — دەيدى جۇماش ماقتانىپ.
— مەن كۇرەكپەن تۇمسىقتان سوعايىن دەپ...
مانا قانشا ساسقانمەن ارقا سۇيەۋشىمىز كەلگەن سوڭ ءبىز ءتىپتى باتىر بوپ بارامىز، سودان كەيىن اكەمىز دە ەسىن جيىپ، اقىلى قايتىپ ورالدى.
— ءيا، ەندى... ءقازىر قاسقىر توق قوي. تىشقان ءتىرىلسىن... ەندى سوعان تويىنىپ... بۇل كەزدە ول... ادام تۇگىل مالعا دا شابا بەرمەيدى. ءبىراق ەندى... قۇداي ساقتاعان ەكەن.
اكەم، كىشىلەۋ سوپاق بەتى قۋشيىپ، شوقشا ساقالىن شىمشىپ تارتىپ، قالبالاقتاي بەرەدى، بايقاسام ءوزى بىزدەن بەتەر قورىققان، ەسىن ازەر جيدى. وسىدان كەيىن ول ءبىزدى جەكە قالدىرماي، تەرىلەردى وتكىزەردە ەرتە كەتەتىن بولدى.
ءبىراق اكەمىزدىڭ ءبىر جامان دا مىنەزىن بايقادىم. بيىل قىسقا قاراي قامقا اجەم قىتىمىر ساراڭ بولىپ كەتىپ ەدى، وسى قىرعا شىققالى اكەم ودان دا ساراڭ بوپ بارادى. جۇكتىڭ اراسىنا تىعىپ ارقالاپ كەلگەن كەنەپ دورباسى بار، ءبىزدىڭ بار قورەگىمىز سوندا. ول تارىنى اقتاۋ تۇرسىن، ءتىپتى كەبەگىن الماي قارالاي تارتقان تالقان، سونى ەكى مەزگىل قايناتىپ بىلامىق جاساپ ىشەمىز. تىسكە باسار باسقا نارسە بولماعان سوڭ، وعان كوكتەمگى سالقىندا كۇندىز ءتۇنى دالادا جۇرگەن بالانىڭ قارنى تويماعانى بىلاي تۇرسىن، قايتا ارانىمىز اشىلا بەرەدى. ونىڭ ۇستىنە تويىپ ىشەتىن قويۋ بىلامىق بولسا ەكەن-اۋ، اكەم شاۋگىمگە سول تالقاننىڭ ءوزىن قولى قالتىراپ شىمشىپ سالادى. وسى دوربانىڭ اۋزى شەشىلگەندە ءۇش پار سۇق كوز سوعان بىردەي قادالادى. اعايىندى ەكى بالا، اكەسى ۇشەۋىنىڭ اراسىنان ءبىر ەلى جىلان جورعالاپ ءوتىپ، ۇشەۋىن الا كوز قىلىپ اتىستىرىپ كەتەدى. اكەم قولىنداعى قازىناسىن بىرەۋ تارتىپ الارداي تىكسىنىپ، كوزىندە سالقىن ۇشقىن جىلت ەتىپ ءسونىپ، سودان كەيىپ ۇرلىعىن جاسىرعانداي قىسىلىپ، دوربانىڭ اۋزىن شاندي بەرەدى؛ بىزگە ءبىر ۋىس تالقان دا اساتپايدى. ءبىر جولى جۇماش:
— اكە، ماعان ءبىر ۋىس تالقان بەرشى، — دەپ جالىندى.
سول ساتتە جۇماشقا بەرىپ مەن قۇر قالاتىنداي:
— اكە، ماعان دا بەرشى، — دەدىم جالما — جان.
اكەم ەكەۋمىزگە الا كوزىمەن قاراپ:
— سوندا ەرتەڭ نە ىشەسىڭدەر؟ — دەپ بىزگە كەيىپ تاستادى دا، سودان سوڭ جايىمەن عانا: — شىداي تۇرىڭدار. ءقازىر بىلامىق پىسەدى عوي، — دەپ تەرىس اينالىپ كەتتى.
اشتىق بالا تۇرسىن ۇلكەن كىسىنىڭ دە ەسىن الادى، بىلەمىن، ءبىزدىڭ كىشكەنە دورباداعى تالقاننان وزگە قورەگىمىز جوق. سارشۇناقتىڭ ەتى اق ماي ارالاس سەمىز، قوياننىڭ ەتى، سياقتى، تابەتىم تارتىپ بارىپ، جيرەنىپ شوشىنىپ قالام. ول ارام. ءوزى تازا ءشوپ جەسە دە، ىنىندە تەرىس قاراپ جاتاتىن كورىنەدى، اشتان ءولىپ بارا جاتساق دا ونى جەۋگە بولمايدى، سارشۇناقتى ۇستاعاننان كەيىن جيىركەنىپ ىلعي قولىمىزدى جۋامىز.
اۋەلگى ۇرلىعىمنىڭ بويىما سىڭگەنىنە شۇكىرلىك ەتىپ، مەن بىردەن تىيىلا المادىم، ءبىر كۇن شىداپ-اق باعىپ ەدىم، كەلەسى كۇنى داندەپ العان قۇلقىنىم ءتىپتى مازا بەرمەدى. جانە اكەم «ەسى بار» دەپ مەنەن ونشا كۇدىك المايدى، ونىڭ ۇستىنە قازاقتا قىز بالاعا اكەسى ۇرىسپايدى، ۇرىساتىن شەشە بولسا مەندە جوق. كەمپىرلەر «ەر بالا اڭقاۋ، قىز بالا زالىم بولادى» دەۋشى ەدى، سول زالىمدىعىم با، الدە اشتىقتىڭ ادامدى نە ءبىر پالەگە ۇيرەتەتىن سۇمدىعى بار ما، ايتەۋىر ءوزىمدى اقتاپ الاتىن دالەلدەر باسىما قاپتاپ كەلە بەرەدى. جۇماش ءالى كىشكەنە، ەسى كىرمەگەن بالا دەپ اكەم وعان قاتتى ۇرسا بەرمەس، انشەيىن كەييدى دە قويادى عوي، تەك ءوزىم تۇتىلىپ قالماي، پالەسىن جۇماشقا جاپسام، ەش نارسە ەتپەيدى.
زالىمدىعىمدى قارا: پالە جابۋدىڭ ايلاسىن دا اينىتپاي تاۋىپ الدىم. تاڭەرتەڭنەن اكەمنىڭ سوڭىنان ەرىپ قاسىنان قالماي ءجۇردىم دە، تەك از ۋاقىت قانا وتىن قامداپ قوسقا اپارىپ قايتتىم. قوسقا جەتىسىمەن وتىندى تاستاي بەرىپ، توسەك اراسىنداعى دوربانى سۋىرىپ الىپ، تالقاننىڭ ءۇش ۋىسىن اساپ جەپ الدىم. بەت-اۋزىما جۇققان تالقاندى تاپتىشتەپ ءسۇرتىپ اكەمنىڭ قاسىنا تەز قايتىپ كەلدىم دە، تەزىرەك جۇماشتى قوسقا قايتاردىم. ءسويتىپ بىلاي قاراعاندا كۇنى بويى مەن اكەمنىڭ قاسىندا، جۇماش قوستىڭ باسىندا بولدى.
سول كەزدە كوڭىلىمە ءبىر جامان پيعىل ۇيالاپ العان-دى. مەن ونىڭ بار سۇمدىعىن كەيىنىرەك ۇقتىم دا، سونىم ەسىمە تۇسسە، وسى كۇنگە دەيىن تۇلا بويىم تىتىركەنىپ قويا بەرەدى. انامىز قايتىس بولعالى جىلدان اسقان، سودان بەرى ەكى جەتىم بىر-بىرىمىزگە سۇيەنىپ، بۇرىنعىدان دا جاقىن بوپ كەتىپ ەدىك. مەنىڭ جاسىم ۇلكەن، ونىڭ ۇستىنە قىز بالا ەرتەرەك ەسەيەدى عوي، ءالى كىشكەنە بولسام دا كوڭىلىمە كەكسەلىك كىرىپ، ەس بىلمەگەن جۇماشقا ابدەن قامقور بولىپ العانمىن، وعان انامنىڭ ورنىم جوقتاتپاۋعا تىرىساتىنمىن.
كەشكە قاراي اكەم دورباعا تاعى دا سۇعاناق قولدىڭ كىرگەنىن اۋزىن شەشپەي-اق سەزدى. كوزىم ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، دوربانىڭ ءتۇبى ءتىپتى ءشوميىپ قالعان ەكەن. جۋاس كىسىنىڭ اشۋىنىڭ جامان بولاتىنىن وسى جولى كوردىم.
دوربانىڭ اۋزىن شەشە بەرىپ، قولى قالتىلداپ وقىس شاتىنادى. قارا تورى ءوڭى قانى قاشىپ سۇپ-سۇر بولىپ، شوقشا ساقالى تىكىرەيىپ كەتتى. جۇماشقا الا كوزىمەن اتا قاراپ:
— تاعى دا تالقان ۇرلاپسىڭ عوي! — دەپ اقىردى.
— جوق مەن ەمەس. مەن تالقان ۇرلاعانىم جوق، — دەدى جۇماش.
بايعۇس بالا اكەمنىڭ اشۋىن سەزبەي قالعان، جايباراقات تۇر ەدى، كەلەسى ساتتە ەكەن، ءتىپتى بويىنا بىتپەگەن اشۋمەن دوربانى تاستاي بەرىپ تومەن قاراپ تۇرعان جۇماشتى وكپە تۇسىنان سالىن جىبەردى، جۇماش باقىرا قۇلادى، «مەن ەمەس، مەن ەمەس» دەپ ايقايلاپ جىلايدى. وعان قارايتىن اكەم جوق، كوزىندە ءبىر تۋرا قاس جاۋىن قولعا تۇسىرگەندەي دۇلەي وشپەندىلىك بار، جۇماشتى جۇدىرىقتىڭ استىنا الىپ جاتىر.
جۇماشقا جانىم اشىسا دا تالقاندى مەن ۇرلادىم دەپ ايتا الار ەمەسپىن. اكەمنىڭ جۇدىرىعىنان بۇرىن جاڭاعى جامان كوزىنەن-اق..، ءتىپتى جامان، جاق سۇيەگىڭنەن ءوتىپ كەتەتىندەي. شىرقىراپ جاتقان جۇماشتى ايايمىن، ءبىراق وسى جازانىڭ مەنەن اۋىتقىپ كەتكەنىنە دەگەن ءبىر جىمىسقى ريزالىق زالىم كوڭىلدىڭ تۇكپىرىندە جاتىر. ونى دا سەزەمىن.
— اكە، تيمەشى... تيمەشى...
مەن جۇماشقا ارا تۇسەمىن. بار ايتارىم «تيمەشى» دەي بەرەمىن، «تالقاندى ۇرلاپ جەگەن مەنمىن» دەپ ايتا الاتىن ويىم جوق.
— اكە، تيمەشى... ول كىشكەنتاي عوي...
«كىشكەنتاي عوي» دەگەن ءسوزدىڭ اكەمنىڭ اشۋىن باساتىن ەڭ ايانىشتى ءسوز ەكەنىنە ءتۇسىنىپ، سول ءسوزدىڭ اۋزىما تۇسە قويعانىنا قۋانىپ كەتتىم؛ بۇل ءسوز پالەدەن جۇماشتى عانا ەمەس، مەنى دە قۇتقاراتىنىن سەزەمىن.
جۇماشتى ورشەلەنە باسقا-كوزگە تومپەشتەپ جاتقان اكەم كەنەت شوشىپ كەتكەندەي، سوستيىپ توقتاي قالدى دا، وتىرعان جەرىنەن ۇشىپ تۇرىپ، تەرىس اينالىپ جۇرە بەردى. تومەن قاراي اياڭداي باردى دا، جىرانىڭ قاباعىنا شوگىپ وتىرا كەتتى.
جەر باۋىرلاپ قورسىلداپ جۇماش جاتىر، بەزگەك بولعانداي، بۇكىل دەنەسى قالشىلداپ، وكسىگىن تىيا الماي، مۇرنىن قورس-قورس تارتادى. اۋىق-اۋىق:
— مەن... مەن ەمەسپىن... مەن... تالقانعا... تيگەنىم جوق، — دەيدى كوز جاسىن دەمىمەن بىرگە جۇتىپ.
مەن ءۇشىن تاياق جەگەن جۇماشتى اياپ كەتىپ، قاسىنا كەلىپ، باسىن كوتەرىپ ەدىم، اۋزى — مۇرنى دالاداي قان ەكەن. شوشىپ كەتىپ:
— اكە، قان!.. قان!.. — دەپ شىڭعىرىپ ايقايلاپ جىبەردىم.
...پەشتىڭ ۇستىندە تاعى ءبىر اۋدارىلىپ ءتۇستىم. ەندىگى دوڭبەكشىگەنىمدى كەمپىر بايقاعان جوق، ۇيىقتاپ قالعان بولار. مەنىڭ ۇيىقتايتىن ءتۇرىم جوق. بۇرىنعى دەريەۆنيادان دەريەۆنيا، ۇيدەن ءۇي اداقتاپ قاراقان باسىما پانا ىزدەپ ساسىپ جۇرگەن كەزىم... قايتا جاقسى ەكەن. وندا بۇگىنگىدەن بۇرىنعىسىن دا، كەيىنگى كەلەشەگىن دە ويلاماۋشى ەم، كەمپىردىڭ ۇيىنە كەلىپ تىنىش جاتقالى قاي-قايداعىم قوزداي بەرەدى. «بىتەۋ جارا» دەگەن قازاقتىڭ ءسوزىن تالاي ەستىگەنمىن، ەندى بايقاسام سول قۇرعىر اۋزى عانا بىتەلىپ، تەرەڭىندە قانى ۇيىپ تۇرعان ءبىر پالە بولۋ كەرەك. اۋزىن تىرناپ الساڭ...
جاڭاعى وقيعادان ەكى-ۇش كۇن وتپەي جاتىپ، جۇماش قالپاقتاي ۇشىپ اۋىردى. بىلمەيمىن... اكەمنىڭ تاياعىنان... جوقشىلىق اشىندىرىپ، قاپەلىمدە دۇلەي ىزا بيلەپ، اقىلىنان اداسىپ قالعان اكەمنىڭ قولى قاتتى ءتيىپ كەتىپ ەدى. اياماي ۇردى عوي. سودان كەلگەن پالە مە؟ جوق، الدە توسىننان كەلگەن سىرقات پا؟.. اكەم اياماي ۇردى عوي. ويىم ون ساققا جۇگىرەدى. سول كەزدە ويىما نە كەلىپ، نە كەتكەنىن ءوزىم دە بىلە بەرمەيمىن، تەك جۇماش ىقىلىق اتىپ، ىشقىنىپ جىلاعاندا، مەن دە جانىمدى قويارعا جەر تاپپادىم. نەعىلعان قاۋىرت كەلگەن ىندەت ەكەنىن!.. تۇسكە قاراي جۇماشتىڭ ناۋقاسى ءتىپتى مەڭدەتىپ اكەتتى. اۋەلى ءوڭى قاشىپ، سۇپ-سۇر بولىپ ەدى، ەندى كوگەرىپ بارادى، قول-اياعى سىرەسىپ ىشقىنا بەرەدى.
اكەمە كوزىم ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، ءوڭى قاشىپ كەتكەن، شوشىنعان ۇرەيلى كوزىنەن جاسى سورعالاپ:
— يا، قۇداي... يا، قۇداي!.. — دەي بەرەدى داۋسى قالتىراپ.
«جۇماش ولەدى» دەگەن سۇمدىق وي جۇرەگىمدى ءتىلىپ ءوتتى.
اكە! — دەن شىڭعىرىپ جىبەردىم، — تالقاندى ۇرلاعان مەنمىن. جۇماش ەمەس مەنمىن...
داۋىسىمنان شوشىپ كەتكەندەي، اكەم شۇعىل ءبىر قارادى دا، قايتادان ەمپەڭدەي جونەلدى. اۋزىنداعى ءسوزى تەك «يا، قۇداي...» وسى ساتتە جۇماشتىڭ جانى شيراتىلعان جىپتەي سوزىلىپ ءۇزىلىپ كەتەيىن دەپ تۇرعانىن سەزدىم. پالە مەنەن بولدى. مەنەن.
— تالقاندى ۇرلاپ جەگەن مەنمىن. مەنمىن. جۇماش ەمەس مەنمىن...
اۋىل جاققا جاقىنداعاندا، اكەم ەڭىرەپ، جۇرەسىنەن وتىرا كەتتى.
...قوزعالا بەرگەنىمدە جاستىعىم بەتىمە ساپ-سالقىن بوپ ءتيدى، سۋعا شىلقىپ قالىپتى. التى اي تارتقان ازابىمدا كوزىمنەن ءبىر تامشى جاس شىققان جوق ەدى، ەندى سول قۇرعىردىڭ جينالىپ كەلىپ ءبىر-اق توگىلگەنى مە... اشتىق بالا تۇرماق ۇلكەندى دە ەسىنەن اداستىرادى. ءبىراق قارشاداي جالعىز ءىنىم جۇماشقا جاساعان سول قياناتىم... ارۋاعى رەنجىپ ءجۇر مە ەكەن ماعان؟ جاڭا تۇسىمدە دە ءجۇزى جابىرقاۋ ەدى عوي. سول باياعى جەتى جاسار ءسابي قالپى، ءبىراق وڭىندە ۇلكەن ادامنىڭ قاسىرەتى بار، «ولگەن بالا وسپەيدى»، — دەيدى...
5
ءبىر شىبىن جانىم ءۇشىن ارپالىسىپ، ءتورت ايدان استام ورمان ساعالاپ، الاسۇرعان ازابىمنان كەيىن مەنىڭ، ءومىرىم تىنىش ارناعا تۇسكەندەي بولىپ ەدى. دۇرىلدەگەن دولى تاسقىن دومالاتىپ كەلە جاتقاندا، ويلاماعان جەردەن تىن-تىنىش يىرىمگە كەز بولىپ، دۋنيا اپايدىڭ وڭاشا ۇيىندە قيمىلسىز ءومىر سۇرگەنىمە ايدان اسقان كەز بولاتىن. ءبىر ۇيدە اينالدىرعان ەكەۋمىز عانا. كوبىنە ءتىپتى جالعىز قالام. مەكەنىم پەشتىڭ ءۇستى. جالپيىپ جاتا بەرۋگە جالىقتىم، جالىققاننان بۇرىن قىسىلىپ كەمپىرگە قولقابىسىمدى تيگىزگىم كەلىپ، قىبىرلاپ ونى-مۇنى ىستەگەن بولام. ءبىراق جارىتىپ ىستەيتىن جۇمىس تا شامالى. كۇيبەڭدەپ ءۇي سىپىرىپ، ەدەن جۋعان بولام، شولانعا شىعىپ تاۋىققا جەم بەرىپ، وتىن جارام. قاماۋداعى ادام سياقتى بوي جازىپ، كەڭ دۇنيەگە شىعا المايمىن، بار ءورىسىم كىشكەنە بولمە مەن شولاننىڭ ءىشى.
جۇپىنى ءۇيدىڭ ازعانا جيھاز مۇلكى ماعان اتام زاماننان تۇتىنىپ كەلە جاتقان دۇنيەلىگىم ءتارىزدى ابدەن ۇيرەنشىكتى بولىپ كەتتى. توزىعى جەتكەن اعاش ءۇيدىڭ قابىرعاسىنا قالانعان ون ءبىر قاتار بورەنەنىڭ ءار بۇتاعى مەن جارىلعان سىزىعىنا دەيىن جاتتاپ الدىم. كەمپىردىڭ جيھازىنىڭ كوز تارتار كورىكتىسى ىرگەدە جارقىراپ تۇرعان كەرەۋەتى. ەكى باسىن دومالاق شارلارمەن اشەكەيلەگەن وسى كورىكتى بۇيىم قابىرعا بورەنەسى قارايىپ كەتكەن مىنا جۇپىنى ەسكى ۇيگە، باسقا ءبىر كەڭ سارايدان اداسىپ كىرىپ كەتكەن سياقتى. وسى كەرەۋەتكە دۋنيا اپايدىڭ جۇپىنى توسەك ورنى تۇلپارعا سالعان ماستەكتىڭ ەر تۇرمانىنداي جاراسپاي تۇر. قابىرعادا ءىلۋلى تاقتاي رامانىڭ ىشىندە ءۇش-تورت سۋرەت بار. رامانىڭ يىعىن كومكەرىپ، شەتىنە كەستە تىككەن، شاشاقتى سۇلگى ىلگەن. ول سۋرەتتەردەن مەنىڭ تانيتىن ءبىر-اق ادامىم وتىزدىڭ ىشىندەگى ۇزىن بويلى، بەتى سوپاقتاۋ كەلگەن كەسەك ءجۇزدى ايەل — دۋنيا اپاي، بەتىندە ءاجىم، ەزۋىنەن قيعاشتاي تۇسكەن اششى سىزىق جوق، ءبىراق ءوڭى وتكىر، اجارى اشىق.
مىنەكەي، ءوندى سول قوسىمنىڭ جابىعى تەسىلىپ، جەل كىرە باستادى. اناداعى پوليساي تاعى دا ەكى رەت سوقتى. قۇداي وڭداعاندا ول مەنىڭ تىعىلىپ جاتقانىمدى ءازىر بىلمەگەن سياقتى، بىلە قالسا، «قىزىل كومانديردىڭ ايەلى» دەپ، نەمىستەرگە ۇستاپ بەرمەسىنە كىم كەپىل: بۇل ءسىرا وندايدان تايىناتىن ادامنىڭ سىقپىتىنا ۇقسامايدى.
ءبىر جاقسىسى، دۋنيا اپاي ونىمەن العاشقىداي كەجىكتەسپەيتىن بولدى، ءبىراق وڭ قاباعىن دا بەرە قويمايدى. پوليسايدىڭ ءىشى پىسا ما، الدە شۇيىركەلەسىپ سويلەسەتىن ادام تاپپاي ما، ايتەۋىر، ءتۇرتىپ قالسا، توگىلىپ كەتەيىن دەپ-اق تۇرادى، ءبىراق دۋنيا اپاي ودان شۇقىلاپ ەش نارسە سۇرامايدى، قايتا ءسوزىن تەجەپ تاستايدى.
— قالاي، گەراسيموۆنا، دەريەۆنيادا، كۇدىكتى بەيساۋات ادام كوزىڭە تۇسكەن جوق پا؟
— جوق.
— كەشەگى اكتيۆتەردىڭ ءبارى بىردەي كەتىپ قالعان جوق. تىعىلىپ جۇرگەندەرى دە بار.
— ونىسىن بىلمەدىم.
— قۇداي بىلەدى، وسى نوسوۆەس كەتكەن جوق. ايتەۋىر قىزىل اسكەر شەگىنىپ كەتكەندە، ول وسىندا بولاتىن. كەيىن كورىنبەي كەتتى. سول تاپسىرمامەن قالعان بولۋ كەرەك. بولشيەۆيكتەر پارتيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبىرازىن استىرتىن تاپسىرمامەن قالدىرتتى. سولار ءقازىر جاسىرىن جۇمىس جۇرگىزىپ جۇرگەن كورىنەدى. مۇندايدا قىراعى بولماسا...
— ولار كىمدى قالدىراتىنىن مەنىمەن اقىلداسقان جوق.
— قيسىق سويلەيسىز-اۋ، گەراسيموۆنا. ءجا، قايتەمىز. بىلاي... ءۇي اراسىنىڭ، قاتىن-قالاشتىڭ سوزىنەن قۇلاعىنا شالىنعان سىبىس بار ما؟
— مەن ەشقايدا شىقپايمىن.
— ءجا، شىقپايتىن-اق شىعارسىڭ. ءاۋىل-ۇي وتىرىپ، ءتىرى جانمەن ارالاسپايمىن دەگەنگە كىم سەنەدى. قاتىن دەگەن حالىق ءوزارا شۇڭكىلدەسكەندە، قانشا ساق بولام دەسە دە، ءبىر سىبىس شىقپاي قالمايدى. ماعان نوسوۆەس كەرەك.
— ءتارتىپتى بۇزاتىندار بەلگىلى عوي. نوسوۆەستىڭ بىر-ەكى جەردەن ءىزى ءبىلىنىپ قالدى. ول وسى ماڭنان ۇزاپ كەتكەن جوق. جاقىندا حومياكوۆو دەريەۆنياسىندا...
ەسىك سارت ەتىپ جابىلدى. كىشكەنە بولمەنى گۇجىلدەتكەن جۋان داۋىس ءۇزىلدى. انشەيىندە، بار-جوعىم بىلىنبەي، ساعاتتاپ جاتا بەرەتىن ادام، وسى قۇرعىر كەلگەندە، قول-اياعىم ۇيىپ، قوزعالعام كەلىپ تاماعىما قاقىرىق تىرەلىپ، ابدەن مازام كەتەدى.
قاراڭعى تۇسە، تەرەزەنى ساڭلاۋ قالدىرماي قىمتاپ الىپ، كەروسين شامدى سىعىرايتىپ قويىپ، ەكەۋدەن-ەكەۋ وتىراتىنبىز. قاتىرلاعان اياق تىقىرى ەستىلگەندەي بولدى... بىرەۋ اقىرىن عانا ەسىك قاقتى. مەن ءوزىمنىڭ ۇيرەنشىكتى پەشىمە ورمەلەدىم، كەمپىر ادەتىنشە مەنى توسەكپەن بەكىتىپ تاستادى. اككى بولىپ قالعان ادام وزگەنىڭ اككىلىگىن دە سەزگىش بولادى ەكەن، ءسىرا بۇ دا مەن سياقتى باس ساۋعالاپ جۇرگەندەردىڭ ءبىرى بولار دەپ توپشىلادىم. ەسىكتەن جاي باسىپ كىرىپ، تورگە تامان كەلىپ تۇرەگەلىپ تۇر، سۋىقتان كىرگەن ادامنىڭ شۋىلداپ شىققان دەم الىسىن ەستىپ جاتىرمىن، جايمەن قاقىرىپ، تۇشكىرىپ تە الدى.
— شاقىرىلماعان قوناقتى قابىلداۋعا قالايسىز، ەۆدوكيا گەراسيموۆنا؟
داۋسىنىڭ شىققان تۇسىنا قاراعاندا، بويى ونشا بيىك ەمەس، ءۇنى شيراق، ءسىرا دەنەسى دە شىمىر كىسى بولار دەپ توپشىلايمىن.
— كەلىپ قالعان ەكەنسىز، وتىرىڭىز، ستەپان پەتروۆيچ، — دەدى دۋنيا اپاي.
داۋسى قاتقىل، ۇناتقان-ۇناتپاعانىن اجىراتا المادىم. اناۋ اعاش تابۋرەتكانى سىقىرلاتىپ وتىرىپ جاتىر، سىرت كيىمىن شەشكەنىن ەستىگەنىم جوق، ءسىرا، ۇزاق وتىرماس.
— ءيا، ءتۇن جامىلىپ نەعىپ ءجۇرسىز؟
— ۋاقىت سولاي، ەۆدوكيا گەراسيموۆنا. ءقازىر بىزگە كۇندىزدەن گورى ءتۇنىڭىز جايلىراق بولىپ تۇر.
— سولاي دە، مۇنداي كەزدە ات شانامەن اعىزىپ ءجۇرۋشى ەدىڭ. قاعىپ كەتەر دەپ، ومبىلاپ جولدىڭ شەتىنە شىعاتىنبىز، — دەپ دۋنيا اپاي قاعىتىپ ءوتتى.
— مەنىڭ ءتۇن جامىلىپ بەكەر كەلمەگەنىمدى تۇسىنەتىن شىعارسىز، ەۆدوكيا گەراسيموۆنا، — دەدى قوناق، كەمپىردىڭ كەكەسىنىن ەلەڭ قىلماي، — سىزدە ۇلكەن شارۋام بار.
— ال، سىزدە ۋساچيەۆتىڭ شارۋاسى بار كورىنەدى، مەنەن بۇگىن دە سۇرادى. «نوسوۆەس ۇزاپ كەتكەن جوق، وسى ماڭدا تىعىلىپ ءجۇر»، — دەيدى.
«نوسوۆەس»... وسى ءبىر تاستاي قاتتى فاميليا مانا مەنىڭ جادىمدا ساقتالىپ قالعان. پوليسايدىڭ ىزدەگى جۇرگەن نوسوۆەسى وسى بولدى عوي.
— ۋساچيەۆ مەنى سۇراعان ەكەن عوي. بىلەم. ءقازىر پوليساي بولىپ دۇشپانعا قىزمەت ىستەپ ءجۇر.
— ءبىر كەزدەگى ناعىز بەلسەندىلەرىڭنىڭ ءبىرى ەمەس پە ەدى؟
مەنىڭ كەمپىرىمنىڭ ءبىر قىرسىعى بار؛ پوليسايدى دا وڭدىرماۋشى ەدى، ەندى ءوزىمىزدىڭ ادامنىڭ دا اپشىسىن قۋىرىپ بارادى. تۇپتەپ كەلگەندە، ءوزىنىڭ كىمدى جاقتايتىنىن اجىراتۋ قيىن، بالاسىنىڭ دا ءبىر ۇلكەن شاتاعى بار. ءبىراق ايتەۋىر ءوزى ماعان جايسىز ەمەس. ار جاعىن قايدام.
— ءيا، ۋساچيەۆتى ءبىز تاني الماي قالىپپىز. ناعىز ساتقىن بولىپ شىقتى. زالىم ەكەن.
— باستىق دەيدى-اۋ سەندەردى دە، سونى تانىماي جۇرگەن. ۋساچيەۆ زالىم ەمەس، اقىماق. ءبىر كەزدە سوقانىڭ سوڭىندا جۇرگەن توپاس مۇجىق ەدى، ونى قۇتىرتىپ اپارىپ اكىم قويدىڭدار. قولىنا كيتتەي بيلىك ءتيىپ ەدى، جۇرتتىڭ توبەسىن ويىپ جىبەرە جازدادى. سوسىن ساۋاتى جوق دەپ، الىپ تاستادىڭدار. بيلىكتىڭ ءدامىن ءبىر تاتىپ العان ادام... ول اناۋ ماسكۇنەم ىشكىشتەن دە جامان، قۇلقىنى تىلەپ اڭساپ تۇرادى. ماسكۇنەم ءبىر جۇتىم اراق ءۇشىن نەسىن ايايدى، بۇل دا بيلىك ءۇشىن نەمىسكە مە، ءازازىل جىن-شايتانعا ما، كىمگە بولسا دا، قىزمەت قىلۋعا دايىن. «زالىم» دەيدى عوي ونى الدەقانداي قىلىپ... ول اقىماق بارىپ تۇرعان.
— ايتاسىز-اۋ، گەراسيموۆنا. ءبىراق ءسىزدىڭ ءسوزىڭىزدىڭ دە جانى بار. سولاي بولۋى دا مۇمكىن. — ول ءسال ويلانىپ تۇيىلە سويلەيدى. — ءبىراق ول ءقاۋىپتى. اقىماق بولسا دا ءقاۋىپتى.
— ارينە ءقاۋىپتى، — دەدى كەمپىر جۇلىپ العانداي. — ءقاۋىپتى بولعاندا قانداي! اقىماق ادام ارتىن ويلامايدى. ءبىر سۇيەم جوعارىلاۋ ءۇشىن ول جانىن بەرەدى. جاڭا قوجايىندارىنا ار يمانىمەن قىزمەت ەتەدى.
— ءيا، ەۆدوكيا گەراسيموۆنا، ۋساچيەۆتى قويا تۇرالىق. ونىڭ ءبىر ءجونى بولار. Meن سىزگە باسقا شارۋامەن كەلىپ تۇرمىن.
كەلگەن كىسى بۇعىپ جۇرسە دە، ءسوزى مىعىم. كوپ جىل ەل باسقارىپ تىزگىن ۇستاپ قالعان ماشىعى ما، الدە وزگەدەن قاشان دا ءبىر دەمى ارتىق، پىسى باسىم جاراتىلعان وكتەم جان با، ءتۇر-تۇسىن كورمەسەم دە، ماعان ول شاقپاق تاستاي شىمىر، شاقار ادام بوپ ەلەستەيدى. ماڭىزدى شارۋاسىن ايتار الدىندا جاۋاپ توسىپ قالعان سياقتى، شاماسى كەمپىرگە قادالا سىناي قاراپ تا وتىرعان شىعار. ءبىراق دۋنيا دا ۇندەمەدى.
— مەنىڭ كىم ەكەنىمدى ۇمىتىپ قالعانسىز با؟
— Heگe ۇمىتام. ءسىز...
— مەن حالىق جاۋىنىڭ شەشەسىمىن. مەن، نە دەۋشى ەدى ... جات ەلەمەنتپىن!
كەمپىر ىزامەن شەگەلەپ ايتتى. انا كىسىنى بىلمەيمىن، مەن ءوزىم شوشىپ قالدىم. سوندا مەنىڭ جاتقان ءۇيىم كىمنىڭ ءۇيى بولعانى؟ بالاسى پاۆەل... پوليسايدىڭ: «ۇزاماي قايتىپ ورالار»، — دەۋىندە ءبىر ءمان بار ەدى. «باسقاسىن قايدام، ءبىراق وسى كەمپىر ماعان جاماندىق قىلماس» دەگەن جۇبانىش سەزىمى قوبالجىپ كەتكەن كوڭىلىمدى ازداپ ورنىقتىرعانداي بولدى.
— مەنى ءبىر اسپاننان ءتۇستى دەپ پە ەدىڭىز، ەۆدوكيا گەراسيموۆنا؟ مەن ەش نارسەنى ۇمىتقانىم جوق، — دەدى نوسوۆەس جايمەن نىعىزداپ سويلەپ. — ءبىراق ءبىز سىزگە ۇلكەن سەنىم ءبىلدىرىپ وتىرمىز.
وسى كۇنگە دەيىن، ماعان ەشكىم سەنىم بىلدىرگەن جوق ەدى. نەمىستەر كەلگەسىن، مەن نەعىپ سەنىمدى بولىپ قالدىم، — دەدى دۋنيا اپاي اششى كەكەسىنمەن. — سەنىم!.. سول سەنىمدەرىڭ ەڭ الدىمەن مەنىڭ پاشاما كەرەك بولعان. ءبىر تامشى سەنىمگە ءزارۋ بولعان سول ەمەس پە ەدى؟! — دۋنيا اپايدىڭ القىمىنا جاس تىرەلدى-اۋ دەيمىن، القىنىپ بۋلىعىپ قالعانداي بولدى، داۋسى دا جىرتىلىپ شىقتى. — مەن بالامنان بەزگەنىم جوق. بەزگەنىم جوق، ءبىلدىڭ بە؟!
ءۇيدىڭ ىشىك تۇنجىراعان اۋىر تىنىشتىق باستى؛ كەلگەن كىسى دە، قانشا شاقار بولسا دا، ءزىل تىنىشتىقتىڭ سالماعىن سىلكىپ تاستاي الماي، ءۇنسىز قالدى.
— ءسىزدىڭ قاسىرەتىڭىزدى تۇسىنەمىن، ەۆدوكيا گەراسيموۆنا، — دەدى ءبىر كەزدە جايىمەن ءتىل قاتىپ. — اعاش كەسكەندە، جاڭقاسى ىسىراپ بولماي تۇرمايدى.
— پاۆەل جاڭقا ما ەدى، سىپىرىپ تاستاي سالاتىن. سوۆەت وكىمەتىن قولىمەن قۇرىسقاننىڭ ءبىرى ەمەس پە ەدى! ادام وزىنە-وزى قالاي جاۋ بولادى؟ باندىعا قارسى ەكەۋىڭ بىرگە سوعىسقان جوق پا ەدىڭدەر؟ نەگە پاشاعا ارا تۇسە المادىڭ؟
— ارا تۇسە المادىم. شىنىمدى ايتسام، ءبىزدىڭ اسكەر قايتىپ كەلسە، ءقازىر دە ارا تۇسە المايمىن.
— ەندەشە ماعان نەسىنە كەلىپ وتىرسىڭ؟
— مىنەكەي ەندى وسىعان كەلەيىك. بۇل ءسوزدىڭ ءجونى باسقا. كىشكەنە قايعىنى ۇلكەن قايعى ۇمىتتىرىپ جىبەرەدى. ءسىزدىڭ قايعىڭىزدىڭ ءسىز ءۇشىن كىشكەنتاي ەمەس ەكەنىن دە بىلەم. ءبىراق قازىرگى ەل باسىنا تۇسكەن قاتەر بارىنەن ۇلكەن. پاشادان دا، مەنەن دە، سىزدەن دە... ءسىزدىڭ دە قازىرگى ەڭ قانسىراعان قاسىرەتىڭىزدى... قاسىرەتتى وكپەڭىزدى قوياتىن كەزىڭىز. ءبىز ءبىر نارسەنى ءبۇلدىرىپ الساق، ول ءۇشىن وتان كىنالى ەمەس. پاشانىڭ قاسىرەتى... ول — مەنىڭ دە قاسىرەتىم. شەمەن بوپ قاتقان شەرىم ول. جارايدى، ءقازىر ەسكى جارانىڭ اۋزىن قاسيتىن كەز ەمەس. ۋاقىت كوتەرمەيدى. ءسىز دە ەلمەن بىرگە بولاسىن، ەۆدوكيا گەراسيموۆنا. بىلەمىن، ءسىز اتقاراتىن ۇلكەن ءبىر مىندەت بار. مەن سول ءۇشىن كەلىپ وتىرمىن.
— وي، گورو موە گوريۋشكو. چتو يا، سۋپروتيۆ نارودا چتو لي. قايتەيىن ەندى، — دەپ مەنىڭ ادۋىن كەمپىرىم بوساپ قالدى. — ءسىزدىڭ ءحالىڭىز وڭاي ەمەس قوي. ستەپان پەتروۆيچ، قالىڭ جاۋدىڭ ىشىندە تۇندە جورتىپ جۇرگەنىڭىز مىناۋ. توڭعان شىعارسىز. شاي ىسىتىپ، اس قامداپ جىبەرەيىن.
— وعان قارسى ەمەسپىن، ەۆدوكيا گەراسيموۆنا. ءتۇن ۇزاق، ۋاقىتىم بار، — دەدى قوناق. — ءسىز ماعان شەشىپ دەپ تە ايتقان جوقسىز.
— شەشىنىڭىز، ستەپان پەتروۆيچ، باياعىدا پاشا ەكەۋىڭنىڭ ويدا جوقتا ۇيگە cay ەتىپ كەلىپ قالاتىندارىڭ بولۋشى ەدى. پاشا كەتكەسىن ونى دا قويىپ الدىڭ.
— جارايدى، جارايدى. بەلىڭدى شەشىپ، جايعاسىپ وتىر، — دەدى دۋنيا اپاي، قوناعىن ودان ءارى قيناماي، ءوزى اس قامداۋعا شولانعا شىعىپ كەتتى.
جاۋ دەگەن سۇمدىق ايلاكەر بولادى ەكەن، ادام اياعى جەتپەيتىن، ادام تىلىنە تۇسىنبەيتىن قيىر شەتتەگى جاپونمەن قالاي اۋىز جالاسقان. «جاۋدى اشكەرەلەۋ ءۇشىن، قىراعى بولۋ كەرەك»، — دەپ، بىزگە كۇندە ايتاتىن. شىنىندا دا اناداي جاۋلاردى اشكەرەلەۋ ءۇشىن، ەڭ كەمى ءبىر كوش جەردەگىنى كورەتىن قىراعى بولۋ كەرەك، دەپ ويلايتىنمىن، ال مەنىڭ كوزىم ونداي قىراعى ەمەس. باسقا بالالار دا... تەك جاراسباي مەن سەيسەمباي بولماسا. شىنىندا دا ءبىزدىڭ... باسقاسىن بىلمەيمىن، مەنىڭ قىراعى ەمەس ەكەنىم راس بولدى. ۇزاماي-اق جاۋلار ءوزىمىزدىڭ اۋداننان دا تابىلا باستادى. كۇندە كورىپ جۇرگەن ادامدارىمىزدىڭ قوينىنا قارا تاس تىعىپ جۇرگەن جاۋ، شپيون ەكەنىن ءتىپتى بىلمەي قالىپپىز. سول بىلمەي قالعانداردى «اشىق اۋىز» دەيدى ەكەن.
ناعىز «اشىق اۋىز» مەن بولىپ شىقتىم. اۋدان باسشىلارىنا بولىپ جاتقان سوتتىڭ حابارىن گازەتتەن وقىسام، ولار دەمالىستى سىلتاۋراتىپ، وزەن جاعاسىنا بارىپ قازاقستاندى جاپونعا قوسۋدىڭ جوسپارىن تالقىلايدى ەكەن...
ماسقارا بولعاندا، سولاردىڭ ءبىر ماجىلىسىندە مەنىڭ دە بولعانىم بار. سول وقيعادان ءبىر جىل بۇرىن، جازدى كۇنى، «كومەگىڭ تيەر» دەپ، اكەم مەنى ەرتىپ كەتكەن. جازدا ءۇزىلىپ قالاتىن ىرعىز وزەنىنىڭ كوپ قارا سۋىنىڭ ءبىرىنىڭ جاعاسىنا كەلدىك. كىشىلەۋ ءبىر توقتىنى اكەم الىپ ۇرىپ، سويىپ تاستادى. مەن قۇمانمەن سۋ قۇيىن، ىشەك-قارىن ارشىسۋعا كومەكتەستىم.
اكەمە ەرىپ كەلگەنىمە ءوزىم قۋانىپ تا ءجۇرمىن، انا جىلعى جۇتاڭشىلىقتان كەيىن، مال باسى قۇلدىراپ كەتتى دە، تىشقان مۇرنىن قاناتتىرمايتىن، قارا كوجەدەن مەزى بولعان باسىم، قازان باسىندا جۇرگەسىن جاس سورپاعا مىقتاپ ءبىر توياتىنىم انىق.
جينالعاندار وزەن جاعالاپ بارىپ سۋعا ءتۇستى، سودان كەيىن ەت جەدى، ازداپ اراق ءىشتى. مەن اس دايارلاسىپ، سورپا اپەرىپ كوبىنە سولاردىڭ ماڭىندا ءجۇردىم. باسشىلار ءازىل-قالجىڭ ايتىسىپ، دۋىلداپ كۇلىسىپ قويادى، كەيدە مال جايىن، پىشەن، ەگىن جاعدايىن سويلەسىپ كەتەدى. ال، جاپون تۋرالى اڭگىمەسىن مەن ەستىگەنىم جوق، مۇمكىن الدە سۋعا ءتۇسىپ جاتقاندا سويلەستى مە ەكەن؟
دۇشپان ايلاكەر، زالىم بولادى دەگەندى كوپ ايتادى، ءسىرا، سول راس بولار، ويتكەنى تاسبولاتوۆ ءبىزدىڭ مەكتەپكە كەلىپ مۇعالىمدەرمەن، بالالارمەن سويلەسىپ تۇراتىن. ينتەرناتتاعى وقۋشىلاردىڭ جاتاقحاناسىنا بارىپ، ولاردىڭ حال-جاعدايىن ءبىلىپ، كەيدە ءتىپتى اسحاناداعى ىشكەن تاماقتارىن دا تەكسەرىپ جۇرەتىن. تاماق ناشار بولسا، ديرەكتوردان باستاپ اسپازشىعا دەيىن تىشقىرتىپ الادى دەپ ەستيتىنبىز. وسىلاي قامقورسىنىپ ىشىڭە كىرىپ كەتكەن جاۋدى اشكەرەلەۋ وڭاي بولسىن با. شىنىندا دا تاسبولاتوۆتى ۇلكەندەر تۇگىل بالالاردىڭ ءوزى جاقسى كورىپ قالعان. سويتسەك ول...
مەن ءوزىم بىلمەيتىن، نە شالا بىلەتىن ۇلكەندەردىڭ جاۋلىعىنا شەك كەلتىرگەن جوقپىن، ءالى دە سولايمىن. تەك...
ءبىزدىڭ جاقتا ورازا ايتىنان كەيىن، ءقادىر ءتۇن كۇزەتەدى. ەگەر قۇداي تاعالا قالاسا-قاراڭعى ءتۇن قاق جارىلىپ، ءبىر ساتكە جارق ەتە قالادى ەكەن. وسى جارق ەتكەن كەزدە، نە ايتىپ ۇلگەرسەڭ، سول تىلەگىڭ اينىماي قابىل بولادى دەيدى. ايەلدەردىڭ كوبى قۇدايدان بالا تىلەيدى. كىشكەنە كەزىمدە ايەلدەرمەن بىرگە ءقادىر ءتۇندى مەن دە تالاي كۇزەتكەم. ءبىراق اسپان ءبىر جارىلماي-اق قويعان. ال جاڭاعى تولەگەننىڭ اكەسى شاندىباي تۇندە ورىستىڭ شوشقاسىن كۇزەتىپ جۇرگەندە، ءقادىر ءتۇن جارق ەتە قالىپتى. سو كەزدە شاكەڭ: «يا قۇداي، مال مەن باس» دەپ ايتىپ ۇلگەرگەن ەكەن، سودان سو كىسى بايىپ، بالا-شاعاسى دا كوپ بولدى دەسەتىن.
ءبىراق تولەگەنگە ءومىرى مال قۇتايماعان ادام. «مال باققانعا بىتەدى» دەيدى قازاق، توكەڭ جارىقتىق مال باعاتىن ادامنىڭ ءتۇرى ەمەس ەدى. و كىسىنىڭ جالعىز اتى بولادى، ءبىر تازىسى بولادى، قوساۋىز مىلتىعى بولادى. اتىنا ءمىنىپ، مىلتىعىن اسىنىپ، تازىسىن ەرتىپ كول جاعالاپ كەتكەن توكەڭ سودان ەل جاعالاپ ۇيىنە التى ايدان كەيىن ءبىر-اق ورالادى ەكەن. كەيىنىرەك، كىشكەنە الدانار ما ەكەن، ۇيگە قارايلار ما ەكەن دەپ ايەلى ءباتيما توقال اپەرگەن ەكەن، ءبىراق و دا توكەڭنىڭ اياعىنا تۇساۋ بولا الماپتى. جۇرت: «ايتسە دە ءباتيمانىڭ وسىنىسى اقىل بولدى، شوشايىپ جالعىز وتىرعانشا ەكى ايەل بىر-بىرىنە كوز قارا، ءبىر دوس» دەسەتىن.
توكەڭ ءبىزدىڭ اۋىلعا دا ءجيى كەلەتىن، سەيىلحان اعامنىڭ ايەلى بالسۇلۋ — سو كىسىنىڭ قارىنداسى. كەلگەندە، قاراپ جاتپايدى، ىلعي اڭعا شىعادى، كەيدە مەنى تۇيەگە مىنگىزىپ، قىرعا ەرتىپ كەتەدى، دۋاداق قايىرتادى.
جاۋلىعىنا ناعىز سەنبەگەنىم وسى قۋانتايدىڭ اكەسى توكەڭ بولدى. جاڭساقتىق بولماي تۇرا ما. ال باسقا بالالاردىڭ اكەسى... ولاردى مەن جوندەپ تانىمايتىنمىن. كىم بىلەدى، جاڭساق باسقان... يا قاراڭعى ءبىر نارسەسى بولدى ما. ءبىراق اكەسى كەتكەن بالالاردى جەك كورگەنىم جوق، ىشتەي ايايتىنمىن. بۇرىن جارقىلداپ جۇرگەن بالالاردىڭ كوڭىلدەرى سۋ سەپكەندەي باسىلىپ، كەيبىر وكتەم، وتكىرلەرىنىڭ دە ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ، ءتىپتى ءپاس بولىپ قالدى. ولار بالالاردىڭ الىس-جۇلىس ويىندارىنا دا ارالاسپايدى، ساباق بىتىسىمەن ۇيلەرىنە كەتەدى. مەنىڭ ولاردى جەك كورمەيتىنىم، ساياسي جاعىمنىڭ شيكىلىگى ەمەس، «اكەسى ءۇشىن بالاسى كۇيمەيدى» دەگەندى كوسەمىمىزدىڭ ءوزى ايتقان.
ءبىر قىزىعى جارىسقا ءتۇسىپ، جاۋلاردى اياماي اشكەرەلەپ جۇرگەن ەكەۋى دە، ينتەرناتتا جاتاتىن قۋ جەتىم جاراسباي مەن سەيسەمبايدىڭ وزدەرى، جاۋ بولىپ كەتە جازدادى. ءوزارا ۇرىسىپ قالعان با، ءبىرىن-بىرى اشكەرەلەدى. جينالىستا الدىمەن جاراسباي سويلەدى. ونىڭ سوزىنەن تۇسىنگەنىم: «سەيسەمبايدىڭ بەيسەمباي دەيتىن نەمەرە اعاسى سۇراستىرا كەلە اۋاتكوم پرەدسەداتەلى اسقاروۆپەن جەكجات ەكەنىن انىقتاپتى. ەرتەدە بەيسەمبايدىڭ اناسى اسقاروۆتىڭ ءبىر ناعاشىسىنا ۇزاتىلىپتى، سونى ءبىلىپ العان بەيسەمباي جاقسىمەن جاناسقىسى كەلىپ، اسقاروۆتىڭ ايەلى ۇل تۋعاندا، ءبىر تايىنشاسىن سويىپ، قۇتتى بولسىن ايتۋعا كەلىپتى. جاراسبايدىڭ ايتۋىنشا: سەيسەمباي اعاسىنا اقىل ايتىپ، وعان تايىنشا سويعىزىپ، ونى جاۋمەن بايلانىستىرعان، ەكەۋىنىڭ اراسىنا دەلدال بولعان، سەيسەمبايدىڭ ءوزى دە سونىڭ قۇيىرشىعى»، جاراسباي سويلەپ جاتقاندا سەيسەمباي ءبىر ۋىس، كوكپەڭبەك بوپ وتىرعان. مۇنىڭ دا قاراپ قالمايتىنىن، ءقازىر شيرىعىپ اتىلاتىنىن ءىشىم سەزگەن. تۋرا سولاي بولدى. جاراسبايدىڭ ءسوزى بىتىسىمەن اتىپ تۇرىپ، شاڭقىلداپ سويلەپ كەتتى.
— جوعارى شىعىڭىز. شەشىنىپ بوي جىلىتىڭىز، — دەدى دۋنيا اپاي.
— راحمەت.
— كىشكەنە تاماق ىسىتىپ جىبەرەيىن، — دەدى، ەشكىمگە راي بەرە قويمايتىن كەمپىرىم داۋسى جىلىپ.
— ۇزاق وتىرۋعا ۋاقىتىم جوق. كىشكەنە بوي جىلىتىپ الايىن.
قۇداي-اۋ، مىناۋ سۆەتا عوي. ءيا، اۋماعان سونىڭ داۋسى. شىداي الماي، بار ساقتىعىمنان ايرىلىپ، الدىمدى قىمتاپ تۇرعان توسەك — ورىندى ىسىرىپ، ساڭلاۋ جاسادىم. بايقاۋسىز سىبدىرىمدى سەزدىرىپ الدىم-اۋ دەيمىن، ۇستىنە سىرماق تەلوگرەيكا كيىپ، باسىنا قالىڭ قارا ورامال تارتقان ايەل مەن جاققا جالت بۇرىلدى؛ بەتىن تۇمشالاپ السا دا، تانىپ قالدىم، قۇداي بىلەدى — سۆەتا.
— ۇيىڭىزدە باسقا ءبىر ادام بار ما؟ — دەدى سۆەتا سەزىكتەنىپ.
ەندى ونىڭ سۆەتا ەكەنىن انىق تانىدىم.
— جوق، — دەپ كەمپىر جالتارا ءتۇستى دە: — قورىقپاڭىز، ءوز ادامىمىز، — دەدى.
مەن ەندى شىداي المادىم، الدىمداعى كورپە — جاستىقتى ىسىرىپ تاستاپ، قورباڭداپ پەشتىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپ جاتىرمىن. قۇددى ءبىر انا دۇنيەدەن كەلگەن ادامدى كورگەندەي، سۆەتا ماعان ۇرپيە قاراپ قالىپتى.
— سۆەتا! سۆەتا — جان! — دەپ ايقايلاپ جىبەرىپ، قوربالاڭداپ بارىپ قۇشاقتاي الدىم.
ءىشى-باۋىرىم ەلجىرەپ كەتتى. ەل-جۇرتتان، اعايىن-تۋعاننان قولىمدى عانا ەمەس، كۇدەرىمدى دە ۇزگەلى نە زامان. قاسىمبەكتەن دە ۇشتى-كۇيلى ايرىلىپ، قيان شەتتە، قالىڭ جاۋدىڭ ىشىندە قالعاندا، ارقا سۇيەگەن جالعىز سەرىگىم وسى سۆەتا ەدى عوي. بۇدان دا ايرىلىپ ەدىم. جالعىزدىق ابدەن جۇقارتىپ تاستاعان با، بىلمەيمىن، قامقا اجەمدى كورگەندە دە، ءدال وسىنداي بوساماسپىن.
— وي، دۋنيا اپاي، سۆەتا مەنىڭ پودرۋگام عوي، — دەدىم.
— سەنىڭ پودرۋگاڭ ەكەنى دە جاقسى بولدى، ايتپەسە، بۇل قىزدىڭ شىن اتىن دا بىلمەي، ومىردەن سمۋگليانكا دەپ وتەتىن ەدىم. تۇرىنە قاراسام، سمۋگليانكا ەمەس ناعىز شيكىل سارىنىڭ ءوزى، — دەپ كۇلدى دۋنيا اپاي.
— كەشىرىڭىز، ەۆدوكيا گەراسيموۆنا، — دەدى سۆەتا، ءسال ىڭعايسىزدانىپ، — سىزگە سەنبەگەندىك ەمەس. ەشكىمگە شىن اتىڭدى ايتپا، كونسپيراسيانىڭ زاڭى سولاي دەگەن.
— كانە... مىناۋ ادامنىڭ ءتىلى كەلمەيتىن ءسوزىڭ نە پالە؟ — دەدى دۋنيا اپاي.
— استىرتىن... قۇپيا ساقتاۋ دەگەن ءسوز عوي. كورمەيسىز بە، ناديا كەزدەسىپ، مەنىڭ بار قۇپيامدى اشىپ جىبەرگەنىن.
— سولاي دە. مەن مۇنى ءتىرى جانعا كورسەتپەي، ەڭ اياعى ستەپان پەتروۆيچتەن دە جاسىرىپ جۇرسەم. قاتىندار جۇرگەن جەردە قۇپيا ساقتاۋ، ءاي، ءسىرا، بولمايتىن شارۋا شىعار، — دەپ، دۋنيا اپاي جىميىپ باسىن شايقادى. — جارايدى ەندى. ءبىر-بىرىڭدى اڭساپ قالعان ەكەنسىڭدەر، اسىقپاي سىرلاسىڭدار.
دۋنيا اپاي استىڭ قامىنا كىرىسىپ، سۆەتانى ماعان وڭاشا بەردى.
— سۆەتا، ايتشى ءبىزدىڭ ايەلدەردەن كەزدەستىرگەنىڭ بار ما؟ — دەپ سۇرايمىن.
— قىزىقسىڭ-اۋ، ناديا. وسى الاساپىراندا بىرەۋدى بىرەۋ كەزدەستىرۋ دەگەن... ءبىر شومەلە ءشوپتىڭ ىشىنەن ينەنى ىزدەگەنمەن بىردەي عوي.
— نەگە؟ مىنەكەي ەكەۋمىز كەزدەسكەن جوقپىز با؟
— نو ەتو سچاستليۆايا سلۋچاينوست. ءبىراق مەن سەنى ءبىرجولا جوعالتىپ العانىم جوق. ەكى-ۇش رەت ءىزىڭدى كەسكەنىم بار.
— قالايشا؟
— قالايشا دەيسىڭ بە؟ — سۆەتا مىرس ەتىپ كۇلىپ الدى. — سەن ءبىز سياقتى كوپتىڭ ءبىرى ەمەسسىڭ. ەرەكشە ادامسىڭ.
— مەن بە؟
— مەن دەپ نە ەدىڭ، ارينە سەن. جاۋ تىلىندا تەنتىرەپ جۇرگەن شىعىس ايەلدەرى كوپ ەمەس. مۇنداعى جۇرت ءبىزدى ەلەمەيدى، ال سەنى كورگەن ادام ۇمىتپايدى. تاك چتو پريمەچاتەلنايا ليچنوست تى. «وسىندا ءتۇرى بولەك ءبىر ايەل كەلدى» دەگەن ءسوزدى ەكى-ۇش جەردەن ەستىدىم. ونىڭ ۇستىنە: «ەكى قابات»، — دەسە، سەن بولماي، كىم بولادى.
— ەندەشە ماعان نەگە ءبىر جولىقپادىڭ؟
— سەن دە بالا سياقتىسىڭ-اۋ، — دەپ ەزۋ تارتتى سۆەتا.
— سۆەتا، سودان بەرگى وقيعاڭدى ايتشى، — دەپ جالىندىم.
— ونداي وقيعانى وزىڭدە باسىڭنان كەشىپ كەلە جاتقان جوقسىڭ با؟ بىزدىكى باس باعىپ، جان ساقتاۋدىڭ قامى ەمەس پە.
— بايقايمىن، سەنىكى تەك جان ساقتاۋ ەمەس. ايتشى Hوسوۆەسپەن قايدان تانىسىپ ءجۇرسىڭ؟
— نوسوۆەس؟ — دەدى سۆەتا تاڭىرقاپ. — ول كىم نوسوۆەس دەگەن؟
— ءماسساعان، سونى بىلمەيسىڭ بە؟ اتى ستەپان پەتروۆيچ... — سۆەتا ەش نارسە تۇسىنبەي ماعان تاڭىرقاي قارايدى. مەن دە قايرانمىن. — سەنى وسى ۇيگە كەلەدى دەگەن سول عوي. «سمۋگليانكا» كەلەدى دەدى.
سۆەتا ءسال ويلانىپ:
— مۇمكىن، ايتسا ايتقان شىعار، ءبىراق مەن ول كىسىنى بىلمەيمىن. ونى ءبىلۋدىڭ ماعان قاجەتى دە جوق. مەنىڭ جاعدايىمدا ادامدى نەعۇرلىم از بىلگەنىم جاقسى، — دەن توقتادى دا مەنىڭ بەتىمە باعدارلاي قارادى، وڭىندە ءبىر مۇڭلى مىسقىل جۇگىرىپ ءوتتى. — بايقايمىن سەن تىم كوپ بىلەدى ەكەنسىڭ. سەنىڭ جاعدايىڭدا كوردىم دەگەن كوپ ءسوز، كورمەدىم دەگەن ءبىر ءسوز.
— تۇسىنەمىن. تەك كوزىم كورگەن نارسە بولعاسىن سەنەن جاسىرماي جاتقانىم عوي، — دەدىم قىسىلىپ.
— ءقازىر جاعداي سولاي، كەي نارسەنى مەنەن عانا ەمەس، وزىڭنەن دە جاسىر.
— مەنەن قورىقپاي-اق قوي، — دەدىم مەن رەنجىڭكىرەپ. — قازاق دەگەن اڭقاۋ حالىق. ءبىراق كەيدە ونىڭ اڭقاۋلىعى وزگەنىڭ قۋلىعىنان اسىپ تۇسەتىن دە كەزى بولادى. ەرەگىستىرسەڭ مەن ورىسشا تۇك بىلمەيتىن بوپ شىعام. سوسىن ماعان ءتىلماش تاۋىپ كورسىن بۇل ارادان.
سۆەتا كۇلىپ جىبەرىپ موينىمنان قۇشاقتادى.
— وي، ناديا، شىنىندا دا سەن مەن ويلاعانداي اڭقاۋ ەمەس ەكەنسىڭ.
— مەنى ساستىرعانىڭ سونشا، ەندى قاي جەردە، نە ىستەپ جۇرگەنىڭدى سۇراۋعا دا قورقىپ وتىرمىن.
— قاي جەردە ىستەپ جۇرگەنىمدى ايتۋعا بولادى، ونىڭ قۇپياسى جوق، — دەپ سۆەتا بەتىمە قاراپ كىشكەنە ىركىلدى. — نەمىستىڭ كومەنداتۋراسىندا ءتىلماش بوپ ىستەپ ءجۇرمىن.
— راس نا؟ — دەپپىن ساسقانىمنان.
پوليسايدىڭ ايتقان ءتىلماش ايەلى وسى بولدى عوي. ساسپاي قايتەيىن، ءوز باسىم نەمىستىڭ قاراسىن كورۋگە قورقىپ جۇرسەم، بۇل سولاردىڭ قاق ورتاسىندا... جانە قىزمەتىن اتقارىپ...
— شوشىپ كەتتىڭ بە؟ — دەدى سۆەتا جىميىپ.
— پوليسايدىڭ ايتقان ءتىلماش ايەلى سەن ەكەنسىڭ عوي.
— پوليسايدىڭ؟
— ءيا، وسىندا ءبىر ۋساچيەۆ دەگەن پوليساي بار.
— سەن تىعىلىپ جاتىپ پالەنىڭ ءبارىن بىلەدى ەكەنسىڭ، — دەدى سۆەتا كۇلىپ. — ول پوليساي سەنى كوردى مە؟
— جوق، كورگەن جوق.
— ەندەشە وعان كورىنبەۋگە تىرىس، بايقايمىن، كەلىسكەن ادام ەمەس، قىزمەتىنە ادال نەمە سياقتى، — دەدى.
— ال، سەنىڭ جاعدايىڭدى حوزيايكانىڭ وزىمەن سويلەسەيىك، — دەدى سۆەتا.
Meن ءبىر كور بالامىن، قولىما ىلىككەنىنەن ايرىلعىم كەلمەيدى، مىنا كەمپىردىڭ ۇيىنەن دە كەتكىم جوق. وزىنە ۇيرەنىپ تە قالدىم... ەندى قايدا بارىپ... ءبىراق، كەششە ەمەسپىن تۇسىنەم عوي، بۇل ءۇي جاسىرىن جۇمىستىڭ تۇيىسەتىن جەرىنە اينالىپ بارادى.
— مەن ونى قايدا قۋماقپىن؟ — دەدى كەمپىر سۆەتانىڭ ساۋالىنا. — وسى كۇنگە دەيىن تۇرىپ كەلدى عوي. تۇرا بەرسىن. قاردىڭ ۇستىندە بوسانا ما؟
— ونىڭىزعا راحمەت، — دەدى سۆەتا. — ءسىز قايىرىمدى ادام ەكەنسىز، ەۆدوكيا گەراسيموۆنا. تەك...
— نەمەنەسى تەك؟
— جۋىردا وسى اراعا نەمىس سولداتتارى كەلەدى.
— كەلسە قايتەيىن، — دەسە دە ەۆدوكيا گەراسيموۆنا كىشكەنە ويلانىپ قالدى. سودان كەيىن: — ولار ۇزاق بولا ما؟ — دەپ سۇرادى.
— ونشا ۇزاق بولماس. بىر-ەكى كۇن...
— ونداي بولسا جاسىراتىن جەر تابام عوي.
— تەك نەمىستەر ءبىلىپ قالا ما، دەپ قورىققانىم عوي.
— الدىن الا بولجاۋ قيىن عوي. كورسەتپەۋگە تىرىسارمىن.
— جامان ايتپاي جاقسى جوق.
— ەگەر ءبىلىپ قالسا قايتەيىن. ولار دا انادان تۋعان شىعار.
كەمپىردىڭ جەڭىل اسىنان كەيىن سۆەتا كىدىرگەن جوق، تەز كيىنىپ، بىزبەن قوشتاستى دا شىعىپ كەتتى. مەنىڭ ودان تەز ايرىلعىم كەلمەپ-اق ەدى، ءبىراق قايتەيىن، تىم بولماسا سوڭىنان ەرىپ دەريەۆنيانىڭ شەتىنە دەيىن شىعارىپ تا سالا المايمىن، بار بىتىرگەنىم قوس قولداپ الاقانىن قىسا بەرەمىن، جاۋتاڭداپ بەتىنە قارايمىن. شاماسى ۇزاعىراق ۇستاپ قالسام كەرەك، سۆەتا قولىن قوس ۋىسىمنان قاتتىراق نۇقىپ سۋىرىپ الدى. بەتىمە قاتقىلداۋ كوز تاستاپ:
— ال، ساۋ بول. اماندىق بولسا كەزدەسەرمىز، — دەدى دە تەز شىعىپ كەتتى.
نەسىنە وكپەلەيمىن؟ ءيا، وكپەلەيتىن ورايىم جوق، ءبىراق ادامنىڭ سەزىمى، ونىڭ ىشىندە ايەلدىڭ سەزىمى اقىلعا باعىنعان با. ۇلكەن ءبىر رەنىش، وكپە مە، شەر مە، قاباتتاسىپ كەۋدەمدى كەرنەپ كەلەدى. دۇنيەنىڭ بارىنە رەنجيمىن. قاسىمبەككە دە رەنجيمىن. كوماندير باسىمەن سوعىس بولارىن بىلمەي مەنى قيان شەتكە، ءقاۋىپتى شەكاراعا اكەلىپ... ەندى مىنا قاڭعىرتىپ جىبەرگەنى. وزىمە دە رەنجيمىن. ەلدەن ادام تاپپاعانداي... اۋىلدا جۇرگەن جىگىت-جەلەڭ از با ەدى، قاتار-قۇربىمنان اسامىن دەپ كوكىرەگىمە جەلىك كىرىپ، قيىرداعى جىگىتتىڭ ەتەگىنە جارماسىپ. ءقازىر ەندى كىمگە كەرەكپىن مەن؟ مىنا كەمپىر دە اياۋشىلىق جاساپ ازعانا كۇن پانالاتقانمەن... ەرتەڭ... ءتىپتى تاعدىرىمىز تامىرلاسىپ، بار پالەنى بىرگە كورىسكەن سۆەتانىڭ ءوزى... وسىنداي كەزدەسكەندە ءبىر جىبىمەي...
اركىم ءوز باسىمەن الەك بولعان مىنا الاساپىران دۇنيەدە مەن كىمگە كەرەكپىن. ءۇزىلىپ تۇسكەن جالعىز جاپىراق... قاي جەردە بارىپ تىنىسىم بىتەرىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى ءبىلسىن. جاپادان-جالعىز... دارمەنسىز، پاناسىز...
كەمپىر توسەگىندە بىر-ەكى اۋدارىلىپ تۇسكەندە بارىپ، اعىل-تەگىل جىلاپ جاتقانىمدى ءبىلدىم، شاماسى ەڭكىلدەپ وياتىپ جىبەرسەم كەرەك. جاڭاعى سۆەتاعا جەلىندەگەن كوز جاسىم، ەندى ەرىك بەرمەي اعىل-تەگىل كەتىپ جاتىر. ءقازىر كەمپىر «نەگە جىلاپ جاتىرسىڭ، نە بولدى؟» دەپ مازامدى السا ارس ەتىپ بەتىنەن الار ما ەدىم، قۇداي وڭداپ ول ۇندەمەدى، اۋىر ءبىر كۇرسىندى دە قويدى.
استاپىر-اللاۋ، وسى كۇرسىنىس جانىمدى جاي تاپقىزدى؛ قاسىرەتتى قاسىرەت جۋادى ەكەن عوي.
7
— باۋشكا، باۋشكا دۋنيا، — دەيدى سىڭعىرلاعان جىڭىشكە بالا داۋىس.
— سەنبىسىڭ، پاراشكا؟ — دەگەن دۋنيا اپايدىڭ داۋسىن ەسىتتىم.
— مەنمىن، باۋشكا دۋنيا، — دەيدى كىشكەنتاي قىز داۋسى.
جارىقتىق بالا دەگەنگە ءبارى قىزىق-اۋ.
— بەرەم دەسە بەرەر. ۇيگە ءجۇر، مەن ساعان ءدامدى ءبىر نارسە بەرەيىن، — دەپ ەسىكتى سىقىرلاتا اشىپ دۋنيا اپاي پاراشكانى ىشكە الىپ كەتتى.
بۇل دەريەۆنيادا دۋنيا اپايدان كەيىنگى جاقسى تانيتىنىم وسى پاراشكا. بەلگىسىز بولاشاعىمدى سارعايىپ، سارىلا كۇتىپ جاتقان سۇرقاي، مەشەل ومىرىمە كىشكەنتاي بولسا دا جىلتىراتىپ، ءار كىرگىزگەن وسى بالا. العاشقى كورگەنىم دە قىزىق، كۇندىز تاماق ءىشىپ بولىپ، تەرەزەگە قاراپ تۇر ەدىم، كوشەدە دومالانىپ كەلە جاتقان كىشكەنتاي ءبىر ادامدى كوردىم. بويى ءبىر قارىس، ايەلدىڭ ۇلكەن ءشالى ورامالىن جاعىن قاۋسىرا باسىنا تارتىپ، ۇزىن ۇشىن بەلىنە ەكى وراپ بۋىپ تاستاعان، ءبىر قاراعاندا دومالاپ كەلە جاتقان تۇيىنشەك سياقتى. سول تۇيىنشەك ءبىزدىڭ ۇيگە قاراي بۇرىلدى.
— ءبىزدىڭ ۇيگە ءبىر بالا كەلە جاتىر، — دەدىم.
— ءا — ءا، بۇل ءانشى-شىمشىق پاراشكا عوي ءوزىمىزدىڭ، — دەدى دۋنيا اپاي تەرەزەدەن قاراپ جىبەرىپ، سونان سوڭ: — مەن ونى كىرگىزبەي تۇرا المايمىن. سەن پەشكە شىعىپ تاسالانىپ ال، — دەدى ماعان.
— بالا عوي، وتىرا بەرسەم قايتەدى؟ — دەپ ەدىم.
— اقىلىڭا بولايىن، بالانىڭ اۋزىندا ءسوز تۇرۋشى ما ەدى، — دەپ كەيىپ تاستادى.
مەنىكى دە اڭعالدىق-اۋ، كىشكەنتاي بالا دۋنيا اجەيدىڭ ۇيىندە ءتۇرى بولەك تەتيا كوردىم دەپ بۇكىل دەريەۆنياعا جايماي ما. تەزىرەك قۋىسىما كىرىپ تاسالانىپ، ءبىراق باس جاعىمنان ساڭلاۋ قالدىرىپ سىعالاپ جاتتىم. دومالانعان تۇيىنشەك تارسىلداتىپ باسىپ تورگە شىعىپ كەلەدى.
— شەشىندىر مەنى، باۋشكا دۋنيا، — دەپ ءشارتيىپ تۇرا قالىپ ءامىر بەرەدى.
— ءقازىر، ءقازىر، وي، مەنىڭ ءانشى قۇسىم بارماقتاي، — دەپ جۇرتقا تەپسىنىپ تۇراتىن تەنتەك كەمپىرىم ەبەلەك قاعادى.
سىرت كيىمىن شەشكەندە شىناشاقتاي عانا بەس-التى جاسار قىز بالا ەكەن. ءوڭى قوڭىرقاي، بۇيرالانعان شاشى دا قوڭىر، دوڭگەلەك كوزدى، ءاپ — ادەمى بالا؛ ءوزىنىڭ ءتىلى دە تاستاي. جۇرت كوپ ەركەلەتىپ تاستاعان با، تۇرىندە كەسىرلىك بار سياقتى.
— باۋشكا دۋنيا، ۆالەنكامدى شەش، — دەپ تاعى دا ءامىر بەردى.
— قوي، ۆالەنكاڭدى شەشپەي-اق قوي، ەدەن سالقىن، اياعىڭ توڭىپ قالار، — دەپ كەمپىرىم جالىنىپ ەدى، قىرسىعىپ كونبەي قويدى.
— ءبارىبىر شەش. شۇلىعىم بار.
— اي، ءتىل المايسىڭ-اۋ، سەن قىڭىر، — دەپ قينالدى دۋنيا اپاي.
— ۆالەنكامدى شەشپەسەڭ مەن ساعان «ۆالەنكي» ءانىن سالىپ بەرمەيمىن.
— سەن اننەن بۇرىن، كەل تاماق ءىشىپ ال، — دەيدى دۋنيا اپاي.
— مامكام ماعان تاماق ىشكىزىپ جىبەردى. مەنىڭ تاماق ىشكىم كەلمەيدى، — دەپ پاراشكا جيناۋسىز تۇرعان ستولعا قارادى. سودان سوڭ تاڭىرقاپ: — سەن، باۋشكا دۋنيا، كىممەن ەكەۋىڭ تاماق ءىشتىڭ؟ ناتاشكا كەلدى مە؟ — دەپ سۇرادى.
— جوق كەلگەن جوق، ءوزىم عانا.
— ەندەشە سەن نەگە ەكى تارەلكادان تاماق ىشەسىڭ؟
بالاسى تۇسكىر ۇلكەننىڭ اڭعارمايتىنىن بايقايدى ەكەن عوي.
— قارنىم اشقان سوڭ ەكى تارەلكادان ءىشتىم. جارايدى ەندەشە ءانىڭدى سال.
— ءبىر ءوزىڭ ەكى تارەلكامەن تاماق ىشەسىڭ بە؟ ءبىر ادام ەكى تارەلكامەن تاماق ىشپەيدى. تويماسا بورششتى وجاۋمەن تاعى دا قۇيىپ الادى. سەن سونى بىلمەيسىڭ بە، ۇلكەن بولىپ؟ — دەپ كۇلەدى پاراشكا.
— كانە، ءان سالام دەپ ەدىڭ عوي.
— مەن ساعان الدىمەن «ۆالەنكيدى» ايتايىن.
كىشكەنتاي پاراشكانىڭ داۋسى كەرەمەت ەكەن، شىرىلداپ شىرقاپ قويا بەردى. جىرتىق ەسكى بايپاق تۋرالى دا جاقسى ءان بولادى ەكەن-اۋ، مەن بۇرىن ونى ەستىگەن جوق ەدىم. ءانى اپ-ادەمى، كادىمگى ناشىنە كەلتىرىپ تۇرىپ ايتادى، كوتەرەتىن جەرىندە جىڭىشكە داۋسى شىرىلداپ، كادىمگىدەي شىرقاپ كەتەدى. شىناشاقتاي ادامنىڭ ۇلكەن ءاندى شىرقاعانى قىزىق بولادى ەكەن — كىشكەنتاي بالانىڭ ۇلكەن قانار قاپشىقتى كوتەرىپ كەلە جاتقانى سياقتى، قاي جەرىندە تالتىرەكتەپ قۇلاپ كەتەر ەكەن دەپ قىپىلىقتاپ بولام. ءبىراق تالتىرەكتەسە دە ءبىر جاعىنا اۋدارىپ الماي، قالت-قالت باسىپ اپارار جەرىنە جەتكىزەدى. سو كەزدە يىعىمنان اۋىر جۇك تۇسكەندەي مەنىڭ دە بويىم جەڭىلدەپ قالادى.
— ال، ەندى اندرياشكا مەن پاراشكانى ايتشى، — دەيدى دۋنيا اپاي.
— جوق، ناتاشكا قايدا، ا؟ — دەپ قىرسىعادى پاراشكا.
— ناتاشكا ماماسىندا.
— ناتاشكا نەگە كەلمەيدى، ا؟ مەنىڭ ناتاشكامەن ويناعىم كەلەدى. نەگە كەلمەيدى، ا؟
— كەيىن كەلەدى.
— قاشان كەيىن كەلەدى؟ كوپ، كوپ بولدى. ناتاشكا كەلگەن جوق.
«ناتاشكا» انا سۋرەتتەگى ۇلپا شاشتى كىشكەنە سارى قىز — دۋنيا اپايدىڭ نەمەرەسى ەكەن عوي. كەمپىردىڭ جىلى-جۇمساعى مەن بار ءدامدىسىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ اپارىپ جۇرگەنى دە سول بولدى-اۋ. «ناتاشكا نەگە كەلمەيدى» دەپ قىڭقىلدايدى. «بالالى ۇيدە ۇرلىق جاتپاس». مەن ءۇشىن مىنا كەمپىر جالعىز نەمەرەسىن دە جولاتپاي قويعانى-اۋ سوندا... ەكەۋمىز ءبىر ۇيدە تۇرىپ قانشا ۇيرەنىسىپ كەتسەم دە، وسى ءبىر سىرتى سۋىق تۇيىق كەمپىردى جاقىن كورىپ ءىش تارتىن كەتە الماي قويىپ ەدىم. اي، ادام دەگەن... كەيدە سىرتىنان جالپىلداعان ادامعا ءىشى جىلىپ قويا بەرەتىنى بار-اۋ.
پەشتىڭ ۇستىندە قاراپتان-قاراپ جاتقان ادامنىڭ ويدان باسقا ەرمەگى بار ما؟ ءوزىمدى پانالاتقان وسى كەمپىرمەن ارامىزدى دا كوبىرەك ويلايمىن، ءبىراق قالاي ويلاسام دا وسى كەمپىردىڭ ماعان ءىشى-باۋىرى ەلجىرەپ بارا جاتقان جوق. وندايى بولسا مەنىڭ جىلۋ اڭساعان جەتىم كوڭىلىم الىستان-اق سەزەر ەدى عوي. سوندا باسىنا جوق ءقاۋىپ پەن بەينەتتى تىلەپ الىپ مەنى نەسىنە پانالاتادى؟ كەيبىر كوڭىلشەكتەر، ءتىپتى بۇرىنعى تانىس، ارالاس ادامدارىڭنىڭ ءوزى جاعدايىڭدى ابدەن-اق ءتۇسىنىپ، ءىشى ۋداي اشىپ تۇرسا دا قاتەرىڭ مەن مەحناتىڭدى كوتەرۋگە جۇرەگى داۋاماي، سەن ءۇشىن قينالا، كۇيزەلە تۇرىپ-اق ەبىن تاۋىپ شىعارىپ سالماس پا ەدى؟ ءتىپتى تانىمايتىن، ءتۇرى بولەك بولسا دا، كۇنى جاقىنداعان ەكى قابات ايەلدى قىستىڭ كوزى قىراۋدا قاڭعىرتىپ جىبەرۋگە بۇل كەمپىردىڭ ۇياتى جەتپەدى. ادامدىق پارىزدىڭ ۇلەسىنە جازىلعان ءبىر اۋىر جۇگىن موينىنا ارتىپ الىپ، ونىسىن وزگەلەرگە دە بۇلداماي، ماعان دا بۇلدانباي ءۇن-تۇنسىز كەلە جاتىر. تاعدىر جازسا، ەرتەڭ امان-ەسەن بوسانىپ، ەلگە جەتسەم، كەزەكتى ءبىر مەحناتى موينىنان ءتۇسىپ، بويى جەڭىلدەپ، بىرتە-بىرتە بۇل كەمپىر مەنى ۇمىتىپ كەتەر مە ەكەن. كەيدە ءبىر ەسىنە تۇسكەندە «وسىندا ءبىر الىستان كەلگەن ايەل بۇعىپ جاتىپ، بوسانىپ كەتىپ ەدى» دەپ ايتىپ قوياتىن بولار. بولاشاقتى بولجاۋ قيىن عوي، ءبىراق مەنىڭ ءوزىم وسى ءبىر مەيىرىمى سىرتىنا شىقپايتىن بىتەۋ كەمپىردى ۇمىتپايتىن سياقتىمىن.
— ەگەر ەرتەڭ ناتاشكانى اكەلمەسەڭ مەن ساعان كەلمەيمىن. ۆوت، باۋشكا دۋنيا، — دەپ بۇلدانادى پاراشكا.
— جارايدى، جارايدى. ناتاشانى ەرتەڭ اكەلەم. كانە، سەن «اندرياشكانى» ايتىپ بەرشى، — دەپ جالىندى دۋنيا اپاي.
— وي، باۋشكا دۋنيا، مەن باسقا ءبىر ءان بىلەم. ءوزى قىزىق. ونى ساعان ايتقان جوقپىن عوي. «ي زاچەم ون مورگاەت» دەگەن ءان. ءوزى قىزىق، تىڭداشى.
— جوق، مەن كوردىم، بىرەۋ بار. كوزى جىلتىرايدى، — دەپ بولمايدى پاراشكا.
— انشەيىن مىسىق شىعار، — دەپ دۋنيا اپاي ورنىنان تۇرىپ كەلىپ، — سىس! — دەپ مىسىققا ەمەس ماعان زەكىپ، كورپەنى قىمتاڭقىراپ تاستادى.
دەگەنىن ىستەتىپ ۇيرەنگەن ەركە قىز، ەندى «مىسىقتى اپەر» دەپ قيعىلىق سالدى. ءاي، مەنى دە جامان ساستىردى، تىپىر ەتپەستەن دەمىمدى ىشىمە تارتىپ جاتىرمىن، ءتىپتى تەرلەپ كەتتىم.
— جوق، ۇيدە مىسىق جوق. ول تىشقان ەكەن، جۇگىرىپ ەدەننىڭ استىنا كىرىپ كەتتى، ەندى ۇستاتپايدى، — دەپ ساسپايتىن دۋنيا اپاي دا شاتىستىرىپ — بىتىستىرىپ جاتىر.
— جوق، تىشقان ەمەس. بىلەمىن. تىشقان ەمەس.
وسى وقيعادان كەيىن «كونسەرتتەن» الاتىن ءلاززاتىمنىڭ جارتىسىنان ايرىلدىم. قاراڭعىدا جاتىپ، پاراشكانىڭ ءوزىن كورمەي ءانىن عانا تىڭدايمىن. ەندى پاراشكا كەلەردە، كەمپىر مەنى ۋساچيەۆ كەلەردەگىدەن بەتەر جاسىرىپ، الدىمدى تۇمشالاپ بىتەپ تاستايتىن بولدى.
سىقىرلاپ كەمپىردىڭ ءۇيىنىڭ ەسىگى اشىلدى.
— سەن كوشەگە شىعىپ كوپ جۇگىرە بەرمە، ۇقتىڭ با. ۇيدە وتىر. كوشەدە نەمىستىڭ سولداتتارى بار، — دەپ دۋنيا اپاي پاراشكانى شىعارىپ سالىپ جاتىر.
— مەن قورىقپايمىن، باۋشكا دۋنيا. مەن نەمىستەردەن ءتىپتى تيتتەي دە قورىقپايمىن، — دەيدى ەركە قىز.
8
«مەن نەمىستەردەن ءتىپتى تيتتەي دە قورىقپايمىن». پاراشكانىڭ وسى ءسوزى قۇلاعىمدا قالىپ قويدى. ءوزىن كورمەسەم دە كوز الدىما ەلەستەتەم: ۇلكەن ءشالى ورامالمەن ايەلدەرشە جاعىن قاۋسىرا وراپ، ەكى ۇشىن بەلىنە ەكى قايىرا وراپ بايلاپ، تۇيگەن تۇيىنشەكتەي بولىپ دومالانىپ كەتىپ بارا جاتقان شىعار. جاڭاعى پاراشكا مەنى تاعى تاڭىرقاتىپ كەتتى. بۇكىل سەلو قالتىراپ، ۇلكەندەردىڭ زارەسى كەتىپ جۇرگەندە — ول ءتىپتى قورىقپايدى. مەنىڭ ءوزىم بولسام نەمىستەردىڭ جاسىل شينەلىن الىستان كورسەم دە قالتىراپ قويا بەرەم، سول شينەلدىڭ ىشىندەگى ءوزىم سياقتى ادام ەكەن دەگەن ۇعىم دا ميىمنان شىعىپ كەتەدى. ال، ءسابي پاراشكا بولسا شينەلىنە ەمەس، شينەلدىڭ ىشىندەگى ادامىنا، سول ادامنىڭ بەتىنە قاراعان. ءسابي كوزى ادامدى كورگەن. بەتىنە جاۋدىراپ قاراپ تۇرعان كۇناسىز ءسابيدىڭ كوزىن كورگەندە قانشا قاھارلى سولدات بولسا دا جىبىمەي تۇرا ما. اۋىزبەن تارتاتىن گارمونىن ويناپ بەرگەن، كامپيت بەرگەن. ەگەر ۇلكەندەر دە ءبىر-بىرىنىڭ بەتىنە قاراعاندا جىرتقىش اڭدى ەمەس ادامدى كورسە... قالاي عانا جۇرەگى شىمىرىكپەي ءبىر-بىرىن اجالعا بايلار ەدى؟ الدە ۇلكەندەردىڭ كوزىن قانتالاتىپ، الدىنداعى ادامدى اڭ قىلىپ كورسەتەتىن، سول ارقىلى ءوزىن دە اڭ قىلىپ جىبەرەتىن ۇرەي مە ەكەن؟ الدە وشپەندىلىك پە؟ ەندەشە سوناۋ قيان شەتتە ەن دالادا جاتقان مومىن ەلىنەن اداسىپ كەلىپ، قاڭعىپ جۇرگەن ەكى قابات قازاق ايەلىندە نەمىستەردىڭ نە ءوشى كەتتى. ەگەر ادامدار كوزىن قانتالاتقان «ۇرەي» مەن «وشپەندىلىك» دەگەن شەلدى سىپىرىپ تاستاپ ءبىر-بىرىنىڭ بەتىنە پاراشكانىڭ كۇناسىز كوزىمەن قاراسا؟.. مۇمكىن وسى سۇمدىقتىڭ ءبارى بولماس پا ەدى؟..
— ەي، ماتكا...
— چيەۆو؟ — دەگەن دۋنيا اپايدىڭ داۋسى ەستىلدى.
— ۇيدە كىم بار؟
— كىم بولسىن. مەن جالعىز اداممىن.
— پارتيزان... پارتيزان جوق پا؟
ەسىكتى سارتىلداتىپ ىشكە كىرىپ باراتقان سياقتى. قولىمدا ايىر، القىنعان دەمىمدى ىشىمە تارتىپ سىلەيىپ تۇرمىن. «ويباي-اۋ، مەنىكى نە تۇرىس؟ ءقازىر كەلىپ سارايدى تىنتسە نە ىستەيمىن؟» وسى ۇرەيلى ويمەن قوسا ەسىم دە كىرگەن سياقتى. سارايدىڭ ىرگە جاعىندا كىشكەنە ساڭلاۋ كورىنەدى، اقىرىن ەكى اتتاپ بارىپ سودان سىعالادىم. ەسىك الدىندا جاسىل شينەل كيگەن ەكى سولدات تۇر، ءوزارا ءبىر نارسە دەپ سويلەسەدى. بىرەۋى ساراي جاققا قاراپ يەگىمەن نۇسقادى، كەمپىر كورىنبەيدى، بىرەۋلەرمەن ۇيگە كىرىپ كەتكەن بولۋ كەرەك. ەندى مەن تىرشىلىك قامىمدى جاساۋىم كەرەك: سىرتتاعى دىبىسقا قۇلاق ءتۇرىپ، اقىرىنداپ ۇڭگىگەن قۋىسىمدى تەرەڭدەتتىم. جاقىنداعان تىقىر سەزىلمەگەن سوڭ، تەرەڭدەۋ ەتكىم كەلىپ ءشوپتىڭ اراسىن ۇڭگي بەردىم. ۇڭگىرگە كىرىپ تە الدىم. تاعى دا دەمىمدى ىشىمە تارتىپ تىڭ تىڭدايمىن: جوق، ءازىر جاقىنداعام تىقىر بىلىنبەيدى. قۋىسىم تارلاۋ ەكەن، قايتادان شىعىپ، ءالى دە ەكى-ۇش ايىر ءشوپ الىپ تەرەڭدەتتىم.
وسى كەزدە ۇيدەگىلەر دە سىرتقا شىقتى عوي دەيمىن، داۋىستارى قاتتىراق ەستىلەدى.
— كورسەت، ماتكا. پارتيزان بار ما؟ — دەگەن داۋىستى ەستىدىم.
ۇڭگىرىمە سۇڭگي بەردىم دە كىلت توقتادىم. «كۇدىكتى ءبىر نارسە قالعان جوق پا؟» سارايدىڭ ءىشىن كوزىممەن ءبىر شارپىپ ءوتتىم. ماسقارا... ءشوپتىڭ شەتىندە كەمپىردىڭ اكەلگەن كورپەسى جاتىر، قىتىرلاپ باسقان قادامدار جاقىنداپ كەلەدى، كورپەنى تەز الدىم دا ۇڭگىرگە تىقتىم.
از ۋاقىتتان كەيىن قاسىمدا تۇرعان قاۋىپ-قاتەردىڭ دە ۋىتى قايتتى. «تاعى دا سارايعا كىرىپ كەلەر مە ەكەن؟» دەگەن كوڭىل ءلۇپىلى باسىلىپ، ويىم وزگەگە ءبولىندى. سۆەتا... سۆەتا وسىلاردىڭ وسىندا كەلەتىنىن كۇن ىلگەرى بىلگەن، سونى حابارلاپ كەتتى. قالىڭ نەمىستىڭ قاق ورتاسىندا ءجۇر-اۋ، بايعۇس، انادا ماعان ەلپىلدەي قويمادى دەپ قاتتى رەنجىپ ەدىم.
الدىمداعى دۋنيا اپايعا جەتىپ، سۇرىنە توقتادىم. داۋىس شىققان جاققا جاسقانا قاراپ، ەكى-ۇش ءۇيدىڭ ار جاعىندا كەلە جاتقان جاسىل شينەلدى بىر-ەكى سولداتتى كورىپ قالدىم، ەندىگى ساتتە بايقاعانىم، اپپاق كەبىن سياقتى باسىنان اياعىنا دەيىن اپپاق اق حالات كيگەندەرى دە بار ەكەن، كوشەنى بويلاپ، دەريەۆنيانى ءسۇزىپ كەلەدى. تاعى دا بۋىنىمنان ءال كەتىپ بارا جاتقانىن سەزەم: قايدا قاشارىمدى، قالاي قاراي جۇگىرەرىمدى بىلمەي شوگىپ وتىرا كەتكىم كەلەدى.
— ەندى قاشىپ قۇتىلا المايمىز، — دەدى دۋنيا اپاي.
— باۋشكا، ولار ولتىرەدى. Meن قورقام! — دەپ ناتاشا شىرىلداپ جىلاپ قويا بەردى.
كەمپىر نەمەرەسىن جەتەلەپ، ون قادامداي جەردە تۇرعان مىجىرايعان سارايعا جۇگىردى، مەندە نە ەس بولسىن، ەمپەڭدەپ كەمپىردىڭ سوڭىنان ەرە بەرەم. قاراڭعى سارايدىڭ ەسىگىنەن كىرە قۇلاعاندا قۇر ەتىپ تىپىرلاعان كوپ تۇياق پەن قورس-قورس ەتكەن جامان داۋىستان زارەم ۇشىپ كەتتى. «ۋھ» دەپ ەسىمە كەلدىم، شوشقا قورا ەكەن.
— دىبىستارىڭدى شىعارماڭدار! — دەدى كەمپىر اقىرىن زەكىپ.
ءبىز دىبىسىمىزدى شىعارماعانمەن ۇركىپ، دۇرلىگىپ كەتكەن شوشقالار تىپىرشىپ، قورسىلداپ مازانى الىپ بارادى. ءبىر ۇلكەن شوشقا كەلىپ تۇمسىعىمەن ساۋىرىمنان ءتۇرتىپ قالعاندا، ەرىكسىز باج ەتە ءتۇستىم.
— زاتكنيس! — دەدى كەمپىر ىزالى داۋىسپەن سىبىرلاپ.
سويتكەنشە سىرتتاعى دابىر-دۇبىر دا بىزگە تايانىپ قالدى: جاقىن ۇيلەردىڭ ەسىكتەرىنىڭ اشىلىپ-جابىلعان سارتىلى، ۇيلەرىنەن قۋىلىپ شىعىپ جاتقان ادامداردىڭ ۇرەيلى داۋىستارى ەستىلەدى، قورقىپ جىلاعان بالالاردىڭ داۋىستارى دا قۇلاققا جەتتى.
— جينالىسقا! تەز جينالىسقا!
قۇلاققا سونداي تانىس، ۇيرەنشىكتى سوزگە ەلەڭ ەتىپ، ءبىر ءسات قورقىنىشىم كەيىن تەپسىنىپ ەدى، ىلە نەمىسشە جات سوزدەر ارالاسىپ، جۇرەگىمدى قارىپ ءوتتى.
— شنەل! شنەل!
كەيبىر نەمىس سوزدەرىن اڭعارامىن، سوعىس الدىندا، مەكتەپتە ەكى جىل نەمىس ءتىلىن وتكەنبىز، ساباعىمىزدىڭ ونشا ءمانى بولماسا دا، از-كەم ۇستاپ قالعانىم بار-دى. «شنەل» — تەز دەگەن ءسوز، ال ونىڭ ار جاعىنا جالعاستىرا زەكي سويلەگەن سوزدەرىنەن ەش نارسە ۇقپادىم. تىقىر ءبىزدىڭ سارايعا دا جەتتى، دابىرلاسىپ نەمىسشە سويلەسىپ كەلەدى. بىرەۋى مىلتىقتىڭ دۇمىمەن سارايدى سوعىپ-سوعىپ جىبەردى. شوشقالار قورسىلداي تىپىرلاپ، دۇرلىگىپ ءجۇر، قاۋساپ تۇرعان كونە تاقتايدىڭ قيقىمى ءتۇسىپ كوزىمدى جۇمدىم.
كوزىمدى اشقاندا سارايدىڭ ءىشى جاپ-جارىق بولىپ كەتتى. ايقارا اشىلعان ەسىكتەن جۇمساق جاسىل فۋراجكا كيگەن بىرەۋدىڭ باسى سۇعىنىپ كەلەدى، توسىندە موينىنا اسقان اۆتوماتى قاراۋىتادى، ساۋساعى شۇرىپپەسىندە. الاسا سارايدىڭ ەسىگىنەن باسىن سۇعىپ، ەڭكەيىپ ۇمسىنا بەردى دە دۇرلىگىپ ەسىك الدىنا قاراي لاپ بەرگەن شوشقالار اياعىنا وراتىلىپ ەدى، بىرەۋىن تەۋىپ جىبەرىپ، سارايدىڭ ەسىگىن جابا سالدى. ار جاعىنداعى بىرەۋگە ايتىپ جاتقان، «شۆاين» دەگەن ءسوزىن ءتۇسىنىپ دالدىم. قادامدارى الىستاپ بارادى. قۇداي وڭداپ، قاراڭعى بۇرىشتا تىعىلىپ وتىرعان ءبىزدى اڭعارماي قالدى. سىرتقا شىققىسى كەلىپ لاپ بەرگەن شوشقالار سيراعىنا سوققى دا، ۇيرەنشىكتى شارۋا داعدىسىمەن سولاردى قايتارا تەۋىپ ىشكە كىرگىزەم دەپ الەك بولعان نەمىس سولداتى سارايدىڭ ەسىگىن نە ءۇشىن اشقانىن دا ءبىر ساتكە ۇمىتىپ، ەسىكتى جابا قويعان بولار. بۇ جولى جانىمىزدى ساقتاپ قالعان، بايعۇس شوشقالار بولدى.
ماڭدايىمنان تەۋىپ جىبەرگەندە باج ەتىپ، كوزىمدى اشتىم: توبەمنەن ءتونىپ تۇرعان سولدات «پوشەل! پوشەل!»اياعىمەن تاعى ءبىر نۇقىپ قالدى. قولىما ۇلكەن ءبىر جاڭقا قادالىپ، الاقانىمدى دىزىلداتىپ كۇيدىرىپ بارادى. ەسىكتەن شىعا بەرگەندە جاۋرىنىمنان ءتۇيىپ جىبەرىپ ەدى، جەر تايانىپ قۇلاپ بارىپ، ازەر كوتەرىلدىم. ناتاشانىڭ شىرىلداعان داۋسىن ەستىدىم.
— اعاتايلار... اعاتايلار! ءبىزدى ولتىرمەڭدەر! ولتىرمەڭدەر!..
— قورىقپا، جانىم... قورىقپا... — بۇل دۋنيا اپايدىڭ داۋسى.
11
جەردىڭ استىن ۇستىنە كەلتىرگەن بومبانىڭ دا استىنا ءتۇستىم، جامساپ جاتقان ولىكتەردىڭ دە اراسىندا بولدىم، ومىردەن كۇدەر ۇزگەن شاعىم دا بولدى، ءبىراق ءدال وسىنداي مىلتىعىن وڭمەنىڭە تاقاپ كەلگەن اجالدى كورگەن جوق ەدىم. الاسۇرعان كوڭىلىم ءار ساققا الىپ قاشادى: بىردە وڭمەنىمە تىرەلىپ تۇرعان اجالدىڭ ىزعارى تۇلا بويىمدى قالتىراتىپ اكەتسە، بىردە الدەنەدەن ءۇمىت ەتەم. كورشى دەريەۆنيانى تۇگەل قىرىپ سالىپتى، ءبىزدى دە تۇگەل قىراتىن شىعار. مۇمكىن الدە...
جالعىز مەن عانا ەمەس، جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ كوڭىلى ءدال وسىلاي — ەكى ۇداي. ءۇمىت پەن ۇرەي ارالاس. دەريەۆنيانىڭ حالقىن توپىرلاتىپ ايداپ اكەلىپ، بۇرىنعى باسقارمانىڭ كەڭسەسى مە، مەكتەپ پە، بىلمەيمىن ءبىر ۇلكەن ءۇيدىڭ قوراسىنا توعىتىپ جاتىر. ەمشەكتەگى بالادان ەڭكەيگەن شالعا دەيىن ءتىرى جان قالدىرماعان. ەركەكتەر جاعى ازداۋ دا، كوبى قاتىن-قالاش، بالا-شاعا. «مۇمكىن ولارعا تيمەس» دەگەن ءالسىز ءۇمىت ەمەكسىتىپ وتەدى.
— قاتىن-قالاشتى جازالاماس...
— قاتىن-قالاش پەن سابيلەردىڭ جازىعى نە؟
— ايىپتىلاردى ىزدەيتىن شىعار...
توڭىرەگىمدەگىلەردىڭ ۇزدىك-ۇزدىك سوزدەرىن قۇلاعىم شالادى. جاقسى جورامالعا ەلەڭ ەتىپ، كەۋدەمدە جىلت ەتىپ ءۇمىت وتى تۇتانعانمەن ءىشى قۇرعىرىم ءبارىن سەزەدى: بۇلاردىڭ دا ءبىلىپ تۇرعان ەش نارسەسى جوق، تەك ايتەۋىر داتكە قۋات.
جۇرتتى ۇستى-ۇستىنە ايداپ اكەلىپ، قورانىڭ ءىشى تىعىزدالىپ قالدى. قىستى كۇنى بارىن قوربيتىپ ۇستىنە كيىن العان قاتىندار، كەيبىرەۋلەرى جاس بالا كوتەرگەن، قايسى بىرەۋلەرى باسقا جاققا بارۋعا قامدانىپ، دوربالارىن اسىنىپ، قولدارىنا تۇيىنشەكتەرىن ۇستاعان. ءبىر توپتىڭ ىشىندە بەس-التى بالاسىن قازدىڭ بالاپانىنداي شۇبىرتىپ، ەكى كىشكەنتايىنىڭ ءبىرىن ءوزى، ءبىرىن ون جاسار شاماسى ۇلىنا كوتەرتىپ ءبىر ايەل كەلە جاتىر.
جينالعان جۇرتتى شاشاۋ شىعارماي اينالا مىلتىعىن كەزەنىپ قاراۋىل ءجۇر. تەك نەمىستەر عانا ەمەس، پوليساي فورماسىنداعى ورىستار دا بار ەكەن. ەڭگەزەردەي بىرەۋىنەن ءبىر ايەل:
— قۇداي جارىلقاسىن، لۋكا ساۆۆيچ، ءبىزدى نە ىستەيدى، شىنىن ايتشى، — دەپ جالىنىپ ەدى، اناۋ زەكىپ تاستادى.
— مولچات! سويلەسۋگە بولمايدى.
قۇلاعىم ەلەڭ ەتە قالدى، ءبىر ءتۇرلى تانىس داۋىس.
— ۋساچيەۆ دەگەن قارعىلى توبەت ەمەس پە. ول فاشيستەن دە جامان، — دەپ بىرەۋ كۇڭك ەتتى.
«قارا ەشكىگە جان قايعى»، اركىم ءوز باسىمەن الەك، ماعان نازار اۋدارا قويعان ادام بولماپ ەدى، تەك كوزى ءتۇسىپ كەتكەندەرىنىڭ وڭىندە «بۇ قايدان جۇرگەن ادام؟» دەگەن تاڭىرقاۋ سۇراق جىلت ەتىپ تەز سونەتىن. ءبىراق توزاقتىڭ الدىندى دا ايەل بايعۇستىڭ ايەلدىگى قالمايتىن شىعار، كورىپ تۇرىپ قالاي شىداسىن، ءبىر قايقى تۇمسىق كوك كوزدى بىرەۋ ماعان تاس كەنەدەي قادالدى.
— سەن قايدان كەلگەن ادامسىڭ؟
مەن ۇندەمەدىم.
— ءبىزدىڭ دەريەۆنيا ەمەس ءتىپتى بۇل جاقتىڭ ادامىنا ۇقسامايسىڭ عوي. مۇندا كىم ايداپ كەلدى سەنى؟
مەنىڭ ءتىل قاتۋعا زاۋقىم جوق، ۇندەمەي بەزەرىپ تۇرا بەردىم.
ءوزى ءبىزدىڭ ءتىلدى تۇسىنبەي مە، بىلمەيمىن. مەلشيىپ ۇندەمەيدى ەكەن ءوزى. — ايتسايشى، قايدان كەلگەنىڭدى، كىم ەكەنىڭدى، — دەپ داريا ماعان تاعى دا تاس كەنەدەي جارماستى.
مەنىڭ ءتىل قاتۋعا زاۋقىم جوق، ۇندەمەي بەزەرىپ تۇرا بەردىم.
— Heگe ۇندەمەيسىڭ؟ مىلقاۋسىڭ، الدە ءبىزدىڭ ءتىلدى بىلمەيسىڭ بە؟ ءوزىنىڭ قارنى دا شەرميىپ تۇر، — دەدى قايقى تۇمسىق ايەل.
وعان ءبىر ەركەك كەيىپ تاستادى.
ولار دا ءبىر توپ ادامدى ايداپ اكەلدى، مۇندا دا وزگەلەرىندەي كەمپىرشال، بالا-شاعا، قاتىن-قالاش جاعى باسىم. ءبىز شەگىنشەكتەپ قورانىڭ شەتىندەگى تاقتاي قورشاۋعا تىرەلدىك. ءبىر جاقتان تاسىرلاعان مىلتىق داۋسى ەستىلەدى. بىرەۋلەر موينىن سوزىپ، ءبارىن ءبىلىپ تانىپ جاتىر.
— ۆانيا شەستاكوۆ قاشتى.
— وققا ۇشتى عوي.
— جوق، امان.
— انە قۇلادى. ءبىتتى بيشارا.
— جوق، ءتىرى. انە قايتا جۇگىردى.
— سايعا جەتسە...
مەن ەش نارسەنى كورە المادىم، جۇرتتىڭ موينىن سوزعان جاعىنا قارايتىن شامام دا جوق، تەك ايتەۋىر ءبىر مىسكىننىڭ جان ۇشىرىپ ايقايلاپ قاشىپ باراتقانىن سەزىپ تۇرمىن. ءوزىمنىڭ قاشاتىن دارمەنىم دە، جانە باسىمدى وققا بايلاپ تاۋەكەل قىلاتىن قۇلقىم دا جوق، وسى قالىڭ توپتىڭ اراسىنا تىعىلا بەرسەم امان قالاتىن سياقتىمىن.
— قۇلادى.
— مۇردەم كەتتى بايعۇس. اقىماقتىڭ قاشىپ نەسى بار ەدى.
— ول ەمەس مۇمكىن ءبىز اقىماق شىعارمىز. قويشا باۋىزداۋىن كۇتىپ تۇرعان.
— ونىڭىز نە، يۆان فەدوروۆيچ. جازىقسىز ادامداردى...
— سلابودكانى تۇگەل قىرىپ، ورتەپ جىبەرگەن. ءبىز ولاردان كەمبىز بە؟
اششى مىسقىلمەن سالماقتاپ ايتقان ءسوز قانشا قورقىنىشتى بولسا دا زارەڭدى ۇشىرمايدى ەكەن. بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسى مەنىڭ ميىما سول كەيىنىرەك بارىپ جەتتى دە كوڭىلىم قۇلازىپ، ءبىر نارسەمدى جوعالتىپ العانداي الاقتاپ جان-جاعىما قاراي بەردىم، سىعىلىسقان كوپتىڭ اراسىندا دۋنيا اپايدان كوز جازىپ قالىپپىن، مەنىڭ جوعالتقانىم سول ەكەن عوي، اقىرىنداپ جىلجىپ، وسى ىشىندەگى جالعىز تانىسىم، كەمپىرىمدى ىزدەدىم.
— ناتاشكا! ناتاشكا! مەن سەنى تانىدىم. تانىدىم.
كىشكەنتاي قىز بالانىڭ داۋسى قۇلاعىما تانىس سياقتى. ەش نارسەمەن الاڭى جوق، جۇرتتىڭ اياعىنىڭ استىندا بۇلتىڭداپ جۇرگەن كىشكەنتاي قىز... سول پاراشكا، كورشىنىڭ جۇدىرىقتاي ءانشى قىزى. ناتاشانىڭ ەتەگىنەن تارتقىلاپ ايرىلمايدى.
— سەن قاشان كەلدىڭ، ناتاشكا؟ — ناتاشا ۇندەمەسە دە قويار ەمەس. — ناتاشكا، سەن نەگە اجەڭە كەلمەي كەتتىڭ؟ مەن دۋنيا باۋشكاعا كەلدىم. كوپ كەلدىم. سەن كەلگەن جوقسىڭ. كەل، ەكەۋمىز جاسىرىنباق وينايىق، — دەپ ناتاشانىڭ جەڭىنەن تارتقىلايدى.
ءسابي ءجۇزىن ۇلكەننىڭ قاسىرەتى سازارتىپ تاستاعان ناتاشانىڭ ەش نارسەگە زاۋقى جوق.
— كەرەگى جوق. ويناعىم كەلمەيدى، — دەدى.
— كىشكەنتاي وينايىقشى. كانە، ناتاشكا. مەن جاسىرىنايىن. سەن ىزدە. كانە كوزىڭدى جۇمشى. كانە، — دەپ پاراشكا قوياتىن ەمەس.
كورگەندە ءىشىم جىلىپ قويا بەرەتىن كىشكەنتاي ەركە قىزدىڭ وسى ءبىر اڭقاۋ بالالىق مىنەزى ماعان ءبىر ءتۇرلى جات، ەرسى بولىپ كورىندى. تايالىپ كەلە جاتقان باسقا ويى جوق مىنا ەڭسەسىن ءزىل باسىپ تۇنجىراپ تۇرعان جۇرتتىڭ ىشىندە... بەينە ولىك جاتقان بولمەدە ويناپ جۇرگەن بالاداي...
و دا وسىنى سەزدى عوي دەيمىن:
— تىنىش تۇراسىڭ با، جوق پا، — دەپ شەشەسى پاراشكانى سالىپ قالدى.
ەركە قىز ەڭىرەپ جىلاپ قويا بەردى، جاس ايەل الدەنەدەن شوشىپ كەتكەندەي بالاسىن جەردەن تەز كوتەرىپ الىپ، باۋىرىنا قىسىپ جۇباتىپ جاتىر. وسى كەزدە:
— ەلۋ ادام ىلگەرى شىعىڭدار! — دەگەن كوماندا بولدى.
جۇرت ىلگەرى شىعۋدىڭ ورنىنا كەيىن شەگىنىپ، الدىڭعى تۇرعاندار ارتقىلاردى ىرگەگە تىقسىرا بەردى. «تەز! تەز!» دەگەن كوماندانى دا تىڭدايتىن ەشكىم جوق. كوپتىڭ ورتاسىندا قىسىلىپ، كورىپ تۇرعان ەش نارسەم جوق، ءبىراق شىقپايمىن، سولداتتار مەن پوليسايلار مىلتىقپەن تۇيگىشتەپ، جۇرتتى ىلگەرى شىعارىپ جاتقان سياقتى. بىرەۋى ساناپ تۇر.
— اقىماقتار! تەزىرەك شىعىڭدار! الدىمەن شىققاندارىڭدى تەزىرەك بوساتامىز. كانە، تەزىرەك!
كەيبىرەۋلەر ەندى ىلگەرى قاراي ۇمتىلدى. مەن دە ىلگەرى ۇمتىلا بەرىپ ەدىم:
— دۋرا، نە لەز، — دەپ دۋنيا اپاي جەڭىمنەن تارتىپ قالدى.
ءبولىپ العان ادامداردى اۆتوماتىن كەزەگەن ون شاقتى سولدات ايداپ اكەتتى. قورادا ءالى دە ءجۇز قارالى ادام بار. ەندى ولار جاڭاعى ايداپ اكەتكەندەردىڭ ءىزىن باعىپ تۇر.
— ولاردى قايدا اپاراتىر — ءاي؟
— دەريەۆنيانىڭ سىرتىنا قاراي بۇرىلدى.
— مۇمكىن ءبىر جۇمىسقا سالاتىن شىعار.
— ەمشەكتەگى بالانى جۇمىسقا سالا ما؟
— مۇمكىن تەكسەرۋدەن وتكىزەتىن بولار.
— انالاردى قيسىق سايعا قاراي ايداپ بارادى.
قيسىق سايدىڭ نەگە قورقىنىشتى ەكەنىن بىردەن تۇسىنگەنىم جوق، ءبىراق جامان داۋىستان شوشىپ كەتتىم، جۇرت تا تىنا قالدى.
— راس، قاتىندار، قيسىق سايعا ايداپ بارادى، — دەدى ءبىر ايەل داۋسى.
— توچنو. اتۋعا الىپ بارا جاتىر.
— شىنىمەن اتار ما ەكەن؟
كوڭىلدەرىنە ۇرەي كىرىپ گۋلەپ كەتكەن جۇرت كەنەت دەمىن ىشىنە تارتىپ قالدى. پىتىراداي شاشىراپ، پاتىرلاپ جۇمساق داۋىس كەلەدى قۇلاعىما. مىلتىق داۋسى. ءبىر جەردە مىلتىق اتىلىپ جاتىر.
— ولاردى اتىپ جاتىر! — دەگەن ايەلدىڭ اششى داۋسى قۇلاق شەكەمدى جارىپ ءوتتى، بۇل الگى قازىمىر سوزشەڭ داريانىڭ داۋسى ەكەنىن دە تانىپ قالدىم.
قورانىڭ ىشىنە قامالعان قالىڭ توبىر قايتا گۋىلدەسىپ، تەڭسەلىپ لىقسىپ كەتتى. مانادان بەرى نەعايبىلدەن دامەتكەن، الدامشى ۇمىتكە الاڭ بولعان كوڭىل تاجالدىڭ تۋرا كەلىپ قالعانىنا ەندى عانا كوزى جەتىپ الاسۇرادى. ەرىكسىز شىعىپ كەتىپ جاتقان اششى داۋىستار، زارلاعان ايەلدەر، شوشىپ شىرقىراپ جىلاعان بالالار. وسى توبىر ماعان تۇتاس ءبىر دەنە سياقتى كورىنىپ كەتتى. ىڭىرانىپ، شىڭعىرىپ، اياق سەرپىپ تىپىرشىپ قورشاۋدىڭ ءىشىن تەڭسەلتىپ بارادى. مەن دە سونىڭ كىشكەنتاي ءبىر مۇشەسىمىن، ءوز ەركىم جوق، نە دە بولسا بىرىگىپ، تاعدىرىم ءبىر تۇيىنگە بايلانىپ قالعان وسى توپپەن بىرگە كورەم.
از دا بولسا ۇيرەنىسكەن، جالعىز تانىسىم دۋنيا اپاي ەدى. ول قايدا؟ مىنا الاساپىراندا ودان دا كوز جازىپ قالىپپىن. سەڭدەي سىعىلىسىپ، تەڭسەلگەن جۇرتتىڭ ىشىنەن دۋنيا اپايدى ىزدەدىم. مۇندايدا ءبىر نارسەگە الاڭ بولعان دا جاقسى ەكەن، القىمعا تاقالعان اجالدان از دا بولسا كوڭىلىڭدى اۋدارادى. پىشەنگە ءتۇسىپ كەتكەن ينە سياقتى، قالىڭ توبىردىڭ اراسىنان كەمپىرىم تاپتىراتىن ەمەس. جىڭىشكە تاقتايدى سيرەك قاققان قورشاۋدىڭ ارتقى جاعىنا كەلىپ قالعان ەكەم، سىقىر ەتىپ سىنعان تاقتايدىڭ دىبىسىن ەستىپ جالت بۇرىلسام، دۋنيا اپاي ناتاشاسىن تاقتايى سىنعان تەسىكتەن يتەرىن شىعارىپ جاتىر.
— كورمەي تۇرعاندا تەزىرەك جۇگىر! وگورودقا جەت! — دەپ اقىرىن ءامىر بەردى.
قورشاۋدان شىعىسىمەن ناتاشا زىرقىراپ جۇگىرە جونەلدى — ەكى ەتەگى تورعايدىڭ قاناتىنداي جالپىلداپ ۇشىپ بارادى بايعۇس بالا. انە ءبىر ءۇيدىڭ قاسىنداعى ۇيىلگەن شوپكە جاقىنداپ قالدى. وسى كەزدە قورشاۋدى جاعالاپ كەلە جاتقان سولدات كورىپ قالىپ اۆتوماتىن كوتەرىپ الىپ، ونى تىرىلداتىپ اتا بەرگەن كەزدە، تەسىكتەن قالاي شىعىپ كەتكەنىن بىلمەيمىن، دۋنيا اپاي قارىنا جارماسا كەتتى. سولدات قولىنان قارۋى ءتۇسىپ كەتە جازداپ، بۇلقىنىپ قارىن ازەر بوساتتى دا، اۆتوماتىمەن دۋنيا اپايدىڭ وڭمەنىنەن يتەرە بەرىپ، تىرر ەتكىزىپ وقپەن ءبىر كوكتەپ ءوتتى. دۋنيا اپاي دىبىس شىعارماستان اقىرىن شوگە بەردى دە، دەنەسى جۇپ-جۇمساق سىلق ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى.
ءبىر ساتكە سولداتتىڭ بەتىنە كوزىم ءتۇسىپ كەتتى. كىسى ولتىرگەن ادامنىڭ ءجۇزى... اجال سياقتى قۇپ-قۋ. كوزىندە دە اينەكتەي جانسىز جارقىل. كىسى ولتىرگەن ول دولى ىزامەن اقىرىپ جىبەردى.
— سيۋريح! نازاد!
قورشاۋدىڭ انا جاعىنان دا بىرەۋ قاشتى ما، بىلمەيمىن، و جاقتان دا مىلتىق اتىلىپ جۇرت بەرى قاراي لىقسىدى. الدىڭعى جاقتاعىلاردى تاعى دا ساناپ شىعارىپ جاتىر. جىلاعان، قوشتاسقان داۋىستار ەستىلەدى. بۇل دۇرلىگىس تە بىرتە-بىرتە باسىلىپ، قالىڭ توپتىڭ بويىن اجال الدىنداعى اۋىر سابىرلىق جايلاپ كەلە جاتقان سياقتى. ەندى بايقاسام، اركىم وت باسىنا ءبولىنىپ، جەكە-جەكە ۇيىرلەنە جينالىپتى. كوگىلدىر بالاپانىن قورىعان تاۋىقتاي بالالارىن باۋىرىنا تارتىپ العان، جاقىن ادامدار بىر-بىرىنە تىعىلىپ، كوڭىلى بوساعاندارىنا جۇبانىش ايتىپ، از دا بولسا مەدەت بولىپ جاتىر. ايەلدەر كۇيەۋلەرىنىڭ قولتىعىنا تىعىلىپ، كەيبىرەۋلەرى ءبىرىن-بىرى قۇشاقتاپ جىلايدى. Meن كىمنىڭ باۋىرىنا تىعىلام؟ جاڭا عانا ماعان ءبىرتۇتاس دەنە سياقتى بولىپ كورىنگەن مىنا توپ بىتىراپ ءبولىنىپ، اقتىق ساعاتىندا اركىم ءوزىنىڭ جاقىنىن تاۋىپتى، مەن بۇيرەكتەي ءبولىنىپ جالعىز قالدىم. تىم بولماسا بەتىنە قاراپ كوزىنەن جاناشىرلىق ىزدەيتىن ادامىم دا جوق؛ بولەكپىن، جاتپىن، ءتىرى جاندى تانىمايمىن. اقتىق ساعاتىڭدا موينىنا اسىلىپ، ەڭىرەپ جىلايتىن ادامىڭنىڭ جوعى... ءتىپتى جامان ەكەن.
كەلەسى توپپەن مەنى دە الىپ كەتتى. باسىندا ەڭ ارت جاعىندا تۇرعان سياقتى ەدىم، ءبىر مينۋت بولسا دا اجالىن الىستاتقىسى كەلگەن جۇرت سىعىپ ىلگەرى شىعارىپ جىبەرىپتى. ەندى شەگىنەيىن دەسەم تۇمسىعىم باتاتىن ەمەس. جۇرتتىڭ قولىنان كەلەرى باۋىزداۋعا اپاراتقان مالداي ءتورت تاعانداپ شەگىنشەكتەي بەرەدى، مىلتىقتىڭ دۇمىمەن تۇيگىشتەپ تۇرىپ شىعارىپ جاتىر. قاتىندار شىرىلداپ، بالالار جىلاپ، سولداتتار داۋىستاپ بالاعاتتاپ ازان-قازان. مەنىڭ دە ساۋىرىمنان مىلتىقتىڭ ءدۇمى سوقتى، ءبىراق ءتان اۋرۋىن سەزەتىن ءحالىم جوق، تانىمايتىن توبىردىڭ ىشىندە قوساقتالىپ كەتىپ بارام.
جاڭا قورشاۋدان شىعاردا جانتالاسىپ، بۇلقىنعان جۇرت كوشەگە شىققاسىن اپتىعى باسىلعانداي تارتىپكە ءتۇسىپ، اجالعا مويىنسۇنىپ، اۋىر اياڭداپ كەلەدى. جۇرت ەندى سوزدەن تىيىلىپ، ءوزارا ءتىل قاتىسۋدان قالعان، زىلدەي تىنىشتىق ەڭسەنى باسىپ بارادى. بۇل تىنىشتىقتى ۇزەتىن اجال عانا. وسى تىنىشتىق مەنى دە تۇنشىقتىرىپ، دەمىم تارىلىپ القىنىپ بارام. كەنەت باج ەتە قالعان ايەل داۋسى قۇلاقتى جارىپ كەتتى.
— ءوز اجالىمدى كورە المايمىن! قاراي المايمىن.
«مىناۋ ءبىر تانىس داۋىس قوي» دەگەن كۇڭگىرت وي كەلەدى باسىما. ءبىر ايەل توپتان شىعىپ تۇرا قاشتى. باسىن قوس قولداپ قىسىپ الىپ:
— ءوز اجالىمدى كورە المايمىن. جەلكەمنەن اتسىن! — دەپ جۇگىرىپ بارادى. الگى سۋماڭداعان بايعۇس، سوزشەڭ ايەل داريا ەكەن.
مىنا ارتقى داۋىسقا ايداپ كەلە جاتقان سولداتتاردىڭ ءوزى ساسىپ قالعانداي بولدى. بىرەۋى سالدەن كەيىن:
— توقتا! قايت! — دەپ ايقايلادى.
ايەل قايرىلعان دا، توقتاعان دا جوق، شىڭعىرىپ جۇگىرىپ بارادى، كوشەنىڭ شەتىندەگى ۇيگە جاقىنداپ قالدى. ايداۋشىلار تىرىلداتىپ اتىپ جاتىر. ار جاعىن كورە العانىم جوق. قايتادان ساپىرىلىسا بەرگەن جۇرتتىڭ تاساسىندا قالدىم. نەگە بولسا دا مويىنسۇنىپ، قۇر سۇلدەرى سۇيرەتىلىپ كەلە جاتقان جۇرت قايتا تىرىلگەندەي ءتىل ءبىتىپ، جامىراي سويلەسىپ كەتتى. ءبارى قاشقان ايەلگە قارايدى.
— قۇلادى.
— يماندى بولسىن، داريا بايعۇس.
— ولگەن جوق. تاعى قاشتى.
— قويشا باۋىزدالىپ ولگەنشە... دۇرىس ىستەدى.
— اۋ، ءبىز اياق سەرىپپەي-اق كەتەمىز بە؟!
جۇرتتىڭ باسىلىپ قالعان كوڭىلى قايتا لوبلىدى. تورت-بەس ادامنان قاتار تۇزەپ كەلە جاتقان توپتىڭ ساپى بۇزىلىپ، ساپىرىلىسىپ كەتتى. ايداپ كەلە جاتقان كۇزەتشىلەر ورىسشا، نەمىسشە ەكى تىلدە ايقايلاپ، ءبىر جاعىنان ۇرەيى ۇشقان بالالار جىلاپ، ازان-قازان بولدى. تاعى دا توبەمىزدەن پاتىرلاتىپ مىلتىق اتىپ، ازەر دەگەندە جونگە سالدى.
دۇرلىككەن جۇرتتى قايتادان جونگە ءتۇسىرىپ، دەريەۆنيانىڭ سىرتىنا قاراي ايداپ كەلەدى. بىزدەن بۇرىن كەتكەندەردىڭ تابانىمەن تاپتالىپ تىڭ قاردىڭ بەتىنە جوسىلىپ جول ءتۇسىپتى. الدىڭعىلاردىڭ جولىمەن سولاردىڭ جولىن قۋۋعا كەلە جاتىرمىز. وسى توپتىڭ كىشكەنتاي بالاسىنا دەيىن سونى ءبىلىپ كەلەدى. ءبىر عاجابى اتۋعا اكەلە جاتقانىن انىق بىلگەن مىنا جۇرت جاڭاعى ايەلشە ويباي سالىپ، جانتالاسىپ، تىم-تىراقاي قاشاتىن ەمەس. ءبىر مينۋت بولسا دا كەيىنىرەك ولگىسى كەلگەن سوقىر سەزىم بە، الدە كەۋدەڭنەن جانىڭ شىعىپ كەتكەنشە ۇزىلمەيتىن سوقىر ءۇمىت پە؟ مەنىڭ دە ويباي سالىپ قاشاتىن ويىم جوق، نە دە بولسا وسىلارمەن بىرگە كورەم.
جۇرت تاعى دا ۇيىرلەنىپ الىپتى، اسكەرشە ساپقا ءتىزىپ ايداسا دا ءار سەميا ءبىر شوعىر بولىپ، جۇمىرلانىپ كەلەدى. بالالارىن ورتالارىنا الىپ، ءوز دەنەلەرىمەن قىمتاي بەرەدى. بالا كوتەرگەن ايەلدەر دە سابيلەرىن كەۋدەلەرىنە تاس قىلىپ قىسىپ العان، بۇ بايعۇستارعا مەنەن دە قيىن ەكەن عوي.
اتتاعان سايىن قادامدارى اۋىرلاپ، جەلكەلەرىن ءزىل باسىپ، ءۇنسىز كەلەدى. و، عاجاپ. ۇنسىزدىكتىڭ دە ءوزىنىڭ سارىنى بولادى ەكەن. تۇنجىراعان تىنىشتىق جايلاپ تۇتاسىپ توبەمىزدى تورلاپ الىپ ەدى، ەندى شيرىعىپ، ءۇنسىز سارىنى ۇدەپ كۇشەيىپ بارادى، بۇكىل دەنەڭدى جايلاپ، بۋلىقتىرا تۇسەدى. جۇرتتى تۇگەل بيلەپ، بىتىراتپاي الىپ كەلە جاتقان تەگەۋرىندى ءۇنسىز سارىن سياقتى. ءبارى سونىڭ ىرعاعىنا باعىنىپ، اياقتارىن ءزىل باسىپ اتتاعان سايىن اجالىنا جاقىنداپ كەلەدى. مەن دە اجالىما جاقىنداپ كەلەم. كۇن كەشكىرىپ قالىپتى، اينالا اپپاق قاردىڭ اعى سەمىپ، قۋقىل تارتقان. وڭ جاقتى كومكەرىپ ورمان قاراۋىتادى، و جاقتا قىبىر ەتكەن جان كورىنبەيدى. دۇنيە، مىنا بەيتانىس توڭىرەك مۇپ-مۇزداي بوپ قۇلازىپ، مەنەن ءبولىنىپ، بولەكتەنىپ بارادى. ءقازىر وسى سازارا قالعان توڭىرەك جوق بولادى. مەن دە جوق بولام... جوق بولام... وسى وي تۇلا بويىمدى مۇزداتىپ بارادى...
سايدىڭ شەتىنە جاقىنداي بەرە توقتادىق. ون شاقتى سولدات شوعىرلانىپ، تەمەكى تارتىپ تۇر. بويلارى مۇزداپ قالعان بولار قولدارىمەن جامباستارىن سوعىپ جەر تەپكىلەپ قويادى، ءتىپتى كىسى اتاتىن ادامدارعا ۇقسامايدى. ارەگىرەكتە الدىڭعى اشاسىن تايانىپ قار ۇستىندە ۇزىن مويىن ەكى پۋلەمەت تۇر. ولاردىڭ قاستارىندا ادام جوق. توپ ىشىنەن ۇزىن بويلى، ارىق بىرەۋى ءبولىنىپ شىقتى، ءسىرا كوماندير! بولار، ءبىزدى ايداپ كەلگەندەردىڭ بىرەۋى سوعان بايانداپ جاتىر. ۇزىن تۋرا انانىڭ ءسوزىن سابىرمەن تىڭدايدى، تارامىس ارىق ءوڭى قاتقىل، ءبىراق ءجۇزى كىسى ولتىرەتىن ادامعا ۇقسامايدى، قايتا شارشاپ دەم العىسى كەلىپ تۇرعان ادام سياقتى، كوزقاراسىندا بىزگە ءتىپتى وشتىگى جوق. داۋىسىن كوتەرمەستەن قاراۋىنداعىلارعا ءبىر نارسە دەپ ءتارتىپ بەرىپ ەدى، ءبىراق انالارى اقىرىن داۋىسقا قاتتى قيمىلداپ تەز شيراتىلىپ، اۆتوماتتارىن كەۋدەلەرىنە كوتەرىپ الدى، بىر-ەكەۋى پۋلەمەتتىڭ قاسىنا باردى.
«اين، سۆاي، دراي، فيۋنف...» بۇل مەكتەپتە قۇلاعىم قانىققان نەمىسشە سيفرلار. ءبىزدى كادىمگىدەي تاپتىشتەپ، مالشا ساناپ شىعارىپ جاتىر. وزدەرى اسىقپايدى، ءتىپتى سابىرلى، ولتىرگەن ادامىنىڭ ەسەبىن انىقتاپ العىسى كەلەتىن بولار. ساناقتان وتكەندەرىن شاشاۋ شىعارماي سايدىڭ قاباعىنا ءتىزىپ قويىپ جاتىر. جۇرتتىڭ بەتىندە قان جوق، قۇپ-قۋ، ءتىرى ولىك سياقتى ايتقان جاقتارىنا جۇرە بەرەدى، ايتەۋىر قيمىلداپ جۇرگەنىم بولماسا مەنىڭ دە كەۋدەمدە جان جوق. مىنا قارلى دالا، قىبىرلاعان ادامدار مەنەن بولەك. بۇلاردىكى دە ماعىناسىز، جانسىز قيمىل. بۇكىل دۇنيە جانسىز، جات، تىلسىم.
— ديادەنكي... ديادەنكي...
شىرىلداعان بالا داۋسى. كادىمگى ءتىرى داۋىس.
— اعاتايلار! اعاتايلار، مەنى ولتىرمەڭدەر! مەن ءان سالىپ بەرەم. مەن ءاندى جاقسى ايتام!..
تىرناقتاي ءانشى قىز، بەس جاسار پاراشكا. كىشكەنتاي قولىمەن شەشەسىنىڭ موينىنان قىسىپ قۇشاقتاپ العان، ايداپ باراتقان سولداتقا قاراپ شىر-شىر ەتىپ جالىنادى.
— مەنى ولتىرمەڭدەر! مامامدى ولتىرمەڭدەر! اعاتايلار! مەن ءان سالىپ بەرەم. كوپ ءان سالىپ بەرەم.
«سناچالا زاپلاكال اندرياشكا، پوتوم زپرەپەلا پاراشكا...»
پاراشكانىڭ ءجۇزىن انىق كوردىم: كوز جاسى قىزارىپ كەتكەن تومپاق بەتىنە بۇرشاقتاي تامشىلاپ، سولقىلداعان وكسىگىن جۇتىپ، شىرىلداپ ءان باستاپ كەتتى. بايعۇس بالانىڭ دۇشپاننان تۇڭعىش رەت قورىققانى دا وسى بولار. ونى تىڭداعان سولدات جوق، سايدىڭ جار قاباعىنا قاراي وزگەلەرمەن بىرگە شەشەسىمەن ەكەۋىن ايداپ بارادى. جۇرتتىڭ ءبارىن جالىندىرىپ ايتاتىن، جۇرتتىڭ ءبارىن ءماز قىلاتىن ءانشىنىڭ بۇلارعا ءالى كەلمەيدى دەگەندى پاراشكا ۇقپايدى، توقتالار ەمەس، كوزىنەن جاسى پارلاپ ايتىپ بارادى. جار قاباقتىڭ باسىنا اكەلىپ قويعاندا دا توقتاماي بار داۋسىمەن شىرىلدايدى كەلىپ، شىرىلدايدى...
...الدىڭعى قاتارداعىلاردى تاپتىشتەپ ساناپ ءبولىپ الىپ جار باسىنا شىعارىپ جاتىر. ولار اجالدىڭ سىزىعىن اتتاپ ءوتىپ ارعى بەتىنە شىققاندار، مەن ءازىر بەرگى بەتىندە تۇرمىن. كەۋدەڭنەن قاشان جانىڭ شىعىپ كەتكەنشە ءۇمىت دەگەن يت ۇزىلمەيدى ەكەن، الدىڭعى قاتارداعىلاردى سىپىرىپ شىعارىپ جاتقان اجال ۇستاراسى ءدال ماعان تاقالعاندا توقتاپ قالار ما ەكەن، دەگەن ءالسىز ءبىر ەسەك دامە بار كەۋدەمدە. اتىلاتىندارىن انىق ءبىلىپ كەلە جاتسا دا، ءتىپتى بولماسا داريا سياقتى، باسساۋعالاپ قاشىرماي، نە قارۋسىز بولسا دا اسىلىپ، جۇلىسىپ ولتىرمەي، جۇرتتىڭ توبىن بۇزباي اكەلگەن دە وسى ءبىر اقتىق دەمىڭ شىققانشا الدارقاتاتىن قورقاق ەسەك دامە بولار. سول دامەمدى ءۇزىپ اجالدىڭ سىزىعى ءدال مەنىڭ قاسىما كەلدى. وسى كەزدە جانىم تانىمنەن ءبولىنىپ شىعىپ، باسقا ءبىر جاقتان قيمىلسىز قالعان قۇر سۇلدەرىمە قاراپ تۇرعانداي... و دۇنيەدەن ەستىگەندەي اپ-انىق ەستىپ تۇرمىن: «اين... دۆاي... دراي...-» ءار سيفر ساناپ كەلە جاتقان سۇق ساۋساقپەن بىرگە اركىمنىڭ كەۋدەسىنە وقتاي قادالادى. تىرس... تىرس اتىلعان وق ماعان دا تاقاپ قالدى... فير... جانىم كەۋدەمە قايتىپ ورالىپ سەلك ەتە قالدىم.
مەنى يتەرىپ شىعارعانداعى «فير» دەگەن ءسوز قۇلاعىما قادالىپ قالدى... ءقازىر كەۋدەمە وق تا قادالادى. جۇرەگىم زۋ ەتىپ كىندىگىمنىڭ باسىنا ءتۇسىپ، بۋىنىمنان ءال كەتىپ قالدى. اياعىم ماقتا سياقتى، قالاي قوزعالىپ توپقا قوسىلعانىمدى بىلمەيمىن، ۇزىن تۇرا نەمىس كومانديرىنىڭ قاسىمىزعا قالاي كەلىپ قالعانىن دا بىلگەنىم جوق. ول مەنىڭ بەتىمە قاراپ، قاسىنداعىلارعا ءبىر نارسە دەيدى. بىرەۋى مەنى قارىمنان سۇيرەپ شەتكە شىعاردى. اجالدان قۇتىلدىم با، الدە مەنى ءبولىپ الىپ جەكە اتا ما؟ كوكىرەگىمدە كىشكەنتاي ءۇمىت ۇشقىنى جىلت ەتتى. مۇمكىن مەنى اتپاس... ايتەۋىر ءقازىر اتپاس...
ۇزىن تۇرا ماعان تاڭىرقاي قارادى دا، قاسىنداعى تولىقشا سارى نەمىسكە ءبىر نارسە دەدى. ونىڭ ورىسشاسى مەنىكىنەن دە كەمىرەك بولۋ كەرەك، مەنى ساۋساعىمەن نۇقىپ:
— تى كتو ەست؟ وتكۋدا؟ — دەدى.
— نە زناي... نە زناي... دالەكو...
«تۇك بىلمەسەڭ، كەششە بولساڭ پالەدەن تەز قۇتىلاسىڭ» دەگەن سوقىر سەزىمنىڭ اۋزىما سالعانى بولۋ كەرەك، بولماسا قۋلىق، سۇمدىق ويلاپ جاتۋعا ءقازىر مەنىڭ ءحالىم دە، مۇرساتىم دا جوق ەدى. ۇزىن تۇرا ءتىلماش سارىعا كۇڭك ەتتى.
— تى مونگول؟ دجاپان؟
— مونگول... دجاپان، — دەپ باسىمدى شۇلعي بەردىم.
سارى ءتىلماش ەڭگەزەردەي مۇرتتى پوليسايعا قاراپ:
— تى زناەت، وتكۋدا ەتا؟ — دەپ سۇرادى.
— بۇل بىزدىكى ەمەس، گوسپودين ناچالنيك. بۇل توڭىرەكتىڭ ادامى ەمەس. ءتۇرى دە بولەك، — دەپ ول ەبەلەك قاقتى.
تانىس داۋىس. ايتپاقشى، كەمپىردىڭ ۇيىنە كەلىپ جۇرەتىن ۋساچيەۆ وسى، مانا دا الىستان كورىپ قالىپ ەدىم، نەمىستەردىڭ الدىندا ءىرى دەنەسىنەن ۇيالىپ كىشىرەيىپ بۇعا تۇسەدى.
ۇزىن تۇرا تاعى دا ءبىر نارسە دەپ كۇڭك ەتتى دە، بۇرىلىپ سولداتتارىنا كوماندا بەردى. ءتىلماش سارى ۋساچيەۆقا ساۋساعىمەن مەنى نۇسقاپ:
— ەگو س سوبوي ۆوزيت، — دەدى.
سولداتتار اۆتوماتتارىن كوتەرىپ الىپ، سايدىڭ قاباعىنداعى ءتىزىلىپ تۇرعان جۇرتتى نىساناعا الدى. پاراشا قارلىققان داۋسىمەن شىڭعىرىپ ءالى ءان سالىپ تۇر... «نە ۋبيۆايتە، ديادەنكي...» جار قاباقتىڭ باسىندا تۇنجىراپ ءۇنسىز تۇرعان جۇرت اجالىنىڭ جەتكەنىن ەندى عانا بىلگەندەي ءدۇر سىلكىنىپ گۋىلدەپ كەتتى: شىرىلداعان ايەل داۋسى... ايقايلاعان ەركەك داۋسى. اياقتارىنىڭ بۋىنى كەتىپ شوگىپ وتىرا كەتكەندەرى، مىلتىق اتىلماي-اق قۇلاپ جاتقاندارى دا بار. سويتكەنشە اۆتوماتتار پاتىرلاپ قويا بەردى، وعان دۇرسىلدەگەن پۋلەمەت داۋسى ۇلاستى.
مەن سورلى نەعىپ تەرىس اينالماي، نە كوزىمدى جۇمباي باقىرايىپ، قاتىپ قالعانىمدى بىلمەيمىن، قاپى جىبەرمەي ءبارىن كورىپ تۇرمىن. وق تيگەن دەنەلەر سىلق ەتىپ سايعا قۇلاپ ءتۇسىپ جاتىر، كەيبىرەۋلەرى بەرى قاراي قۇلايدى. ءبىر ايەل بۇرالىپ بارىپ سايعا قۇلادى، قۇنداقتاعى بالاسى قولىنان ۇشىپ بەرى قاراي دومالاپ كەتتى. بوركى ۇشىپ كەتكەن اقباس شال جىلانشا جيىرىلىپ دەنەسىمەن جەر ساباپ ولە الماي الاسۇرادى. پاتىرلاعان وق اراسىنان قىرىلداعان، ىڭىرسىپ، شىڭعىرعان داۋىستار ەستىلىپ قالادى. كوبى ءارى سايعا قاراي قۇلادى، قىر باسىندا قالعانداردىڭ ءالى دە اياق سەرپىپ، تىپىرشىپ جاتقان تىرىلەرى بار. قاردىڭ ءۇستى تەڭبىل قىزىل. باتار كۇننىڭ ساۋلەسىمەن قىپ-قىزىل قاساپ سياقتى كوزىمنىڭ الدى قىپ-قىزىل، دۇنيە بۇلدىراپ، تۇتاسقان قىزىل مۇنارعا اينالىپ بارادى.
ءۇشىنشى ءبولىم
I
جاسىرىنعان ۇڭگىرىم ادەپكىدە كوردەي قاراڭعى ەدى. اسىرەسە كىرەر ەسىگىن بەكىتىپ قىمتاپ تاستاعان كەزدە توڭىرەگىم تاس قاراڭعى بولىپ، كوزىم تۇك كورمەي، العاش ىستەگەن ەرىكسىز قيمىلىم قاراڭعىنى قارماپ ەكى ءسابيدى ەكى بۇيىرىمە قىسىپ الىپپىن، «قاراڭعىدا قابان كۇركىرەيدى» دەمەكشى، وزگە جۇرتتان ءبولىنىپ جالعىز قالعان ۇرەيىمدى قاراڭعىلىق قاۋقيتىپ ەسىرە ءتۇسىپ، تۇلا بويىمدى ءبىر جامان، سالقىن ءدىرىل قارىپ ءوتتى. سول ءدىرىل ەكى سابيگە دە دارىدى ما، ولار دا بالاپانداي قالتىراپ، باۋىرىما تىعىلا تۇسەدى. سولاردىڭ دەنەسىنىڭ ءدىرىلىن سەزگەندە كوڭىلىم ورنىنا تۇسەدى. توبە جاقتا قىلاڭىتقان ساڭىلاۋ بار ەكەن، سالدەن كەيىن شويىنداي تۇتاس قاراڭعىلىق سەيىلەيىن دەدى.
مەنىڭ بۇل تىعىلعان جەر كەپەم، سىرتىنان قاراعاندا كوزگە ءتىپتى بايقاۋسىز؛ ۇستىنە توپىراق شىعارماي، ءۇستىن جاڭبىردان قاراۋىتىپ كەتكەن ەلەڭ شوپپەن بۇتانىڭ مۇرتىن جاپىرماي ۇلكەن شىرشانىڭ تۇبىنە قاراي ۇڭگىپ جاساعان قۋىس — بۇرىن پارتيزانداردىڭ قۇپيا قويماسى بولسا كەرەك. ابان مەنى بۇل اراعا ەرتىپ كەلىپ ەكى بالانى ماعان ۇستاتىپ قويىپ، ءوزى سيپالاپ ۇڭگىردىڭ ەسىگىن تاۋىپ اشقاندا بارىپ، مەن بۇل ارادا زىلمانكە بارىن ءبىلدىم. ول ءبىزدى سۇيەمەلدەپ ىشكە كىرگىزىپ، ەكى بالانى جوعارىدان الىپ، تەسىكتىڭ اۋزىندا ۇزىن بويى بۇكتەتىلىپ، ەڭكەيە بۇرىلىپ:
— بۇل ارادان سەنى ءتىرى جان تابا المايدى. تەك قاتتى دىبىس شىعارماساڭدار بولدى. ماڭايدان تىقىر ەستىسەڭ...ءوزىڭ بىلەسىڭ عوي. ءتىرى بولسام ۇرىس باسىلعاسىن قايتىپ ورالام. بىلاي... نەمىستەردىڭ اياعى باسىلعاسىن. وعان دەيىن ەشقايدا قوزعالما، — دەدى.
تەسىكتى بىتەۋگە وڭتايلانا بەرىپ، جوعارىدان:
— ءتىرى بولسام كەلەمىن، — دەدى تاعى دا.
سودان كەيىن ۇڭگىردى تاس قاراڭعى بىتەپ، كەتىپ قالدى. كىسى بالانى باۋىرىما قىسىپ، جالعىزدىققا بويىمدى ۇيرەتىپ ءبىراز وتىردىم. جالعىز دەمەكشى، كىشكەنتاي دا بولسا قاسىمدا ەكى ءسابيىم بار، كىشكەنتاي كەزىمدە ۇيدە جالعىز قالعاندا مىسىقتى دا قارا كورۋشى ەدىم، مىنا ەكى نارەستە بەينەتى مەن ۋايىمىنان باسقا پايداسى بولماسا دا، كىسىنى ايتەۋىر جالعىزسىراتپايدى ەكەن.
بۇل ەكى مۇسكىن دە تۋماي جاتىپ، تىرلىكتىڭ بار تاۋقىمەتىن تارتىپ، كونبىستى بولىپ العان تەسىك وكپەلەر، ءبىراز بۇيىعىپ وتىرىپ، قالعىپ كەتتى. كىرگەندە بايقاعام — بۇل ءوزى ەڭكەيمەي ەركىن جۇرەتىن، اجەپتاۋىر ۇلكەن جەر كەپە، جوعارعى جاقتا الاقانداي ساڭلاۋ بار، بۇتانىڭ تۇبىنەن تاسالاۋ جەردەن تەسسە كەرەك، ارجاعىنان ەش نارسە كورىنبەيدى، تەك قىلاڭىتقان كۇڭگىرت ساۋلە عانا. سىرتقا شىعا المايتىنىم بولماسا بۇل ناعىز ءبىر جايلى قونىس، ەكى جىلعا جۋىق پارتيزانداردىڭ ىشىندە جۇرگەندە مۇنداي جايلى جەركەپە كەزدەسسە ءبىر جاساپ قالاتىنمىن. اباننان ەستىگەنىم، ءبىزدىڭ اسكەرلەر جاقىنداپ قالسا كەرەك، سودان نەمىستەر ارتىن تازارتىپ الماق بولىپ پارتيزانداردى قىرۋعا قىرۋار اسكەر شىعارىپتى، بۇكىل ۇلكەن ورماندى ءسۇزىپ وتپەك كورىنەدى. ءسويتىپ ورمان ىشىندەگى مىڭداعان پارتيزانداردىڭ باسىنا زاۋال ءتوندى. ەكى بالامەن مەنى وسى اراعا تىعىپ، ءبىزدىڭ وترياد تا سوعىسقا كەتتى، ولار قولىنان كەلسە ەبىن تاۋىپ جاۋدىڭ قورشاۋىنان سىتىلىپ شىعۋى كەرەك، قولىنان كەلمەسە...
مەن ەكى بالامەن تاعدىرىمدى توسىپ وسى قاراڭعى ۇڭگىردە قالدىم. بىرەۋى ءوز بالام، ءقازىر جاسى ەكىگە جۋىقتادى، كادىمگىدەي ادام بولىپ قالدى. قاردىڭ ۇستىندە تۋىپ، جورگەگىنەن جىلۋ كورمەي وسكەن بالا، ىستىق-سۋىققا بىردەي، نەگە بولسا دا كونبىستى، ناعىز تەسىك وكپە. باسىما نەبىر اۋىر زامان ءتونىپ، زارەم ۇشىپ قانشا شوشىسام دا تاس كەپەدەي جابىسىپ تۇسپەي قويىپ ەدى، وسال بولسىن با، پارتيزان ءومىرىنىڭ بارلىق ازابىنا ءتوزىپ كەلەدى. كادىمگىدەي ءتىلى دە شىعىپ قالدى، ورىسشا-قازاقشانى ارالاستىرىپ سويلەيدى. نەمىستەرگە دە تىقىر تايانعان سياقتى، وسىدان امان-ەسەپ ەلگە جەتىپ، قامقا اجەسىنىڭ قولىنا ءبىر ۇستاتسام...
ەندى ولگىم كەلمەيدى. سونشا توزاقتان وتكەننەن كەيىن... ەندى ءتىپتى ولۋگە حاقىم دا جوق سياقتى. اجالدى ازاپتان قۇتقاراتىن جەڭىلدىك سياقتى كۇتىپ، ولگىم كەلگەن ساعاتتارىم دا بولعان. باسىمنان كەشكەن ازاپ پەن مەحناتتىڭ، ءقاۋىپ پەن قاتەردىڭ، كوزىم كورگەن قىزىل قىرعىننىڭ قايسى ءبىرىن ايتا بەرەيىن. «ۋدى ۋ قايتارادى» دەمەكشى ءبىر ازاپ، ءبىر سۇمدىقتى ءبىر سۇمدىق ۇمىتتىرىپ تا كەلە جاتىر. ءبىراق مەن ۇمىتا المايتىن جانىم مەن تانىمە ىستىق تەمىرمەن قارىعانداي كۇيدىرىپ باسىپ قويعان ءبىر سۇمدىق بار. ول سوناۋ ءوزىم پانالاعان دۋنيا اپايدىڭ دەريەۆنياسىنداعى قىرعىن... جىلدان اسقانشا تالاي تۇسىمە كىرىپ، شوشىپ ويانىپ ءجۇردىم. سول قىرعىننىڭ ءمان-ماعىناسىن دا، سونشا قاتالدىقتىڭ سىرىن دا تۇسىنە المادىم. «حايۋان، جىرتقىش» دەپ لاعناتتايدى ولاردى، ويلاپ قاراسام ول ادام بالاسىنا قيانات سياقتى. ولاردىڭ ازۋلىسى مەن تىرناقتىسى قۇداي جازعان كەرەگىنە عانا شابادى، ال، مىنالاردىڭ ءىسى... وسىنى ويلاعان سايىن، كىشكەنتاي كەزىمدە كىسى ءولتىرۋ جايلى العاش ەستىگەن، ءسابي جۇرەگىمدى شوشىتقان ءبىر اڭگىمە ەسىمە تۇسەدى. ءبىراق ول اڭگىمە ماعان مىنا قىرعىننىڭ ماعىناسىن ءتۇسىندىرۋدىڭ ورنىنا قايتا قيىنداتىپ، باسىمدى شىرداي قاتىرادى.
الىستان جەر اۋىپ كەلگەن ەكى-ۇش ءۇيلى جان ءبىزدىڭ اۋىلعا قونىس تەپكەن-دى. سولاردىڭ ىشىندە ۇزىن بويلى، قاپساعاي، قارا ساقالدى ورازالى دەگەن ازاماتى بولاتىن. قامقا اجەم «باستارىنا پاقىرشىلىق تۇسكەن پەندەلەر عوي» دەپ مۇسىركەپ، ولاردى ۇيگە شاقىرىپ، ارالاسىپ كەتكەن. ءبىر كۇنى سول ورازالىنىڭ شاي ءىشىپ وتىرىپ، ايتقان ءبىر اڭگىمەسى ءالى كۇنگە دەيىن ەسىمنەن كەتپەي قويعان.
«ءبىز ارعىننىڭ ىشىندە توبىقتى دەگەن ەل بولامىز»، — دەپ باستاعان ورازالى اڭگىمەسىن. — توبىقتىدا دا تالاي مىقتى ادامدار بولعان زامانىندا. ارعى بابامىز كەڭگىرباي بي دەگەن كىسى وتكەن، ءبىز ونى قاستەرلەپ قابەكە دەيمىز. سول قابەكەمنىڭ زامانىندا توبىقتىنىڭ جۋانتاياق دەگەن اتاسىنان شىققان كەبەك دەگەن ازاماتىمىز بولعان.
«كەبەك» دەگەن اتتى العاش ەستىگەندە ماعان ەرسى كورىنىپ:
«كىسىنىڭ اتى كەبەك پە؟» دەپ كۇلىپ جىبەرگەم.
«ءيا، قاراعىم، كەبەك، — دەدى ورازالى مەنىڭ كۇلگەنىمدى ۇناتپاي. — اتى كەبەك بولعانمەن زاتى اسىل جىگىت ەدى، جاس تا بولسا ءبىر ەلدىڭ ارۋاقتى ازاماتى بولعان. سول كەبەك نايماننىڭ ەڭلىك دەيتىن سۇلۋىن كورىپ، سول قىزعا ىقىلاسى اۋىپ عاشىق بولىپتى. بوي جەتىپ قالعان قىزدىڭ باسى بوس بولا ما، سىبان دەيتىن ەلدىڭ ىشىندە ەڭلىكتىڭ اتاستىرىپ قويعان ادامى بار ەكەن. ءبىراق ىنتىزارلىق شىداتپاي ەكى جاس-اق باتانى اتتاپ باس قوسىپتى. كەبەك ۋاعدالاسىپ، ەڭلىكتى الىپ قاشىپ، ەلدىڭ ءىش جاعىنداعى حان تاۋىنىڭ سىلەمىنە تىعىلىپتى. ءوزىڭىز بىلەسىز عوي، بايبىشە، جەسىر داۋى وڭاي بولسىن با، — دەپ ورازالى قامقا اجەمە قاراپ قويدى. — ءبىراق جەسىرى كەتكەن سىباننان گورى قىزى كەتكەن نايماندار كوبىرەك ءبۇلىنىپتى. اسىرەسە اۋىزدىق بەرمەگەن ەسپەمبەت دەگەن قاتىگەز قىڭىر ءبيى بولعان نايماننىڭ. «ەل بۇلدىرگەن ەكى بۇزىقتى ۇستاپ بەر، بولماسا تۇرىساتىن جەرىڭدى ايت» دەپ قيسايىپ قاتىپ قالعان.
«ارىسىمىزدى ۇستاپ بەرىپ، ەلگە نە بەتىمىزبەن كورىنەمىز، ولىسپەي بەرىسپەيمىز» دەپ توبىقتىنىڭ جىگىتتەرى دۇرلىككەن ەكەن، قابەكەم ولاردى باسىپ تاستاپتى. «نايمان كوپ، توبىقتى از، سوعىسا المايمىن» دەپتى.
«اپىر-اي، اتاڭىزدىڭ ءوزى ەكى جاستى ۇستاپ بەرگەنى مە؟ — دەدى قامقا اجەم دە شىداماي.
«جوق، قابەكەم ءوز قولىنان ۇستاپ بەرمەگەن. ەكى تەنتەكتى تىعىپ وتىرعان مەن ەمەسپىن، ءوزى تاۋىپ السا ەركى» دەپتى.
«ءوز قولىمنان بەرمەيمىن، ءوز قولىڭمەن الا بەر»، — دەگەنى عوي، — دەپ قامقا اجەم كۇلكى ارالاس كۇرسىنىپ قويدى.
«ارينە ەندى، بايبىشە... — دەپ ورازالى ىڭعايسىزدانىپ قالدى. — قابەكەمە دە وڭاي بولدى دەيسىز بە، ەندى ءالى كەلمەسە قايتسىن. ءسىز ارجاعىن تىڭداڭىز، قابەكەمنىڭ تەرەڭدىگىن سوندا تۇسىنەسىز. توبىقتىنىڭ ىشىنە جانسىز جىبەرىپ، ەسپەمبەت ەڭلىك پەن كەبەكتىڭ التى اي بويى پانالاپ جاتقان ۇڭگىرىنىڭ ۇستىنەن شىعادى. ەڭلىك پەن كەبەك، بۇل كەزدە بالالى بولىپ قالعان، قاشا الماي قولعا تۇسەدى. «بەزبۇيرەك» اتانعان ەسپەمبەت ەمەس پە، ەكى جاستى ءولىم جازاسىنا بۇيىرىپتى. جەسىر يەسى سىباندار «ءبىز كىسى ولىمىنە ارالاسپايمىز» دەپ كەتىپ قالىپتى. سودان ەكى جاستىڭ موينىنا قىل شىلبىر سالىپ، اتتىڭ قۇيرىعىنا بايلاپتى.
«استاپىراللاي» دەپ قامقا اجەم تۇرشىگىپ كەتتى.
Meن دە شوشىپ كەتىپ اجەمنىڭ باۋىرىنا تىعىلىپپىن.
«قابەكەم جەر قوزعالسا قوزعالمايتىن ادام عوي، سودان شوككەن نارداي ءۇنسىز وتىرىپ قالىپتى. نايمانعا ات ءىزىن سالماي، ەردىڭ قۇنىن دا سۇراماي، سولاي ون جىل وتىرىپتى.
«شىدامدى-اق ەكەن سابازىڭ، — دەدى قامقا اجەم. — ال، نايماندار شە؟»
«كىسى ولتىرگەن ەل ەمەس پە، نايمانداردا توبىقتىعا قارايتىن نە بەت بولسىن. بۇرىن قىز الىسىپ، قىز بەرىسىپ، سۇيەك شاتىسىپ، قويى قورالاس دەگەندەي، قويان — قولتىق وتىرعان ەل، ەندى اعايىننىڭ بەتىنە قاراي الماي ىرگەسىن اۋلاقتاي بەرىپتى. جىل سايىن جايلاۋعا شىققاندا ءبىر كوش، جارتى كوش جەر ىسىرىلىپ، توبىقتىدان اۋلاعىراق بارىپ قونادى ەكەن. قابەكەم بولسا، ولار اۋلاقتاعان سايىن، ىرگەسىن تاقاپ بارىپ قونىپ، نايماندى ءارى قاراي ىسىرا بەرىپتى. شىڭعىستاۋ دەيتىن قاسيەتتى قونىسىمىز بار، بايبىشە، ءسويتىپ جارىقتىق قابەكەم سول شىڭعىس تاۋدىڭ تالاي جەرىن نايماننان توبىقتىعا اۋىستىرىپ الىپتى.
«ەردىڭ قۇنىن ەپپەن-اق قايتارعان ەكەن سابازىڭ، — دەدى قامقا اجەم.
«جوق، ەردىڭ قۇنى ونىمەن تانا قايتقان جوق، بايبىشە، — دەپ ورازالى اڭگىمەسىن جالعادى. — ون جىل وتكەن سوڭ، قابەكەڭ حابار سالىپ ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسىنان ءۇش بي شاقىرىپتى. «ال، اعايىن، وسىنداي ءبىر ءىس بولدى. مىنا نايمان ءالىم جەتتىك قىلىپ ارىستاي ازاماتىمدى ءولتىردى. اعايىن وكپەگە قيسا دا ولىمگە قيماق جوق ەدى، ەرتەڭ ءجۇز كورىسەتىن اعايىنمەن قان توگىسكە بارمادىم، ايتپەسە ەر نامىسى ءۇشىن باسىن وققا بايلايتىن ۇل توبىقتىدان تابىلماي قالعان جوق. ۇندەمەي ون جىل وتىردىم. ۋا، مىنا قياناتقا نە دەيسىڭ، اعايىن؟» — دەپتى. ءۇش ءجۇزدىڭ ءۇش ءبيى ءپاتۋالاسىپ: «وكپەڭ ورىندى، كەڭگىرباي، مۇنداي قيانات بەل السا ەل بولمايمىز. نە ايتساڭ دا ورىندى، وسىنىڭ تورەلىگىن، كەسىمىن ءوزىڭ ايت. ءبىز سوعان توقتايمىز»، — دەپتى.
«كەسىمىن ايتسام، — دەپتى قابەكەم. — مەن ءۇش ادامنىڭ قۇنىن سۇرايمىن. ازاماتىمنىڭ قۇنى، كەلىنىمنىڭ قۇنى، جاس نارەستە ۇرپاعىمنىڭ قۇنى.
«نايماننىڭ ءوز قىزىنىڭ قۇنىن وزىنە تولەتەتىن بولدى-اۋ، سابازىڭ، — دەپ قامقا اجەم ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
«ونىڭ ۇستىنە، اعايىن، مەن ون جىل ءتوزدىم، سونىڭ ءۇشىن قۇندى ون ەسە قىلىپ تولەسىن دەپتى»، — دەپ ءبىتىردى ءسوزىن ورازالى.
كەيىن ەڭلىك — كەبەكتىڭ كىتابىن وقىپ، ويىنىن دا كوردىم، اۋداندىق تەاتردىڭ ارتيستەرى بويانىپ الىپ ويناعاندا جىلادىم دا، ءبىراق العاشقى ەستىگەن اڭگىمەم ەسىمنەن كەتپەي قويدى. اسىرەسە كىسى ولتىرگەن ەل. اعايىننىڭ بەتىنە كەلە الماي اتام زاماننان جايلاپ كەلە جاتقان جايلاۋىن تاستاپ، قونىسىنان سىرعي بەرگەن. ەڭلىك پەن كەبەكتى جەرلەۋگە قاتىسقان از ادام، ءتىپتى تۇپتەپ كەلگەندە، كەيىن «سەمىزبۇيرەك» اتانىپ كەتكەن ەسپەمبەت بولسا دا، ۇياتى تۇتاس ءبىر رۋلى ەلگە كەلگەن. سولاردىڭ ىشىندە ەكى جاسقا جانى قيماعان، ەسپەمبەتتىڭ قاندى قولىن قاعا الماي قاپى قالعاندارى دا توبىقتى بالاسىنىڭ بەتىنە قاراي الماي جەرگە كىرەردەي بولىپ جۇرگەنىن ءىشىم سەزەدى. ءتىپتى ەشكىم ايىپتاپ، كوزىنە شۇقىپ بەتىنە باسپاسا دا ءجۇزى شىداي الماي جۇرگەن ادامداردى ءوز كوزىممەن كورگەندەي بولام. ەكى جاستىڭ اجالى ەكى ەلدىڭ اراسىن ور قازعانداي ءبولىپ كەتكەن. قانشا جەرىنەن سىرعىپ، ءۇش ادامنىڭ قۇنىن ەل بولىپ ون ەسە تولەپ شالا شابىلىپ قالعاندا بارىپ، سول ادامدار ەل بەتىنە قاراتپاي جۇرگەن ۇياتىنان ايىعىپ، از دا بولسا ەڭسەسىن كوتەرىپ، بويلارى ءبىر جەڭىلدەپ قالعان بولار.
بالا قيالى ءار نارسەنى ۇلعايتىپ الادى عوي، سودان با بىلمەيمىن، تەك وسى اڭگىمەنى ەسكە العاندا مەنىڭ كوز الدىما كىسى ولتىرگەن ۇياتىنا شىداي الماي، جەرگە قاراپ، تۇنجىراپ ءۇنسىز كوشىپ باراتقان قالىڭ ەل ەلەستەيتىن، كوپ قايتالانىپ كوزىمە قانىعى بولىپ قالعان وسى ەلەس، مازاق قىلعانداي ءقازىر دە كەيدە كوز الدىما كەلەدى.
نەمىس حالقى جايلى تاريحتان ازداعان حابارىم بولاتىن، مەكتەپتە وتكەنبىز، دۇنيەگە نەبىر اسقان دانا كەمەڭگەرلەر مەن دانىشپانداردى، نەبىر ءدۇلدۇل ونەرپازداردى بەرگەن ۇلى حالىق دەپ ەستيتىنمىن. ولاردىڭ ىشىنەن دە، ەل بولعاسىن، تالاي ەسپەمبەت تابىلعان شىعار، ءبىراق ەرتەڭ وسى حالىق ادام بالاسىنىڭ بەتىنە قالاي قارايدى؟ نايماندى قىسقان ۇيات، ولاردى مىڭ ەسە قىسسا از ەمەس پە؟
وزگەسىن ايتپاي-اق، ءوزىم كوزىممەن كورگەن ۇلكەن ءبىر اۋىلدىڭ قىزىل شاقا بالاسىنان ەڭكەيگەن كارىسىنە دەيىن تۇگەل قىرعان قىلمىسى... بۇل مەنىڭ ميىما سىيمايدى. قالىڭ جاۋدىڭ ورتاسىندا، قيامەتتىڭ ىشىندە جۇرگەنىمە ەكى جىلدان استام ۋاقىت بولىپتى، توزاققا دا ۇيرەنىپ كەتەتىن كەزىم بولىپ ەدى، ءبىراق وسى وقيعا كوز الدىما ەلەستەگەن سايىن جىندانىپ كەتە جازدايمىن.
شىققىر كوزىم ءبارىن كوردى. بىلمەيمىن، ەسىمنەن اداسىپ قالدىم با، ەكى قابات ايەلگە مۇنداي سۇمدىققا قاراۋدىڭ ءوزى قاتەر ەكەنىن ۇمىتىپ، باقىرايىپ تۇرا بەرىپپىن، باسىما تونگەن قاتەردى دە، جان ساقتاۋدى دا ۇمىتىپ كەتتىم. تەك اۋىق-اۋىق كوزىم قاراۋىتىپ، دۇنيە بۇلدىراپ كەتەدى دە، قايتادان انىقتالادى. ارى-بەرىدەن سوڭ بولىپ جاتقان وقيعانىڭ ءمان-ماعىناسىن تۇسىنۋدەن قالىپ، تەك جالاڭ سۋرەتىن عانا كوز الدىمنان وتكىزە بەردىم. باۋىرىمەن جەر سوعىپ، قاردى تىرنالاپ جانتالاسقان اق باس شالدىڭ باسىنان قان بۇرق ەتتى، قول اياعىن سوزا بەردى دە دەنەسى سىلق ەتىپ، تىنا قالدى، سامايىنان اققان قان اپپاق ۇلپا ساقالىن قىزارتىپ جىبەردى. ءبىر تەلوگرەيكا كيگەن جۋان ايەل ەتپەتىنەن شوگە بەرىپ، جەر يىسكەي قۇلاپتى، شەشەسىنىڭ قولىنان ۇشىپ كەتكەن جورگەكتەگى بالا دومالاپ كەلىپ بارىنەن بەرى جاتىر... سارعىش قۇنداعىنىڭ وكپە تۇسىنان تەپسىنىپ قان شىعىپتى. ءتىرى جاندىكتەي دىرىلدەپ جۇلقىنعان اۆتوماتتارىن يىقتارىنا قىسىپ الىپ سولداتتار اتىپ جاتىر. توبەنىڭ باسىندا ءتىزىلىپ تۇرعان جۇرتتى ۇستارامەن قىرىققانداي اپ-ساتتە جوق قىلدى. ەندى قىردىڭ باسىن تازارتا باستاپتى. ساجدەگە جىعىلعانداي جۇرەسىنەن قاردى سۇزە قۇلاعان ايەلدى ەكى سولدات سۇيرەتىپ اپارىپ سايعا قاراي دومالاتىپ جىبەرەدى. اقباس شالدىڭ دەنەسىن بىرەۋى اياعىنان سۇيرەپ بارادى. كادىمگى ءبىر قورا تازالاعانداي ءبارى مۇقيات قيمىلدايدى، اپ-ساتتە جارقاباقتا جان قالدىرماي تاپ-تۇيناقتاي تازارتىپ شىعاردى. بەرەگىرەكتە ۇمىت قالىپ باراتقان قۇنداقتاۋلى بالانى بىرەۋى قۋىرشاقتاي كوتەرىپ الىپ، جارقاباقتىڭ باسىنا بارىپ سايعا قاراي اتىپ جىبەردى. ۇزىن تۇرا تاعى دا ءبىر نارسەدەن كوماندا بەرىپ ەدى، سولداتتار قاباقتىڭ باسىنا ءتىزىلىپ تۇرا قالىپ، اۆتوماتتارىنىڭ اۋزىن تومەن قاراتىپ سايداعى ولىكتەردى قايتادان اتا باستادى.
مەنىڭ دە، كەۋدەمدە جان جوق سياقتى، ەشبىر تۇيسىك، ءتۇيسىنۋ جوق، دەنەمنىڭ دە بار-جوعىن سەزبەدىم. تەك كوز عانا بار. ەشنارسەنىڭ ءمان-ماعىناسىن پايىمداماي، ءتۇسىنىپ ۇقپاي الدىنداعىنىڭ ءبىرىن قانى جىبەرمەي كورە بەرەتىن كوز عانا بار. ۇرەي مەن قورقىنىش، ايانىش پەن تۇرشىگۋ دەگەن سەزىمدەر دە سەنىپ قالعان، بار دەنەم وسى قىرعىننىڭ بار سۋرەتىن قاپىسىز ءتۇسىرىپ الىپ جاتقان جانسىز اينەك سياقتى. ادامعا ءتان سەزىم ءالى جەتپەيتىن پالەمەن ايقاسۋعا جاراماي باس باعىپ كەۋدەمنىڭ ءبىر تۇكپىرىندە بۇعىپ قالعان، سەلت ەتپەيدى، مەنىڭ جىندانىپ كەتپەگەنىم دە سودان بولار.
وسى وقيعا مەنىڭ كەۋدەمدە كەيىن، كوپ كەيىن بارىپ ءتىرىلدى. مەڭىرەۋ كوڭىلىم ايىعىپ، كەششە بولىپ قالعان ويىم ويانىپ، بولعان ءىس كوز الدىمدا قايتادان تىرىلگەندە، تۇلا بويىم تۇرشىگىپ كەتەدى. ءالى دە بولسا ەسىمنەن اداسىپ قالا جازدايمىن. كوزى قۇرعىر ءبىرىن قانى جىبەرمەي كورىپتى دە، ءدال سول كەزدە جانىمدى قيناماي جادىمنىڭ ءبىر تۇكپىرىنە تىعا بەرىپتى. اتار الدىندا اكەسىنىڭ موينىنان تاس قۇشاقتاپ الىپ، جەتى جاسار سارى قىزدىڭ «پاپا، نە حوچۋ ۋميرات! پاپا، سپرياچ مەنيا!» دەپ شىڭعىرعانى. كىشكەنتاي پاراشكانىڭ «ماما، منە بولنو» دەگەن داۋسىن دا وق اراسىنان ەستىپ قالدىم. شىڭعىرعان، ىڭىرسىعان، قىرىلداعان داۋىستار لوقسىپ كەلىپ قۇلاعىمدى تۇندىرىپ، كوزىمدى قاراۋىتىپ جىبەرەدى. اقباس شالدىڭ دەنەسىن سيراعىنان سۇيرەپ اكەتكەندە باسى قايرىلىپ، يەگىمەن قاردى كۇرەپ باراتقانى دا كوز الدىمدا تۇر. سولداتتاردىڭ اياعىمەن تاپتالعان قار كادىمگىدەي قىزىل الا، قان سوقتا بولىپ قالدى. وسى كورىنىستەر كەيدە تۇتاسىپ كەلىپ، جانىمدى قيناپ، كەيدە قاعا بەرىستە ۇمىت قالعان ءبىر كورىنىس جەكە ەلەستەپ جۇرەگىمە ءبىز سۇعىپ العانداي شانشىپ وتەدى.
ساي بويىنداعى شارۋاسىن تىندىرىپ ءبارى دەريەۆنياعا قايتتى. كۇن باتىپ بارادى، باتىس جاق تۇتاس قىپ-قىزىل قانتالاپ كەتىپتى، دەريەۆنيا ورتەنىپ جاتىر. باتار كۇننىڭ قىزعىلت ساۋلەسىمەن ءورتتىڭ جالىنى تۇتاسىپ بۇكىل كوكجيەكتى وت كومكەرىپ، بار الەمدى ءورت جايلاپ كەلە جاتقانداي. مەن بەس-التى ورىس پوليسايلاردىڭ اراسىندا كەلەم.
— دەريەۆنيانى تۇگەل ورتەي مە ەكەن؟ — دەيدى جاستاۋ بىرەۋى.
— بۇيرىق سولاي.
— ءوزى دە ورتەنىپتى عوي.
— جوق، ءالى ءبىراز جۇمىس بار. قىستى كۇنى ۇيلەر تەز ورتەنە قويمايدى.
— كەروسين قۇيۋ كەرەك.
— ايتادى-اۋ، بۇ دا، سيستەرنامەن الىپ جۇرگەن كەروسينىڭ بار ما.
مەن اۋىر دەنەمدى ازەر سۇيرەتىپ وسىلاردىڭ قادامىنا ىلەسىپ كەلەمىن. الدى-ارتىمدى، نە بولاتىنىمدى ويلامايمىن دا، ايتەۋىر ايداعان جاعىنا جۇرە بەرەتىن مەڭىرەۋ كونبىستىلىكتەن وزگە تۇك جوق مەندە، قاراكەتسىز، ويسىز، تالپىنىسسىز قۇر كەۋدەم سۇيرەتىلىپ كەلە جاتىر. پوليسايلاردىڭ ءسوزىن قۇلاعىم ەستىگەنى بولماسا مانىنە وي جۇگىرتەرلىك شامام جوق، تۇلا بويىم زىلدەنىپ تومەن تارتىپ بارادى. ەركەكتەردىڭ قادامىنا ىلەسە الماي كەيىنىرەك قالىپ بارا جاتىر ەدىم، پوليسايلاردىڭ بىرەۋى مىلتىقتىڭ دۇمىمەن يتەرىپ جىبەردى، ەتپەتىمنەن قۇلاپ كەتە جازداپ بويىمدى ازەر تۇزەدىم.
— ا نۋ، شاگاي... — دەپ اياعىنا ءبىر جامان ءسوزدى قوسىپ قويدى.
— چتو س نەي تو چيكاتسيا... ۋكوكوشيت ي ۆسە تۋت، — دەدى شيكىل سارى قايقى تۇمسىق جاس جىگىت.
— نەت، ەتو نە پوريادوك، — دەپ ولاردى ۋساچيەۆ تىيىپ تاستادى.
ورىس تىلىنە ءالى دە شورقاقپىن، اڭگىمە مەن تۋرالى ەكەنىن بىلسەم دە «ۋكوكوشيت» دەگەنىنە تۇسىنە الماپ ەدىم. نەمىستەردىڭ بۇيرىعىن ەكى ەتپەي ورىندايتىن ۋساچيەۆتىڭ تىيىپ تاستاعانىنا قاراعانىندا، شاماسى «اتىپ تاستا» دەگەنى بولار؛ ءدال ءقازىر اتا سالسا دا ونشا جانىم قينالاتىن ءتۇرى جوق. اجال مەن تىرلىكتىڭ اراسىن اجىراتۋدان دا قالدىم، ونە بويىمدى اۋىرلاتقان مەڭىرەۋ سالماقتى عانا سەزەم. مىنا ورتەنىپ جاتقان دەريەۆنيانىڭ شەتىندەگى تاپتالعان قاردىڭ ۇستىنە سۋلاتا سالسا جانىم تىنشىعىپ جاي تاباتىن سياقتى.
2
— تىڭداي المايمىن!.. شىداي المايمىن!.. قۇرىپ كەتسىن ءبارى! — شىڭعىرىپ شىققان داۋىس ءسونىپ قالعان مەڭىرەۋ كوڭىلىمدى تىتىركەنتىپ وياتىپ جىبەردى. دەريەۆنيانىڭ شەتىندە، ورتەنبەي قالعان كىشكەنە ءۇيدىڭ قاسىندا تۇر ەكەنبىز، پوليسايلاردىڭ بىر-ەكەۋى ۇيگە كىرىپ بارادى. پوليساي فورماسىنداعى قايقى تۇمسىق، اقسارى كىشكەنە بەتى قىزارا ءبورتىپ، دولىرىپ كەتكەن جاس جىگىت... ىشقىنىپ ايقاي سالعان سول ەكەن، تانىپ قالدىم، ماناعى مەنى «ۋكوكوشيت» دەيتىن وسى. ومىراۋىن قوس قولىمەن ايىرىپ جىبەرىپ «نە موگۋ» دەپ ايقاي سالادى. ومىراۋى اشىق بولسا دا تۇنشىعىپ، قىلقىنىپ، بۇعاۋعا تۇسكەندەي بۇلدانادى. ۇلكەندەۋ ءبىر پوليساي كەلىپ:
— جەتەر! اقىماق بولما! — دەپ قولىنان ۇستاي بەرىپ ەدى، ونى يتەرىپ جىبەرىپ، قولىنداعى مىلتىعىن جۇلىپ الىپ بەت الدى قۇلا ءدۇز پارت-پارت ەتكىزىپ اتىپ جىبەردى دە مىلتىقتى جەرگە ءبىر-اق ۇردى. سودان كەيىن اياعىنىڭ بۋىنى كەتىپ قالعانداي جەرگە سىلق ەتىپ جۇرەلەي وتىرا كەتتى دە، كەنەت قايتادان ىشقىنىپ، قوس جۇدىرىعىمەن قوس شەكەسىنە قويىپ جىبەرىپ، كوكىرەگى قارس ايرىلعانداي:
— وح نە موگۋ! — دەدى تاعى دا داۋسى بارلىعىپ.
ۋساچيەۆ تە وسى ارادا ەكەن، ءىرى دەنەسىمەن ءيىلىپ، انانى قولتىعىنان كوتەرىپ تۇرعىزدى.
— اقىماق بولما. نەمىستەر كورىپ قالسا...
— بۇعان اراق ىشكىزۋ كەرەك. اراق بار ما؟ — مۇنى ايتقان جاڭاعى قولىنا جارماساتىن كەكسەلەۋ پوليساي. — اراقسىز بىزگە دە وڭاي بولىپ تۇرعان جوق، — دەپ كۇرسىنىپ قويدى ول.
— ساموگون جەتەرلىك، — دەدى ۋساچيەۆ، — ىشتەگى ءورتتى سونىمەن سوندىرمەسەك. قانشا قۇيساڭ دا جەتەدى.
وسى كەزدە ءوتىپ باراتقان ءۇش-تورت نەمىستىڭ بىرەۋى بۇرىلىپ، بۇلارعا ءتىل قاتتى:
— وتدىحاي، نەمنوگو وتدىحاي. گۋلياي...
قايقى تۇمسىق شيكىل سارى جىگىت ءالى دە ەسىن جيا الماي قالشىلداپ ۋساچيەۆتىڭ يىعىنا سۇيەنىپ تۇر، بەتىنىڭ بۇلشىق ەتتەرى سولقىلداپ، جىلاعىسى كەلگەن بالاداي اۋزى قيسايىپ كەتكەن، شەگىرلەنە شاتىناپ كەتكەن كوك كوزىندە ماعىناسىز، ءمانسىز ۇرەي بار. جىندانعان ادامنىڭ كوزىنە ۇقساي ما، الدە بايقاۋسىزدا ويناتىپ وتىرعان بوپەسىن ءولتىرىپ الىپ، زارەسى ۇشىپ كەتكەن بالانىڭ كوزىنە ۇقساي ما... ايتەۋىر جانىڭ تۇرشىگە تۇرىپ اياپ كەتەسىڭ.
— نe ءۇشىن؟ نe ءۇشىن بۇلاردى... جازىعى نە؟ — دەيدى جاس جىگىت اۋزى كەمسەڭدەپ.
— نە ءۇشىنى قالاي. نەمىستەردىڭ گارنيزونىن تۇتاس قىرىپ جىبەرگەن جوق پا، — دەيدى ۋساچيەۆ كۇمىلجىپ، — نەمىستەر تارتىپسىزدىككە جول بەرمەيدى.
— گارنيزوندى قىرعان پارتيزاندار ەدى عوي، — دەيدى ەگدە پوليساي. ول دا ويىنىڭ ار جاعىن ايتا الماي كۇمىلجىپ توقتادى.
— پارتيزاندارعا حابار بەرگەن... استىرتىن بايلانىسقان وسىلار ەمەس پە؟ — ۋساچيەۆ مىنا قىرعىنعا كەنەت ءدال ەل تاۋىپ العانىنا قۋانىپ كەتكەندەي ايىزدانىپ قىزىنا سويلەدى. — وسىنىڭ ءبارى نوسوۆەستىڭ ءىسى. وسىندا كەلگەن ءىزىن بايقاپ قالدىم. ءبىراق ۇستاي المادىم. ارينە بۇل سونىڭ ءىسى. وسى پالەگە ۇرىندىرعان سول.
— دەريەۆنيانىڭ ادامدارىن قىرعان ءبىز ەمەس پە؟ — دەدى جاس جىگىت، بارلىعىپ شىققان جىلاڭقى داۋىسپەن. ول اعاسىنىڭ موينىنا اسىلعان بالاداي سۇلدەرى قۇرىپ، ۋساچيەۆتىڭ يىعىنا سۇيەنىپ العان، سولقىلداپ جىلاپ جىبەرەتىندەي «وح» دەپ ازالى كۇرسىندى.
— نەگە ءبىز؟ — دەن شوشىپ كەتتى ەگدە پوليساي. — ءبىز اتقان جوقپىز. اتقان نەمىستىڭ سولداتتارى.
— شىنىندا سولاي-اۋ، ءا؟ — دەدى جاس جىگىت كەنەت اجالدان قۇتىلعانداي قۋانا ەلەگىزىپ. — اتقان ءبىز ەمەس قوي. ءبىز اتقان جوقپىز عوي.
— ءيا، اتقان ءبىز ەمەس، — دەدى ناعىز داۋىس.
ءۇيدىڭ ىشىنەن ورتا جاستاعى، ءتورتپاق مىعىم پوليساي شىعىپ كەلەدى، مۇنى ايتقان سول، داۋسى قىرىلداق بولسا دا تاستاي سويلەيدى، جيرەن قاباعىنىڭ استىنان سۇزە قاراعان شەگىر كوزى دە وتكىر.
ءبىز تەك قول-اياعىن ماتاپ بەردىك. اتۋىن نەمىستەر اتتى.
— ارينە ءبىز ەندى بىلاي... — دەپ كۇمىلجىدى ەگدە پوليساي.
— ءجا، پارتيزانداردىڭ الدىندا اقتالارسىڭ، — دەپ زەكىپ تاستادى ءتورتپاق پوليساي، — مەنىڭ الدىمدا اقتالماي-اق قوي. ءبارىمىزدىڭ ۇڭگىرىمىز ءبىر. نە كورسەك تە ەندى بىرگە كورەمىز. ساموگون اكەلىپسىڭدەر دە، زاكۋسكانى ويلاماپسىڭدار عوي.
— پوگرەب بار ەمەس پە، پوگرەب. — بۇل گۇجىلدەپ شىققان ۋساچيەۆتىڭ داۋسى، وسى توپتىڭ ىشىندەگى قۇلاعىما كانىگى بولعان جالعان داۋىس. — پوگرەبتى اقتارىپ شىعىڭدار. ءبىر نارسە تابىلار. بۇل گەراسيموۆنانىڭ حاتاسى عوي. ول كۇتىمدار كەمپىر بولاتىن.
گەراسيموۆنا... وسى ءبىر ەسىم مەنى شىرت ۇيقىدان وياتىپ جىبەرگەندەي «گەراسيموۆنا...» قۇداي-اۋ، مىناۋ دۋنيا اپايدىڭ ءۇيى عوي. مەنىڭ ەكى اي پانالاعان مەكەنىم. ماڭگىرىپ قالعان باسىم ءوزىم تۇرعان ۇيگە كەلگەنىمدى دە بايقاماپپىن. شاتىرى قيسايا باستاعان، توزعان اعاشى شىتىناپ جارىلىپ، ءتۇرى كۇلگىن تارتىپ بوياۋى وڭىپ كەتكەن، جالعىز تەرەزەلى جۇپىنى ۇيگە قارايمىن. بۇل ءۇيدى مەن تانيتىن دا، تانىمايتىن دا سياقتىمىن. ايتپاقشى، بۇل ءۇيدىڭ ءىشى بولماسا سىرتى ماعان ونشا تانىس ەمەس-تى، ءتۇن بالاسىندا عانا اجەتىم ءۇشىن، بۇقپانتايلاپ سىرتقا شىققانىم بولماسا، كۇنى بويى ءۇي ىشىندە ۇياداعى بالاپانداي بۇعىپ قانا جاتاتىنمىن. سول جىلى ۇيامنان سۋىق قول سۋىرىپ الىپ ەدى؛ ەندى مىنەكەي سول ۇياما قايتىپ ورالىپپىن. ءبىراق ەندى ويرانى شىققان ەسكى ۇيا ماعان پانا بولا الماسى انىق، قايتا اجالىم وسى ارادا بولماسا نەعىلسىن.
قۇدانىڭ قۇدىرەتى، سول ءبىر جيرەن شاشتى جاس پوليسايدىڭ ماعان نەگە سونشا وشىككەنىنە، نەشە ويلاپ، وسى كۇنگە دەيىن اقىلىم جەتپەي-اق قويدى. ءوزىن ادام اياعانداي بولىپ تۇرعاندا، پاناسىز، ءمۇساپىر بىرەۋگە اكەسىن ولتىرگەن ادامنان بەتەر شۇيلىككەنى...
وسىنشا سۇمدىقتان ەسىنەن تانىپ، باسى قاڭعىرىپ جەر سوقتى بولىپ قالعان جاس پوليسايدى كادىمگىدەي مۇسىركەپ، ارقاسىنان قاۋسىرا قۇشاقتاپ:
— ءجۇر، تەرەحا، — دەن ۋساچيەۆ ۇيگە قاراي سۇيرەي بەpiپ ەدى، ونىڭ جىن قاققانداي الاقتاعان كوزى ماعان ءتۇستى.
اۋەل «بۇل قايدان كەلگەن ماقلۇق؟» دەگەندەي ماعان تاڭىرقاي قاراپ تۇردى دا، كەنەت كوك كوزى شاتىناپ قويا بەردى. باسى دىرىلدەي قالشىلداپ بۋلىعىپ تۇر. سودان قولى قالتىراپ ۋساچيەۆتىڭ يىعىنداعى ۆينتوۆكاعا جارماستى.
— ءقازىر... ءقازىر... ءبىر مينۋتكە... اتىپ تاستايمىن.
— ءجا، جىندانبا، — دەپ ۋساچيەۆ قولىن قاعىپ ەدى، جاس جىگىت ءتىپتى وزەۋرەپ كەتتى. كەنەت قايتا تىرىلگەندەي دەنەسى شيرىعىپ، قيمىلى قىزۋلانىپ بارادى، ۋساچيەۆتىڭ يىعىنداعى مىلتىقتى تاس قىلىپ ۇستاپ الىپ، جۇلىپ الماي ايىرىلار ەمەس.
ونىڭ وزەۋرەگەن وسى ءبىر ءتۇرى مەنى شىرت ۇيقىدان وياتىپ جىبەرگەندەي بولدى، مانادان بەرگى ءسونىپ قالعان ۇرەيىم قايتا تۇتانىپ، قاپەلىمدە شوشىپ كەتىپ، ارقامدى اعاش ءۇيدىڭ قابىرعاسىنا ىشقىنا تىرەي بەرىپپىن. قابىرعانى ويىپ ىشكە كىرىپ كەتكىم كەلەدى. كوز الدىمدا، مىلتىققا تالاسىپ، ارپالىسقان ەكى ادام. مەنىڭ جالعىز ءۇمىتىم ەڭگەزەردەي ۋساچيەۆ. ءبىر مينۋت پا، الدە ءبىر جىل ما، بىلمەيمىن، ماعان سول ءبىر جىلداي كورىندى. الۋەتتى ۋساچيەۆ اقىرى انا جىگىتتى ەڭسەرىپ العان ەكەن، جاس پوليسايدىڭ قىنۋى كەتىپ، قايتا السىرەپ قالىپتى، اكەسىنىڭ قولىنان بۇلقىنىپ شىعا الماعان جاس بالاداي جىلارمان داۋىسپەن جالىنادى كەلىپ:
— نۋ، دياديا لۋكا... دياديا لۋكا، بەرىڭىزشى مىلتىعىڭىزدى. ءبىر مينۋتكە... ءبىر مينۋتكە عانا بەرىڭىزشى. ءبىزدىڭ ادامداردىڭ ءبارىن... ءبارىن قىرىپ تاستادى عوي. نۋ، ءبىر مينۋتكە... مەن تەز... تەز بىتىرەم ساۋداسىن.
— مۇنىڭ وعان قاتىناسى جوق قوي. بۇل نەمكا ەمەس قوي، — دەدى ءتورتپاق پوليساي.
بۇل ءسوز ءتورتپاق پوليسايدىڭ كومەيىنەن كۇمىلجىپ شىقسا دا، ايتەۋىر مەنىڭ پايداما ايتىلعان ءسوز ەكەنىن اڭعارىپ جۇرەگىم شىم ەتە قالدى.
— كاكايا رازنيسا. ءبارىبىر ءبىزدىڭ ادام ەمەس. ءتۇرى بولەك. كورمەيسىڭدەر مە؟ ءبىزدىڭ ادامداردى قىرىپ سالعان جوق پا، ا؟ قىرىپ سالدى عوي. مۇنىڭ نەسى ارتىق؟ ءوز ادامدارىمىزدى اياماعاندا... نەگە؟ نەگە؟ مىلتىقتارىڭدى ايايسىڭدار، ساراڭ يتتەر.
— جىندانبا، تەرەحا. نە پوريادوك ەتو. ۇيگە ءجۇر، — دەپ قاۋقارلى ۋساچيەۆ جاس پوليسايدى قاپسىرا قۇشاقتاپ ىشكە قاراي سۇيرەپ باراتقاندا، كىشكەنە كوڭىلىم ورنىعايىن دەپ ەدى، ءبىراق ەسىكتەن كىرە بەرگەندە اناۋ قايتا بۇلقىنىپ ەڭگەزەردەي ۋساچيەۆتى بالاشا سۇيرەتىپ شىقتى. قۇداي ساقتاعاندا، بوسانىپ كەتە الماي، جىندى كوزى الاقتاپ، ماعان ءتۇيىلىپ:
— ۋح، ستەرۆا بريۋحاتايا! ۆسە راۆنو پريكونچۋ تەبيا! — دەدى.
ءبىر عاجابى جاس پوليساي ماعان قانشا وشىكسە دە، مەن وعان ءتىپتى وشىگە المادىم، قانشا جىندانىپ، دولىرىپ وزەۋرەگەنمەن، ءوزىنىڭ ءحالى ادام اياعانداي. ول كەزدە، اقىلعا سالىپ ونىڭ ءحالىن سارالاپ تۇسىنۋگە پۇرساتىم دا، ءبىلىمىم دە جەتىپ پە، ايتەۋىر ىشتەي تۇيگەن ءبىر تۇيسىگىم عوي. ءدال ءقازىر باسىنا قاتەر ءتونىپ تۇرماسا دا ونىڭ ءحالىنىڭ مەنىڭ حالىمنەن دە قيىن ەكەنىن ۇققان سياقتىمىن، سودان شىعار، قانشا قورىقسام دا، قارسى الدىمدا قاس دۇشپان ەمەس، قولىنا وتكىر پىشاق ۇستاعان ەسالاڭ بالا تۇرعانداي ءزارسىز ۇرەيلەندىم.
ءۇيدىڭ ىشىنە بەس-التى پوليساي جينالعان. دۋنيا اپاي ەكەۋمىز شۇڭكيىپ وتىرىپ تاماق ىشەتىن، كوزىم ۇيرەنگەن قارا ستول. جالپاق ءتورت تاقتايدى قيىستىرىپ مىقتاپ شەگەلەپ تاستاعان، بوياۋسىز تاقتايى قاراۋىتىپ كەتكەن ەسكى دە بولسا مىعىم ستول. ۇيدەگى ءۇش ورىندىق ازدىق ەتكەسىن ستولدىڭ ءبىر جاعىن دۋنيا اپايدىڭ كەرەۋەتىنە تاقاپ قويعان. پوليسايلاردىڭ قاڭقىلداعان داۋسى باسىلىپ، ولىك شىققان ۇيگە كەلگەندەي تۇنەرىڭكى. جاڭاعى مەنى اتامىن دەپ الاسۇرعان جاس پوليساي دا نامازعا جىعىلعان ۇلكەندەردىڭ قاسىنداعى بالاداي ىشتەن تىنا قالىپتى، قۇداي وڭداپ مەن وتىرعان بوساعاعا كوز قيىعى تۇسپەدى، الدىنداعى ءبىر نۇكتەگە ءۇڭىلىپ سازارىپ وتىر.
ماناعى ەگدە پوليساي، ءتۇرىن انىقتاپ جاڭا بايقادىم، بيىك مۇرىندى، ات جاقتى قاراتورى، قاپساعاي كىسى ەكەن، شەلەكتەي شولمەككە تولى اراقتى ەپپەن اكەلىپ ستولدىڭ ۇستىنە قويىپ جاتىر. قايقى تۇمسىقتى، قايقى يەك سارى ستولعا تاعام تاسىپ ءجۇر، انشەيىندە قول-اياعى مەن اۋزى تىنىم تاپپاي ۇشىپ قونىپ تۇراتىن قىزىل داق سارى بولار، ءبىراق ءقازىر بويىنا سابىر ۇيالاپ، ەرنىن جىمقىرا تىستەپ، ەپپەن ءۇنسىز قيمىلدايدى. سۇمدىق قازا، قىلمىس قازا بۇلاردىڭ دا ەڭسەسىن باسىپ، دەنەلەرىن اۋىرلاتىپ تاستاعان سياقتى، ساراڭ سامارقاۋ عانا، ۇرلىق قىلعان ادامداي كۇڭكىلدەسىپ سويلەسەدى.
— ءسۇر مايدى تۋراپ جىبەر.
— ناندى قولىمەن ومىرا بەر، پىشاق جەتپەيدى.
— ستاقان از عوي.
— كەزەكپەن ىشەسىڭدەر.
ءسۇر ماي مەن قارا ناننىڭ قىشقىل ءيىسى مۇرنىما كەلىپ، كۇنى بويى ءولىپ قالعان ءناپسىم قايتا ءتىرىلىپ، جۇرەگىم سازىپ قويا بەردى، تاڭ اتقالى ءنار تاتپاعان ەكەم-اۋ. قازاق ايتقان ءۇش ارسىزدىڭ ءبىرى — تاماق دەگەن قۇرعىر ەندى مەنى قيناپ بارادى. ءبىراق تاماق سۇراۋعا ءقازىر تىنىش وتىرعان جىندى جac پوليسايدى قايتادان قۇتىرتىپ الام با دەپ قورقام، وزدەرىمەن وزدەرى بولىپ، ولار مەنى ۇمىتىپ كەتكەن كەزدە بار-جوعىمدى سەزدىرمەي تىنىش وتىرا بەرەيىن.
سارى ءداۋ شولمەكتى قولتىعىنا قاۋسىرا كوتەرىپ قالايى كرۋجكالارعا شورىلداتىپ ساموگون قۇيىپ جاتىر. ءتورتپاق پوليساي تولى كرۋجكانى قولىنا الىپ توڭىرەگىن كوزىمەن شولىپ ءوتتى، انالار دا الدەنەگە تىنا قالعان.
— ەندى... نەسى بار، — دەدى قارلىققان قاتقىل داۋسىمەن، — ەندى... مۇندايدا... توپىراقتارى تورقا بولسىن. تيە بەرسىن... دەيمىز دە.
ءتورتپاق پوليساي ساموگوندى قىلقىلداتىپ ۇزاق جۇتىپ، كرۋجكانى شالقايا كوتەرىپ بارىپ تاۋىستى دا، تاماق الماستان بۇرىن جۇدىرىعىنىڭ سىرتىمەن اۋزىن ەكى رەت سيپاپ ءوتتى. وزگەلەرى دە «ءامين»، «تيە بەرسىن» دەپ كوتەرىپ جاتىر.
— كانە، تەرەحا، ءىشىپ جىبەر. جەڭىلدەپ قالاسىڭ.
قاقىرىنىپ قويىپ، تۇنجىراپ ءۇنسىز جۇتىپ جاتقاندار دا، وسى كەزدە تىرىلەيىن دەدى.
— داۆاي، تەرەحا! تايسالماي ءىش.
— بويىڭ جەڭىلدەپ قالادى، — دەپ قىشتاي جونەلدى وزگەلەرى.
— سەن بالا،ءوزىڭ ءالى شالالاۋ ەكەنسىڭ، — دەدى ءتورتپاق پوليساي، — بۋىنىڭ قاتىپ بولماعان. شىداي بەر. كورەسىڭ ءالى الدا.
— مولودو زەلەنو. جاس قوي. ول تۇگىل ءوزىمىز دە... قانشا ەرەسەك بولساق تا بۋىنىمىز قالتىراپ كەتتى. مۇندايدى بۇرىن كىم كورگەن. — مانادان بەرى جۇرتتىڭ تۇنجىراڭقى كوڭىل كۇيىنە باعىنىپ، اۋزىن شىمشىپ بۋعان قاپشىقتاي تىرسيىپ، ءسوزىن ىشىنە سىيعىزا الماي جۇرگەن شوجە سارى بىرەۋ ءتۇرتىپ قالىپ تەسىپ جىبەرگەندەي ەندى اعىتىلىپ كەتتى. — ارينە بۇلار ەندى ايىپتى عوي. نەمىستىڭ سونشا اسكەرىن قىرىپ جىبەرگەن. ولار ەندى پارتيزاندار عوي. ءبىراق ... كىشكەنتاي بالالاردى اتقانى.
— قىق!.. — دەپ ءتورتپاق پوليساي ستولدى قويىپ قالدى.
وسىلاردىڭ باستىعى ما، الدە ىشتەرىندەگى ارقالىسى سول ما، وزگەلەرى سەلك ەتە ءتۇسىپ، تىنا قالدى، تەك شوجە سارى عانا توگىلىپ باراتقان توپان ءسوزىن كىلت توقتاتا الماي:
— ارينە ەندى بىلاي... مەن ءسوزدىڭ رەتىن ايتىپ جاتقانىم عوي، — دەپ كۇمىلجىپ بارىپ توقتادى.
— وتتاما! ءسوزدىڭ رەتى ول ەمەس. كانەكەي اراق قۇيىڭدار، — دەپ ءامىر ەتتى ءتورتپاق پوليساي. — وتتاي بەرسەڭ وڭبايسىڭ. ءقازىر ەلجىرەپ، ەگىلەتىن ۋاقىت ەمەس. جۇرەگىڭدى تاس ءتۇيىپ ۋىسىڭا قىسىپ ال.
— كانە. قۇي تاعى دا.
— اياما، بۇل شىركىن جەتەدى.
— ەح، ما!.. ءىشتىڭ ءورتىن وسىمەن سوندىرەيىك.
اراق شىركىننىڭ كۇشى بولەك پە، قالاي، قانشا قاتىگەز، قانىپەزەر بولعانمەن ءدۇيىم حالىقتىڭ قانىنا ورتاق بولىپ، اۋىر قىلمىس ەڭسەلەرىن باسقان پوليسايلار تەز ارادا-اق سەرگي باستادى. ارى-بەرىدەن سوڭ گۇجىلدەپ، كىشكەنە بولمەنى بارلىققان ماس داۋىستارىمەن تەڭسەلتىپ اكەتتى.
— قانە، قانە، قۇي تاعى دا.
— قاسىرەتىمىزدى تۇنشىقتىرايىق. تولتىرىپ قۇي.
— ءىشىم ورتەنىپ بارادى، اكەلشى تاعى.
بولمەنىڭ ءىشى تەمەكى تۇتىنىنەن تۇماندانىپ بارادى، دۋنيا اپايدىڭ جەتىلىك كەروسين شامىنىڭ جارىعى دا ءالسىز، كوبىنە شالقايعان بەت-جۇزدەردى ەمەس، بۇلكىلدەگەن جۇتقىنشاقتار مەن سوزىلعان وڭەشتەردى عانا كورەمىن. وسى ۇيگە كىرگەن التى-اق ادام ەدى، ۇستەرىنە ەشكىم قوسىلماسا دا ءتىپتى كوبەيىپ كەتكەن سياقتى. وسىلاردىڭ اراسىندا بەبەۋ قاعىپ شوجە سارى ءجۇر، ءقازىر ايتپاسا دۇنيە كۇيىپ كەتەتىن ءبىر ماڭىزدى ءسوزى بارداي وزگەنىڭ يىعىنان جۇلقىلاپ جابىسادى، ول تىڭداماي يتەرىپ جىبەرسە قايقى تۇمسىق پەن شاقشانىڭ تۇبىندەي قايقيعان يەك كەلەسى قۇلاققا بارىپ قادالادى. ەندى داۋىستار دا قاتتىراق شىعا باستادى. سوزدەرىنىڭ ءبىرىن ءتۇسىنىپ، ءبىرىن تۇسىنبەي دە قالام، ارى-بەرىدەن سوڭ دابىرلاعان داۋىستار قوسىلىپ تۇتاس ءبىر گۇجىلگە اينالدى دا، ەشنارسەنىڭ ماعىناسىن ۇققانىم جوق. ۋاقىت مەزگىلدى، وتىرعان ورنىمدى، ءتىپتى بۇگىنگى كوز الدىمنان وتكەن بۋى باسىلماعان ۇلى قىرعىندى دا ۇمىتىپ، تۇلا بويىم اۋىرلاپ مەڭىرەۋلەنىپ بارا جاتىر ەدىم، «وي ماما» دەگەن اششى داۋىستان سەلك ەتە قالدىم.
— وي، ماما! ماموچكا! مەن نە ىستەدىم؟ نە ىستەدىم؟ قۇتقار مەنى، ماموچكا.
سول جاس پوليساي. جاس بالاداي شەشەسىن شاقىرىپ، كەڭكىلدەپ جىلايدى. ءوزارا گۋىلدەسىپ كەتكەن پوليسايلار سوزدەن تىيىلىپ، ءبارىنىڭ ىقىلاسى سوعان اۋدى، قاۋمالاپ جۇباتىپ، قويىپ، اقىل ايتىپ ورتاعا الىپ جاتىر.
— وي اقىماق، شەشەڭنىڭ ەتەگىنە جارماسقان جاس بالا ما ەدىڭ؟
— ءجا، اقىماق بولما، ءىشىپ جىبەر.
— قوي ەندى، قوي. و نەسى-اي.
— شەگى جىڭىشكە عوي. قايدان شىداسىن.
وسى دابىرلاسقان داۋىستاردىڭ اراسىنان تاعى دا ىشقىنىپ:
— وي، ماما! ماموچكا رودنايا. چتو جە يا نادەلال؟! — دەپ ەڭىرەپ، قالشىلداپ جىلادى.
— زاتكنيس، دۋراك! بەز تەبيا توچنو! — دەپ ءتورتپاق پوليساي اقىرىپ جىبەردى. ونىڭ قىرىلداق داۋسى قۇددى ارامەن ءتىلىپ وتكەندەي. — بۇل نەمەگە تاعى دا قۇيىپ جىبەرىڭدەر، — دەدى سودان كەيىن ساباسىنا ءتۇسىپ.
— ءيا، ءيا، قۇيىپ جىبەرىڭدەر.
— اراق جارىقتىق ول ءبارىن باسادى، — دەپ دابىرلاسا قوشتاعان داۋىستار مۇرنىن تارتىپ قورسىلداعان جاس پوليسايدىڭ وكسىگىن كومىپ كەتتى.
ۋاقىت توقتاپ قالدى ما، بىلمەيمىن، كوك الا ءتۇتىننىڭ ىشىندەگى گۇجىلدەگەن داۋىس ماڭگى-باقي بىتپەيتىن ءتارىزدى.
اۋىق-اۋىق قالعىپ كەتەم بە، الدە ەسىمنەن ايرىلىپ قالام با، ايتەۋىر كوكالا ءتۇتىن مەن بارىلداعان داۋىستار ءۇزىلىپ كەتىپ قايتا جالعانا بەرەدى.
تاعى دا، ەندى ءتىپتى ۇيرەنشىكتى بولىپ العان، مەڭىرەۋ حالگە اۋىسىپ بارا جاتىر ەدىم، ءىشىم سىزداپ ءبۇرىپ اكەتتى. ءبۇيىرىم سولق-سولق ەتە قالدى، ىشتەن تەپكىلەپ جاتىر. و، جاساعان. بۇ دا بار ەكەن عوي. ىشىمدە ءولىپ قالعانداي كۇنى بويى ءبىر بەلگى بەرمەي بار-جوعىن ۇمىتتىرىپ جىبەرىپ ەدى، الدە تولعاعى تۇسكىرى كەلىپ قالدى ما؟ سورلى، سەن دە تۋاتىن مەزگىلىڭدى تاپقان ەكەنسىڭ. بارماعىمدى تىستەپ الىپ ءبىراز وتىردىم. ءبىر كەزدە قۇرساعىمدى ءبۇرىپ العان اۋرۋ شىمىرلاپ جانىمدى شىعارا راحاتتاندىرىپ كەيىن قايتا باستادى.
ەسىمدى جيىپ توڭىرەگىمە زەر سالعاندا كوكالا ءتۇتىن اراسىنان ەڭگەزەردەي ۋساچيەۆتى كوردىم، ورىستىڭ ساموگونى ءيىلدى دە ۇرىپ جىعاتىن شىعار، شايقالىپ، قۇلاۋعا ازەر تۇر. باسى بىلق-سىلق ەتىپ، ءحالى كەتىپ قالعان جاس پوليسايدى تەڭسەلە قۇشاقتاپ، ءتىلى كۇرمەلىپ:
— تەرەحا... تەرەحا... تى مەنيا ۋۆۆاجاەش، ا؟ يا تەبيا كاك براتا رودنوگو... ا تى مەنيا ۋۆاجاەش، ا؟ — دەپ جابىسادى. — نەت تى سكاجي منە... سكاجي... تى مەنيا ۋۆاجاەش؟
باياعى پولكتا جۇرگەندە ورىستىڭ كەلىنشەكتەرى ايتۋشى ەدى: ەركەكتەر ءىشىپ العاندا «سىيلاسۋ» تۋرالى ءسوز قوزعاسا-اق ءبىتتى، ىزىنشە توبەلەس باستالادى دەپ. مىنالار دا تىم كەۋكىلدەسىپ بارادى، اقىرىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى ءبىلسىن. ءبىر شاتاق شىقسا... ەكى ورتادا شىبىن ولەدى دەپ...
قۇرباندىققا شالۋعا اياعىن بۋىپ تاستاعان قوي سياقتى، تاعدىرعا مويىن ۇسىنىپ، نەگە بولسا دا كوندىككەن جاعدايىم بار ەدى. ونىڭ ۇستىنە ءوز ورداسىندا، وتانىندا وتىرعان قىرۋار جۇرت قىرىلعاندا جەل ايداعان قاڭباقتاي قاڭعىپ جۇرگەن جالعىز بۇرالقى مەنىڭ ءتىرى قالۋىم، قايىرشىعا حاننىڭ سىباعاسىن سىيلاعان ءتارىزدى، تىم ورەسكەل دە كورىنەدى، جانشىلىپ قالعان جالقاۋ كوڭىلمەن سامارقاۋ عانا اقتىق ساعاتىمدى توسىپ ەدىم. جاڭا عانا قۇرساعىمدى تەپكىلەگەن جان يەسى ۇيىقتاپ قالعان ۇرەيىمدى وياتىپ جىبەردى. مەنى كومەنداتۋراعا اپارعانمەن جانىم قالماس، بولماسا مىنا ماس پوليسايلار جول ۇستىندە-اق جايراتا سالار دەگەن ويدان شوشىنا شيرىعىپ، قايتكەندە جان ساقتاۋدى ويلادىم.
مىنا قۇرعىرلار مەلشەسىنەن كەلىپ، دۋىلداسىپ جاتقاندا ەبىن تاۋىپ، شىعىپ كەتسەم... ءبىر باققانىم ءتورتپاق پوليساي، ۋساچيەۆتەي دەنەلى بولماسا دا، جۋىق ارادا اراققا الدىرمايتىن قۋ ەكەن، ىشكەن سايىن تەك تۇنەرە بەرەدى، ءتىپتى سوزگە دە ساراڭ بولىپ الدى. ءبىراق، قۇداي وڭداعاندا، ونىڭ مەنىمەن ونشا ءىسى دە جوق سياقتى.
بوساعادا، ءدال ەسىكتىڭ تۇبىندە وتىرعانمىن، سىرتقا شىعىپ باراتقان بىرەۋى ماعان ءسۇرىنىپ كەتتى دە:
— اياققا ورالعى بولىپ... بار شۋلانعا كەت! — ساۋىرىمنان تەۋىپ جىبەردى.
— تىرپ ەتپە، وسى جەردە وتىر، — دەدى شۋلانعا مەنىمەن ىلەسە شىعىپ، قاراڭعى بۇرىشتى نۇسقاپ.
ول تۇزگە شىعىپ قايتا كىرگەندە، قۇداي وڭداپ ۇمىتىپ كەتكەن بولار، قاراڭعى شولاننان مەنى ىزدەگەن جوق. ساڭلاۋ قالعان ەسىكتەن ىشتەگى گۋىلدەگەن كوپ داۋىستىڭ اراسىنان ۋساچيەۆتىڭ گۇجىلدەگەنى قۇلاعىما شالىندى. ول ەندى «سىيلاۋدى» ازىرقانىپ، «مەنى ەشكىم جاقسى كورمەيدى»، دەپ جىلارمان بولىپ بىرەۋگە مۇڭىن شاعىپ جاتىر. «قاشۋ، قۇتىلۋ كەرەك» دەگەن جىگەرلى وي جەتەلەپ، بويىمنىڭ اۋىرلىعىن سەزبەي زىتىپ سىرتقا شىقتىم.
كۇتپەگەن جەردەن لاپىلداعان جالىن كوزگە ۇرىپ، قابىرعاعا ارقامدى تىرەپ تۇرا قالدىم. ەسىمدى جيىپ، زەيىن توقتاتا قاراسام دەريەۆنيانىڭ ورتەنىپ جاتقان ۇيلەرىنىڭ جالىنى ەكەن. كەيبىرەۋلەرى سونە باستاپتى، ارەگىرەكتە بولسا بىلمەيمىن، بۇل شەتتە دۋنيا اپايدىڭ ۇيىنەن وزگە ورتەنبەگەن ءۇي كورىنبەيدى. ءار جەردەن قارا قوشقىل جالىن ۇڭگىپ جاتقان ءتۇن قاراڭعىسىندا وقتا-تەكتە پاتىر-پاتىر ەتە قالىپ، تىسىرلاپ جانعان ءورتتىڭ ءوز دىبىسىنان باسقا ءۇن جوق. دەمىمدى ىشىمە تارتىپ از تۇردىم. كوپتەن بەpi تىعىلىپ جاتىپ، قارەكەت قىلۋدى دا ۇمىتىپ كەتكەن ءتۇرىم بار. مانا دا سول قۇرباندىققا اپاراتقان توقتىداي ايداعان جاقتارىنا جۇرە بەرىپ ەدىم، ەندى باس ءجىبىم بوساپ كەتكەندە... قالاي جان ساقتاۋىمدى بىلمەي ساسىپ تۇرمىن. ايتپاقشى نەمىستەر بار ەدى-اۋ. ولار كورىنبەيدى دە، ەستىلمەيدى. باسقا ءبىر ۇيدە تويلاپ جاتىر ما ەكەن، الدە كەتىپ قالدى ما؟ وسى مەن نەعىپ تۇرمىن؟ تەزىرەك...
سارايدىڭ قاسىنا قالاي كەلىپ قالعانىمدى دا بىلمەدىم. سيپالاپ ەسىگىن اشا بەرگەنىمدە ىشتەن ءبىر نارسە تىپىر ەتە ءتۇستى، قاشا جونەلۋگە شامام كەلمەي ەسىككە جابىسىپ تۇرا قالىپپىن. ۋھ، قۇداي-اي، دۋنيا اپايدىڭ سيىرى زويكا ەكەن. اۋىر كۇرسىنگەندەي اقىرىن ىڭىرسىدى دا، موڭىرەپ قويا بەردى. داۋسىنان ۇركىپ قالسام دا، جىپ بەرىپ ىشكە كىردىم. موڭىرەۋىن قويعىزايىن دەپ قاراڭعىدا جوتاسىنان سيپالاپ كەلىپ، اۋكەسىن قاسىدىم. جارىقتىق ساۋىنى كەلىپ تەڭسەلىپ تۇر ەكەن. ەندى بۇل اۋىلدا مۇنىڭ جەلىنىن سيپايتىن ءتىرى قول قالعان جوق. مەنىڭ ءتۇرىم مىناۋ. اۋكەسىن سيپاعان سايىپ جانۋار ءيسىنىپ، تۇمسىعىمەن قولتىعىمنان ءتۇرتىپ قويادى. سوڭعى ساۋىمىن قاشان الىپ ەدى؟ تاڭەرتەڭ دۋنيا اپاي... وسى بۇگىن تاڭەرتەڭ بە ەدى؟.. استاعىپىراللاۋ، وسى بۇگىن تاڭەرتەڭ. سودان بەرى مەن ءۇشىن تۇتاس ءبىر عۇمىر وتكەن سياقتى ەدى، مىنا سۇمدىق تاجال كۇن ءالى تاۋسىلماي شۇباتىلىپ كەلە جاتىر ەكەن عوي. ايتپاقشى بۇگىن تۇندە وسى سارايعا تۇنەپ شىعىپ ەدىم-اۋ، ەندى توزاقتان ءوتىپ سول مەكەنىمە قايتىپ كەلىپپىن. سيپالاپ بارىپ پىشەن ىشىندەگى ۇڭگىگەن ورنىمدى تاۋىپ الىپ، كىردىم دە، سىلق ەتىپ قۇلاي كەتتىم. «ىزدەسە بۇل سارايدان مەنى وڭاي تاۋىپ الادى-اۋ»، «الدە سارايدى ورتەپ كەتۋى دە مۇمكىن-اۋ» دەگەن كۇدىك ويلار كوكىرەگىمدە قوزعالا ءتۇسىپ ەدى، دەنەمدى باسقان اۋىر سالماق، كۇدىك وتىن ءوشىرىپ، تۇڭعيىققا قاراي تارتىپ اكەتتى.
3
قانشا ۇيىقتاعانىمدى بىلمەيمىن. ۇيىقتادىم با؟ الدە ەسىمنەن تانىپ جاتتىم با؟ ول اراسىن اجىراتۋعا دا، ويلانۋعا دا شامام كەلمەيدى. ۇيىقتاپ جاتقاندا بىرەۋ تەمىر شوقپارمەن ۇرىپ كەتكەن بە بىلمەيمىن، بەلىم سىندىرىپ الىپ بارادى، بارعان سايىن اۋىرعانى ۇلعايىپ، جانىمدى كوزىمنىڭ ۇشىنا الىپ كەلە جاتىر، قايدا، نەعىپ جاتقانىمدى دا ويلاۋعا پۇرسات بەرەر ەمەس. پىشەندى سۋسىلداتىپ ىرعالىپ ىڭىرانا بەرەم. ەندى بەل سۇيەكتىڭ اۋىرعانىنا ءىشىم دە بۇرە باستادى. «بۇرىن ءدال مۇنداي ەمەس ەدى، اپىراي، كەلىپ قالعانى ما؟» دەگەن وي باسىما ساپ ەتىپ، شوشىپ كەتتىم. سول ويعا تىركەسە، قايدا جاتقانىم دا ەسىمە ءتۇستى. ءبىراق وزگە نارسەنى ويلاۋعا پۇرساتىم بولماي، بار بىتىرگەنىم قۇدايعا سيىنا بەردىم. جاساعان-اي، جاساعان، كىشكەنە كىدىرتە تۇر. سابىر بەرشى، سابىر.
جانىمنىڭ كۇيزەلگەنى سونشا، دابىرلاعان مەن تارسىلداعان مىلتىق داۋسى دا ميىما كەشەۋىلدەپ جەتتى. اۋەلگىدە ەش نارسەنى تۇسىنە المادىم، ايتەۋىر ءبىر قاربالاس بارىن سەزەم. قۇلاعىما «پارتيزاندار، پارتيزاندار كەلىپ قالدى» دەگەن ۇرەيلى داۋىس كەلەدى، بۇل پوليسايلاردىڭ داۋسى بولار.
— سۆولوچتار، شوشقاشا ءسىمىرىپ ەدىڭدەر. ال، ەندى قۇتىلىڭدار، — دەدى ىزالى قىرىلداق داۋىس. بۇل ماعان تانىس داۋىس سياقتى.
— شانا قايدا؟ شانانى اكەلىڭدەر! — دەگەن داۋىس گۇج ەتتى. بۇل دا ماعان تانىس، ايتپاقشى ۋساچيەۆتىڭ داۋسى، ەسىن جيىپ الىپتى-اۋ، وڭباعان.
— باتىس جاق اشىق. ەرشيگە قاراي قاشۋ كەرەك! — دەپ ءامىر ەتتى قىرىلداق.
— تەزىرەك شانانى جەگىڭدەر. اتتى دوعارىپ قويعان قانداي يت.
— سەن شانا جەككەنشە پارتيزاندار كۇتىپ تۇرا ما.
— ال، تەزىرەك زىتىڭدار! قالعان يتتەر قالا بەرسىن.
ىرسىلداپ جۇگىرىپ باراتقان ادامداردىڭ اياق ءدۇرسىلى.
ەندى مىلتىق داۋسى جاقىنداپ قالدى. ۇلكەن اتىس جوق، بىر-ەكى رەت تارس-تارس ەتىپ قانا باسىلدى. سەگىزكوزىمنىڭ سىرقىراعانى باسىلار ەمەس، ونىڭ ۇستىنە ءىشىمنىڭ اۋىرعانى دا ۇدەپ، ءبۇرىپ اكەتىپ بارادى. وزىممەن ءوزىم الىسىپ، سىرتتاعى وقيعالاردىڭ ءبىرىن ءبىلىپ، ءبىرىن بىلمەي دە قالام، ءقازىر تىرشىلىك قامىن، قاۋىپ-قاتەردى ويلاۋعا مۇرساتىم جوق، جانىمدى قيناعان ءتان ازابىمەن الىسىپ جاتىرمىن. ءسويتىپ جاتقاندا دابىرلاسىپ سارايدىڭ قاسىنا كەلىپ قالعان ادامداردى دا بايقاماپپىن.
— وسى سارايدا بىرەۋ بار.
— بايقاڭدار.
— جارالانعان ادام بولار، قينالعان داۋسى شىعادى، — دەگەن داۋىستار قاڭعىرلاپ قۇلاعىما كەلەدى، ءبىراق بۇل باسقا ءبىر دۇنيەدەن ەستىلگەن داۋىس ءتارىزدى، ماعىناسىن ۇقپايمىن. تىپىرشىپ سيىر موڭىرەيدى.
— داۋسى ءشوپتىڭ اراسىنان شىعادى.
— ايەل داۋسى سياقتى.
— كىم بار، مۇندا؟ كىم بار؟
«كىم بار؟» وسى «كىم باردى» نەشە ايتقانىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر تاعى ءبىر قايتالاعاندا، ەسىم كىرىپ جاۋاپ بەرگىم كەلىپ ەدى، ءبىراق ءسوز ورنىنا ىڭىرسىعان داۋىسىم قاتتىراق شىقسا كەرەك.
— مىنە، مىنا وسى جەردە. وسى ارادا.
بىرەۋدىڭ قاراڭعىدا سيپالاعان قولى يىعىما جارماستى، كوزىمدى اشىپ ونىڭ قاراۋىتقان تۇلعاسىن دا كوردىم.
— اۋىر جارالانعان بىرەۋ بولار. ۆاسيا، اياق جاعىنان كەل.
قاراڭعىدا قورباڭداعان ەكەۋ مەنى پىشەن اراسىنان سۋىرىپ الىپ، كوتەرە بەرگەندە جانىم شىعىپ كەتە جازداپ شىڭعىرىپ جىبەردىم.
— وستوروجنو، ۆاسيا.
— سابىر ەتىڭىز، كىشكەنە سابىر ەتىڭىز. ءقازىر دارىگەر جاردەم ەتەدى.
بۇلار دالاعا الىپ شىققانشا شەگىم ءۇزىلىپ كەتە جازدادى. ولار دا بايعۇس اسىپ-ساسىپ، «نەگە بايقامايسىڭ» دەپ بىر-بىرىنە كەيىپ قويادى. سىرتتا دا ءبىراز ادام بار سياقتى، دابىرلاعان داۋىستار، قاردى كۇرتىلدەتىپ باسقان قادام تىقىرى.
— اي، شانانى اكەل. مىندا اۋىر جارالى ادام بار، سەرگەي سەرگەيەۆيچ قايدا. جارالى ادام بار.
مەنى جانتايتىپ قارعا جاتقىزىپ قويدى. تۇرۋعا تىزەم قوزعالتار ەمەس، شىنتاقتاپ باسىمدى كوتەردىم. ءبىر پارتيزان اتتى جاياۋ ايداپ كەلىپ، شانانى قاسىما قويدى. ات توقتاتارداعى وسى دىبىس تۋرا ەشبىر ارىپپەن جازۋعا كەلمەيتىندەي، ەكى ەرىننىڭ اراسىن دىبىرلاپ شىقتى.
— داباي، ناگرۋجاي بىسترو.
ورىسشاسى دا مەنىڭ ورىسشامنان اۋمايدى، ءۇنى اشىق قاتقىلداۋ، ءبىر جەردە ەستىگەن داۋسىم سياقتى. اپىر-اۋ، قايدان ەستىپ ەم؟.. وحو، قۇرعىر، قۇرساعى تۇسكىرى ءبۇرىپ اكەتىپ بارادى، بىرەۋ كەلىپ ءۇستى-باسىمدى سيپالايدى.
— قاي جەرىڭنەن جارالاندىڭ؟ قاي جەرىڭنەن؟
ءتىل قاتۋعا پۇرساتىم بار ما، جانىم شىعىپ باراتقان دا، تەك ىشقىنىپ، ىڭىرسي بەرەم. ەركەكتىڭ قارۋلى قولى و جەر، بۇ جەرىمدى سيپالاپ كەلىپ، ىشىمە تىرەلگەندە، كىلت توقتاي قالدى.
— ەكى قابات ايەل عوي. تولعاعى كەلىپ قالعان. ۇيگە اپارۋ كەرەك.
— ۇيگە اپارۋعا بولمايدى. كوماندير كەتۋگە بۇيىردى.
جاڭاعى ات ايداۋشىنىڭ داۋسى. اپىرماي، ءبىر تانىس...
— و — و، جانى قۇرعىر-اي.
مەنىڭ شىڭعىرا ىڭىرسىعاننان باسقا جاۋابىم جوق، ول باسىمدى كوتەرىپ سالماق بوپ، بەتىمە ءۇڭىلىپ، كىلت توقتادى.
— بۇل ورىس ەمەس قوي.
— ەندى كىم، نەمكا ما؟
— جوق. نەمكا ەمەس. ءبىر ءتۇرلى ءسىزدىڭ اعايىنعا ۇقسايدى. بۇل جاققا، بۇل قايدان كەلىپ قالدى ەكەن؟ بۇ جەردىڭ ادامىنا ۇقسامايدى.
كىمگە ۇقساعاندا دا، قۇرسىن ەندى، جانىم شىعىپ بارادى. جاڭاعى ءبۇرىپ اۋىرعان اۋىرعان با، ەندى قولقاممەن قوسا بۇكىل ىشەك-قارىنىمدى تومەن قاراي سۋىرىپ اكەتىپ بارادى. ۇزىن بىرەۋ ەڭكەيىپ كەلىپ، بەتىمە ۇڭىلەدى.
— كتو تى تاكوي...
بۇ دا ىڭىرسىعاننان باسقا جayaپ الا الماي، ەندى كادىمگى قازاقشا:
— سەن قازاق ەمەسپىسىڭ؟ — دەپ سۇرادى.
قۇداي-اۋ، قازاق، قازاقپىسىڭ دەيدى. ءيا، ءيا، قازاقپىن دەگىم كەلەدى. ءيا، مەن قازاقپىن. بىلمەيمىن، ءسىرا داۋسىم شىقپاي عانا ايتقان بولارمىن، اناۋ سۇراعىن تاعى قايتالادى. ىشەك، قارىنىمدى تراكتورمەن سۇيرەگەندەي تومەن قاراي اكەتىپ بارادى. و-و، جانى قۇرعىر-اي. ءبىر سايابىر بولار ما ەكەن؟
كەز الدىم جارق ەتە قالىپ، كوزىمدى جۇمىپ قايتا اشتىم. بىرەۋ قول فونارىن جاعىپ بەتىمە ءۇڭىلدى دە اڭىرعان كۇيى اۋزىن اشىپ قاتىپ قالدى. جارىققا دا، جان قيناعان اۋرۋعا دا شىداي الماي كوزىمدى قايتا جۇمدىم. الدەن ۋاقىتتا الگى:
— ءسىز ەدىلبايەۆتىڭ ايەلى ەمەسسىز بە؟ — دەپ سۇرادى.
«ءيا» دەۋگە عانا شامام كەلدى.
— اي، باسە، تانىپ قالدىم-اۋ. Meن ابانمىن عوي. ابان بۇقاشيەۆ.
قايداعى ابان؟ قايدا كورىپ ەدىم؟ ايتەۋىر ءبىر تانىس ادام سياقتى.
— كوپىرگە بومبا تۇسكەندە... ستانسادا كەزدەسىپ ەدىم عوي.
— قايداعى كوپىر؟ قايداعى بومبا؟
— اي، قۇتىلىپ كەتە الماسسىزدار دەپ قورقىپ ەدىم سوندا.
«كوپىر... بومبا...» ورتەنگەن ۆاگوننىڭ قاسى... ەمىس-ەمىس ءبىر ەلەستەر كوز الدىما كەلەدى، ءبىراق ءقازىر مەن ودان قاشىقپىن. ءتىپتى قاشىقپىن. ءقازىر دۇنيەنىڭ بارىنەن قاشىقپىن. مىنا جان كۇيزەلىسى مەنى بارىنەن ءبولىپ تاستاعان. ايتىلىپ جاتقان سوزدەردى ەستيتىن، تۇسىنەتىن ءتارىزدىمىن، ءبىراق ول سوزدەر مەنەن، مەنىڭ مىنا جان قينالىسىمنان بولەك... تەك داۋىس، ءسوز عانا...
— جولداس دارىگەر، جولداس دوكتور، بۇل ءبىزدىڭ ەدىلبايەۆتىڭ ايەلى... ءبىزدىڭ كومانديردىڭ.
— اپىراي، كەزدەسۋىن قارا... راس پا؟
— راس دەيمىن. مەن مۇنى بۇرىن كورگەنمىن. بىلەمىن. مەن بارىپ كومانديردى شاقىرىپ كەلەيىن. جەڭگەي، قاسەكەڭ ءتىرى. وسىندا.
«قاسەكەڭ... قاسىمبەك... ءتىرى... وسىندا...» جانىم قينالىپ جاتقاندا الىستان تالىپ ەستىلگەن وسى سوزدەردىڭ ءمانىن مەن بىردەن ۇعا المادىم. «قاسىمبەكتىڭ وسىندا بولعانى قالاي؟ شىنىمەن-اق مەنى ىزدەپ تاپقانى ما؟ بار پالەدەن قۇتىلاتىن ساعاتىمنىڭ جەتكەنى مە؟» ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدى مىنا قىزىل قىرعىن، بىتپەيتۇعىن قىرۋار سوعىستىڭ قوسىلماستاي ءۇزىپ كەتكەنى سونشا، مەن وسى سوزگە بىردەن سەنە المادىم. بار شامام كەلگەنى:
— قاسىمبەك پە؟ — دەدىم ىڭىرسىپ.
ۇزىن دەنەلى جىگىت بەتىمە تونە ءتۇستى.
— ءيا، ءيا، قاسىمبەك. قاسەكەڭ وسىندا.
بۇدان ارعىسىن انىق بىلە بەرمەيمىن، دوكتور مەن ۇزىن جىگىت ءبىر نارسەگە تالاستى ما، ەكەۋى ءتىپتى كەرىلدەسىپ قالدى. وعان ابىر-سابىر جالعاستى. مىلتىق داۋسى ما، ايتەۋىر، ءبىر الاس-قاپاس باستالعان ءتۇرى بار، قوزعالىپ ءجۇرىپ كەتتى. ەندى ءبىر ەسىمدى جيعاندا قارلى جولدىڭ ۇستىمەن سىرعاناي اعىپ كەلە جاتقانىمدى بايقادىم. مۇرنىما اتتىڭ تەرىمەن ارالاس اياز قاردىڭ ءيسى كەلەدى. ءسال عانا جانىم تىنىشتالعانداي. جاڭاعى جانىمدى سىعىپ مۇرنىمنىڭ ۇشىنا اكەلگەن توزاقى ازاپ باسەڭسىپ، ەندى جۇيكەمدى شىمىرلاتىپ، ءبىر ىرعاقپەن سۋىرىپ، جاي اۋىرادى. تەرلەپ كەتسەم كەرەك، تەرىمدى ءسۇرتىپ، ورامالىممەن باسىمدى قىمتادىم. زارەم ۇشىپ، سول تولعاقتىڭ قايتىپ ورالۋىنان قورقام. «كەلمەسە ەكەن، كەلمەسە ەكەن، كىدىرە تۇرسا ەكەن...» — دەپ تىلەيمىن.
— جاۋدان قارامىزدى ءۇزىپ كەتتىك بىلەم... ءحالى قالاي، دوكتور؟
— ءبىرىنشى تولعاعى قايتقان سياقتى...
وسى ءبىر جىگىتتىڭ ورىسشا سويلەگەن داۋسى ماناعى ءبىر جانتالاسىپ جاتقانداعى شالا-شارپى ەستىپ، شالا تۇسىنگەن اڭگىمەنى كوڭىلىمە قايتىپ اكەلدى. «اتىم ابان دەدى-اۋ». ءبىراق ءبىر سولەكەتتەۋ ەسىمدى قايدان ەستىپ ەدىم... «ستانسانى بومبالاعاندا...» ءيا، ءيا، ورتەنىپ جاتقان ۆاگوننىڭ قاسىندا جوعارى، تايلاققا سالعان قورجىندار... شالبارىنىڭ گاليفەسى بۇلتيعان ۇزىن بويلى جىگىت ءجونىمدى سۇراپ الىپ ەدى-اۋ. ۇمىتپاعان ەكەن... ايتپاقشى، قاسىمبەك وسىندا دەگەن جوق پا ەدى؟ ءيا، سولاي دەدى. بۇل ءسوزدى قالاي ەسىمنەن شىعارىپ العانمىن؟ شىن ايتتى ما ەكەن؟ ول ءتىرى بولسا مايداندا، انا جاقتا، سوعىستا بولماي ما؟ بۇل جەردە نەعىپ جۇرەدى؟
ءسىرا، ءتانى السىرەگەن ادامنىڭ سەزىمى دە السىرەپ كەتەدى ەكەن-اۋ، قاسىمبەك تۋرالى سۇراعىم كەلەدى دە، ءالىم جەتپەي ىركىلىپ قالام. قاسىمبەك ءقازىر وسى ماڭدا بار بولسا دا، مىنا جىگىت جاڭساق ايتىپ جوق بولىپ شىقسا دا، مەن بۇل حاباردىڭ ەكەۋىن دە كوتەرە المايتىن ءتارىزدىمىن. قاسىمبەك وسى تۇنگى جورتۋىلداعى جۇرتتىڭ ىشىندە بار بولسا دا، سونشالىق الىس، وعان مەنىڭ قولىم جەتپەيدى. جانە بار بولسا ونىڭ ءوزى ەمەس، ەلەسى عانا بار سياقتى، قولىمدى سوزسام جوعالىپ كەتەدى. جالپى ماعان ءقازىر مىنا قاراڭعى ءتۇن، ات شانا، شانا ۇستىندەگى ەكەۋ ءتۇس سياقتى.
تەك وشپەيتىن دە، تاۋسىلمايتىن جالعىز شىندىق — ءتان ازابى. سول عانا سايابىرسىپ، جۇرەگىمدى شوشىتىپ قايتىپ ورالادى. باياعىدان بەرى كوڭىل تۇكپىرىندە بۇعىپ جاتقان، سەنبەسەم دە سەنگىم كەلەتىن، ءبىر تىلەۋىم بولاتىن. ىشتەگىمنىڭ سىرتقا شىعار ساعاتىنان قورقىپ، قۇرساعىمدا جاتا بەرسە... جاتا بەرسە... ءتىپتى ەلگە امان جەتكەنشە جاتا بەرسە ەكەن دەپ تىلەۋشى ەدىم. كىشكەنتاي بالانىڭ عانا كوڭىلىن الداۋعا جارايتىن وسى دالباسا تىلەك اقىلىمدى ىعىستىرىپ، ويىمدى بيلەپ العان-دى. الدارقاتقان ءۇمىتتىڭ تاۋسىلعان جەرى...
تاعى دا بەلىم سىندىرىپ الىپ بارادى. سۇيەگى قۇرعىردىڭ اۋىرعانى جامان بولادى ەكەن، كوزىڭنەن جاسىڭدى ىرشىتىپ جىبەرەدى، ەندى وعان ءىش اۋرۋى جالعاستى. جوق، بۇعان «اۋرۋ» دەگەن ءسوز تىم ءالسىز. ءبۇرىپ باستاپ ەدى، سالدەن-اق جانىمدى شىعارىپ، ءىشى-باۋىرىمدى تومەن قاراي سۋىرىپ اكەتتى. قينالىپ الاسۇرسام كەرەك. «ءقازىر! ءقازىر! شىداڭىز!» دەپ ساسقالاقتاعان ەركەك داۋسىن ەسىتەمىن. ول قولى قالتىراپ، ءىش كيىمىمنەن بوساتىپ جاتىر. ەكى ەركەكتىڭ الدىندا ۇيالۋ، قىسىلۋ... جوق، ول تۋرالى ءتىپتى ويلاعانىم جوق، ءقازىر تەك بۇكىل ءىشى باۋىرىمدى سىعىپ سىرتقا شىعارىپ تاستاعىم كەلىپ كۇشەنەمىن. Meن سىرتقا يتەرىپ، بىرەۋ ءىشىمدى تىسقا اينالدىرعىسى كەلىپ، سۇيرەپ تارتىپ جاتسا دا بولمايدى. ىشىمە تۇز قۇيىپ جىبەرگەندەي ۋداي اشىتىپ، قانىم باسىما شاۋىپ، بار تامىرىم سىزداپ جارىلىپ كەتەردەي جانىم شىعىپ بارادى. شانانىڭ ەكى جاقتاۋىن سىندىرىپ جىبەرەردەي ەكى اياعىممەن يتەرەمىن كەپ.. — جاق سۇيەگىم قارىسىپ، قالشىلداعان تەمىر ساۋساقتارىم بۇيىرىمە كىرىپ بارادى. ءوز تەرىمنەن ءوزىم شىعىپ كەتكىم كەلىپ ىشقىنامىن كەلىپ... ىشقىنامىن... ءبىر كەزدە قاقىراپ شاتىم ايرىلىپ بارا جاتتى. بۇگىنگى قىرعىننان جالعىز ءتىرى قالعانىم ءدال وسىنداي كورىپ بولماعان قيامەت جازام بار ەكەن عوي.
«ءاربىر جان يەسىنىڭ جارىق دۇنيەگە وسىنشا انا عازابىمەن كەلەتىنىن جۇرت ويلاي مە ەكەن؟» بۇل وي ماعان كەيىنىرەك كەلدى. ال، سول كەزدە ءار ءساتى جىلدان ارتىق سوزىلعان قينالىس پەن ازاپتان وزگە ەش نارسەنى بىلگەن دە، سەزگەن دە جوقپىن.
4
«ءاربىر جان يەسىنىڭ جارىق دۇنيەگە وسىنشا انا عازابىمەن كەلەتىنىن ادام دەگەن ويلاي ما ەكەن؟» ءاي، كوپ ادامدار-اق ويلاي بەرمەيتىن شىعار، ويلاسا ادام قۇنىن وسىنشا ارزانداتپاس ەدى عوي» دەگەن وي كەلەدى كەيدە ماعان. سول دەريەۆنياداعى قىرعىن، — قانى سورعالاعان بىتەلمەيتىن جارا بولىپ جاتىپ الدى مەنىڭ ىشىمدە. سونىڭ ءمان-ماعىناسىن تۇسىنگىم كەلىپ، تۇسىنە المادىم. كەيىن جاۋدىڭ اياۋسىز قاتالدىعى جايلى، فاشيزم جايلى كوپ ەستىپ، ويعا سالىپ سارالاپ سول وقيعانى تۇسىنەيىن دەسەم... كىشكەنتاي كۇلىمدەپ تۇراتىن ءجاۋدىر كوزىنە دوڭگەلەنىپ شىعا كەلگەن ۇرەي... «اعاتاي، اعاتايلار. ءان سالىپ بەرەيىن» دەپ جالىنىپ... كوزىنەن جاسى پارلاپ، شىرىلداپ شىرقاي جونەلدى. ىشقىنعان ءسابي داۋسى قايتالاپ كەلىپ قۇلاعىمدا جارىپ وتەدى.
جوق، مەن بۇل قىرعىنعا تۇسىنبەيمىن. ماعان ونى ەشكىم دە تۇسىندىرە المايتىن شىعار. تەك ايتەۋىر ءتىرى قالدىم، ءبىراق جانىمنىڭ جارتىسىن، سوناۋ تەرەڭ سايدىڭ ىشىندەگى قالىڭ ولىكتىڭ ورتاسىندا جەرلەگەن جارتىمىن.
جانىمنىڭ سول ويسىراعان جارتىسىن تولتىرىپ تۇرعان ىشتەن شىققان جارىعىم، كىشكەنتاي دۋلاتىم. ونسىز دا اۋىر ءحالىمدى ەكى ەسە اۋىرلاتسا دا، ونىڭ ەسەسىنە ماعان ون ەسە قايرات، قۋات بەرەتىن دە وسى. قانشا ازابىڭدى تارتسام دا ەسەسىن راحاتىڭمەن قايتارىپ كەلە جاتىرسىڭ، كۇنىم.
جەر كەپەگە كوتەرىپ كىرگىزىپ جاتقاندا دا ءبىرىن ءبىلىپ، ءبىرىن بىلمەيتىن ۇيقىلى-وياۋ حالدە بولدىم. مۇرنىما سىتىرلاپ جانعان قاراعايدىڭ ءاششى-تاتتى ءتۇتىن ءيسى كەلەدى، بەتىمدى ىسقىلتىم جالىن شارپيدى. ءتاتتى ۇيقىنىڭ اراسىنداعى ۇيقىلى-وياۋ ساتتەرىم دە ءتاتتى. وت باسىندا بىرەۋلەر كۇبىر-كۇبىر سويلەسەدى. بالبىراعان جايلى ۇيقىدان ويانىپ، ارقامنان اۋىر جۇك تۇسكەندەي بۇكىل دەنەم بوساپ، جەڭىلدەنىپ باياۋ راحاتتانىپ جاتىرمىن. وسىلاي جاتا بەرسەم. وت باسىنداعى كۇبىرلەگەن سوزدەر دە، ماعىناسىنا وي جۇگىرتپەسەم دە، جۇمساق، دىبىسى قۇلاعىما جايلى. وسى ۇياڭ تىنىشتىقتى شىرىلداپ جىلاعان ءسابي داۋسى بۇزىپ جىبەردى. جۇرەگىم سەلت ەتە قالدى. جاي شىرىلداپ باستاپ ەدى، لەزدە ايقايعا باسىپ، شىرىلداپ، كىشكەنە زىلمانكەنى باسىنا كوتەردى.
مەنىڭ دە داۋسىم شىعىپ كەتتى عوي دەيمىن، تەمىر پەشتىڭ تۇبىندە وتىرعان قاپساعاي دەنەلى كىسى قاسىما كەلىپ، بەتىمە ءۇڭىلدى.
— وياندىڭىز با؟ ۇزاق ۇيىقتادىڭىز عوي، — دەدى جايىمەن. — ءحالىڭىز قالاي؟
— بالا... بالا جىلاپ جاتىر.
— بالانى ويلاساڭىز ءحالىڭىز جامان بولماس. قۇتتىقتايمىن، ۇلىڭىز بار. تاماشا بالا، ناعىز سولدات. سالماعىن ولشەي المادىم. ءبىراق مىقتى.
قايداعى «سالماق؟» شىرىلداعان بالاعا جانىم اشىپ كەتتى. كورگىم كەلەدى. ءوڭى توتىققان، قوڭقاق مۇرىندى ات جاقتى بۇ كىسى، سىرتى كولحوزشىعا ۇقساسا دا، دارىگەر ەكەن، تۇندەگى مەنىڭ تولعاعىمدى كۇتىپ العان وسى بولار. بالانى قۇنداقتاپ قويىپتى. العاش رەت بالا ەمىزۋ كىسىگە قيىن دا، ەرسى ەكەن، قىتىعىڭ كەلە مە ءبىر ءتۇرلى... شۇبەرەككە وراپ قويعان كىشكەنتاي ءتىرى جان، اۋەلى مەنىكى دە، مەنىكى ەمەس تە سياقتى كورىنىپ، جاتىرقاعانداي بولىپ ەدىم، ءوزى مەشكەي ەكەن، سولقىلداتىپ سورعاندا ەمشەگىم شىمىرلاپ قويا بەردى. ادەپكىدە تىكسىنىپ قالعان كەۋدەم ەندى راحاتتانا ءيسىنىپ: تۇلا بويىمدى بالبىراتىپ الىپ بارادى، ءتىپتى ايرىلعىم كەلمەيدى. و دا قادالىپ جابىسىپ قالعان، توياتىن ءتۇرى جوق.
— ءبىزدىڭ پارتيزان وتريادىنىڭ ءوزى ايەلدەر بوسانۋعا ىڭعايسىزداۋ جەر، — دەيدى دوكتور. — ءبىراق ەندى ءبارى ءساتتى بولىپ شىقتى. Meن دە ءبىرىنشى رەت اكۋشەرلىك تاجىريبەدەن ءوتتىم ءسىزدىڭ ارقاڭىزدا.
تۇڭعىش كورگەن بالاممەن الەك بولىپ، دوكتورعا راحمەت ايتۋدى دا ۇمىتىپ كەتىپپىن، ەمىزىپ بولعان سوڭ ول بالانى قولىمنان الىپ، ار جاعىندا ءبىر ورىس كەلىنشەگى تۇر ەكەن، سوعان بەردى.
— بۇل كىسى شۋرا. ءبىزدىڭ سانيتاركا. سىزگە جاردەم ەتەدى، — دەدى دوكتور. — ال، قالاي، ءحالىڭىز جاقسى ما؟
— جاقسى.
— ءحالىڭىز جاقسى بولسا تاعى دا ءبىر قۋانىشتى حابار ايتامىن. ءسىزدىڭ كۇيەۋىڭىز وسىندا. ول ءسىزدى ۇيىقتاپ جاتقاندا كورىپ كەتكەن. شۋرا، اعا لەيتەنانت ەدىلبايەۆتى شاقىرىپ جىبەرشى. ول ءسىزدى كورگەنمەن بالاسىن ءالى كورگەن جوق. ەندى بارلىق تويدى بىرگە جاسايتىن بولدىڭىزدار.
قاسىمبەك... ويباي-اۋ، تۇندە الگى ءبىر جىگىت... اتى ابان با ەدى، ايتىپ ەدى عوي، جانىم قينالىپ، الاسۇرىپ جاتىپ ءتىپتى ەسىمنەن شىعىپ كەتىپتى-اۋ. جۇرەگىم جارىلا قۋانىپ، ايقاي سالىپ تۇرا جۇگىرەتىن ورايىم بار-اق ەدى، ءبىراق مەن بىلشيىپ قوزعالماي جاتىرمىن. وسى حابارعا سەنەيىن دەسەم، شىنىمدى ايتسام، قورقامىن. ەگەر ول بەكەر بولىپ شىعاتىن سياقتىمىن. سونشا بەرە سالعانى... باسىمدى كوتەرىپ الىپ ەدىم:
— ءسىز قوزعالماڭىز، جاتا بەرىڭىز، — دەدى دوكتور. ءقازىر ءوزى دە كەلەدى. ابزالى قۋانىشتىڭ ءوزى ادامدى قورقىنىشتان كەم تولقىتپايدى. ال، ءقازىر سىزگە قاتتى تولقۋ بولمايدى. كىشكەنە كىدىرتە تۇرۋىم كەرەك ەدى، شىداي المادىم. كىنا مەنەن.
جاستىققا قيسايا ءتۇستىم دە، ءبىراق شىدامىم جەتپەي باسىمدى قايتا كوتەردىم. نەشە ءبىر سەزىمسىز بولعاندا دا قاسىمبەك كەلگەندە سۇلاپ جاتىپ العانىم... ءازىر ەسىككە ۇستاعان قالىڭ كەنەپ قوزعالمايدى، سىرتتان ەستىلگەن اياق ءدۇرسىلى دە جوق، ونىڭ ەسەسىنە مەنىڭ جۇرەگىم دۇرسىلدەپ بارادى. ءقازىر قاسىمبەك كىرىپ كەلگەندە... ابدەن ءۇمىتىم ءۇزىلىپ قالعان با، قاسىمبەكتى ءدال ءقازىر كورەم دەگەنگە ءوزىمدى ءالى دە سەندىرە المايمىن. شىنىمدى ايتسام ءۇش-اق اي وتاسىپ،التى اي كورمەگەن قاسىمبەكتىڭ وزىمە جاقىندىعىن دا ۇمىتا باستاپپىن. جارتى جىل. وسى جارتى جىلدا مەنىڭ جارتى ءومىرىم ءوتىپ كەتتى. وعان دەيىنگى ون سەگىز جىل ءومىرىم ءبىر بولەك بولسا، سوڭعى جارتى جىل ءومىرىم ءبىر بولەك جانە بۇل جارتى جىل قيامەت قيىندىعىن بىلاي قويعاندا الدىڭعى ون سەگىز جىلىمنان الدەقايدا ۇزاق. سوندىقتان دا قامقا اجەم، اۋىل-ايماعىممەن قوسا ءومىرىمنىڭ بەرگى بەتىندە، ءتىپتى الىستا قالعان سياقتى ەدى. وسى ءبىر باسىما تۇسكەن شىرعالاڭ ماڭگى-باقي بىتپەيتىندەي كورىنىپ، سول بۇرىنعى ءومىرىمدى، سونىمەن قوسا قاسىمبەكتى دە جاتىرقاپ قالعان جازىم بار ەكەن. «قارا ەشكىگە جان قايعى» بولعان مىنا قىزىل الا قىرعىننىڭ ىشىندە قاسىمبەك تە بۇرىنعى ءومىرىنىڭ مەنىمەن بايلانىستى كىشكەنتاي عانا ءبىر بولشەگىن جاتىردان قالعان جوق پا ەكەن؟
قۋانىشىما قوبالجۋ ارالاسىپ، جۇرەگىم لۇپىلدەپ ءوز ويىممەن الەك بولىپ وتىرعاندا قاسىمبەكتىڭ كەلگەنىن بىلمەي دە قالىپپىن. ەسىك جاقتان ەستىلگەن اياق دۇرسىلىنە بەتىمدى بۇرسام ۇستىنە شينەل، باسىنا قۇلاقشىن كيگەن اسكەري جىگىت كىرىپ كەلەدى. قاسىمبەك. زىلمانكەنىڭ ءىشى قارا كولەڭكە بولسا دا ءوڭى جۇدەپ، بەت-بەدەرى توتىعىپ، ءجۇزى قاتقىل تارتقانىن بايقاپ قالدىم، بالعىن شىبىقتىق قاتايىپ كەتكەنى سياقتى ما، بۇكىل تۇلعاسىندا ءبىر قاتقىلدىق بار. الاسا زىلمانكەدە ەڭكەيىڭكىرەپ ماعان ءۇنسىز جاقىنداپ كەلەدى. Meن دە ءۇنسىز ۇمسىنىپ قاراي بەردىم.
و، جاساعان! باياعى ءۇمىت پەن ۇرەي ارالاس ماعان ۇرپيە قارايتىپ مەيرىمدى تومپاق كوزى. داۋىسىمنىڭ قالاي شىعىپ كەتكەنىن بىلمەيمىن. ءبىر كەزدە ايتەۋىر قۇشاقتاپ جابىسىپ الىپ، تۇمسىعىمدى شينەلىنىڭ وڭىرىنە تىعىپ، سولقىلداپ جىلاپ وتىرعانىمدى بايقادىم، ءتىپتى توقتاي الاتىن ەمەسپىن، باياعىدان بەرى ىشكە تىعىلىپ، شەمەن بوپ قاتىپ قالعان پالەنىڭ ءبارى ەرىپ كەتتى مە، كوز جاسىم تىيىلار ەمەس.
ماۋقىن باسسىن دەگەن بولار، قاسىمبەك تە ماعان ءتىل قاتپاي باۋىرىنا اقىرىن قىسا ءتۇسىپ، شاشىمنان، جەلكەمنەن سيپالايدى. وسى ءبىر ىشتەي ۇعىنىسقان جاقىندىقتىڭ اراسىنا ءسوز كىرىپ كەتسە شىرقى بۇزىلاتىنىن ەكەۋمىز دە سەزىپ، ءبىراز ۋاقىت ۇندەسپەدىك. قاسىمبەك مەنى باۋىرىنان شىعارىپ الىپ بەتىمە قارادى.
— سوعىس جۇرتتى بىر-بىرىنەن اجىراتۋدى عانا بىلەدى دەپ ويلاۋشى ەم، بۇل شىركىننىڭ كەيدە اجىراعانداردى تابىستىرادى ەكەن عوي، — دەيدى بىرەۋ ورىسشالاپ.
دوكتوردىڭ ۇيدە ەكەنىن ۇمىتىپ كەتكەن ەكەم، ول بىزگە كۇلە قاراپ تۇر.
— ال، جولداس لەيتەنانت، قۇتتىقتايمىن. ءبىر ەمەس ەكى قۇتتىقتايمىن. جوعالتقان جۇبايىڭىزدى تاپقانىڭىز ءۇشىن، جانە اكە بولعانىڭىز ءۇشىن. سوعىس قانشا جالماپ جاتسا دا ءومىر ءوز دەگەنىن ىستەيدى. كوردىڭىز بە، — دەدى دوكتور قاسىمبەكتىڭ قولىن قوس قولداپ قىسىپ. — جۇبايىڭىزدى قۇتتىقتاعانمىن. ال، ەندى توي سىزدە.
— راحمەت، راحمەت سىزگە، — دەي بەرەدى قاسىمبەك باسقا ءسوز تابا الماي ىرجيىپ.
ءوڭى توتىعىپ، ەسەيىڭكىرەپ كەتسە دە، ىرجيعان بالا كۇلكىسى سول قالپىندا، كوڭىلىمە ۇيالاپ قالعان وسى كەسكىنى اراداعى التى ايدى ۇمىتتىرىپ جىبەردى. باياعى سول قاسىمبەگىم، ەكەۋمىز ءتىپتى ەكى ەلى اجىراسپاعان سياقتىمىز.
— اي، دەگەنمەن ەكەۋىڭىزدىڭ كەزدەسۋىڭىز قايران قالارلىق نارسە، — دەيدى دوكتور باسىن شايقاپ تاڭىرقاپ. — شىنىندا دا... قاراشى ءا...
— مەن ءنازيرانى ەلگە امان-ەسەن جەتكەن شىعار دەپ ءجۇر ەدىم.
— مەن دە سەنى ارعى بەتتە، مايداندا سوعىسىپ جۇرگەن شىعار دەپ ەدىم.
— مىنەكەي ەندى، ەكەۋىڭ كەلىپ وسى ارادان تابىستىڭدار.
ءبىز ءوزارا قاۋقىلداسىپ جاتقاندا ابان كىردى.
— جولداس لەيتەنانت، كىرۋگە رۇقسات ەتىڭىز، — دەيدى ەسىك الدىنان، و دا كوڭىلدى، سامپىلداپ سويلەي كىردى.
— ال، ءنازيرا جەڭگەي، قول-اياعىڭىز جەڭىل بولسىن. نارەستەڭىزدىڭ باۋى بەرىك بولسىن. بالانىڭ كىندىگىن مەن كەستىم. كىندىك شەشە بولام، جولداس لەيتەنانت. بۇيىرسا ءبىر كويلەك كيەتىن شىعارمىز.
— كويلەك ەمەس، تروفويدەن تون كيگىزەمىن، — دەپ كۇلەدى قاسىمبەك.
— سول توندى مەن ايىبىم ءۇشىن ءسىزدىڭ وزىڭىزگە سىيلايمىن.
— قايداعى ايىپ؟ — دەپ تاڭىرقادى قاسىمبەك.
— سىزدەن جاسىرىپ كەلگەن ءبىر سىرىم بار ەدى. ەندى ايتۋعا بولادى. مەن ءنازيرا جەڭگەيدى بومبا ءتۇسىپ پوەزى ورتەنىپ جاتقان ستانسادا كورگەنمىن. كوپىر بۇزىلىپ، بۇل كىسىلەر جاياۋ كەتكەن. كەيىن ءبىزدىڭ ءوزىمىز قورشاۋدا قالىپ قويعاسىن، اي بۇل كىسىلەر، ءسىرا، وتە الماس دەپ ويلاپ ەدىم. سو جەردە مەن ءسىزدىڭ ەسىمىڭىزدى دە سۇراپ العانمىن. قورشاۋدا ءجۇرىپ، قۇداي ايداپ سىزگە كەزدەستىم عوي. اتىڭىزدى ەستىگەندە-اق، جۇرەگىم بۇلك ەتە قالعان. سوندا ءبىر ايتىپ قالا جازدادىم دا ءتىلىمدى تىستەي قويدىم. مىنانداي جاعدايدا جۇرگەندە ۋايىمىنا ۋايىم قوسپايىن دەدىم.
— اپىرماي، سەن دە ءبىر سىرعا بەرىك جىگىت ەكەنسىڭ، — دەدى قاسىمبەك تاڭىرقاپ.
— بەرىك بولماعاندا قايتەيىن. انانداي وقيعادان كەيىن جاياۋ-جالپى ايەلدەردىڭ ەلگە جەتۋىنە ءسىز دە سەنبەس ەدىڭىز عوي. ودان دا امان قاۋىشقاندارىڭىزدى ايتسايشى.
— ءيا، قاۋىشقانىمىزدى ايتسايشى. مەن ەلگە امان ءوتىپ كەتتى عوي دەپ ءجۇر ەدىم. كوڭىلىمدە ازداعان كۇدىگىم دە بولدى. ءبىراق امان ءوتىپ كەتتى دەگەندى ەستىگەن سوڭ...
— ايتپاقشى، سول دەريەۆنيادا تۇردىڭىز با؟ — دەپ سۇرادى ابان. — ءماسساعان، سوندا ءتىپتى تاياق تاستام جەردە تۇرىپ... بىلمەپپىز عوي. الدىڭعى تۇندە بارىپ ءبىز سونداعى نەمىس گارنيزونىن قىرىپ تاستادىق قوي. نەعىپ كەزدەسپەگەنسىز؟
— مەن وندا سول سارايدىڭ ىشىندە تىعىلىپ جاتقانمىن.
— اپىرماي، ءا، قاراي گور، — دەپ تاڭىرقايدى ابان.
ءۇش قازاق قاۋقىلداسىپ جاتىرمىز، دارىگەر بوگەت بولمايىن، ماۋىقتارىن باسسىن دەپ سىرتقا شىعىپ كەتتى. اباننىڭ قۋانىشى ءبىز ەكەۋمىزدىڭ قۋانىشىمىزدان ءبىر دە كەم ەمەس. وزگەنىڭ قۋانىشىنا وزىنەن ارتىق قۋانا بىلەتىن وسىنداي اشىق، اق پەيىل ادامدار بولادى. ابان... سول باياعى ورتەنگەن ستانسيا باسىنداعى ءتۇرى كوز الدىمدا قايتا ءتىرىلىپ كەلەدى، ەكى تاناۋى بىتتيعان، كىشكەنە پىستە مۇرىن، شىقشىتى شىعىڭقى، استىڭعى يەگى ىلگەرى ۇمسىنىپ بىتكەن. اسىرەسە، ەكى جامباسىنا بۇلتيعان شالبارىنىڭ گاليفەسىنەن تومەن قاراي وبموتكا وراعان سيراعى، جاباعىسى جۇندەلمەگەن تايلاقتىڭ سيراعىنداي سورايىپ تۇرعان كورىنىسى كوز الدىمدا اۋماي قالىپتى. ءوزىنىڭ تۇرىندە دە، ءجۇرىس-تۇرىسىندا دا وزىنە عانا جاراساتىن ءبىر سولەكەتتىك بار.
ءاتى-جونى دە سولەكەتتەۋ، مەن ەستىگەن قازاقتا بۇقاش دەگەن ات جوق، مۇقاش بولاتىن، ابان ەمەس ابەن دەيتىن، اكەسى ءوز اتىن قيسىق قويعان سوڭ، بالاسىنىڭ اتىن دا قيسايتا سالعان سياقتى. وسىعان دەيىن ەكى-اق رەت، وندا دا ىلعي قيىن-قىستاۋ الاس-قاپاستا قىسقا عانا كەزدەسسەم دە وسى جىگىت كوپتەن تانىس، ارالاس جاقىن ادام سياقتى كورىندى ماعان. وسىنداي ءبىر شەكاراسى جوق، ءوز قاقپاسىن اڭقيتىپ اشىپ تاستاپ كىسىنى ىشىنە كىرگىزىپ الا قوياتىن ادامدار بولادى.
— مەن سوندا ءسىزدىڭ داۋىسىڭىزدى ەستىگەن سياقتىمىن.
— قويىڭىزشى؟ — دەپ تاڭىرقايدى ابان. — داۋىسىمدى تانىدىڭىز با؟
— تانىعان دا سياقتىمىن. ءبىراق بىردەن ەسىمە تۇسپەدى، تەك وسى ءبىر قازاقى داۋىستى قايدان ەستىدىم دەپ دال بولدىم.
— ءماسساعان. ويباي-اۋ، سوندا نەگە داۋىستامادىڭىز. قاسەكەڭ دە سوندا ەدى عوي.
— مەن ونى ءبىلىپپىن بە، جانە مىنا تۇرىممەن تانىمايتىن پارتيزاندارعا ەرىپ قايدا بارام.
— و دا دۇرىس ەكەن-اۋ، — دەپ ابان شەكەسىن قاسىدى، — ءبىراق ەندى ارتى قايىر بولىپ ايتەۋىر امان-ساۋ كەزدەسكەن سوڭ. ءسىزدىڭ قورشاۋدا قالاتىنىڭىزدى ءبىلىپ ەدىم. ءبىراق سونى قاسەكەڭە ايتا الماي كۇپتى بولىپ ءجۇر ەدىم. ءتىپتى كەشە دە كەزدەسكەن جەردە مىنا دوكتور قاسەكەڭدى شاقىرتپاي پالە قىلدى عوي.
— سەرگەي سەرگەيەۆيچ مەنەن كەشىرىم سۇرادى. ءبىراق شىنىندا دا سونىكى دۇرىس بولعان، — دەدى قاسىمبەك. — سول ساتتە مەنىڭ دە قايرىلۋعا مۇرساتىم جوق ەدى.
اقكوڭىل ابان بىزدەن بەتەر ءماز بولىپ، ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن ەرلى-زايىپتىلاردىڭ اڭگىمەسىن ءبولىپ كەتكەنىن ويلاعان جوق. وسى ەرسىلىگى ەسىنە ءتۇسىپ كەتتى بىلەم، كەنەت كۇيبەڭدەپ:
— ويباي-اۋ، اڭگىمە بۇزاۋ ەمىزەر، دەگەندەي، مەن قازان جاعىما بارايىن، — دەدى. — قالجاڭىزعا قوي سويۋ كەرەك ەدى، ءبىراق ەندى قويعا بەرگىسىز ءبىر تاۋىقتى ءپىسىرىپ جاتىرمىن. كارتوپ سالىپ، پياز سالىپ دەگەندەي... ەندى و جاعىن قاتىرامىز عوي، — دەپ شىعىپ كەتتى.
ءۇيدى تولتىرىپ تۇرعان اباننىڭ داۋسى ەكەن، زىلمانكەنىڭ ءىشى جىم-جىرت بولا قالدى، تەك تەمىر پەشتە لاۋلاپ جانىپ جاتقان قاراعاي وتىن سىتىرلايدى. وڭاشالىققا ۇيرەنە الماي، ءتىپتى ءبىر ءتۇرلى ىڭعايسىزدىق سەزىنىپ، ەكەۋمىز از ۋاقىت ءۇنسىز وتىردىق. ءبىر نارسە دەۋدىڭ ورنىنا قاسىمبەك تومپاق كوزى ادىرايىپ ماعان قاراي بەرەدى. سويلەۋگە مەن دە قۇشتار ەمەسپىن، وسى ءبىر بالاشا ۇرپيە قاراعانى بويىمدى جىلىتىپ، جانىما جاعىپ بارادى. ازعانا ۋاقىت جاعىم، قوس بولىپ بىرگە تۇرعان باياعى جاقىندىعىم شىم-شىمداپ قايتا ورالىپ كەلە جاتىر.
— ال ەندى باسىڭنان كەشكەنىڭدى ايتشى، — دەيدى قاسىمبەك.
سويلەۋگە زاۋقىم جوق، تەك قاسىمبەكتى تىڭداعىم كەلەدى. ول دا ونشا كوپ شەشىلمەي ءوز حيكاياسىن ازعانا سوزبەن ايتىپ بەردى. بۇلار سول كۇنى تاڭدا سوعىسقا كىرىپتى. جاۋدىڭ كۇشى جويقىن بولسا كەرەك. ءبىراق قاسىمبەكتەردىڭ پولكى شەگىنبەي قورعاعان شەبىن كەشكە دەيىن ۇستاپ تۇرىپتى. سويتسە، دۇشپاننىڭ جان-جاقتان جارىپ ءوتىپ، تەرەڭدەپ ىشكە كىرىپ كەتكەنىن قاراڭعى تۇسكەندە ءبىر-اق ءبىلىپتى، سودان قاشا سوعىسىپ بۇلار دا شەگىنە بەرىپتى. پولكتىڭ دا قاتارى سيرەپ بولشەكتەنە ءبولىنىپ، اقىرى قاسىمبەك ءوز روتاسىمەن جەكە قالىپتى. ارعى بەتكە وتە الماي وسى ورماندى پانالاپتى. مۇندا جەرگىلىكتى حالىقتان شىققان پارتيزاندارمەن قوسىلىپ وزدەرى اجەپتاۋىر كۇش بولىپتى. سونىڭ ءبىر وتريادىنىڭ كومانديرى قاسىمبەك ەكەن نيكولاي توپوركوۆ تا ءتىرى، وسىندا، و دا كوماندير كورىنەدى.
— نيكولاي ءتىرى مە؟ — دەپ قايتا سۇراپپىن جۇلىپ العانداي.
— ءيا، ءتىرى، — دەدى قاسىمبەك مەنىڭ مىنەزىمە تۇسىنىڭكىرەمەي. سودان كەيىن: — سۆەتا قايدا؟ حابارىن بىلمەيسىڭ بە؟ ونىمەن قاشان اجىراستىڭ؟ — دەپ سۇرادى.
نيكولايدىڭ اتىن ەستىگەندە سەلت ەتە قالعانىم دا وسى ەدى. وعان نە دەيمىن؟ بار بىلگەنىمدى ايتۋىم كەرەك پە؟ ەگەر ونى ايتپاسام، تىم بولماسا ونىڭ وسى ماڭدا استىرتىن قىزمەتتە جۇرگەنىن ايتسام با ەكەن؟ جوق، الدە... تۇك بىلمەگەنسىپ، ارالارىنا تۇسپەي-اق قويسام با ەكەن؟ جازمىشتىڭ ءوزى كورسەتە جاتار.
مەنىڭ قينالىپ قالعان ءتۇرىمدى بايقاپ قاسىمبەك تە شوشىنا سەكەم الىپ:
— نەگە ۇندەمەي قالدىڭ؟ الدە؟.. سۆەتا ءوزى ءتىرى مە؟ شىنىڭدى ايتشى، — دەدى.
— ءتىرى... — دەدىم ودان بەتەر قينالىپ. — ايتەۋىر مەن كورگەندە ءتىرى بولاتىن.
— كورگەنى قالاي؟ قاشان كوردىڭ؟
— اجىراسقاندا دەگەنىم عوي. ءبىز ءوزى جان-جاققا بىتىراپ كەتتىك قوي. ۇرىسقاق مۋسيا بار ەدى عوي. ەسىڭدە مە؟ كەيىن ءبىلدىم جايساڭ ادام بوپ شىقتى. سول بايعۇس قازا تاپتى. قىزىن ءبىر ورمانشىنىڭ ۇيىنە تاستاپ كەتتىك. ەسىن ءبىلىپ قالعان بالا عوي.
— قالعاندارى شە؟
— قالعاندارى ايتەۋىر مەن كورگەندە امان بولاتىن، سودان بىتىراپ كەتتىك.
— سەنىڭ تابىلعانىڭدى ەستىپ نيكولاي قۋانىپ قالدى. ساعان كەلگىسى-اق كەلىپ ەدى، كىشكەنە ەسىن جيىپ، وزىنە-وزى كەلسىن دەپ توقتاپ قالدى. «قالعان ايەلدەر قايدا ەكەن؟» دەپ ماعان جاۋتاڭداپ قاراي بەرەدى. قايتسىن، سۇراعىسى كەلىپ تۇرعانى سۆەتاسى عوي، — دەيدى قاسىمبەك. — كەيىنىرەك ءوزى دە كەلەر. سۆەتا تۋرالى بار بىلگەنىڭدى ايتىپ بەرەرسىڭ، سەنىڭ ءوز اۋزىڭنان ەستىمەي و بايعۇستىڭ كوڭىلى كونشىمەيدى عوي.
جاتقان جەرىمدى ەندى عانا انىقتاپ بايقاپ كەلەم، بۇل ءوزى اجەپتاۋىر كەڭ زىلمانكە. جەردى قازعاندا ىرگە جاقتان بيىكتەۋ ەتىپ جۇرت جاتاتىن ساكى قالدىرعان، ساكىدەن اياقتى سالبىراتىپ وتىرۋعا بولادى ەكەن. توسەگىم كادىمگىدەي جۇمساق — شىرشانىڭ جاس جاپىراعىنىڭ ۇستىنەن پىشەن توسەگەن، پىشەنى ءالى ەسكىرمەگەن، مۇرنىڭا ءشوپ ءيسى كەلەدى. پەشكە تامان بۇرىشتا كادىمگى سانيتار سۋمكاسى، دارى-دارمەك، بينت، ءبىر بانكالار، ايتەۋىر دارىگەردىڭ كەرەك — جاراق، كور-جەرلەرى تۇر. مانادان بەرى زەردە سالىپ توڭىرەگىمە قاراعانىم وسى ەدى. ساكىنىڭ ءبىر شەتىندە قول سوزىم جەردە، تاپ-تۇيناقتاي قۇنداقتاپ بۋىپ تاستاعان كىشكەنتاي تۇيىنشەك جاتىر. ۇقساس ءبىر ەلەس كوز الدىما كەلىپ جۇرەگىم زۋ ەتە قالدى. جارقاباقتاعى قىزىل قىرعىن، وققا ۇشىپ قۇلاپ باراتقان ايەلدىڭ قۇشاعى جازىلىپ كەتىپ قولىنداعى كىشكەنە قۇنداق دار ۇستىنە دومالاپ ءتۇستى. تۇلا بويىم تىتىركەنىپ، شوشىڭقىراپ قالدىم، ونى قاسىمبەك تە سەزىپتى.
— ءبىر نارسەدەن شوشىدىڭ با؟ — دەدى ەلەڭدەپ.
— جوق، جوق. انا قۇنداقتى ماعان اپەرىپ جىبەرشى.
قاسىمبەك ورنىنان تۇرىپ، جورگەكتە وراۋلى جاتقان نارەستەنىڭ قاسىنا بارىپ، ەڭكەيە بەردى دە، قولىنا الۋعا باتا الماي يىلگەن كۇيى ىركىلىپ قالدى. نەعىلارىن بىلمەي دارمەنسىز كەسكىنمەن كوزى جاۋدىرەپ ماعان قارايدى، «قورىقپا، اپەرە بەر» دەگەن يشارات ءبىلدىرىپ، باسىمدى يزەدىم. ساۋساعى باتىپ كەتسە سىندىرىپ الاتىنداي. قاسىمبەك قۇنداقتى قولىنىڭ ۇشىمەن عانا ۇستاپ، تولى توستاعان ۇسىنعانداي ماعان اكەلە جاتىر. ءسوز اراسىندا اڭعارعانىم قاسىمبەكتىڭ بەتى توتىعىپ، قاراۋىتىپ وڭىنە بۇرىن مەن كورمەگەن سۇس كىرگەن، داۋىسى دا جۋانتىپ، كىسىنى قايمىقتىراتىنداي قاتايىپ كەتكەن ەكەن، قانشا جاقىن تارتسام دا وسىنىسىنان ىشتەي يمەنىڭكىرەپ قالىپ ەدىم، مىنا ءتۇرى بۇرىنعى ەتەنە قاسىمبەگىمدى قايتىپ اكەلىپ، ءىشى-باۋىرىمدى جىلىتىپ جىبەردى. بالانىڭ بەتىن اشىپ قاراۋعا دا باتا الماي ماعان بەرىپ جاتىر. ءوزىم بايقاماعان ەركىن ەپتىلىكپەن بالانى قولىما الىپ، قاسىمبەك كورسىن دەپ، بەتىن اشتىم. بەت-اۋزى ءبىر شوكىم بوپ بۇرىسكەن قىزىل شاقالاق ۇيىقتاپ جاتىر، ەمشەك سۇتىنە تويىپ العاسىن ويانار ەمەس، ءماز بولىپ قاسىمبەككە قارايمىن.
قاسىمبەك بالاسىنىڭ بەتىنە موينىن سوزىپ ۇڭىلە قارايدى. بايقايمىن ءازىر، مىنا جۇدىرىقتاي قىزىل شاقادان ەش نارسە اجىراتىپ تانىپ تۇرعان جوق سياقتى، سوندا دا مەنىڭ كوڭىلىمدى اۋلاعىسى كەلگەن بولار.
— ءوزى كىمگە تارتقان؟ ساعان تارتقان با، قالاي؟ — دەدى.
— ماڭداي جاعى، بەت-بىتىمى ساعان ۇقساعان، — دەدىم. وتىرىك ايتقانىم جوق، ماعان سولاي كورىندى.
قاسىمبەكتىڭ دە مەنەن كۇتكەن جاۋابى وسى عوي، ۇستىڭگى ەرنى ءتۇرىلىپ، ءماز بولىپ جىميىپ قويدى.
قىزىل شاقا اتا-اناسىنىڭ كوزقاراسىن سەزدى مە، تۇسىندە تەرەڭ ءبىر وكسىپ الدى دا، تيتىمدەي بەتى تىجىرىنىپ، اۋزى كەمسەڭدەپ، شىرىلداپ باستاپ، داۋسىن ۇدەتىپ ايقايعا باستى. قاسىمبەك ساسىپ ماعان قارايدى.
— قارنى اشقان شىعار، ەمىزەم عوي.
قاسىمبەك كىشكەنە قيپاقتاپ تۇردى دا:
— مەن ساعان شۋرانى جىبەرەيىن. ءقازىر ءبىر اينالىپ كەلەمىن، — دەپ، اقىرىن شەگىنشەكتەپ بارىپ ەسىكتەن شىعىپ كەتتى.
اۋەلگى كۇنىم ماعان ەش نارسەنى ويلاتقان جوق. امان-ەسەن بوساندىم، بۇ دا ءبىر ۇلكەن قورقىنىش كۇدىگىم ەدى، جانە سونىمەن بىرگە، ءتىپتى اسپاننان تۇسكەندەي، كۇتپەگەن جەردەن قاسىمبەكپەن قاۋىشتىم، — قاتار كەلگەن ەكى قۋانىش ۋايىم-قايعىنىڭ ءبارىن ۇمىتتىرىپ جىبەردى. ءتىپتى ءوزىم قاق ورتاسىندا بولىپ، عايىپتان ءتىرى قالعان قىزىل قىرعىن دا جان شوشىتقان سۇمدىق ۇرەيى مەن وتكىر ۋىتىن جوعالتىپ، ادام باستىعىرلىققاندا كورەتىن سوراقى ءتۇس سياقتى ەلەستەي باستادى. ەندى نە دە بولسا ارقا سۇيەر ازاماتىم بار، قاسىمبەگىم قاسىمدا. ابان مەن قاسىمبەك سورپاسىنىڭ بۋى بۇرقىراپ، ءيسى اڭقىعان ءتاتتى تاۋىعىن اكەلىپ قانشا ىشكىزگەندە، راحاتتانىپ تەرلەپ، تۇلا بويىم بالبىراپ، سوعىس دەگەن پالەنى تۇگەل ۇمىتىپ كەتتىم. تۋرا ءوز اۋىلىم-وشاعىما، قامقا اجەمە قايتىپ ورالعانداي... ويلاپ قاراسام ەت جاقىن ادامدارىممەن شۇيىركەلەسىپ، الاڭسىز شاي ىشپەگەلى نە زامان.
جانە ءبىر جولىم بولعانى — پارتيزاندار تورت-بەس كۇن ەشقايدا شىقپادى، ولاردى دا ەشكىم مازالامادى، تىنىش بولدى، قاسىمبەك قاسىما ءجيى كەلىپ، كەيدە ءتىپتى ۇزاق وتىرىپ كەتىپ ءجۇردى. ابان بولسا، ءوزى ءتىپتى تۋعان جەڭگەسى تابىلعاننان بەتەر قۋانىپ ءجۇر، دابىرلاپ ءجيى كەلىپ، استى-ۇستىمە ءتۇسىپ بالاشا باپتايدى. مەن دە ەكىنشى كۇنى باسىمدى كوتەرىپ، ءۇشىنشى كۇنى اياعىما باسىپ كەتتىم. ەندى مەنسىز دە شارۋاسى جەتەرلىك شۋرانى الاڭ قىلماي تەمىر پەشتىڭ ۇستىنە سۋ ىسىتىپ، بالامنىڭ جايالىعىن ءوزىم شايىپ كەپتىرىپ، ءوز شارۋاما قولىم جەتىپ قالدى.
شۋرا ماعان العاشقىدا اجەپتاۋىر كەۋدەلى كورىنىپ ەدى، سويتسەم ونى قامپيتىپ تۇرعان سىرماق تەلوگرەيكاسى ەكەن، ونى شەشكەندە جىپ-جىڭىشكە تالدىرماش قىز بولىپ شىعا كەلدى. سوپاق بەتى سوزىڭقى، ۇزىنداۋ بىتكەن تۇمسىعىنىڭ ۇشى قايقى، اقسارى. بىلەگى جىڭىشكە، ۇزىن قولى جۇمىسقا ەپتى-اق، ءبىر تىنىم تاپپايدى، ونىڭ ەسەسىنە سوزگە ساراڭداۋ. ءبىراق، قانشا ايتقانمەن زاتىمىز ايەل ەمەس پە، ەكەۋمىز، ءبىر-بىرىمىزدىڭ جاعدايىمىزدى تىم ءتاۋىر ءبىلىسىپ الدىق. شۋرا، دەنەسى نازىك، شي بورباي بولعانمەن، مەنەن ۇلكەن بولىپ شىقتى، جاسى جيىرمادان اسىپ كەتىپتى، سوندا دا كۇيەۋگە شىقپاعان كورىنەدى، ءبىر جاقسى جەرى بۇل ەلدە وندايدى كارى قىز دەمەيدى ەكەن. مەديسينالىق تەحنيكۋم ءبىتىرىپ اسكەرگە الىنعان. بۇلاردىڭ بولىمدەرى دە قورشاۋدا قالىپ، شەگىنىپ كەلە جاتقاندا نەمىستەرگە كەزدەسىپ قاتتى سوعىس بولىپتى. سول الاس — قاپاستا سانيتارلىق ءبولىمنىڭ ءۇش-تورت ادامى ءبولىنىپ قالادى، ىشتەرىندە ءبولىم باستىعى كاپيتان — دارىگەر بار ەكەن، وعان وق ءتيىپ اۋىر جارالانىپتى. بۇلار نوسيلكاعا سالىپ، ورمان ىشىندە سۇيرەتىپ كەلە جاتقاندا دارىگەر قايتىس بولىپتى. وسىنى ايتقاندا شۋرا كوزىنە جاس الدى. سودان قاڭعىپ ءجۇرىپ قاسىمبەكتەردىڭ توبىنا قوسىلىپتى. «بۇل ءبىر ۇلكەن حيكايا، كەيىن ءبىر رەتى كەلگەندە ايتارمىن» دەيدى شۋرا. ءوزى بالا تاۋىپ كورمەسە دە كوپ نارسەنى بىلەدى ەكەن، وقىعان ەمەس پە، ماعان ءبىراز جايتتەردى ۇيرەتىپ تاستادى.
دالاعا ۇزاعىراق شىعىپ، لاگەردى ارالاماسام دا، پارتيزانداردىڭ تۇرمىس-تىرلىگى وسى كىشكەنە زىلمانكەنىڭ توڭىرەگىنەن-اق كورىنىپ تۇر. بۇل تىرشىلىك كوشپەندى قازاققا پالەندەي توسىن كورىنبەيدى، كوشىپ باراتىپ، جولشىباي كادىمگى قوس تىگىپ ايالداعان سياقتى، تەك ءبىر ايىرماسى ءقازىر جاز ەمەس، قىس، سوعان وراي قوستىڭ ورنىنا ۋاقىتشا جەركەپە قازىپ العان. ال مەن جاتقان جەركەپەنى، «ۋاقىتشا» دەۋ دە قيىن، تەك ەسىكتىڭ ورنىنا قالىڭ كەنەپ ىلگەنى بولماسا، توبەسىن سىرەستىرىپ تۇرىپ قاراعاي بورەنەلەرمەن جاپقان مىعىم دۇنيە؛ ءدال توبەگە تاقاۋ ىرگەدە كىشكەنە ەكى تەرەزەسى بار، كۇندىز كادىمگىدەي جارىق. بۇل ءوزى جارالىلاردى قابىلداۋعا ارنالعان مەديسينالىق پۋنكت ەكەن، ءقازىر جاتقان جاراقاتتىلار جوق، بەيمەزگىل بوسانعان ايەلدى قابىلداپ وتىر. بىر-ەكى جەڭىل جارالانعان پارتيزاندار بار ەكەن، ولار اندا-ساندا قولىن، جاراقاتتارىنا ءدارى جاققىزىپ، تاڭدىرىپ كەتەدى.
ابان كەلەسى كۇنى، بۋىن بۇرقىراتىپ كوتەلوكپەن ءسۇت ءپىسىرىپ اكەلىپتى، ءبىر قولىندا بوس بۋتىلكا.
— ءنازيرا جەڭگەي، مىنە بوتەلكە تاپتىم، تەك ەمىزىك تابا الماي قور بولدىم. مىنا دارىگەرلەردە ەمىزىك جوق پا ەكەن.
— ونى قايتەسىڭ؟ — دەدىم.
— قايتكەنى نەسى؟ — دەپ تاڭىرقادى ابان، — بالاعا ەمىزبەيسىز بە؟
— جاڭا تۋعان بالاعا سيىردىڭ ءسۇتىن ەمىزە مە ەكەن. ول بولمايدى عوي.
— بولمايدى دەيسىز بە؟ — دەيدى ابان تاڭىرقاپ. — سوندايى بار ما ەدى، ويباي-اۋ. مەنىكى ايتەۋىر نە دە بولسا توق بولسىن دەگەنىم ەدى عوي. قىز ءمانىسىن كىم بىلگەن دەپ.
— بالاعا ءۇش-تورت ايعا دەيىن سيىردىڭ ءسۇتىن بەرۋگە بولمايدى، — دەپ تۇسىندىرەدى شۋرا. — ونىڭ ورگانيزمى aنa سۇتىنەن باسقانى كوتەرە المايدى.
— سەندەر ءوزى ايتا بەرەسىڭدەر-اۋ دەيمىن، — دەيدى ابان. — قىستىڭ كوزى قىراۋدا، ايدالادا اپاننىڭ ۇستىندە تۋعان بالا سيىردىڭ ءسۇتى تۇگىل تۇيەنىڭ ءسۇتىن دە كوتەرەدى.
ءبىز ءبىراز كۇلىپ العاننان كەيىن ابان:
جارايدى ەندەشە ءسۇتتى ءوزىڭىز ءىشىڭىز، ءنازيرا جەڭگەي، — دەدى. سوندا دا سو بالانىڭ ىشىنە بارادى عوي. سۇتتەن تاپشى قىلمايمىن.
— ءوزىڭىز تۋرا سيىر ساۋىپ وتىرعان ادامداي سويلەيسىز عوي.
— ە، ساۋماعاندا شە، — دەيدى ابان. — ايتپاقشى كەشە، ءوزىڭىز تىعىلعان سارايداعى سيىردى الا كەلگەنبىز. جانۋار ءوزى ءسۇتتى سيىر ەكەن.
دۋنيا اپايدىڭ زويكاسى. ءيا، ەرتەلى-كەش ساۋعاندا كەمپىرىم شەلەگىن تولتىرىپ اكەلەتىن، ءسۇتتى سيىر بولاتىن، ءوز يەسىنىڭ ارتىندا قالىپ، جانۋاردىڭ ءسۇتى تاعى دا ماعان بۇيىرعانى-اۋ. ۇمىتقىم كەلىپ، جۇرەگىمنىڭ ارەگىرەك تۇكپىرىنە تىعىپ تاستاعان جان تۇرشىگەر وقيعانى، وسى سيىر تاعى دا ءتىرىلتىپ اكەلىپ جۇرەگىمدى قىز ەتكىزدى. زويكانىڭ قوراسىنا تىعىلىپ، شىبىن جانىمدى ساقتاپ قالىپ ەدىم، بۇكىل دەريەۆنيادان ءتىرى قالعان جان يەسى ەكەۋمىز عانا شىعار. ءىرى تۇلعالى كەمپىردىڭ نەمىس سولداتىنىڭ اۆتوماتىنا جارماسىپ وزىنە قاراي تارتىپ، كەنەت بۋىنى كەتىپ، دەنەسى جۇپ-جۇمساق بولىپ سىلق ەتىپ قۇلاپ تۇسكەنى كوز الدىما تۇرا قالدى. ەكى ەتەگى تورعايدىڭ قاناتىنداي جالپىلداپ جان ۇشىرىپ قاشىپ باراتقان ناتاشاسى... بايعۇس بالا قۇتىلىپ كەتە الدى ما ەكەن؟
كەلەسى كۇنى قاسىمبەككە ەرىپ مەن تانىمايتىن ءبىر ادام كەلدى، كيىم كيىسى اسكەري ادام سياقتى ەمەس، ءبىراق اسكەرگە قاتىناسى جوق ءجاي ادامعا جانە ۇقسامايدى. بەلبەۋمەن قىناعان شولاق تون، باسىندا قۇلاقشىن، اياعىندا پيما، جيناقى كيىنگەن: الاسالاۋ كەلگەن ءتورتپاق كىسى-ەمەننىڭ تۇبىرىندەي مىعىم ادام ءتارىزدى. ەسىكتەن ەڭكەيىپ كىرە بەرىپ، قاسىمبەككە بۇرىلىپ:
— كانە، كەلىنشەگىڭدى كورسەت، — دەدى ەركىن وكتەم داۋىسپەن.
ءبىر ءتۇرلى تانىس داۋىس، قايدا ەستىگەنىمدى بىلمەي قايران بولىپ تۇرمىن. قاسىمبەككە، «كورسەت» دەسە دە، ونىڭ كورسەتۋىن توسپاي-اق، جانارىندا كوڭىلدى جارقىن كۇلكىنىڭ ۇشقىنى بار كىشىلەۋ وتكىر شەگىر كوزىن ماعان قاداپ الىپتى. كوزى قاتتى ەكەن، مەن قايمىعىپ، قيپاقتاي بەرىپ ەدىم، قۇداي وڭداپ ول جانارىن تەز تايدىرىپ، قاسىمبەككە قايتا بۇرىلدى.
— ايەلىڭ دەيمىن-اۋ، ايتپاقشى ءۇي-ىشىڭدى كورسەت دەۋىم كەرەك ەكەن-اۋ. سەندەر ەندى تۇتاس ءبىر سەمياسىڭدار عوي.
— ءيا، ەندى اياق استىنان سەميا بولىپ شىقتىق، جولداس كوميسسار، — دەدى قاسىمبەك ىڭعايسىزدانىپ. — تانىسىپ قويىڭىز. مەنىڭ ايەلىم، اتى ءنازيرا.
كەلگەن كىسىنىڭ مىعىم ۋىسى مەنىڭ كىشكەنە قولىمدى كومىپ كەتتى.
— ال، تانىسىپ قويالىق، نوسوۆەس ستەپان پەتروۆيچ.
مەن اۋزىم اڭقيىپ، قولىمدى قوناقتىڭ ۋىسىنان شىعارماي باجىرايىپ قاراپ قالىپپىن. باسە، داۋسى تىم تانىس ەدى-اۋ، دۋنيا اپايدىڭ ۇيىندە، پەشتىڭ ۇستىندە تىعىلىپ جاتىپ، تىڭداعان نوسوۆەسىم وسى ەكەن عوي. قالىڭ جيرەن قاباق، ورتاسى وركەش ۇشى دوبالداۋ ۇلكەن مۇرىندى، القىمدى كىسى — ءوزىن كورە الماي بۇعىپ جاتىپ بۇل كىسىنى كوز الدىما ءدال وسى كەسكىندە ەلەستەتكەن سياقتىمىن. الدە ءدال ءقازىر سولاي كورىنىپ تۇر ما، بىلمەيمىن، ايتەۋىر ءتۇسىن جاتىرقاعانىم جوق، بۇرىن كورگەن ادامىمداي سەزىندىم. دەمەك، مەنىڭ مىنا وداعايلاۋ كوزقاراسىمدى بايقامادى ما، الدە ءوزى بىلمەيتىن قازاق دەگەن ەلدىڭ، ايەلدەرىنىڭ مىنەزى وسىلاي شىعار دەپ ويلادى ما، ايتەۋىر مەنىڭ باجىرايعان كوزقاراسىما ءمان بەرمەي:
— وتىرىڭىز، قاراعىم، — دەپ رۇقسات ەتتى.
تۋمىسىنان مىسى باسىم ادامدار بولادى، مەن قالاي وتىرا كەتكەنىمدى بىلمەي قالدىم.
— ءسىز سول دەريەۆنيادا ۇزاق تۇردىڭىز با؟ — دەپ سۇرادى ول، ءوزى دە وتىرىپ جاتىپ.
— اي جارىمنان ارتىق تۇردىم.
— كىمنىڭ ۇيىندە بولدىڭىز؟
— ەۆدوكيا گەراسيموۆنانىڭ ۇيىندە جاتتىم.
— ەۆدوكيا گەراسيموۆنانىڭ؟ — دەدى نوسوۆەس ماعان تاڭىرقاي قادالا قاراپ.
— ءيا، سول كىسىنىڭ ۇيىندە جاتتىم. — ار جاعىنا شىداي الماي: — مەن ءسىزدى سول ۇيدە كوردىم، — دەدىم.
— مەنى مە؟ مەن ءسىزدى كورمەدىم عوي.
— مەن دە ءسىزدى كورگەنىم جوق، ءبىراق ءسىز كەلگەندە مەن پەشتىڭ ۇستىندە تىعىلىپ جاتقام. بارلىق اڭگىمەڭىزدى ەستىپ جاتتىم.
— كەزدەسكەن جەرىمىزدى قارا، — دەپ كۇلدى نوسوۆەس، ءوزى وقىس قاتتى كۇلىپ، وقىس توقتايدى ەكەن. — مەن وزىمشە مىقتى كونسپيراتورمىن دەپ جۇرسەم. تۋرا ەتەگىمنىڭ استىندا جاسىرىنىپ جاتقان تىڭشىنى بىلمەپپىن عوي. — سوسىن وقىس سۇراق بەردى. — سول ۇيگە كەلگەن بايلانىسشىنى دا كوردىڭ بە؟
— سمۋگليانكانى ما؟ — دەدىم دە ەرىنىمدى تىستەي قويدىم.
مەن بۇل سىردى نيكولايدان جاسىرامىن دەپ، ءالى قاسىمبەككە دە اشقان جوق ەدىم، نوسوۆەستىڭ الدەنەدەن سەكەم العان شەگىر كوزى مەنى تەسىپ بارادى، ازەر جالتاردىم.
— كەلگەنىن سەزدىم. ءبىراق كورە العانىم جوق.
داۋسىم كۇمىلجىپ، ءسوزىمنىڭ ارتىندا ءبىر قالتارىسى بارى ايقىن سەزىلىپ تۇرسا دا نوسوۆەس قازبالامادى، مۇنى دا قازاق ايەلىنىڭ ءبىر مىنەزىمە جورىعان بولار.
— ەۆدوكيا گەراسيموۆنا... — مەن كورگەلى ول تۇڭعىش رەت كۇمىلجىپ قالدى. — ول جايلى نە بىلەسىز؟ سول دەريەۆنياداعىلارمەن بىرگە... كەتتى مە؟
— مەنىڭ كوز الدىمدا قازا تاپتى. نەمەرەسىن قورعايمىن دەپ... نەمىس سولداتىنىڭ اۆتوماتىنا جارماسىپ...
نوسوۆەس تومەن قاراپ از ۋاقىت ءۇنسىز وتىردى.
— يماندى بولسىن، بايعۇس. ءوزى ناعىز ازامات كەمپىر ەدى. بالاسى پاۆەل ەكەۋمىز بىرگە ءوسىپ ەدىك. — بىزگە ەمەس، وزىنە ايتىپ وتىرعانداي جايىمەن عانا ءسوزىن كۇبىرلەپ ءبىتىردى. سودان كەنەت ويىنا تۇسكەندەي: — نەمەرەسى شە؟ ناتاشا؟ — دەپ سۇرادى.
— دۋنيا اپاي ناتاشانى قاشىرام دەپ وققا ۇشتى عوي. مەن بايقاعاندا ناتاشا امان قۇتىلعان سياقتى ەدى. ايتەۋىر مەن كورگەندە وق تيگەن جوق — تى.
— امان بولسا... تاۋىپ الام، — دەدى نوسوۆەس.
مۇنى دا اقىرىن ايتتى. ەمەندەي قاتىپ قالعان ادامنىڭ جىبىگەنىن العاش بايقاۋىم وسى ەدى، ءبىراق ءسال ءجىپسي ءتۇسىپ باسىلعانداي، ول تەز قاتقىل قالپىنا ورالدى.
سودان كەيىن ول مەنەن دەريەۆنيادا بولعان وقيعانى سۇرادى. ورىسشام جەتكەنشە تۇتىعىپ، شاتاسىپ، بىلگەنىمدى ايتىپ بەردىم. ول مەنى اسىقتىرماي، ءسوز اراسىندا سۇراقپەن دەمەپ، دەن قويا تىڭدادى. كەيبىر جاعدايدى تاپتىشتەپ بىلگىسى كەلەدى. ساسىپ قالدىم با، قايدام، قىزىل قىرعىننىڭ قاق ورتاسىندا بولعانمەن مەنىڭ بىلگەنىم كوپ ەمەس ەكەن، نوسوۆەستىڭ ءبىراز سۇراعىنا جاۋاپ بەرە المادىم. نەمىستەردىڭ قايدان كەلگەنى؟ جالپى سانىنىڭ قانشا ەكەنى؟ ولاردى كىم باسقارعانى؟ دەريەۆنيادان قانشا ادام قۇتىلعانى؟ ونىڭ ءبارى مەن بىلمەيتىن دەرەكتەر. مەنىڭ بىلەتىنىم تەك قىزىل قىرعىن، ەڭكەيگەن كارى مەن جورگەكتەگى بالاعا دەيىن تۇگەل قىرعان سۇمدىق قانا. جان شوشىتقان ۇرەي مەن سۇمدىقتان وزگەنى جادىمدا ۇستاي الماپپىن. پوليسايلاردىڭ دا ۇزىن سانىنىڭ قانشا بولعانىن بىلمەيمىن، دۋنيا اپايدىڭ ۇيىنە جينالىپ اراق ىشكەندەرى بەسەۋ مە ەدى، التاۋ ما ەدى، ونىسىن دا انىق اڭعارماپپىن؛ جالعىز اتى — ءجونىن بىلەتىن «ەسكى تانىسىم» ۋساچيەۆ.
— ۋساچيەۆتى كورگەن ەكەنسىز عوي؟ — دەدى نوسوۆەس ونىڭ ەسىمىنە ەلەڭ ەتىپ.
— ءيا، كوردىم.
— پوليسايلار كىسى اتىسۋعا قاتىستى ما؟
— جوق. ولار ايداسىپ ءجۇردى. سوسىن ۇيلەردى ورتەستى عوي دەيمىن.
— ءبارىبىر.. — ولاردىڭ دا قولدارى قان.
مەنىڭ ەسىمە ءتورتپاق پوليسايدىڭ ءسوزى ءتۇستى. ءبىر پوليساي «ءبىز اتقان جوقپىز عوي» دەگەندە: «ءيا، ءبىز اتقان جوقپىز، تەك قول-اياقتارىن ماتاپ بەردىك، نەمىستەر باۋىزدادى» دەگەن. وسى ءسوزدى ايتقانىمدا نوسوۆەس ءتىپتى ريزا بولعانداي:
— وتە تاۋىپ ايتقان، — دەدى. — سوعان وراي سازايلارىن دا تارتادى.
از اڭگىمەدەن كەيىن نوسوۆەس ماعان:
— بايقايمىن. ءوزىڭ دە تالاي تاۋقىمەتتى تارتقان ءتۇرىڭ بار. ونىڭ ۇستىنە اقىرى كەلىپ بوسانعان جەرىڭ دە... — دەپ ىركىلدى دە: — جارايدى دەمال، تىنىق، — دەپ اڭگىمەدەن بوساتتى.
دۋنيا اپايدىڭ ۇيىندە بۇعىپ جاتىپ مىسىقشا ۇيىقتاي بەرگەنگە ۇيقىشىل بولىپ جامان ۇيرەنگەن ءتۇرىم بار، وسى زىلمانكەنىڭ ىشىندە دە قولىم بوساسا-اق مۇلگىپ كەتەم. ءبىراق بايقايمىن ۇيقىم قاتتى ەمەس، سەرگەك، كادىمگى قۇس ۇيقى؛ كوڭىلىمە الاڭ كىرگەن، ۇيىقتاپ جاتسام دا اتقاراتىن ءىسىم، موينىمدا ءبىر مىندەتىم بارىن ۇزبەي سەزەتىن سياقتىمىن. قىبىرعا ويانىپ كەتەم، جانە ۇمىت قالعان، ۋاقىتىن وتكىزىپ العان ءىسىم بارداي ەلەگىزىپ ويانام. «ول نە نارسە ەدى؟» دەپ ويىمدى قارماعاندا بالام ەسىمە تۇسەدى. سوعان كادىمگىدەي شىم ەتىپ ءىشىم جىلىپ كەتەتىن بولدى. «بالام بار، aنa بولدىم» دەگەن ۇعىم ءالى بويىما ءسىڭىپ بولعان جوق، كەيدە تاڭىرقايمىن، كەشە عانا شىقپاستاي كورىنىپ، ۇزىلمەس ۇرەي تۋعىزىپ، قۇرساعىڭدى كەرنەپ جاتقان ءتىرى جاندىكتىڭ ءوزىڭ ويلاماعان جەردەي، جارىق دۇنيەگە كەلگەنىنە بىردەن سەنە كەتۋ دە قيىن ەكەن. جەڭىلدەپ جاي تاپقان قۇرساعىم كەيدە ونىڭ بوساپ قالعان ورنىن سەزەدى.
بۇرىن بىرەۋ ەدىم، ەكەۋ بولدىق، ءوز ءتانىمنىڭ ءتىرى بولشەگى بولىپ سىرتقا شىققان ءتارىزدى.
دەنەم ماناۋراپ، ۇيقى مەن وياۋدىڭ اراسىنداعى حالدەمىن، پەشتىڭ الدىندا ەكى ەركەك كۇبىرلەپ اڭگىمەلەسىپ وتىر. سالدەن كەيىن سوزدەرىنىڭ ماعىناسى دا ميىما جەتە باستادى.
— مەن شىنىمدى ايتسام، جولداس ەدىلبايەۆ، — دەيدى نوسوۆەستىڭ داۋسى. — سىزدەردىڭ وپەراسيالارىڭىزدىڭ سونشا ءساتتى بولاتىنىنا ءوز باسىم، تولىق سەنگەن جوق ەدىم.
— نەگە سەنبەدىڭىز، ستەپان پەتروۆيچ، — دەيدى. بۇل قاسىمبەكتىڭ داۋسى.
— نەمىستەر ءدال سونداي بەيقام بولار دەپ ويلاعان جوق ەدىم. ونىڭ ۇستىنە سىزدەردىڭ ارەكەتتەرىڭىز ءتىپتى تاماشا بولدى. دەريەۆنياعا كىرگەندەرىڭىزدى جان بىلمەي قالدى. ساقشىلارىن دا ايقاي — شۋسىز تەز قۇرتتىڭدار. مەنىڭ ماعلۇماتىم بويىنشا گارنيزون تۇگەل تالقاندالعان.
— ءبىراق قولعا تۇسكەن قارۋىمىز نەمىس سولداتتارىنىڭ سانىنان ازىراق قوي، — دەدى قاسىمبەك.
نەمىستەر تىزىممەن تۇگەندەپ وتكىزگەن جوق قوي قارۋلارىن، — دەپ كۇلەدى نوسوۆەس. — الاس-قاپاستا تالاي نارسە قالىپ قويعان شىعار-اۋ. ءبىراق وق — ءدارىسىن قولعا تۇسىرگەنىمىز قاتىپ كەتتى. وعى بولماسا مىلتىق دەگەنىڭ تاياق ەمەس پە.
— وپەراسيامىز ءساتتى بولدى-اۋ. تەك دەريەۆنيانىڭ حالقىنا جانىم ۋداي اشيدى، — قاسىمبەك قينالىپ، كىبىرتىكتەڭكىرەپ سويلەيدى. — سول ءۇشىن ولار دەريەۆنيانى تۇگەل قىرىپ جىبەردى عوي.
ەكەۋى دە ۇندەمەي قالدى. اۋىر كۇرسىنگەندەرى ەستىلەدى.
— اقىرىنىڭ ءدال مۇنداي بولارىن... — دەپ نوسوۆەس ءمۇدىرىپ قالدى. — جازالاۋ وتريادتارىنىڭ بارىن ەستىپ ەدىم. ءدال مىنانداي قاتالدىققا باراتىنىن، شىنىمدى ايتسام، مەن دە بولجاعانىم جوق. ارينە ەندى، ول دەريەۆنياداعىلاردى ماڭدايدان سيپامايتىنىن ءبىلىپ ەدىم، ءبىراق بىردەن ءدال مىناداي...
— اپىر-اۋ ءتىپتى... اق-قاراسىن اجىراتپاي... بەسىكتەگى بالاعا دەيىن...
— جاماندىقتىڭ دا ءبىر جاقسىلىعى بولادى، — دەدى نوسوۆەس اۋىر ويدى سىلكىپ تاستاپ، سەرگىپ. — «نەمىستەر سىپىرا قىرۋ سوعىسىن باستاپ وتىر. ەندەشە وزدەرىن دە سىپىرا قىرامىز» دەگەن ستالين جولداس. ەندى حالىق اشىنادى. ارتى قالاي بولادى دەپ بۇعىپ باس باعىپ وتىرعاندار كوپ ەدى، ەندى قوزعالاتىن شىعار. نەمىستەردىڭ جولىندا تۇك قالدىرماي ءورت جالاعانداي ەتۋ كەرەك دەگەن كوسەم تاپسىرماسىن ءبىز جەرىنە جەتكىزىپ ورىنداي المادىق. سونى ورىنداۋعا ەندى فاشيستەردىڭ وزدەرى كومەكتەسىپ وتىر. دۇشپاننىڭ بۇل ىستەگەن ءىسى پارتيزان قيمىلىن مىقتاپ كۇشەيتەدى. جاۋ تىلىنداعى اياۋسىز سوعىس ەندى باستالادى.
نوسوۆەس اقىرىن سويلەسە دە تىعىز داۋىسپەن ءسوزىن نىعىزداپ تاستاپ وتىر ەدى، سوڭعى جاعىندا داۋسى قاتتىراق شىعىپ كەتتى، ەسىنە ءتۇسىپ كەتتى-اۋ دەيمىن، «وياتىپ المادىم با» دەپ ماعان قارادى. مەن كىرپىك استىنان باعىپ قيمىلسىز جاتىرمىن. داۋسىن باسەڭسىتىپ:
— سولاي، جولداس ەدىلبايەۆ، — دەدى.
قاسىمبەك «ءيا-ا» دەپ اۋىر كۇرسىندى دە قويدى.
— ال، وپاسىزدار مەن ساتقىنداردى اياۋسىز جازالايمىز. ولار نەمىستەردەن ەمەس بىزدەن قورقاتىن بولسىن. بىلەمىن. ءالى دە باس باعىپ بۇعىپ وتىرعان، ءتىپتى كەشەگى كەيبىر بەلسەندىلەر دە بار. ۇزاماي ولاردى دا ءبىر جاعىنا شىعارامىز. بۇل سوعىستا بەيتاراپ ادام بولمايدى. يا جayمەن بولدى، يا بىزبەن بولادى. ءوزىڭ بىلەسىڭ، نەمىستەر پارتيزاندى تۇتقىنعا المايدى. سەنى مەن بىزگە شەگىنەتىن جەر جوق. جەڭسەك ءتىرىمىز، جەڭبەسەك... — دەپ توقتادى نوسوۆەس. ءسال ويلانىپ: — وسىنى ءار پارتيزاننىڭ ميىنا شەگەلەپ قويۋ كەرەك. جاۋدان تيتىمدەي راحمەت كۇتپەسىن، — دەدى.
— كەشەگىنى كورگەننەن كەيىن قاي پارتيزان الدانار دەيسىڭ، — دەدى قاسىمبەك جايىمەن.
— اقىماق باستار از ەمەس، سوندىقتان دا وسى ۇعىمدى شەگەلەي بەرۋ كەرەك. جانى قىسىلعاندا جالتارىپ شىعاتىندار تابىلادى. وندايلاردى اياماۋ كەرەك. نەمىستەر قاتال جازاعا كوشسە، ءبىز دۇشپاندار مەن ساتقىندارعا ودان بەتەر قاتال جازا كەسەمىز.
ەركەكتەردىڭ سوزدەرى قاتايىپ بارادى. وسى كەزگە دەيىن جاۋىن-جاۋىننىڭ اراسىمەن دەگەندەي بۇقپانتايلاپ جاي باعىپ كەلىپ ەدىم. ءبىر قۇدىرەتتىڭ ارقاسىندا كەشەگى قىرعىننان دا امان شىعىپ، جولىم بولىپ جۇبايىما قوسىلعان سوڭ باياعى كۇنىم قايتىپ ورالعانداي سەزىنىپ، ارقا باسىم كەڭىپ قالىپ ەدى، سويتسەم ناعىز جانىپ تۇرعان وتتىڭ ورتاسىنا ەندى كەلگەن سياقتىمىن. ءوز ءتانىم جەڭىلدەگەنمەن قول-اياعىما تۇساۋ بولعان نارەستە بار، ونىڭ ىشتەگى سالماعىنان سىرتتاعى سالماعى الدەقايدا اۋىر بولارىن سەزەم. وسىنى ويلاعاندا تۇلا بويىم توڭازىپ، كوڭىلىم قۇلازي باستادى. وسى وتتىڭ ورتاسىنان مىنا تيتىمدەي ءتىرى جاندى قالاي امان الىپ وتەمىن؟.. قار ۇستىنە دومالاپ تۇسكەن سارعىش قۇنداقتىڭ ورتا تۇسىنان قان بۇرق ەتە قالدى... باسىمدى وقىس كوتەرىل الىپپىن. بارلىق ەركەك اڭىرايىپ ماعان قارادى.
— شوشىپ كەتكەن جوقسىڭ با؟ — دەپ قاسىمبەك ۇرپيە، ورنىنان جۇرەلەپ كوتەرىلە بەردى.
— ماعان بالانى اپەرىپ جىبەرشى.
— بالا تىنىش... ۇيىقتاپ جاتىر عوي.
قاسىمبەك ايتارىن ايتسا دا كۇيبەڭدەپ ورنىنان تۇرىپ، قۇنداقتى ەپپەن ۇستاپ ماعان اپەردى، باستاپقىداي ەمەس، قولى ۇيرەنىپ قالىپتى. نوسوۆەس تە تۇرەگەلدى.
— ال جۇبايىڭىزدىڭ قول-اياعى جەڭىل بولسىن، — ەرە شىقپاق بولعان قاسىمبەكتى توقتاتىپ: — سەنىڭ اسىقپاۋىڭا دا بولادى. ءۇي-ىشىنىڭ اڭگىمەسىنە بوگەت بولمايىن، — دەدى.
نوسوۆەس شىعىپ كەتكەن سوڭ قاسىمبەك پەشكە وتىن سالىپ كۇيبەڭدەپ اۋرە بولىپ جاتىر.
— ءۇيدىڭ ءىشى ىسىپ كەتتى، جاعا بەرمەسەيشى، — دەدىم.
— ا؟ ىسىپ كەتتى مە؟
قاسىمبەك پەشتىڭ اۋزىنا اپارا بەرگەن اعاشتى، نە قىلارىن بىلمەي، كىشكەنە ۇستاپ تۇردى دا، جەرگە تاستادى، سودان كەيىن ساكىنىڭ شەتىنە كەلىپ وتىردى. نە ايتارىن بىلمەي مەنىڭ قولىمداعى قۇنداققا قاراي بەرەدى. العاشقى كۇنى ەكەۋمىز بىر-بىرىمىزگە ايتار ءسوزىمىزدى تاۋسىپ العان سياقتىمىز، باستاپ كەشكەن حيكايالارىمىزدى ايتىپ بولدىق. ەل-جۇرتتى، اعايىن-تۋعاندى ەسكە الايىق دەسەك... كوڭىلىمىزگە كەلىپ كەپتەلىپ تۇرعان سوزگە ەكەۋمىزدىڭ دە اۋزىمىز بارمايدى. ەلدى ايتساڭ-اق ار جاعىندا اھ ۇرعان ارمان بىتەۋ جاتقان ىشكى جاراڭدى تىرناپ سىزداتىپ قويا بەرەدى، بولاشاعىمىزدى ءسوز ەتۋگە... كەلەشەگىمىزدىڭ كەيىنگىمىزدەن دە قيىن ەكەنىن ەكەۋمىز دە سەزەمىز. ونى بولجاۋعا مەن عانا ەمەس، قاسىمبەكتىڭ دە باتىلى بارمايدى.
ءسويتىپ ارعى مەن بەرگىگە جولاماي، قاتەرلى ويدان اتتاپ ءوتىپ، عايىپتان باسىمىز قوسىلعان ازعانا قۋانىشىمىزدى تالعاجاۋ ەتىپ، ەكى-ۇش كۇن كوڭىلىمىزدى الدارقاتىپ كەلىپ ەدىك، ەندى بايقاسام جۇبايىممەن قاۋىشقان العاشقى قۋانىشىم سۇيىلىپ بارادى. قيىن ويلاردى قانشا ويلامايىن دەسەم دە، ول قۇرعىر ويلاتپاي قويمايدى. جاڭاعى سوزدەرىنەن بايقاپ قالدىم: بۇلار تەك اجالعا باستارىن بايلاپ قويىپ قانا سوعىساتىن ادامدار. «اكە» دەگەنمەن جان قالمايدى دەۋشى ەدى قازاق: بۇل جان قالاتىن جەر ەمەس ەكەن. «نە ءومىر، نە ءولىم» دەگەن ۇراندى ەستىپ ەدىم، سونىڭ شىن ماعىناسىنا ەندى كوزىم جەتتى، «كوزىم جەتتى» ەمەس-اۋ، ءتىپتى كوزىم كوردى.
ارقاسىن قارا ورمانى — قالىڭ ەلىنە تىرەپ قويىپ سوعىساتىن مايدان ەمەس، وڭى مەن سولى، الدى مەن ارتى اينالا جاۋ، ورمان پانالاپ، ساي ساعالاپ، ءتۇن جامىلىپ سوعىسىپ جۇرگەن جاندار. وسىنداي ناعىز قىسىلتاياڭ، الاپات كەزەڭدە قاسىمبەكتىڭ موينىنا ماسىل بولىپ ءمىنىپ الىپپىن، جانە بىرەۋ ەمەس، ەكەۋمىن. ونى قاسىمبەك سەزبەيدى دەيمىسىڭ. ارينە سەزەدى، ءبىراق ماعان بىلدىرمەيدى. ءتىپتى بولاشاق سۇرگىندى بىلاي قويىپ، وسى از كۇن تىنىشتىقتىڭ وزىندە مەنىڭ وسى ارادا بولۋىمنىڭ ءوزى ەرسى ەكەن. كىلەڭ سالت باستى، ساباۋ قامشى جاراقتى جاۋىنگەرلەرىنە ءبولىنىپ، مەنى توڭىرەكتەي بەرۋگە قاسىمبەكتىڭ ءوزى دە قىسىلادى... «قاتىن جاندى» دەگەن ات جاس ادامنىڭ شامىنا تيەدى. كوميسسارى «اسىقپاۋىڭا بولادى» دەسە دە ول ۇزاق وتىرا المايدى، نەسىن جاسىرايىن، ىشىمنەن قاسىمدا ۇزاعىراق وتىرا تۇرعانىن جاقسى كورەم دە ونى قىزمەتىنەن قالدىرىپ كوپ بوگەي المايمىن. ءبىراق...
— ءوزى ءتىپتى وياناتىن ەمەس قوي، — دەيدى قاسىمبەك.
— جاڭا سەندەر كەلەردە ەمىزىپ ەدىم. قارنى اشپاعان عوي.
— ە، باسە، ءتىپتى ۇيقىسى قاتتى. اكەسىنە سالەم بەرۋدى دە بىلمەيدى. كانە، ورنىنا سالايىن.
قاسىمبەك بالانى ورنىنا سالىپ، مەنىڭ قاسىما كەلىپ وتىردى. ارادا وتكەن ۋاقىت جاتىرقاتىپ تاستادى ما، الدە بۇرىن دا بىر-بىرىمىزگە ەمىن-ەركىن اشىلىپ، ەتەنە ۇيرەنىسىپ كەتە المادىق پا، بالالى بولساق تا ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا ەركىندىك جوق، وڭاشا قالساق-اق سويلەسەتىن ءسوز تاپپاي كىبىرتىكتەي بەرەتىن بولىپپىز، سودان ەكەۋمىز دە ىشتەي قىسىلامىز. قايتا ابان كەلىپ قالسا داڭعىرلاپ سويلەپ، وسى قىسىلىستى تارقاتىپ، كوڭىلىمىزدى كوتەرىپ تاستايدى. قاسىمبەك ۇندەمەگەن سوڭ كوڭىلدەگى كۇدىگىمدى ءوزىم ايتتىم.
— وسى مەن سەندەردىڭ اياقتارىڭا ورالعى بولاتىن شىعارمىن.
— نەگە؟ — دەپ سەلت ەتتى دە، قاسىمبەك سۇراعىنىڭ ەرسى ەكەنىن ءوزى دە ءتۇسىنىپ، ۇندەمەي قالدى.
— نەگەسى قالاي. جاراۋ ات ءمىنىپ جاۋعا شاباتىن جاۋىنگەردىڭ قۇلىندى بيە جەتەلەپ جۇرگەنىن كورىپ پە ەدىڭ؟
كوڭىلىمدە جۇرگەن ءسوزدىڭ اۋزىمنان قالاي شىعىپ كەتكەنىن بايقاماي، ايتۋىن ايتىپ الىپ، قىسىلىپ قالىپ ەدىم، ءبىراق قاسىمبەكتىڭ قۇداي وڭداپ كۇلىپ جىبەرگەنى. سودان بويىم جەڭىلدەپ مەن دە كۇلدىم. وسى كۇلكىنىڭ ءبىر راحات بولعانى — قابىسپاي تۇرعان ارامىزدى بىرىكتىرىپ، قىرتىسىمىزدى جازىپ جىبەردى، قاسىمبەك مەنى قۇشاقتاپ بەتىمنەن ءسۇيىپ الدى.
— ارينە وڭاي بولادى دەپ وتىرعانىم جوق. ءبىز ىلعي جورتۋىلداعى ادامبىز عوي، — دەدى قاسىمبەك مەنىڭ شاشىمنان سيپاپ، — ءبىر جەرگە جاسىرۋعا ءقازىر دەريەۆنيالاردان دا تىنىشتىق كەتە باستادى. ءازىر بىرگە بولامىز. ستەپان پەتروۆيچكە دە ايتقانمىن. ول ونشا قۇپتاي قويماسا دا قارسى بولمادى. ار جاعىندا... تاعدىردىڭ سالعانىن كورە جاتامىز.
6
«ادام ءۇش كۇننەن كەيىن كورگە دە ۇيرەنەدى» دەۋشى ەدى قامقا اجەم. توڭعاعى قاتپاعان جاس شارانامدى كوتەرىپ ءجۇرىپ تۇزدە جورتقان پارتيزان ومىرىنە قالاي ۇيرەنىپ كەتكەنىمدى ءوزىم دە بايقاماي قالدىم. توسەكتەن باس كوتەرىسىمەن-اق قاراپ وتىرماي ءوز تىرشىلىگىمدى ءوزىم قارايتىن بولدىم. بەس-التى كۇننەن كەيىن ءبىر بالانىڭ شارۋاسىنان ارتىلىپ، مەدسەسترا شۋرا «ءسىز ءازىر كوپ قيمىلداماڭىز، ءوزىم-اق ىستەيمىن عوي» دەسە دە قاراپ وتىرا الماي، وعان دا قولعابىسىمدى تيگىزەتىن بولدىم. مەنسىز دە شارۋاسى مەن قيىندىعى باسىنان اسىپ جاتقان مىنا قاۋىمعا ماسىل بولۋىم ۇيات سياقتى كورىنىپ، دۋنيا اپايدىڭ ۇيىندە سونشا ۋاقىت بۇعىپ جاتىپ، كەرەناۋ تارتقان بۇيىعى قالپىمنان سەرپىلىپ ەڭسەمدى كوتەردىم. ونىڭ ۇستىنە قامقا اجەمنىڭ قاسىمبەككە ايتقان ءسوزى بار-دى: قىزىم مەنى جەرگە قاراتپايدى، سەرىگىڭە جارايدى، قارنىڭ اشسا قۋىرىپ جە، شولدەسەڭ قايناتىپ ءىش، بارىنە شىدايدى، — دەپ ەدى، قاسىمبەك ەتىگىمەن سۋ كەشىپ جۇرگەندە بالپيىپ جاتىپ العانىم... اۋىل ايەلدەرىنەن كورگەنىم بار، بەلىمدى مىقتاپ تۇرىپ تاڭىپ الدىم دا تۇرىپ كەتتىم.
ءسىرا قارەكەت اڭساپ قالسام كەرەك، كادىمگىدەي سەرپىلىپ، بويىمدا سەرگەكتىك پايدا بولدى، سىرتقا شىعىپ توڭىرەگىمە كوز سالىپ، كوكجيەگىم اشىلىپ، ءورىسىم كەڭي باستادى. ءبىز ءبىر قاراعايى مەن قايىڭى ارالاس ورماننىڭ ىشىندە ءجۇر ەكەنبىز. بۇل ارادا قىلقان جاپىراقتى شىرشا، مەن بىلمەيتىن جانە ءبىر اعاشتار كەزدەسىپ قالادى. توبەنى اينالا تەسكەن تىشقاننىڭ ىنىندەي ساي باۋرايىندا تومپيعان جەركەپەلەر كوپ؛ توبەلەرىن قار باسىپ، سىرت كوزدەن تاسالاپ تاستاعانى سونشا، ادەپكىدە ولاردى جوتالانعان قار ۇيىندىلەرى دەپ ويلاعام. ءبىر قاراعاندا ەلسىز بولىپ كورىنگەن ورماننىڭ وسى قۋىسىندا قىبىرلاعان، قۇجىناعان ءومىر بار ەكەن. ول ءومىر بەتى قاتىپ قالعان جەردىڭ سىز باۋىرىن جىلىتىپ، قار استىنا كىرىپ كەتكەن.
مەن جاتقان جەركەپە كىشىلەۋ جىرانى باۋىرلاي ۇڭگىپ قازىلعان، سول جىرانىڭ اينالما يىرىمىندە اجەپتاۋىر شارۋاشىلىق بار ەكەن. ەكى-ۇش ات شانا دوعارۋلى، اتتار سول شانانىڭ ۇستىندەگى شوپكە باس قويعان. بۋىنشىقتار، تەندەر. ار جاعىندا شىرشانىڭ بۇتاعىنان يتارقا قىپ جاساعان كۇركەنىڭ ىشىندە قىزىل قاسقا سيىر كۇيسەپ تۇر. كادىمگى ءبىر اۋىلدىڭ تىرشىلىگى سياقتى. ايتپاقشى... مىنا سيىر... ءيا، بۇل دۋنيا اپايدىڭ زويكاسى. جەلىنى جەر سىزعان قىزىل قاسقا... ءقازىر جەلىنى كىشىرەيىڭكىرەپتى. كۇيىسىن ىركىپ، تاڭىرقاعانداي موينىن بۇرىپ ماعان ءبىر قاراپ الدى، توستاعانداي كوزى دىمقىل تارتىپ مولدىرەپ تۇر. ەرىكسىز قولىمدى سوزىپ ەدىم، جالاڭاش كەڭ تاناۋى دەلديىپ يىسكەدى دە، ساۋساعىمدى جالاپ الدى.
ەندى ءبىر كەلگەنىمدە سىريعان ۇزىن سولدات قۇيرىعىمەن جەر سۇزە تومەن جۇرەلەپ سيىر ساۋىپ وتىر، ەبەدەيسىز ۇزىن قولى ءسۇتتىڭ جارتىسىن ءوزىنىڭ تىزەسىنە شاشىراتادى. مەنىڭ سىبدىرىمدى ەستىپ ەسىك جاققا جالت قاراپ ەدى: ابان ەكەن. Heگe ەكەنىن بىلمەيمىن، ەكەۋمىز دە قىسىلىپ قالدىق.
— ءسىز مۇندا ما ەدىڭىز؟ — دەدى ابان ۇرلىق قىلعانداي ساسىپ.
— شەلەگىڭدى بەرە عوي. مەن ساۋايىن، — دەدىم.
— وسى سيىردى ءوزىم ساۋىپ ءجۇر ەدىم، — دەدى ابان كۇلىپ. — نەسىن جاسىرايىن، ساۋىنشىلىعىم شامالى ەكەن. تەك ايتەۋىر بالاعا ءسۇت بولسىن دەپ...
— ونىڭ راس. سيىردىڭ جەلىنى قايتىپ قالىپتى.
ۇيدە جۇرگەندە كىشكەنتايىمنان سيىر ساۋىپ ۇيرەنگەنمىن، وسىدان كەيىن زويكانى ءوزىم ساۋاتىن بولدىم. ايەل قولىن سەزدى مە، جانۋار ءيسىنىپ، ءسۇتى مولايا باستادى. مال بالاسىن جاسىمنان جاقسى كورۋشى ەدىم، ءبىراق بۇل سيىرعا دەگەن ىقىلاسىم بولەكتەۋ. ەكەۋمىز ءبىر سارايدى پانالاپ جان ساقتاعان سوڭ، مال دا بولسا قاتەرلى ساتتە قاسىمدا بولعان سەرىگىم سياقتى. ونىڭ ۇستىنە دۋنيا اپايدىڭ... ءيا، دۋنيا اپايدىڭ كوزىندەي ىستىقتىعى دا بار ماعان. الدامشى سەزىم، قايدام، وسىنى مەن عانا ەمەس، زويكا دا سەزىنەتىن سياقتى، مەن كەلگەن سايىن ءسۇت ءيسى ايقىن ءيسىنىپ تۇرعاندا ەكەۋمىزدىڭ دە بويىمىز بۋسانىپ انالىق سەزىم ويانعانىن سەزەمىن.
ادام تىرشىلىك قىلعان جەردىڭ ءبارى بىردەي ەكەن عوي ءوزى — مۇندا دا سول تىرلىك، تەك تىرلىكتىڭ ەڭ ءبىر جۇپىنىلاۋ ءتۇرى. ورتاق قازان كوتەرىلمەي جۇرت ەكى-ۇشتەن ورايلاسىپ استارىن كىشكەنە كوتەلەككە پىسىرەدى ەكەن، ءبىر ۇلكەندەۋ كاستريۋل تابىلىپ، مەن سوعان سورپا ءپىسىرىپ، اس ۇستىندە از عانا كومانديرلەردىڭ باسى قوسىلاتىن بولدى. ازىعىمىز دا مول ەمەس، ءبىراق ازىرگە اشىققان جوقپىز. جورتۋىلعا شىققاندار اۋىل جۇرتتان ءبىر نارسە قارمانىپ كەلەدى دە سونىمەن ءۇزىلىپ كەتپەي بىرىنە-بىرى جالعاسىپ تۇرادى. قاسىمبەك اتقا جەگىپ ءجۇرىپ اس پىسىرەتىن جورىق كۋحنياسىن قولعا تۇسىرگىسى كەلەدى. «پارتيزاندىق سوعىس ءبىر كۇندىك ەمەس، ارتىمىزدان ءوق-دارى، ازىق-تۇلىك جەتكىزىپ تۇراتىن تىلىمىز جوق.
ءبىر جەتىدەن كەيىن قاسىمبەك ەكەۋمىز بولەك زىلمانكەگە كوشتىك. ول بۇرىن اباندارمەن بىرگە جايىپ ءجۇر ەكەن، ەندى كادىمگىدەي وڭاشا وتاۋ بولدىق. ابان كەلىپ، «ءنازيرا جەڭگەي، سىزگە وتاۋ تىگىپ قويدىق، ءجۇرىڭىز» دەپ مەدپۋنكتتەن الىپ كەلگەندە، كادىمگىدەي جۇرەگىم لۇپىلدەپ كەتتى. مىڭ جاساعىر، جىگىتتەر دە كەلىستىرىپ ىستەگەن ەكەن، توبەسىن عانا ەمەس، قابىرعالارىن دا قاراعايمەن شەگەندەپ، بۇعان دا ءبىر جەردەي تاۋىپ الىپ تەمىر پەش قويىپتى. قىستا قازىلعان جەر ءۇيدىڭ ىزعارىن قايتارىپ مازداتىپ وت جاعىپ جىبەرگەن. ءىشى تاپ-تازا، قاراعاي ءيسى اڭقىعان جەركەپە قاۋىپ-قاتەردى، الماعايىپ زاماندى ۇمىتتىرىپ مەنى بالاشا ءماز قىلدى. جان-جاعىما سۇيسىنە قاراپ از تۇردىم دا، جۇگىرىپ بارىپ بالامدى اكەلدىم.
جاڭا زىلمانكەگە كوشكەنىم كادىمگىدەي مەيرام بولدى. سناريادتىڭ جەز قورابىنان جاساعان ماي شام پىلتەسىنىڭ جوعارعى جاعى تۇتىندەسە دە، جەركەپەنى سارعىش-كۇڭگىرت نۇرعا بولەگەن، تەمىر پەشتىڭ ۇستىندە بۇلكىلدەپ قايناعان سىرلى كاستريۋلدەن شىققان سورپانىڭ ءتاتتى بۋى قولقاڭدى قاۋىپ تاناۋىڭدى جىبىرلاتادى. وت باسىندا نوسوۆەس، ابان، نيكولاي، قاسىمبەكتەر وتىر، كۇيەۋى الىستان بازارشىلاپ كەلگەن ايەلدەي ماز-مەيرام بولىپ مەن ءجۇرمىن. كۇيەۋىم، بالام بار، جىلى ءۇيىم، وتباسى ءومىرىم بار ايەل سياقتىمىن. مىنا قوناقتاردىڭ جايباراقات اڭگىمە سوعىپ وتىرعاندارىنىڭ ءوزى ماعان ءبىر راحات، ونىڭ ار جاعىندا دا جايدارى، جارقىن قۋانىشىم بار سياقتى. قۇنداقتا جاتقان كىشكەنتاي ءسابيىم جەكە تىرلىك يەسى بولىپ، كۇن اسقان سايىن بولەكتەنۋدىڭ ورنىنا قولقاما كىرىپ باراتقانداي، تانىمە جاقىنداي تۇسەدى. ەرەسەك ايەلدەر اۋىلدا بالالارىن سۇيگەندە «تاس ەمشەگىمدى جىبىتكەن» دەۋشى ەدى — سول ءسوزدىڭ ماعىناسىن ەندى ءتۇسىنىپ كەلەم. ويپىرىم-اۋ، ءتىپتى ءۇيلى — باراندى ايەل بولىپپىن-اۋ، كۇيەۋىم، بالام قاسىمدا. وسى باقىتىمنىڭ ار جاعىنىڭ ىشكى ەكەنىن سەزسەم دە الدارقانعان كوڭىلىمدى اينىتقىم كەلمەيدى. ادام بالاسىنىڭ قاي ارمانى ورىندالىپ جاتىر، كەشەگى قيامەتتىڭ ىشىندە، وسىنى دا كورمەي ءولىپ كەتكەندە قايتەر ەدىم.
پارتيزانداردىڭ «تاپسىرما» دەيتىنى بولادى ەكەن. مەكتەپتە جۇرگەندە بالالارعا ۇيگە تاپسىرما بەرەتىن، مۇنى دا ءدال سولاي اتايدى، تەك مازمۇنى بولەكتەۋ. تۇنگە قاراي پارتيزاندار ۇلكەندى-كىشىلى توپ بولىپ، قارۋ-جاراقتارىن اسىنىپ كەتىپ جاتادى. كەيبىرەۋلەرى جارالانىپ كەلەدى، كەلمەي قالاتىندارى دا بولادى. كەيدە ۇلكەندەۋ توپ باستاپ قاسىمبەك تە كەتەدى، كەتەرىندە سىر بىلدىرمەگەنسىپ: «تاڭعا جاقىن ورالارمىز، سەن الاڭ بولماي ۇيىقتاي بەر» دەيدى. بۇل ءسوزدى تۇنگى بەيبىت كۇزەتكە بارا جاتقان ادامداي، انشەيىن جاي عانا ايتا سالادى، ءبىراق مەن الاڭسىز ۇيىقتاي المايمىن. ءالسىن-السىن ويانىپ قىبىر ەتكەن سىبدىرعا قۇلاق تىگەم. قايتىپ كەلگەن سوڭ دا، مەنى قورقىتقىسى كەلمەيتىن بولار، قاسىمبەك ەش نارسە ايتپايدى، «جولىمىز بولىپ، تاپسىرمانى ءساتتى ورىندادىق» دەپ قويا سالادى، تۇك قاتەرى جوق سياقتى.
قانشا قاتەرلى بولعانىن ابان كەلىپ سويلەگەندە بىلەم. ول تۇنگى ۇرىستان قىزۋى باسىلماي، سامبىرلاپ، توقتاۋسىز سويلەپ، بولعان وقيعانى قۇيقىلجىتىپ تۇگەل ايتىپ بەرەدى. اراسىندا قىزىپ كەتىپ، داۋىستاپ «انا جەردەگى الگى» دەپ قاسىمبەكتى دە اڭگىمەگە ەرىكسىز ارالاستىرادى. مەن ءارى ءسۇيسىنىپ، ءارى ۇرەيلەنىپ، جۇرەگىم دىرىلدەپ تىڭدايمىن، ىستىق، سۋىق تولقىن دەنەمدى قاتار قارىپ وتەدى.
ابدەن كۇدەرىمدى ۇزگەندە، توبەدەن تۇسكەندەي عايىپتان كەزدەسكەن، ءقازىر دە ساعات سايىن جوعالتىپ الۋ قاتەرى ارىلماعان قاسىمبەگىمنەن ەكى ەلى اجىراسقىم كەلمەيدى، ءبىراق شارۋاسى باسىنان اسىپ جاتقان قاسىمبەك مەنىڭ قولىما تيە بەرمەيدى. تۇنگى جورىقتارىن بىلاي قويعاندا، موينىندا «قانشا ادامنىڭ قامى بار، ءالى بوي تۇزەپ بولماعان وتريادتى جاراقتى اسكەر قىلۋ وڭاي بولسىن با، ونىڭ ۇستىنە بۇرىن قولىنا قارۋ ۇستاماعانداردى ۇيرەتۋگە دە تالاي تەرى توگىلىپ، جورىققا شىقپاعان كۇننىڭ وزىندە دە مۇرنىنان شانشىلىپ جۇرەدى؛ ءبىر جاعىنان بالا جىلاپ، تۇنگى ۇيقىسىنىڭ دا مازاسى شامالى. وندايدا تىنىش جاتۋدىڭ ورنىنا قاسىمبەك مەنەن بۇرىن ويانىپ، جورگەككە جارماسادى. «سەن ۇيىقتاي بەر، استىن ءوزىم قۇرعاتام عوي»، — دەپ جاتقىزىپ تاستايمىن-اۋ، ءبىراق ونداي ۇيقىدا مازا بولا ما.
مۇزداپ قالعان جەر ۇيدەگى بالانىڭ استىن جۋعاندا جىلاعانى دا ءبىر ءتۇرلى: ەرنى ەرنىنە تيمەي قىبىرلاپ، قالتىراپ جىلايدى. بالانىڭ بويىن جىلىتىپ، ەمىزىپ ۇيىقتاتقانشا قاسىمبەك تە ۇيىقتامايدى.
دەنەم توڭازىپ كەلىپ قاسىمبەكتىڭ باۋىرىنا تىعىلام. سۋىق ۇيدە شەشىنبەي جاتقان قالىڭ كيىم ءتانىمدى ءبولىپ تۇرسا دا كۇيەۋىمنىڭ بار جاقىندىعىن سەزەم. تۇمسىعىمدى تاماعىنا تىعىپ، بۇيىعىپ جاتىپ، كىر-قوڭى الىنباعان جورىقتاعى ەركەكتىڭ اشقىلتىم جىلى ءيسىن راحاتتانا جۇتام. وسى سەنىمدى، جىلى دەنەدەن ايرىلىپ قالاتىنداي قورقىپ، كەيدە تاس قىلىپ قىسىن، قۇشاقتان الام. ءناپسىسى تۇسكىر ويانبادى دەپ نەسىنە كولگىرسيىن، ءبىراق ءناپسىمدى قورقىنىش تەجەپ، ناپسىدەن دە ۇلكەن ەتەنە ەت جاقىن ەرەكشە سەزىممەن قۇشىرلانا تۇسەم.
قاسىمبەك ەرتە تۇرادى. كەيدە ءتۇننىڭ دە ءبىر ۋاعىندا شىعىپ كەتىپ قاراۋىلدى تەكسەرەدى. بۇرىن دا كۇيەۋىم شيراق، جيناقى، اسكەر ءتارتىبىن بۇلجىتپاي ورىندايتىن، ءبىراق بۇرىن جوعارىدان بەرىلگەن ءتارتىپتى ورىنداۋشى بولسا، ءقازىر مازاسىز قوجايىن سياقتى. بۇعان ءتارتىپ بەرىپ جاتقان ادام جوق، بارلىعىن ءوزى ويلاپ، ءوزى قاداعالاپ، ءوزى تىندىرىپ جۇرەدى. تەك ءبىر باعىناتىن، قايمىعاتىن ادامى نوسوۆەس. ول قىرىقتى القىندىرعان تاجىريبەلى كىسى بولعاندىقتان با قاسىمبەك ونىڭ الدىنا شىقپايدى، ىلعي ىعىندا بولادى. مەنىڭ العان اسەرىم بويىنشا نوسوۆەستە وزىنەن ءىرى ىقتىراتىن ءبىر وكتەمدىك بار، ونىڭ نەدەن ەكەنىن ازىرگە تۇسىنە الماي قويدىم. بىلاي قاراعاندا ەكەۋىنىڭ پراۆولارى تەڭ سياقتى. قاسىمبەكتىڭ روتاسىنىڭ امان قالعان سولداتتارى مەن ورمانعا جينالا باستاعان پارتيزاندار بىرىگىپ وترياد بولعان. قاسىمبەك كوماندير، نوسوۆەس كوميسسار. دەگەنمەن نوسوۆەستىڭ ىرىلىگىن قاسىمبەك ەكەۋمىز عانا ەمەس، جۇرتتىڭ ءبارى سەزەدى، ءبىراق سودان كەيىنگى مىقتى مەنىڭ كۇيەۋىم. مۇنىكى دە ءوزىنىڭ ەڭبەگىمەن، قاسيەتىمەن العان بەدەلى. از ۋاقىتتا ءبىر اڭعارعانىم بۇ جەردە ونشا شەنگە قاراي قويمايدى ەكەن، ويتكەنى شەن بەرىپ جوعارىلاتىپ، شەنىن الىپ تومەندەتىپ وتىراتىن جوعارعى جاعىڭ جوق، جۇرت جوعارعىلارعا قاراپ الاقتاماي، تەك قولىنان كەلەتىن ادامداردى عانا سىيلايدى.
قاسىمبەكتىڭ ءبىر قاسيەتى سوزگە ساراڭ دا ىسكە تىندىرىمدى. نە ويلاسا ىشىندە، بارلىق ءىستى ۇندەمەي، دابىراسىز تىندىرىپ جۇرەدى. قۇداي تاعالا مىنا الاپاتتان امان الىپ شىعىپ، ءومىر بەرسە، مەن ءۇشىن داريعا جەڭگەم ارمان ەتەتىن، ناعىز ءبىر ورنىقتى، مىقتى جىگىتتىڭ ەتەگىنەن ۇستاپپىن، بولاشاق ءومىرىم دە بۇلتاقسىز، بەرىك، جايلى...
ءبىر بايقاعانىم، بولاشاقتى ونشا كوپ ويلامايتىن بولىپپىن. كۇندەلىكتى تىرشىلىكتىڭ ءوزى ماعان جەتىپ جاتىر. مەن دە ەندى مىنا جۇرتتان بولەك باپ كۇتكەن ماسىلدىقتان ارىلىپ، ءوز الدىنا ءبىر شارۋاشىلىق سياقتى پارتيزاننىڭ قوتانىندا ۇساق-تۇيەك كادەگە جاراپ، تىپىرشىعان كوپتىڭ ءبىرى بوپ كەلە جاتىرمىن. ءوستىپ ءجۇرىپ ەكى-ۇش ايدىڭ قالاي ءوتىپ كەتكەنىن بايقاماي قالىپپىن. قاقاپ تۇرعان قىستىڭ ورتاسى اۋىپ، كوكتەمگە قاراي بەت العان ءتۇرى بار.
جىلۋ اڭساپ كوپتەن كۇتكەن ءتاتتى ءۇمىتىمىزدىڭ ەسەسىنە مەن لاگەرگە كەلگەن سوڭ ۇزاماي-اق ءبارىمىزدى قۋانتا تولقىتقان ۇلكەن ءۇمىتىمىز ورتايىپ بارادى. وتكەن جىلى دەكابردە ءبىزدىڭ اسكەر موسكۆا تۇبىندە ۇلكەن شابۋىلعا شىقتى دەگەن قۋانىشتى حابار العانبىز. ەكى-ۇش ايدىڭ شاماسىندا بىزگە دە كەلىپ قالار دەپ جۇرتتىڭ ءبارى دە قۋانىپ ءجۇردى، ساق سويلەيتىن قاسىمبەكتىڭ ءوزى «اماندىق بولسا، ءبىزدىڭ اسكەر كەلىسىمەن ەلگە قايتارام» دەپ ايتىپ قالعان. پارتيزاندارعا كەلىپ قوسىلۋشىلار كوبەيىپ، باسقا جەرلەردە دە وتريادتار پايدا بولدى دەگەندى ەستىگەنبىز. ءبىزدىڭ جىگىتتەر دە قيمىلىن كۇشەيتىپ، قاسىمبەك لاگەرگە سيرەگىرەك تۇنەيتىن بولعان. ءبىر جاعىنان قاسىمبەك ءۇشىن قورىقسام، ءبىر جاعىنان جاقىنداپ كەلە جاتقان جەڭىسكە قۋانىپ جۇرەگىم الىپ-ۇشىپ جۇرگەن. اسىرەسە ستەپان پەتروۆيچ كوڭىلىمىزگە مىقتى جەل بەردى. پارتيزانداردى جيناپ الىپ:
— قىزىل ارميا موسكۆا تۇبىندە فاشيست ارمياسىنا قاتتى سوققى بەردى. ولاردىڭ تاڭداۋلى كۇشتەرىن تالقانداپ شابۋىلعا شىقتى. جەتىنشى نويابردە قىزىل الاڭدا پاراد قابىلداماق بولعان ەسۋاس گيتلەر ءقازىر جانتالاسىپ جاتىر. ازاتتىق كۇنى جاقىن. قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرماي، جay تىلىن اياۋسىز تالقانداپ، جەڭىمپاز جۇمىسشى — شارۋا قىزىل ارمياسىن ءبىز دە جەڭىسپەن قارسى الۋىمىز كەرەك، — دەپ جالىندى ءسوز سويلەيدى.
جاۋىنگەرلەردى تاپسىرماعا اتتاندىرار الدىنداعى وسىنداي بىر-ەكى جيىنعا مەن دە قاتىسقانمىن. «قانعا قان! جانعا جان! ستالين ءۇشىن!» دەپ ستەپان پەتروۆيچ ۇران تاستاپ، پارتيزاندار ۋرالاعان كەزدە مەنىڭ دە دەلەبەم قوزىپ كەتتى.
جاڭا جىلدىڭ الدىنان-اق پارتيزاندار قاتارىنا قوسىلۋشىلار كوبەيە باستاعان، كەيدە بىرتىندەپ، كەيدە ەكى-ۇش ادام بولىپ كەلىپ قوسىلىپ جاتتى. لاگەردە جەركەپەلەر دە كوبەيىپ، قىستىڭ كوزى قىراۋدا كادىمگى اسكەري جاتتىعۋ وقۋى جۇرگىزىلدى. بۇرىن قولىنا قارۋ ۇستاپ كورمەگەندەردى جاۋىنگەر ەتىپ شىعارۋ ءۇشىن ەرتەدەن كەشكە دەيىن قۋالايدى. سوعىستىڭ الدىندا ەكى جىل اسكەر قاتارىندا قىزمەت ەتكەن ابان سياقتى سولداتتار ءقازىر كىشىگىرىم كوماندير بولىپ جاڭا كەلگەندەردى ۇيرەتىپ ءجۇر.
جاڭا جىلدان كەيىن ءبىزدىڭ وتريادقا ءبىر بالا جىگىت قوسىلدى. اتى پروحور ەكەن. جۇرت تا، مەن دە ونى پروشكا دەيمىز، جىگىت دەيتىن دە ەش نارسەسى جوق، كادىمگى بالا. ەڭ مىقتاعاندا جاسى ون بەستە بولار، ءوزى تالدىرماش، سۇيەگى دە شيتىك كىشىلەۋ. قۋشىق سوپاق بەتتى، تۇمسىق ۇشى قايقىلاۋ، ۇستىڭگى ەرنى ءدۇرديىپ ىلگەرى بىتكەن دە، استىڭعى ەرنى كەيىن شەگىنىپ، تىسىنە جابىسىپ، اۋزىنان سۋ اعىپ كەتەتىندەي ەكى ەزۋى سالبىراپ تۇرادى. قاباعى قالىڭ كوزىن ءسال سىعىرايتىپ، اۋزىن اشىپ، كورگەن نارسەسىنە تاڭىرقاپ قالعان — ناعىز ءسابي كەسكىن. پروشكانى قازان-وشاق جاققا مەنىڭ قاسىما بەرىپ قويدى، ءوزى ءبىر ءتىل العىش جاقسى بالا ەكەن: وتىن جارادى، سۋ تاسيدى، وت جاعادى، كارتوپ ارشيدى. نەگە جۇمساساڭ دا تىندىرىمدى، ۇندەمەي ءجۇرىپ ىستەي بەرەدى. مەنى جاتىرقاي ما، الدە مىنەزى تۇيىق پا، كىسىمەن جوندەپ سويلەسپەيدى، ءسابي جۇزىنە تەرەڭ ۇيالاعان رەنىش بار سياقتى. الدە ۇلكەندەردەن ءبولىپ، تۇنگى جورىققا قاتىستىرماي قازان-وشاقتىڭ باسىنا قويعانىنا رەنجي مە ەكەن؟ تۇرتكىلەپ سىر تارتىپ كورسەم دە اشىلا قويمادى.
— اكە — شەشەڭ بار ما؟
— بار.
— ولار قايدا؟
— اندا، — دەپ قولىن سىلتەي سالدى دا، سودان كەيىن: — دەريەۆنيادا، — دەپ انىقتادى.
— ولار قورىقپاي سەنى قالاي جىبەردى؟
— مەن ولاردان سۇراعان جوقپىن.
سودان كەيىن مەن دە شۇقىلاي بەرمەدىم، سويلەسكىسى كەلمەسە قايتەيىن، قارشاداي بولىپ الىپ، تاس ءتۇيىنىپ ءىشىن بەرمەيدى. سوندا دا پروشكانى جەك كورمەدىم. ءتىپتى بالا ەندى. قىرشىن جاسىن ايايمىن. ون شاقتى كۇن وتكەن سوڭ پروشكانىڭ ءوزى ءسوز باستادى.
— تەتيا ناديا. مەنى نەگە تاپسىرماعا جىبەرمەيدى، ا؟ ءسىزدىڭ ويىڭىز قالاي، ا؟
— سەن ءالى كىشكەنتاي... — دەپ قالىپ، رەنجىتىپ الارىمدى سەزىپ ءتىلىمدى تىستەي قويدىم دا. — سەن ءالى جاسسىڭ عوي، — دەدىم.
— مەن نەگە جاس بولامىن، — دەدى پروشكا رەنجىپ. — مەن بيىل ون التىعا شىعامىن.
— ەندى... ون سەگىزگە دەيىن اسكەرگە المايدى عوي.
— جوق، پارتيزانداردىڭ زاڭى باسقا. مۇندا شالدار دا، بالالار دا سوعىسادى. جوق، پارتيزاننىڭ ءجونى باسقا، — دەدى كادىمگى كەكسە ادامشا ماعان ءتۇسىندىرىپ. — جاس ادام جاۋعا قارسى سوعىسپاسىن دەگەن زاڭ جوق. مەنىڭ ويىمشا مۇنىڭ سەبەبى باسقا.
— قوي، ودان باسقا نە سەبەپ بولسىن. ءقازىر سوعىسا بىلەتىن ۇلكەندەر دە جەتەدى عوي، — دەپ جۇباتقان بولىپ ەدىم، وعان پروشكا يلانبادى، ءوزىنىڭ باسقا ءبىر كۇدىكتى ويى بار ەكەن.
— ولار ماعان سەنبەيدى، — دەدى پروشكا جاسىرىن ءبىر سىر ايتقانداي داۋسىن تومەندەتىپ.
— نەگە سەنبەيدى؟ — دەدىم مەن تاڭىرقاپ.
— ناديا اپاي، مەنىڭ سىزدەن ۇلكەن ءوتىنىشىم بار. ىستەيسىز بە؟ — دەدى جالىنىشتى داۋىسپەن.
— قانداي ءوتىنىش؟
— ءسىز ورىندايسىز با، ناديا اپاي؟ ءسىز جاقسى كىسىسىز عوي، — دەپ جالىندى پروشكا.
— ال، ورىندايىن، قولىمنان كەلسە... ايتا عوي.
— ءسىزدىڭ كۇيەۋىڭىز كوماندير عوي. ءسىز وعان ايتىڭىزشى.
— ماعان سەنسىن، جاراي ما؟ Meن الدامايمىن. مەن ادالمىن، ناديا اپاي.
— سەنى ارام دەگەن بىرەۋ بار ما؟ ونىڭ نە؟ — دەدىم تاڭىرقاپ.
— ەشكىم ارامسىڭ دەپ ايتقان جوق. ءبىراق ءىشىم سەزەدى... ولار ماعان سەنبەيدى.
بالانىڭ سوزىنە باسىم قاتىپ كەتتى.
— نەگە سەنبەيدى؟ ايتشى ءوزىڭ ءتۇسىندىرىپ، — دەدىم.
پروشكا الدەنەدەن قىسىلعانداي ىركىلىپ قالدى. نە شيكىسىنىڭ بارىپ بىلگىم كەلسە دە، بالانى مازالاعىم كەلمەي، مەن دە ۇندەمەدىم. سالدەن كەيىن قينالىپ تۇرىپ سىرىن ايتتى:
— مەنىڭ اكەم نەمىستەرگە قىزمەت ىستەپ ءجۇر. مۇمكىن ەستىگەن شىعارسىز. ۋساچيەۆ.
— ۋساچيەۆ پە؟ — دەپپىن شوشىپ كەتكەندەي.
— ول اقىماق، وندا اقىل جوق، ناديا اپاي، — دەدى پروشا ىزالانا ىشقىنىپ، — ول قاشان دا اقىماق بولاتىن. ول ءبىزدى سابايتىن. ءيا، ءيا، سابايتىن. مەن ونىڭ ساباعانىنا رەنجىمەيمىن، ءبىراق جاۋعا قىزمەت ىستەگەنىن كەشپەيمىن. كەشپەيمىن. نەگە ول ءسويتتى ەكەن، ا؟ نەگە ءسويتتى ەكەن، ناديا اپاي؟
وعان مەن جاۋاپ بەرە المادىم. ەكەۋمىز ۇلكەن جەركەپەنىڭ ىشىندە اس پىسىرۋگە ازىرلەپ كارتوپ ارشىپ وتىرعانبىز، مەن دە اڭعارماي قالىپپىن، پروشانىڭ بارماعى، قولىنداعى جارتىلاي ارشىعان كارتوبى قىپ — قىزىل قان.
— ويباي-اۋ، قولىڭدى كەسىپ الىپسىڭ عوي، — دەدىم.
پروشا ءتىپتى قولىن كەسىپ العانىن بايقاماعان ەكەن، تۇسىنبەگەندەي ماعان ودىرايا قارادى، سودان كەيىن قولىنا كوزى ءتۇستى دە ورنىنان كوتەرىلە بەرىپ، پىشاقتى جەرگە لاقتىرىپ جىبەردى. ونسىز دا كەم يەگى كەيىن شەگىنىپ، استىڭعى ەرنىن تىستەپ العان پروشكا كەمسەڭدەپ، جىلاپ جىبەرە جازداپ ءوزىن ازەر ۇستاپ تۇر، بىر-ەكى رەت كوز جاسىنا ءالى كەلمەي وكسىپ الدى. سودان كەيىن قان سورعالاپ تۇرعان باس بارماعىنا قارادى، ونىڭ نە قىلعان، قايدان شىققان قان ەكەنىن تۇسىنبەي تۇرعان سياقتى.
— اكەل، قولىڭدى تاڭىن بەرەيىن، — دەپ مەن دە ورنىمنان تۇردىم.
پروشا مەنىڭ نە ايتقانىمدى ۇقپاعانداي ماعان تاڭدانا قارادى، سودان كەيىن قولىنا كوزى ءتۇسىپ:
— مەن بارماعىمدى كەسىپ الىپپىن، — دەدى اقىرىن.
مەن بارماعىن تاڭىپ جاتقاندا القىمىنا كەپتەلگەن وكسىگىن سىرتقا شىعارعىسى كەلمەي بۋلىعىپ، سولقىلداپ بىر-ەكى رەت اۋىر كۇرسىنىپ الدى. بايعۇس بالانىڭ سونشاما قينالعانى جانىما باتىپ كەتتى. قينالعانى سونشا ءتىپتى سورعالاپ تۇرعان قانىن بايقايتىن دا، ەلەيتىندە ەمەس. وسى ءبىر ۇستىڭگى ەرنى ءدۇرديىپ، ەزۋى سالبىراعان كەميەك سابيلىك اڭقاۋ كەسكىنى العاش كورگەندە-اق جۇرەگىمدى جىلىتىپ، سودان ءىش تارتىپ باۋىر باسىپ قالىپ ەم، ەندى كەلىپ ول اياق استىنان كەمپىردىڭ ۇيىنە كەلگەن سايىن ۇرەيىمدى ۇشىرعان ۋساچيەۆ پوليسايدىڭ بالاسى بوپ شىقتى. مەن سونى تۇسىنە الماي دالمىن. جوق، ءتىپتى ەكەۋىن قابىستىرا المايمىن. سوندىقتان دا اۋەلگى ساتتە مەن ونىڭ اكەسى تۋرالى ەش نارسە ويلاعانىم جوق، تەك بالانىڭ قينالعانى قاتتى جانىما باتتى.
پروشانىڭ تومسىرايىپ، ءۇنسىز قالىپ تۇرعانىن ءبىرازدان كەيىن بايقادىق، ءوز ويىممەن الەك بولىپ بالانىڭ قورعانسىز ءحالىن ۇمىتىپ كەتىپپىن. مەن ۇندەمەي قالعان سوڭ سەكەمشىل جارىم كوڭىلىن تاعى ءبىر سەنىمسىز سۇق كوز قاراپ وتكەندەي جۇدەپ قالىپتى. بايقاۋسىزدا ماسقارا سىرىن اشىپ الىپ، ەندى سودان جەر بولىپ تۇرعان ءتۇرى بار. مەن نە ايتارىمدى بىلمەي ساستىم: جۇبانىش ايتايىن دەسەم تاعى دا ءبىر جاراسىن تىرناپ الام با دەپ قورقامىن، ءبىراق ۇندەمەگەنىم ودان دا اۋىر تيەتىنىن سەزدىم.
— پروشكا، سەن بەكەر كۇدىكتەنەسىڭ... سەن قينالما... — سونان سوڭ اياق استىنان وي تاۋىپ، ءتىپتى ءوزىم قۋانىپ كەتتىم. — ساعان نەگە سەنبەسىن؟ سەنبەسە پارتيزان وتريادىنا قابىلداي ما؟
— «سەنى ءالى سىنايمىز» دەدى نوسوۆەس. ول ماعان سەنبەيتىن سياقتى، — دەدى پروشا تومەن قاراپ. — سوسىن كۋحنياعا جىبەردى. سەنبەگەن سوڭ جىبەردى.
— كۋحنيادا جۇرگەندەرگە سەنبەيدى دەگەندى كىم ايتتى؟ مەن دە كۋحنيادا ءجۇرمىن عوي.
— ءسىز ايەلسىز عوي، — دەدى پروشا تومسىرايىپ. كەنەت مەنى كەمسىتىپ العانىنان قىسىلعانداي: — ءسىزدىڭ كىشكەنتاي بالاڭىز بار عوي، — دەپ قوسىپ قويدى.
...مىنا سوعىستىڭ ءالى دە مەن ءتۇسىنىپ بولماعان سۇمدىقتارى اشىلىپ كەلە جاتىر. مەنى عانا وت باسى وشاعىمنان، اۋىل-ايماعىمنان اجىراتتى عوي دەسەم، مەنىڭ قاسىرەتىم بەرەگىرەكتە جاتقان سياقتى، بۇل سوعىس اكە مەن بالانىڭ اراسىنا كىرىپ كەتىپتى، ەكەۋى بىر-بىرىنە مىلتىعىن كەزەگەن قاندى مايداننىڭ ەكى جاعىنا شىعىپتى. ەكەۋىنىڭ تابىساتىن جاعىن مەن كورە المادىم. ارالارىندا مۇپ-مۇزداي بولىپ، ءتۇسى سۋىق اجال تۇر.
قاسىمبەكپەن سويلەسۋگە ۋادە بەرىپ، وزىمشە پروشكانىڭ كوڭىلىن الدارقاتقان بولدىم. ارينە قاسىمبەككە ايتامىن. بالانىڭ كۇدىكشىل كوڭىلىن جۇدەتپەي تىم بولماسا جاتتىعۋ ويىندارىنا قوسسىن، مىلتىق اتۋدى ۇيرەنسىن. قايدان بىلەيىن، ار جاعىندا ءبىر نارسەسى بولماسا، ول قارسىلىق جاساماس، نوسوۆەسكە دە ءوزى ايتىپ تۇسىندىرەر. ءوز باسىم ول كىسىگە باتا المايمىن.
7
ەكى سانىم ۇيىپ قالىپتى. ەكى ءبۇيىرىمدى جىلىتىپ ەكى نارەستە تىنىش قانا ۇيىقتاپ جاتىر. ەكەۋىنىڭ ۇيقىسىن بۇزبايىن دەپ وتىرىپ ۇزاق سونار ويعا ءتۇسىپ كەتىپپىن. سىرلاساتىن سەرىگىڭ بولماعاسىن، كىسى وزىمەن-وزى سويلەسكەننەن، ءوز ويىن قارماي بەرەدى ەكەن-اۋ. كەلىنشەكتەر اۋىزدارى جابىسىپ ۇزاق سويلەسىپ قالعاندا قامقا اجەمنىڭ: «اڭگىمە بۇزاۋ ەمىزەر، بۇزاۋ تاياق جەگىزەر»، شارۋالارىڭا بارىڭدار»، — دەپ زەكىپ تاستايتىنى ەسىمە ءتۇستى. مەن دە سول، وتكەنىمدى اقتارامىن دەپ قازىرگى ۋايىمىمدى ۇمىتىپ كەتىپپىن، ەكى بالانىڭ ۇيقىسىن بۇزباي، اقىرىن تىزەمنەن ءتۇسىرىپ جەرگە جاتقىزدىم.
كوزىم ۇيرەنىپ قالعان بولار، تاڭ بوزارىپ اتقانداي ماڭايىم ايقىندالىپ، جەركەپەنىڭ ءىشى كورىنە باستادى. ءار جەردە قاراۋىتىپ ءبىر نارسەلەر جاتىر، ورنىمنان تۇرىپ ءار قارايعاندى سيپالاپ قاراپ ءجۇرمىن. بۇرىن قويما بولعان نارسە عوي: ەسكى جاشىك، جاشىكتىڭ سىنىعى، تەمىر-تەرسەكتەر. بىر-ەكى ەسكى قاپشىق پەن برەزەنت تاۋىپ الدىم، بالالاردىڭ استىنا توسەۋگە جاقسى بولدى. ءبىر قۇس مىلتىعى جاتىر، قولىنا نەمىس اۆتوماتىن تۇسىرگەن پارتيزان كەيىن الارمىن دەپ وسىندا تاستاي سالعان بولار. تاماقتان وتەتىن ءبىر نارسە ىزدەپ ەدىم، ونداي ەشنارسە تابىلمادى.
قايدان تابىلسىن. ورمان ىشىندەگى پارتيزاننىڭ كۇن كورىسى سوڭعى جىلى ءتىپتى قيىنداپ كەتكەن. الدىڭعى قىستا كەيدە ازىق-تۇلىك ءۇزىلىپ قالعانمەن، ونشا مىقتى تاپشىلىق كورمەپ ەدىك، توڭىرەكتەگى ەل-جۇرتتان تالعاجاۋ قىلارلىق نارسەلەر تابىلىپ تۇراتىن. پارتيزاندار تۇندە نەمىستەر جوق دەريەۆنيالارعا بارىپ ۇن، كارتوپ، ول — پۇل تاعامدار اكەلىپ تۇراتىن، كەيدە مال اكەلىپ تە سوياتىن. كەيىن پارتيزان كوبەيدى دە، دەريەۆنياداعى ازىق ازايىپ كەتتى. قارىنىمىز اشىپ، كوزىمىز بوزارىپ وتىرعاندا قاسىمبەكتىڭ ءبىر ايتقان ءسوزى ەسىمدە قالىپتى. ازىق-تۇلىك قاراستىرايىن دەپ ءبىر ۇيگە كىرسە، قارتاڭ ايەل ايتىپتى: «سەندەر كەلەسىڭدەر، ءوز ادامدارىمىز عوي، دەپ بارىمىزدى سەندەرگە بەرەمىز، نەمىستەر كەلەدى، قولدا بارىمىزدى ولار وزدەرى سىپىرىپ الادى، وسى ءبىزدىڭ قالاي ءتىرى جۇرگەنىمىزگە قايرانمىن» دەپتى. «ماڭايداعى دەريەۆنيالار تاقىرلانىپ ءبىتتى» دەگەن قاسىمبەك. الىستان ءبىر نارسە ىزدەۋگە پارتيزانداردىڭ اياعى جەتە بەرمەيدى. وندا ءار بولكە نان ەر ازاماتتىڭ قۇنىنا ءتۇسۋى مۇمكىن، وندا دا جەتكىزە الساڭ...
تاۋىپ العان قاپشىقتارىمدى بالالاردىڭ استىنا توسەپ، دۇرىستاڭقىراپ جاتقىزعىم كەلدى. بۇل ءوزى بۇرىن قويما بولعان زىلمانكە، ادامنىڭ ءيسى سىڭبەگەن، ازىناپ تۇر: جالاڭاش، ءبىر بۇرىشقا ءبىر كەزدە شىرشا بۇتاقتارىن توسەگەن، ونىڭ دا قىلقانى توگىلىپ، ساباقتارى سورايىپ، جامباسقا باتادى. سونىڭ ۇستىنە برەزەنت توسەپ بالالاردى جاتقىزىپ، كەنەپ قاپپەن قىمتاپ تاستاعىم كەلدى. جاتقان جەرىنەن كوتەرەم دەپ دۋلاتىمدى وياتىپ الدىم. ول قىڭقىلداپ جىلاعىسى كەلىپ دىبىسىن شىعاردى دا، مەنىڭ قولىمدا ەكەنىن سەزىپ، تەز تىيىلىپ، تۇمسىعىن جىلى كەۋدەمە تىققىسى كەلىپ، ماڭدايىمەن ءوڭىرىمدى سۇزگىلەي بەرەدى. قالىڭ پالتومنىڭ ومىراۋىن اعىتتىم.
دۋلات... دۋلات جانىم. ەسىمىن پاپاسى قويعان. مەن جاتقان مەدپۋنكتتىڭ جەركەپەسىنە بەس-التى ادام جينالىپ قاۋقىلداسىپ وتىردى. ىشتەرىندە نوسوۆەس، نيكولاي، ابان، دارىگەر مەن مەدسەسترا شۋرا دا بار. سودان ءبىر ۋاقىتتا بالاعا ات قويماق بولىستى. ءبارى جينالىپ نوسوۆەسكە قاراپ ەدى، ول:
— بالانى تاپقان اناسى عوي. ءبىز قينالعان جوقپىز. ەندەشە ەسىمىن دە اناسى قويسىن، — دەپ كەسىپ تاستادى.
مەن قاپەلىمدە قىسىلىپ قالدىم، كۇنى بۇرىن ويلاماپپىن.
ەر بالا عوي. ەسىمىن اكەسى قويسىن، — دەدىم.
قاسىمبەكتىڭ ءوز ويى بار ەكەن.
ەسىمى دۋلات بولسىن، — دەدى ول. سوسىن «دۋلات» دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسىن ورىسشالاپ ءتۇسىندىرىپ الىپ: — بۇل ءوزى دۋىلداعان مايداندا تۋدى عوي. جۇرگەن جەرىن دۋىلداتىپ ءجۇرسىن. قازاقتىڭ دۋلات دەگەن جاقسى اقىنى دا بار ەدى. جانە دۋلات دەگەن اعام دا بولعان، — دەدى.
وسىدان كەيىن جۇرت شىنىندا دا دۋىلداپ كەتىپ ەدى. ابان فلياگىسىنىڭ تىعىنىن اعىتىپ، دابىرلاپ سويلەپ، جاعالاي كرۋجكالارعا قۇيىپ جاتىر.
— وسى وقيعاعا ارنايى ساقتاپ جۇرگەن ولجام ەدى. بۇل نەمىستىڭ جامانى ەمەس، ورىستىڭ ناعىز اقىرىپ تۇرعان ساموگونى، — دەيدى. — ساموگون بولعاندا دا، وزدەرىڭ بىلەتىن پەرۆايا — ناعىز بەتىنىڭ قايماعى، تۋرا ءسۇزىپ العان.
— ەندەشە دۋلات ءۇشىن ىشەمىز، — دەپ نوسوۆەس كرۋجكاسىن كوتەردى. — ءبىز ەندى ونى ورىسشا ديمكا دەپ اتايمىز، تىلگە جەڭىل بولۋ ءۇشىن. اكەسى سياقتى جاۋىنگەر ازامات بولسىن.
ونىڭ ءسوزىن ءبارى قوستاپ دۋىلداپ كەتتى، ابان كەلىپ نارەستەنىڭ قۇلاعىنا: «دۋلات! دۋلات! دۋلات!» دەپ ءۇش قايتارا ايقايلادى.
— قازاقتىڭ وسىنداي ادەتى بار. بالا ءوز ەسىمىن جاتتاپ الۋ كەرەك، — دەپ وزگەلەرگە ءتۇسىندىرىپ جاتىر.
قازاق پەن ورىستىڭ ءداستۇرىن ارالاستىرىپ وسىلاي ات قويىلعان بالا عوي بۇل. ءبىر بالانى قايدا قويارعا بىلمەي جۇرگەندە، تاعدىر اكەلىپ تاعى ءبىر بالانىڭ سالماعىن موينىما ارتتى. ول سۆەتانىڭ قىزى-كىشكەنتاي سۆەتا.
الدا قالاي بولارىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى ءبىلسىن، ال وسى كۇنگە دەيىن بۇل ەكى بالانىڭ ازابى ماعان وڭاي بولىپ تۇرعان جوق — اياققا ورالعى، مويىنعا بايلانعان تاس سياقتى بوپ تا كورىنەدى. ءبىر ويلاپ قاراسام وسىلاردىڭ ماعان دەمەۋى دە از ەمەس ءتارىزدى. قالىڭ ورماننىڭ ىشىندەگى قاراڭعى ۇڭگىردە جاپادان-جالعىز قالسام قايتەر ەدىم، كوڭىلىم الىپ-ۇشىپ، الاقتاپ ەلەگىزىپ... ازىرگە دىبىسى ەستىلمەي، اينالا تۇتاسىپ ءتونىن كەلە جاتقان قالىڭ جاۋدى مىنا قاراڭعى جەركەپەدە جالعىز توسۋعا، ءسىرا، ءداتىم شىدار ما ەدى. ەكەۋى، ءتىرى جان يەسى بولعان سوڭ، كىسىگە كادىمگىدەي قاراپ ءتىپتى وزدەرىنىڭ ۋايىم — قايعىسىمەن-اق الاڭ قىلىپ، كوڭىلىمدى قورقىنىشتى ويدان بۇرىپ اكەتەدى.
دۋلات جىلى كەۋدەمە تۇمسىعىن تىعىپ الىپ، تىنتىنەكتەپ ەمشەگىمدى ىزدەيدى، ەكى جاسقا تاياپ قالسا دا ەمشەكتەن ايىرعان جوق ەدىم. ءازىر ەمىزگىم كەلمەي جوعارىراق كوتەرىپ كەۋدەمە قىسىپ، سامايىنان يىسكەدىم. توقتا... قۇلاعىما ءبىر ءۇن كەلەدى. قىسقا عانا «گۋھ»، «گۋھ» ەتىپ الىستان تالىپ جەتكەن جۇمساق داۋىس — ءبىر الىپتىڭ «ۋھ» دەن كۇرسىنگەنى ءتارىزدى. قۇرعىردى تانىپ قالدىم، بۇل كادىمگى زەڭبىرەكتىڭ داۋسى. باستالعان ەكەن عوي. تۇلا بويىم تىتىركەنىپ، دۋلاتىمدى كەۋدەمە قىسا ءتۇستىم.
...بالامدى ءدال وسىلاي كەۋدەمە قىسىپ الىپ، قونىشىمنان قار كەشىپ قاشقانىم قايدا... تارسىلدان اتىلعان وقتان گورى جۇرەگىمنىڭ ءدۇرسىلى قاتتىراق ەستىلگەن جوق پا ەدى، سوندا. بالانىڭ مىسقالداي سالماعىن سەزگەن جوق ەدىم، ول كەزدە ءوزى دە ءبىر جاپىراق كىشكەنتاي ەدى عوي، ءۇش جارىم ايلىق قانا. سۋىلداپ ۇشىپ جاتقان وقتان قالقالاعىم كەلىپ كەۋدەمە قىسا بەرەم، كەۋدەمە قاتتىراق قىسسام وعان وق وتپەيتىن سياقتى...
ول سوعىستىڭ قالاي باستالعانىن، مەن عانا ەمەس، كومانديرلەردىڭ وزدەرى دە بىلمەي قالىپتى، وسى كۇنگە دەيىن پارتيزاندار لاگەرىن نەمىستەر مازالاماعانعا بويلارى ۇيرەنىپ، بەيقامدىق جاساپ السا كەرەك. نەمىستەردىڭ جازالاۋ وتريادى جاقىنداپ قالعاندا ءبىر-اق بىلگەن.
بەسىن بولىپ قالعان كەز. دۋنيا اپايدىڭ زويكاسىن ساۋىپ جاتىر ەدىم؛ تارسىلداعان اتىس ەستىلدى. كەيدە ورمان ىشىندە پارتيزانداردىڭ جاتتىعۋ ءۇشىن مىلتىق اتاتىندارى بار-دى، العاشقى ساتتە سول ما ەكەن دەپ قالىپ ەدىم، ءبىراق، ءبىر قولىممەن دۋلاتتى كەۋدەسىنە قىسىپ، ءبىر قولىمەن سيىردىڭ اۋكەسىن سيپاپ تۇرعان پروشكا شوشىپ كەتتى.
— ناديا اپاي، نەمىستەر كەلىپ قالدى، — دەدى داۋسى قالتىراپ.
— قوي، ءبىزدىڭ ادامدار شىعار جاتتىعىپ جۇرگەن.
— جوق، ءبىزدىڭ ادامدار ەمەس، نەمىستەرمەن اتىسىپ جاتىر.
سويتكەنشە لاگەر ابىر-سابىر بولىپ، قاربالاس باستالدى. تۇنگى تاپسىرماعا دايىندالىپ دەم الىپ جاتقان جىگىتتەر جەركەپەدەن جۇلقىنا شىعىپ، ءبىر قولىندا مىلتىق، ءبىر قولدارىن شينەلدىڭ جەڭىنە سۇعىپ، كيىنە الماعان كۇيى بۇلار سۇرىنە — قابىنا جۇگىرىپ بارادى. ايقايلاپ كوماندا بەرگەن داۋىستار دا بەرەكەسىز ايقاي-شۋعا ۇلاسىپ ابىر-سابىر. نە قىلارىمدى بىلمەي شەلەگىمدى قاردىڭ ۇستىنە قويا سالىپ، ءوزىم دە تۇسىنبەي، ءبىرىنشى جاساعان ارەكەتىم — پروشكانىڭ قولىنداعى بالاما شاپ بەردىم. پروشكانىڭ:
— مەن الىپ جۇرەم عوي، ناديا اپاي، — دەگەنىنە قاراماستان، بالامدى باۋىرىما تاس قىلىپ قىسىپ الىپ، سەلتيىپ تۇرىپ قالىپپىن.
وت الماعان موتورداي بۋلىعىپ، قاقالىپ — شاشالعان بەرەكەسىز بىتىراڭقى اتىستار جۇيەگە ءتۇسىپ كۇشەيىپ، ناعىز كەسكىلەسكەن ۇرىس باستالعان كەزدە بارىپ ەسىمدى جيدىم. ورماننىڭ ەلى شىعار اشىق بەتى پاتىرلاعان اتىس. مەن باسىندا قالاقتاپ قاشا جونەلگىم كەلىپ، ۇمتىلا ءتۇسىپ، كەنەت الدىڭعى جاقتا اقتاعى ازاماتتاردان حابار توسۋىم كەرەك ەكەنىن ۇعىپ، ازەر توقتاعام. پروشكانىڭ دا ماعان اقىل بەرەر حال-دارمەنى بار ما. ءبىراق اۋەلگى بەتتە مەندەي ەمەس، باتىرسىنىپ: «قاپ، مىلتىعىم جوق، ماعان مىلتىق بەرگەن جوق» دەپ وكىنىپ، «ءبارى ءبىر العى شەپكە بارام» دەپ بۇلقىنىپ ەدى. وق، وعان قوسا اسپاننان نەمىس مينالارى جارىلا باستاعان سوڭ باسىلىپ قالدى، قورىقپاي قايتسىن، قانشا ايتقانمەن ءالى بالا ەمەس پە. ول تۇگىل اسپاننان جاۋعان بومبانى، جەردە جۇرتتى جاۋ جاپىراقتاي ءتۇسىرىپ جاتقان وق بورانىن بىردەي كورگەن مەنىڭ ءوزىم جاۋدىڭ مينالارى اسپاندى ومىرىپ، توبەڭنەن قوپارىلا قۇلاپ كەلە جاتقاندا تۇلا بويىم قالتىراپ، قول-اياعىمنىڭ بۋىنى كەتىپ قالدى. دەگەنمەن ەسىمدى بىلەم-اۋ دەيمىن... مينا ارپىلداپ توبەدەن قۇلاپ كەلە جاتقاندا، پروشكاعا «جات» دەپ ايقايلاپ ۇلگەردىم. زىلمانكەلەر الىستاۋ، ەكەۋمىز زويكانىڭ قوراسىنا تىعىلدىق. توبەسى بەرىك بولماعانمەن قازىلعان شۇڭقىر عوي، قانشا ايتقانمەن جەر.
ءبىر عاجابى، توبەدەن اجال توڭكەرىلىپ قۇلاپ كەلە جاتقاندا، قولىمدا بالام بارىن ۇمىتىپ كەتسەم دە كەۋدەمە تاستاي قىسىپ الىپ، ايىرىلماپپىن. ەكى گۇرسىلدىڭ اراسىندا وڭ جاعىمدا جەر يىسكەپ جاتقان پروشكاعا كوزىم ءتۇسىپ كەتتى: موينىن تۇقىرتا بۇعىپ ىشىنە تارتىپ، بەتىن ماعان بەرىپ جاتىر ەكەن، ءوڭ-تۇس جوق، بوپ-بوز. قىرشىن جاسقا اجالدىڭ تۇڭعىش شارپۋى تيگەنى وسى عوي، دۇرديگەن ۇلكەن ۇستىڭگى ەرىنىمەن استىڭعى ەرنىن كومىپ تىستەپ الىپتى، كەمسەڭدەگەن اۋزىن ارەڭ اشىپ:
— نا... ناديا اپاي... مەن ءتىرىمىن بە؟ — دەپ سۇرادى.
«وزىڭنەن زور شىقسا، ەكى كوزىڭ سوندا شىعار» دەۋشى ەدى، ال، ەگەر ءوزىڭ وسال بولىپ، وزىڭنەن دە وسال شىقسا... وندا زور بولماساڭ دا، كادىمگىدەي ەستيار بولىپ قالادى ەكەنسىڭ. قىرشىن جاستىڭ قينالعانىن كورگەندە، ۇلكەندىگىمدى سەزىپ ەسىمدى جيىپ الدىم.
— ارينە ءتىرىسىڭ. قورىقپا، شۇقىردا جاتقاندا دارىمايدى، — دەپ جۇباتتىم.
جاس بالاعا جۇبانىش ايتام دەپ، ءوز كوڭىلىمدى جۇباتىپ السام كەرەك، ەندى تۇلا بويىمدى تىتىرەتكەن جيىركەنىشتى ۇرەي سەيىلىپ، مەن دە جان-جاعىمدى پايىمداي باستادىم. مينومەتتەن اتىلعان مينالاردىڭ داۋسى باسەڭ تارتىپ، الىستاپ بارادى دا ونىڭ ەسەسىنە پاتىرلاعان مىلتىق داۋسى جاقىنداپ كەلە جاتىر. «بۇ جەردە بۇعىپ جاتا بەرسەك، نەمىستەردىڭ توبەمىزدەن تۇسكەنىن ءبىر-اق ءبىلۋىمىز مۇمكىن-اۋ» دەگەن قورقىنىشتى وي كەلىپ:
— پروشكا، باسىڭدى كوتەر، سىرتقا شىعىپ جاعدايدى بىلەيىك، — دەدىم.
توڭقايىپ شەكەسىمەن جەر ءسۇزىپ، بەتىن ماعان بۇرىپ، مەنىڭ ءار ءسوزىم مەن قيمىلىمدى باعىپ جاتقان پروشكا ورنىنان تۇردى. مينالاردىڭ داۋسى الىستاعانعا ما، العاشقى ۇرەيىنەن ايىعىپ، كىشكەنە ءوڭى كىرىپ قالىپتى.
— مەن قاتتى قورقىپ كەتتىم، ناديا اپاي، — دەپ شىنىن ايتتى.
— كىم قورىقپايدى دەيسىڭ. مەن دە قورقىپ كەتتىم.
— ءسىز دە قورقىپ كەتتىڭىز بە؟ — دەدى پروشا، وزىنە سەرىك تابىلعانىنا قۋانىپ كەتكەندەي.
ءبىز سىرتقا شىققاندا، ەرنەۋىندە جەركەپەلەر جىپىرلاعان جىرا مينالار شۇرق-شۇرق تەسكەن شۇڭقىرلاردان كادىمگىدەي قارا قوتىر بولىپ قالىپتى. اتىس ءتىپتى جاقىنداعان ءتۇرى بار، وقتار زىرق-زىرق ەتىپ اعاشتارعا قادالىپ جاتىر. سويتكەنشە بىر-ەكى جىگىت جۇگىرىپ كەلدى، وزدەرى ءورت سوندىرگەندەي اسىعىس. بىرەۋى شاناعا ات جەگىپ الەك، بىرەۋى جانتالاسىپ زىلمانكەدەگى زاتتاردى شاناعا تاسىپ ءجۇر.
— سەلتيىپ نەعىپ تۇرسىڭدار! جاردەم ەتىڭدەر! — دەپ ايقايلادى بىزگە.
پروشا جۇگىرىپ كەلىپ ات جەگۋگە جاردەمدەسىپ جاتىر، بالامدى قايدا قويارعا بىلمەي، اڭىرىپ تۇرىپ قالدىم دا، بار بىتىرگەنىم قيپاقتاپ جان — جاعىما قاراي بەردىم.
— نەمەنەگە سەلتيىپ تۇرسىڭ، اعاش جۇتقانداي، — دەپ شانا جەگىپ جاتقان ادام ماعان اقىرا ءتۇستى دە، قولىمداعى بالامدى كورىپ ىركىلىپ قالدى. قاپەلىمدە اقىل تاۋىپ: — بالاڭدى جەرگە قويا تۇر دا. قيمىلدا، — دەدى. — لاگەردى كيىندىرۋگە بۇيرىق بولدى. نەمىس بالاڭ بار دەپ كۇتىپ تۇرمايدى. ەندى كەشىكسەك قورشاۋدا قالامىز. تەزىرەك.
قۇنداقتاۋلى بالامدى قاردىڭ ۇستىنە قويا سالدىم دا، اس ۇيگە قاراي جۇگىردىم، وندا ازىن-اۋلاق ازىق-تۇلىك بارتىن. ساسقاندا كىسى قايراتتى بولىپ كەتە مە، ءبىر قاپ كارتوپتى، جۇرەلەپ وتىرا بەرىپ، ارقاما قالاي كوتەرىپ العانىمدى بىلمەيمىن. جۇگىرىپ بارىپ ورتا قاپ ۇندى دا اكەلدىم. الگى جىگىت پروشامەن ەكەۋى ەندى باسقا شانانى جەگىپ جاتىر. قايدان شىعا كەلگەندەرىن بىلمەيمىن، بەس-التى ادامنىڭ باسى قۇرالىپ قالىپتى.
— مەدپۋنكتتى كوشىرىڭدەر! شۋرا قايدا؟ — دەپ ايقايلايدى بىرەۋى.
— شۋرا العى شەپتە. تەزىرەك دارى-دارمەكتەرىن الىپ شىعىڭدار.
و جاقتا دا قاربالاس. تيەلگەن ءبىر شانا كەتىپ تە قالدى، ەندى ەكىنشى شانانى جەگىپ جاتىر: قۇداي-اۋ، ءتىپتى بالامدى ۇمىتىپ كەتىپپىن عوي، دۋلاتىم شىرقىراپ جىلاپ جاتىر. كىشكەنتايىمدى جەردەن كوتەرىپ الىپ، باۋىرىما قىسىپ الاقتاپ تۇرعانىمدا مىنا شانا دا تيەلىپ بولىپتى. قۇلاقشىنىن مىجىرايتا كيگەن اقسارى جىگىت، اتتىڭ دەلبەسىن قولىنا جيىپ الىپ، جان-جاعىن كوزىمەن ءبىر شارپىپ ءوتىپ:
— ءمىنىڭىز شاناعا، — دەپ ماعان ءامىر بەردى.
بالا مەن شاناعا جالپ ەتىپ قۇلاپ ءتۇستىم، باسىمدى كوتەرسەم، كوزى جاۋدىرەپ پروشا تۇر ەكەن. Meن وعان «شاناعا ءمىن» دەپ ايتقانىمشا، انا جىگىت وزىنشە ءامىر بەردى:
— اناۋ سيىردى ايداپ شىق تا، ءبىزدىڭ ارتىمىزدان قۋالاي بەر. بۇگىنگى كۇنمەن سوعىس بىتپەيدى. ەرتەڭ دە ءسۇت كەرەك، ۇقتىق با؟
ءوزى ءبىر ساسپايتىن جىگىت ەكەن، سودان كەيىن اتتىڭ دەلبەسىن قاعىپ قالىپ، «ا نۋ، پوەحالي» دەپ، سايدى قۋالاي شانانى سىرعىتا جونەلدى.
ءبىز سايدان شىعىپ، ءبىر شالالاۋ جولدىڭ سىلەمىمەن ۇزاي بەرىپ ەدىك وڭ قاپتالدان پاتىرلاعان اۆتومات داۋسى ەستىلدى. تاعى دا زىرق-زىرق ەتكەن وقتار اعاشتارعا قادالىپ جاتىر، قاڭعىما وقتار زىڭ ەتىپ ۇستىمىزدەن ءوتىپ كەتەدى. ەش نارسەنى انىقتاپ كورە دە المادىم، تۇسىنە دە المادىم، ايتەۋىر تاعى دا ءبىر سوعىسقا كىرىپ باراتقانىمىزدى سەزەم. انا جىگىت ىزا بوپ كەتىپ، الدەكىمدى مىقتاپ تۇرىپ بوقتاپ جىبەردى.
— سۆولوچتار، وڭ جاقتان وراپ ءوتىپ كەتىپتى. ءبىزدىڭ ادامدار قورشاۋدا قالماسا قايتسىن، — دەدى ول كۇيىنىپ.
اتتىڭ باسىن بۇرىپ الىپ جولسىزعا سالدى. كۇرتىك قارعا ات ومبىلاي بەرگەندە، شانادان قارعىپ ءتۇسىپ، مالتىققان اتتى قامىتىمەن وسىپ-وسىپ جىبەردى.
— باسىڭدى كوتەرمە! بۇعىپ جات! — دەپ، ماعان اقىردى سودان كەيىن.
ونسىز دا ءوزى قولىمدا بالا، جايسىز وتىرعان ادامعا شاناعا اسىعىس تيەلگەن، بايلانباعان زاتتار جان-جاعىمنان سوققىلاپ، قارعا دومالاپ تۇسپەي ازەر كەلە جاتقانمىن، ايتەۋىر قيسايىپ بۇققان بولامىن. ونىڭ ۇستىنە شانانىڭ سىرعاناۋى دا وزگەرىپ، ات ومبىلاپ، ىركىپ قالىپ، جۇلقىلاپ تارتىپ، اۋدارىپ كەتە جازدايدى. الىسىراقتان ەستىلگەن تارسىلمەن قوسا، زۋ-زۋ ەتىپ توبەمىزدەن ۇشقان وق تا مازانى الىپ بارادى. قيمىلسىز، قارەكەتسىز اجال توسىپ بۇعىپ جاتقان قانداي قيىن، بار بىتىرگەنىم، بالامدى باۋىرىما قىسا بەرەم، تەك «نۋ، نۋ» دەپ كىجىنگەن ات ايداۋشى جىگىتتىڭ ايقايىن ەستىپ، قاسىمدا قارا بارىن داتكە قۋات قىلام.
ءبىر كەزدە شانا جارعا سوققانداي توقتاپ ءبىر جاعىنا قيسايىپ بارا جاتتى، اۋدارىلىپ كەتە جازداپ باسىمدى كوتەرىپ السام، ات اياعىن تىربانىپ، قيسايىپ قۇلاپ بارادى ەكەن. اق قۇيرىق، اق جال شابدار ات قۇلاعىسى كەلمەي تىرمىسىپ، ىشقىنىپ اياق سەرپىپ قايرات قىلدى دا، اقىرى شاماسى كەلمەي قامىتىمەن شانانى اۋدارا قۇلادى. شانادان دومالاپ بارا جاتىپ ءبىر قولىمدا قۇنداقتاۋلى كەبەنەك، قالاي دومالاسام دا ايرىلمايتىن ءبىر ادەت تاۋىپ الىپپىن، ءبىر قولىممەن جەر تايانىپ، قونىشىممەن قار كۇرەپ تۇرەگەلدىم. شابدار اتتىڭ قولتىعىنان شۇمەكتەپ قان اتقىلايدى، ومىراۋىن جۋىپ كەتىپتى، — جانۋار جانى شىعىپ باراتىپ تەزەك تاستان جىبەردى. اقسارى جىگىت نەعىلارىن بىلمەگەندەي ءبىر ساتكە اقىرىپ قالدى دا، سودان كەيىن شىرقىراپ جىلاعان بالانىڭ داۋسىن ەستىپ، ماعان بۇرىلىپ:
— نەعىپ تۇرسىڭ؟! قاش تەزىرەك، — دەپ ايقايلادى.
— قايدا قاشام؟ — دەپپىن ساسقانىمنان.
— انا جاققا قاش، — دەپ ول قولىمەن سىلتەدى. — ورماننىڭ تۇبىنە قاراي قاش!
ول سىلتەگەن جاققا قاراي ەمپەڭدەپ جۇگىرە بەردىم، بالاسى تۇسكىر شىرىلداپ جىلايدى كەلىپ. وعان قارايتىن مۇرشام قايدا مەندە، ەكى وكپەمدى قولىما الىپ، بايپاعىمنىڭ قونىشىمەن قار كۇرەپ، جانىعىپ كەلەم. ءسۇرىنىپ كەتسەم دە، ايتەۋىر قۇلامايمىن، جۇرەلەپ بارىپ، بوس قولىممەن جەر تىرەپ تۇرەگەلەم، سىلتەگەن جاققا دۇرىس بارا جاتىرمىن با ەكەن، دەپ اۋىق-اۋىق قايىرىلىپ ارتىمداعى ىزىمە قارايمىن. ءىزىم قيرالاڭ-قيرالاڭ بولسا دا باعىتى دۇرىس سياقتى. الگى جىگىتتى كوزىمنەن تاسا قىلىپ الدىم.
بىلمەيمىن ۇرەيىم ۇلكەيتتى مە، الدە ورمان ءىشىنىڭ جاڭعىرىعى كۇشتى مە، مىلتىق داۋسى پاتىرلاپ تىم قاتتى ەستىلەدى، ءبىراق القىنىپ اۋزىما تىعىلعان مەنىڭ جۇرەگىمنىڭ ءدۇرسىلى ودان دا قاتتى. سوندا دا شىرىلداعان بالامدى كەۋدەمە قىسا تۇسەم، ايتەۋىر داۋىس شىعارىپ جاتسا جانى بار بولعانى عوي. ءجۇنىن جۇلعان تاۋىقتاي جاپىراعى مەن بۇتاسىنان ايرىلعان ورماننىڭ پاناسى دا از، سويديعان، قاداۋ-قاداۋ اعاشتىڭ اراسىمەن جۇگىرىپ كەلەم. كەيدە تەرەككە ارقامدى تىرەپ، دەم الام، شارشادى ما، بايعۇس بالا دا جىلاۋىن قويدى.
مەن قاشقالى ءبىر ساعات ءوتتى مە، بەس مينۋت ءوتتى مە، بىلمەيمىن، ءوز ويىمشا ءومىر بويى جۇگىرىپ كەلە جاتقان سياقتىمىن. اقىرى اتىس سەيىلىپ، پاتىرلاعان مىلتىق داۋسىنىڭ جاڭعىرىعى السىرەپ الىستان ەستىلگەنىن سەزدىم، وكپەمنىڭ وشكەنىن سوندا عانا ءبىلىپ، تەرەكتىڭ تۇبىنە شوقيىپ وتىرا كەتتىم، الدىما وڭگەرگەن ۇستىندەگى قۇنداق تىرەپ، ەكى يىنىمنەن دەم الىپ ءبىراز وتىرىپپىن.
ءبىر كەزدە باسىمدى كوتەرىپ جان-جاعىما قاراسام، جۋان قىزىل بالتىر سامىرسىن اعاشتارىنىڭ اراسىندا وتىر ەكەم، جوعارى بيىكتە، جايىلا بىتكەن بۇتاقتارى وتاۋ ۇيدەي قاۋقيىپ، بىر-بىرىمەن ءيىن تىرەسە تۇتاسىپ كوكتى بۇركەپ العان. توڭىرەگىمدى شولىپ ءوتىپ، قولىمداعى قۇنداققا كوزىم تۇسكەندە... قۇنداقتىڭ وكپە تۇسى قىپ-قىزىل قان. جار باسىندا دومالاپ كەتكەن سارعىش قۇنداق... قۇددى سونداي مىنانىڭ دا وكپە تۇسى قان. قاي جەردە وق تيگىزىپ الدىم؟ شوشىپ قاراۋعا جۇرەگىم داۋالاماي، كيتتەي دە بولسا قورقىنىشتى ساعاتتى الىستاتقىم كەلىپ، مەلشيىپ وتىر ەدىم، تاناۋىمنىڭ استىنان جىپ-جىلى جىلىمشى ءبىر نارسە اعىپ ەرىنىمە كەلىپ ءتيدى. سونىڭ اشقىلتىم دامىنەن تىجىرىنىپ ەرىكسىز ءسۇرتىپ الىپ ەدىم. قان... مۇرنىم قاناعان ەكەن.
بويىمدى ءبۇرىپ العان مۇزداي قورقىنىش اقىرىنداپ ازەر تارادى. ەندى ءتىپتى تىنىش جاتقانعا تۇنشىقتىرىپ المادىم با ەكەن دەپ تاعى كۇدىكتەنىپ، قولىم قالتىراپ قۇنداقتىڭ بەتىن اشتىم، ءتىرى ەكەن. بەتى ءبۇرىسىپ، قاتتى وكپەلەگەندەي اۋزى كەمسەڭدەپ، ءوزىنىڭ ۇيرەنشىكتى ايقايىنا باستى. قولىم السىرەپ قالعان با، ءوڭىرىمدى اشۋ دا وڭاي بولعان جوق، بايعۇس بالانىڭ قارنى اشىپ قالعان ەكەن، سولقىلداتىن كەلىپ سورادى؛ مىنا جانىققان جانتالاستا ءقايبىر ءسۇت بولسىن، اۋىق-اۋىق ىزالانىپ باقىرىپ قويادى.
ابدەن ەنتىگىمدى باسىپ، ەسىمدى جيناپ، توڭىرەگىمە كوز سالدىم. مىلتىق داۋسى ەستىلمەيدى، جولىم بولىپ، جاۋدان قارامدى ءۇزىن كەتكەن ءتۇرىم بار. توڭىرەك جىم-جىرت، ىمىرت ءۇيىرىلىپ، كوز بايلانىپ كەلەدى. بالامنىڭ ار جاعىنا، از دا بولسا، ەل قوندىرىپ بەتىن بۇركەپ، قالجىراعان دەنەم بالبىراپ دەم الىپ، تاعى دا ءبىراز وتىردىم. تەك استىمنان سىز ءوتىپ، تۇلا بويىم قۇرىسىپ توڭازي باستاعاندا ورنىمنان تۇردىم. وسى كەزدە بارىپ ورماننىڭ ىشىندە جالعىز قالعانىم ەسىمە ءتۇستى. ماناعى ات ايداعان جىگىت قايدا؟ سيىر قۋالاعان پروشكا قايدا؟ جالپى ءبىزدىڭ ادامدار قايدا؟ ولاردى قاي جاقتان ىزدەۋىم كەرەك؟
قاي جاققا قاراي جۇرەرىمدى بىلمەي، سوستيىپ تۇرىپ قالىپپىن، ءبىر قاتەردەن ارىلدىم با دەگەنشە بولعان جوق، تاعى دا ءبىر ءقاۋىپ الدىمنان كولدەنەڭ شىعا كەلدى — اداسۋ ءقاۋپى جاۋىپ تۇرعان وقتان جەڭىلىرەك بولعانمەن، بۇ دا مەنى از قيناعان جوق. «ورماننىڭ تۇبىنە قاراي قاش» دەگەن ات ايداۋشىنىڭ ءسوزى ەسىمدە قالىپتى، ءبىراق ورماننىڭ ورتاسى قايسى، شەتى قايسى، ەن دالادا وسكەن مەن بەيباق ونى ون جىل ويلاسام دا، تابا الاتىن ءتۇرىم جوق. ميىمنىڭ جەتكەن جەرى، ەڭ اۋەلى الدىمدى ەمەس، قارعا تۇسكەن ىزىمە قاراپ ارتىمدى انىقتاپ الۋ. سودان نە دە بولسا تاۋەكەل دەپ، ءىزىمدى جالعاپ سول باعىتپەن تارتا بەرۋ.
شامامەن باعىتىمدى بەلگىلەپ الدىم دا جۇرە بەردىم. كوز بايلانىپ قالدى، قاراڭعىلىق قويۋلاعان سايىن مەنىڭ ۇرەيىم دە قويۋلانىپ، تۇلا بويىمدى قۇرىستىرىپ بارادى، ونىڭ ۇستىنە تۇنگە قاراي اياز دا قاتايىپ كەلە جاتىر. ءبىر جۇرەم، ءبىر تۇرام. ءبىر كەزدە ساۋساعىما جىپ-جىلى ءبىر نارسە تيگەندەي بولدى، قولىم سۋلانىپ شىعا كەلدى. بالام كىش ەتىپ قويىپتى. ەندى نە ىستەيمىن؟.. استىن قۇرعاتىپ، جايالىق الماستىراتىن... بار بىتىرگەنىم، پالتومنىڭ تۇيمەسىن اعىتىپ، قوينىما تىعىپ الدىم. ەندى قايتەيىن ءوز جىلۋىممەن كەپتىرمەسەم...
...سول كۇنگى ءتۇن ماعان عۇمىر بويى تاۋسىلمايتىنداي كورىندى. اۋىق-اۋىق توقتاپ، اعاشقا ارقامدى تىرەپ، بالامدى كەۋدەمە قىسىپ، جۇرەلەپ وتىرىپ دەم الام، ءبىراق تۇنگى اياز بايىز تاپتىرىپ ۇزاق وتىرعىزبايدى، تاعى دا بۇكشەڭدەپ ءجۇرىپ كەتەم. قاراڭعى قالىڭ ورماننىڭ ىشىندە باعىت باعدارىمدى ابدەن جوعالتىپ السام دا ايتەۋىر جۇرە بەرەم، «اداسقاننىڭ الدى ءجون»، — وزىمە بارا جاتقان باعىتىم دۇرىس كورىنىپ ەدى، ءبىرازدان كەيىن وعان دا كۇمانىم كۇشەيدى. «وسى مەن كەرى بارا جاتقان جوقپىن با» دەگەن وي جۇرەگىمدى لوبلىتادى. الدىم قايسى، ارتىم قايسى؟ سودان كەيىن ءتىپتى باسىمدى اۋىرتىپ، باعىتىمدى ويلاۋدى دا قويدىم. جۇرەمىن دە وتىرامىن، وتىرامىن دا تاعى جۇرەم. كەيدە وتىرعاندا مىزعىپ كەتەمىن دە، ازدان كەيىن توڭىپ ويانام. قارلى ورماننىڭ ىشىندە پانا بولار ەش نارسە جوق، تەك قيمىلداۋ كەرەك، قيمىلداۋ كەرەك، مەن شارشاسام دا اياق شارشاتپايدى. بىر-ەكى رەت بالامدى ەمىزدىم. ءوڭىرىمدى اشقاندا اياز قارىپ كەتەدى، دۋلاتتىڭ كىپ-كىشكەنتاي بەتى مۇپ-مۇزداي بولىپ كەۋدەمە تيەدى. وڭىرىممەن بۇركەپ، تاس قىلىپ قىمتاپ الام، ازدان كەيىن كەۋدەمە جەل كىرىپ توڭازىعان بويىم جىلىنىپ يسىنە باستايمىن. قالجىراعان دەنەمە جايباراقات، جىلى تىنىشتىق قۇيىلىپ، ءوزىمدى-وزىم ۇمىتىپ مۇلگىپ كەتەم، سودان توڭازىپ بارىپ ويانام دا قايتادان تۇرەگەلىپ بۇكشەڭدەپ جۇرە بەرەم.
مارت ايىنىڭ باسىندا ءتۇن قىسقارا باستايدى دەۋشى ەدى، مىنا ءتۇن ون ەسە ۇزارىپ كەتكەن سياقتى. قولىمدا ساعاتىم جوق، قانشا ۋاقىت وتكەنىن، تاڭعا قانشا قالعانىن... ماعان سالسا ەندىگى ەكى-ۇش تاڭ اتاتىن مەزگىل وتكەن ءتارىزدى. اسپاندا اي جوق، كۇڭگىرت جۇقا بۇلتتىڭ اراسىنان سيرەك جۇلدىزدار كورىنىپ قالادى، وعان قاراپ مەن ەش نارسە بىلە المايمىن. بالام توسەككە ەكى-ۇش قايتارا كىش ەتتى. ەندى ونى قوينىما تىعىپ جىلىتا المايمىن. قۇنداعىنىڭ استى، جورگەگى قاتىپ قالعان، ءسىرا ءتىرى قالاتىن ءتۇرى بار. ابدەن دىڭكەم قۇرىعانى ما، الدە تاس باۋىر بولىپ كەتتىم بە، بىلمەيمىن، ءقازىر بالانىڭ قازاسىن ويلاپ قايعىراتىن ءحالىم جوق، سۇلەسوقپىن. ءبىراق بەلگىسىز ءبىر جىپپەن بايلاپ قويعانداي، قۇنداقتان ايرىلمايمىن، سىنعان قولىڭدى قىرقىپ تاستاي المايسىڭ عوي، سول سياقتى جابىسىپ بۇل دا مەنىمەن بىرگە كەلە جاتىر.
كەيدە، بۇلتتان جىلت ەتىپ شىعا كەلگەن كۇندەي ويىم ايقىندالىپ كەتەدى دە بولعان جاعدايدى ەپتەپ سارالايمىن. ءبىزدىڭ لاگەرگە نەمىستەر ويدا جوقتا شابۋىل جاسادى، ولار، شامامەن دەريەۆنيالار جاقتان، اشىق بەتتەن كەلدى. پارتيزاندار سوعىسقا كىردى. قاسىمبەكتىڭ قاي ۋاقىتتا كەتىپ قالعانىن بايقاعام جوق، مەن سيىر ساۋىپ جاتقانمىن. ءبىز قاشقاندا وڭ جاقتان دا نەمىس سولداتتارى شابۋىل جاساپ كەلە جاتىر ەدى، ءبىزدىڭ ادامدار قورشاۋدا قالمادى ما ەكەن؟ الدى قاراڭعى، مۇمكىن، ورمانعا تىعىلىپ قۇتىلعان دا شىعار. نەمىستەر تۇندە ورمانعا كىرۋگە قورقادى دەگەن ءسوزدى تالاي ەستىگەم. قاسىمبەك امان با ەكەن؟ امان بولسا، مەنى تاۋىپ الماي قويماس، بايعۇس، ارسالاڭداعان ابان دا مەنى ىزدەمەي وتىرا الماس.
وسىلاي ايقىندالىپ ارعى-بەرگىنى باعدارلاي باستاعان ويىم سۇيىلىپ قايتادان تۇماندانىپ كەتەدى. ءبىر جوعالتقان قاسىمبەگىم تاعى دا جوعالىپ كەتەتىن سياقتى. ونىڭ مىنا جاعدايدا ماعان كەزدەسۋىنىڭ ءوزى انشەيىن كەزدەيسوق بايانسىز الدانىش بولىپ كورىنەدى، ونىڭ تابىلعانىنا، بارلىعىنا بۇرىن دا مىقتاپ سەنبەگەن ءتارىزدىمىن، ەندى سول الدانىش تارقاپ، باياعى ۇيرەنشىكتى ازابىم مەن جالعىزدىعىما قايتا ورالدىم. ءيا، قاسىمبەك، سول باياعىداي نەعايبىل بولىپ مەنەن الىستاپ كەتتى، ماسقارا بولعاندا، سول ءتۇنى ونىڭ ءولى-تىرىسىن ويلاپ، جانىمدى قيناماپپىن. ءبىراق جانى قۇرعىردىڭ دا قينالاتىن ەش نارسەسى قالعان جوق.
تۇنگى ورماندا جالعىز قالعانىما قورىقتىم با؟ قورىقسام قورىققان شىعارمىن. ءبىراق اياز قىسقاندا قورقىنىشتى ۇمىتىپ كەتەدى ەكەنسىڭ، باسقا ەش نارسەنى ويلاماي جەر تەپكىلەپ، جۇگىرىپ-جۇگىرىپ الام دا اقىرى، ەكى يىنىمنەن دەم الىپ، القىنىپ كەلىپ ءبىر اعاشتىڭ تۇبىنە وتىرا كەتەم. سودان كەيىن ەش نارسەنى انىق سەزبەيمىن، ۇيقى مەن وياۋدىڭ اراسى ما، ءولى مەن ءتىرىنىڭ اراسى ما، ءبىر بۇلدىر، بۋالدىر دۇنيەگە كىرىپ بارا جاتام. ونداي كەزدە قالىڭ ورمان دا، قولىمداعى قۇنداق تا قاراۋىتىپ الىستاپ كەتەدى. ازاپ پەن مەحناتتان، بارلىق ۋايىم مەن ۇرەيدەن ارىلتىپ بۇيىعى تىنىشتىق بويىمدى جىلىتىپ، ماناۋراتىپ الىپ كەتەدى. راحاتتىڭ اياعى ءبىر مەزەت ازاپقا اۋىسادى. مۇزداي سۋعا كىرىپ باراتقانداي بولام، ودان ول سۋ ەمەس قار بولىپ شىعادى، جالاڭ اياق، جالاڭ كويلەكپەن قاردىڭ ۇستىندە كەلە جاتام، قىمتانعىم كەلەدى، ءبىراق قىمتاناتىن لىپام جوق.
توڭازىپ ويانىپ كەتەم. ءبىر نارسەمدى جوعالتىپ العانداي كوڭىلىم ەلەگىزىپ، ءبىراق نەمدى جوعالتقانىمدى بىلمەي ساسام، سو كەزدە بارىپ، باۋىرىما قىسىپ العان مۇزداي تۇيىنشەگىمدى سەزەم. مۇپ-مۇزداي، قاتتى، اشىپ قاراۋعا قورقام. ءبىر كەزدە توبارسىپ قاتىپ قالعان جەڭىمدى جىلىتىپ، قولىما دىمقىل تيەدى، تاعى دا كىش ەتىپ قويدى. كەۋدەسىندە جانى بار ەكەن.
تاڭنىڭ اتۋىنان كۇدەر ۇزگەنىم سونشا، مەن سول تاڭنىڭ قالاي اتقانىن ءتىپتى بىلگەنىم جوق. ءبىر كەزدە بارىپ اينالانىڭ جاپ-جارىق ەكەنىن بايقادىم، وندا دا مۇرنىما ءتۇتىننىڭ ءيسى كەلگەندەي بولىپ، الاقتاپ جان-جاعىما قاراعانمىن. ءۇش ءجۇز قادامداي جەردە اعاش اراسىنان سەلدىرەپ شىققان قۋقىل ءتۇتىندى كوردىم. كىمنىڭ ءتۇتىنى ەكەنىن دە ويلاماي سولاي قاراي جۇرە بەرىپپىن. بۇ جاقتان جاۋ كۇتپەگەن بە، جەركەپەلەرگە جەتكەنشە مەنى ەشكىم توقتاتقان جوق، تەك جاقىنداپ قالعاندا شولاق تون كيگەن ءبىر ەركەك الدىمنان شىعىپ:
— سەن قايدان تاپ بولعان ادامسىڭ، — دەدى تاڭىرقاپ.
بار ايتقانىم:
— وت... وت... جىلىناتىن وت... — دەپپىن.
ودان ار جاعىندا ەسىم كىرەسىلى — شىعاسىلى بولسا كەرەك، انىق بىلە بەرمەيمىن. كەيىن بويىم جىلىنىپ، ىستىق ءىشىپ، ەسىمدى جيعاندا بارىپ، مەنىڭ تاپ بولعانىم، بىزدىكى ەمەس، باسقا پارتيزان وتريادى ەكەنىن ءبىلدىم. مۇنان دا ءبىر ايەل تابىلىپ، جاردەم ەتىپ، مەنى كۇتىپ ەسىمدى جيعىزىپتى. ءوزى جاس تا بولسا ءسوزۋار، سامپىلداپ ءبارىن ايتىپ بەردى.
— ويپىر-اي، سەنى كورگەندە ەسىنەن اداسىپ كەتكەن ادام شىعار دەپ ەدىم. بوپ-بوز بولىپ قاتىپ قالىپسىڭ. اۋەلى ءتىپتى قولىڭداعىنىڭ نە ەكەنىن بىلمەدىم. ءبىر قاتىپ قالعان تۇيىنشەك. الايىن دەسەم قولىڭ قارىسىپ قالعان با، ايرىلمايسىڭ، — دەيدى. — بىلاي قاراسام قۇنداقتاۋلى بالا سياقتى. ءتىپتى شوشىپ كەتتىم. مۇز بولىپ قاتىپ قالعان، قاۋدىراعان ءبىر نارسە. شەشكەن كەزدە جايالىقتارىن كادىمگىدەي سىقىرلاتىپ اشتىم. مۇز بولىپ قالعان. ىشىندەگى بالا دا مۇز بوپ قاتىپ قالعان شىعار دەسەم... كادىمگىدەي قيمىلدايدى...
8
سوعىس... تاعى دا سوعىس. الىستان زەڭبىرەك گۇرسىلى ەستىلەدى. ول قۇرعىردىڭ داۋسىنا دا قۇلاعىم كونىگى بولىپ الدىم، ءاp سناريادتىڭ ۇلكەنى مەن كىشىسىن عانا ەمەس، قانشالىق الىس جاقىنعا تۇسەتىنىن دە ۇشىپ كەلە جاتقان داۋسىنان اجىراتام. شەكتەي شۇباتىلىپ، سوزىلىپ شىعاتىن مىنا داۋىسىندا تانيمىن. سنارياد گۇجىلدەپ اجال ءتوندىرىپ كەلە جاتسا، مينانىڭ داۋسى الدىن-الا جانازاڭدى وقىپ كەلە جاتقانداي ازالى. قازىرگى اتىس الىستان ەستىلەدى، اسىرەسە، اۋزى-مۇرنى بىتەۋلى جەركەپەنىڭ ىشىنە سنارياد داۋسى تالىپ جەتەدى. قۇرىپ كەتكىر، ءبىر ءتۇرلى قۇلاققا جايلى ۇياڭ گۋىل. ال سول سناريادتىڭ استىندا جاتقان ادامدارعا ونىڭ ايتارى جوق، ولار تۋرا توزاق وتىنىڭ استىندا. مىنا كيىزدەي تۇتاسىپ اقىرىن ىرعالىپ ەستىلگەن مايدا گۋىل بار ما؟.. ءتىپتى سونىڭ ىشىنە كىرمەي-اق جاقىنداپ بارساڭ...
ول جەردە ءبىزدىڭ پارتيزاندار جاتىر. قانشا قورقىنىشتى بولسا دا جاسىرماي، ابان ماعان جاعدايدى جاقسىلاپ تۇسىندىرگەن. وسى جولعى نەمىستەردىڭ پارتيزاندارعا قارسى شىعارعان كۇشى بيىلعى كوكتەمگى شابۋىلىنان كەم بولماس دەگەن. وسىدان بەس-التى اي بۇرىن جەلكەسىنە شيقانداي قادالعان پارتيزانداردىڭ ءىزىن قالدىرماۋ ءۇشىن سونشالىقتى ۇلكەن ورماندى جاۋ اسكەرىمەن عانا ەمەس، تەحنيكاسىمەن تۇگەل ءسۇزىپ شىققان بولاتىن. سو جولى مىڭ جارىمعا جۋىق بريگادادان ەكى جۇزگە جەتەر-جەتپەس ادام عانا تەمىر سۇزەكىدەن سىتىلىپ شىعىپ ەدى، سودان قايتادان تولىسىپ باس قۇراعان پارتيزاندارعا قارسى نەمىستەر مىنەكەي تاعى دا شابۋىلعا شىقتى. بۇل قورشاۋدان شىعىپ كەتۋ ناعىز نەعايبىل بولسا كەرەك. باياعى نوسوۆەس ايتاتىن: «سەنى مەن بىزگە شەگىنەتىن جەر جوق، جەڭسەك ءتىرىمىز، جەڭىلسەك ءولىمىز» دەگەن ءسوزىنىڭ اقىرعى شەگى وسى اراعا كەلىپ تىرەلگەن ءتۇرى بار. وتكەن جولى كوبىمىز ءولىپ، ازىمىز عانا ءتىرى قالىپ ەدىك، ال بۇل جولى... قۇلاقتى تەربەتىپ، الىستان اۋىر ىرعالعان ارتيللەريانىڭ مىنا گۇرىلى... اسپاندى توڭكەرىپ جەرگە ءتۇسىرىپ، جەردى قوپارىپ اسپانعا ۇشىرىپ جاتىر ول. ار جاعىن ويلاۋعا دا قورقام.
ار جاعىن ويلامايتىن مىنا ەكەۋى عانا. دۋلات پەن سۆەتانىڭ قىزى كىشكەنتاي سۆەتا. بۇلارعا ۇيقىسى قانىپ، تاماعى تويسا بولدى، باسقا ۋايىمى جوق، ەكەۋى ويناي بەرەدى. وسىندايدا ءبىر جاقسىسى ويىندارى دا مومىن، بالا بولىپ اسىر سالمايدى، قولىنا تۇسكەن نارسەلەرىن شۇقىلاپ، كوبىنە ءۇنسىز وينايدى. كىشكەنە سۆەتا ۇلكەن سۆەتا سياقتى نازىك، دەنەسى جۇمىر، ءبىراق بۇ دا تۋماي جاتىپ قار توسەنىپ مۇز جاستانعان پالەكەت ەمەس پە، اۋىرىپ-سىرقامايدى، شيدەي بولىپ الىپ مىقتى-اق. ءوزى دە سۆەتاعا ۇقساعان شيكىل سارى، باسىنا شاش ەمەس، اق ەشكىنىڭ ءتۇبىتى ءوسىپ كەلە جاتقان سياقتى. كەيدە دۋلات زورلىق جاساپ قولىنداعى نارسەسىن جۇلىپ السا جىلامايدى، توڭىرەگىنەن ەرمەك قىلاتىن باسقا ءبىر نارسەنى ىزدەيدى. جاڭا عانا ەكەۋى ەسكى قۇس مىلتىعىنىڭ ەكى باسىن اۋرەلەپ ويناپ وتىر ەدى، ەندى ونى دۋلات جەكە مەنشىكتەنىپ الىپتى دا، سۆەتا قابىرعانى شۇقىلاپ، سودان ءبىر نارسە ىزدەپ اۋرە بولىپ جاتىر، ءسىرا aنa تەنتەك، مەنىڭ كوزىمدى الا بەرىپ، تاعى دا ءبىر وجارلىق جاساعان-اۋ دەيمىن. قانشا ايتقانمەن قىز بالا ەمەس پە، دۋلاتتان تورت-بەس اي كىشىلىگى بولسا دا ءتىلى دۋلاتپەن قاتار شىعىپ كەلەدى، ءقازىر بىلدىرلاپ سويلەيدى. جەكە ءسوز، كەيدە ءتىپتى ەكى، ءۇش ءسوزدىڭ باسىن قوسىپ ءوز ويىن جەتكىزەدى، كوپ سوزدەرى شولاق، نە ءوڭى اينالىپ وزگەرگەن بولادى، ونىسىنا مەن عانا تۇسىنەم. دۋلاتقا ەرىپ، مەنى «ماما» دەيدى.
سۆەتا...
سول دۋنيا اپايدىڭ ۇيىندە ءبىر كوردىم دە، مەن دە ودان قول ءۇزىپ قالدىم. ايتەۋىر نەمىستىڭ كومەنداتۋراسىندا قىزمەت ىستەپ جۇرگەنىن، پارتيزاندارمەن استىرتىن بايلانىسى بارىن ءبىلىپ قالدىم دا، ال ونىڭ ار جاعىندا ول ماعان ءوزى تۋرالى قاندىرىپ ەش نارسە ايتپاعاندى. قۇپيا جۇمىسقا ارالاسقان ادامنىڭ ءومىرى دە قۇپيا بولاتىن شىعار، ول تۋرالى ءتىپتى نوسوۆەستىڭ ءوزى دە كوپ نارسە بىلمەسە كەرەك. ونىڭ بىلەتىنى ءوزى ءتۇر-تۇسىن كورمەگەن «سمۋگليانكا» دەگەن سەنىمدى اگەنت قانا، ال، سۆەتا بولسا، نوسوۆەستىڭ كىم ەكەنىن بىلمەيدى. ءوزىنىڭ بەرىپ جۇرگەن اقپارلارىنىڭ قاسىمبەك پەن نيكولايدىڭ وتريادىنا ءتۇسىپ جاتقانىنان دا بەيحابار، بۇلار كىلەڭ ءبىر جاسىرىنباق ويناپ جۇرگەن ادامدار سياقتى. مەن ءبىر شەتتە كىمنىڭ قايدا جاسىرىنعانىن كورىپ تۇرعاندايمىن. «ايتتىم عوي، بۇعىپ جاتىپ سەن كوپ بىلەسىڭ» دەپ سۆەتانىڭ مىرس ەتكەنى بار ەدى، سول قۇپيام سىزداپ ىشىمە سىيماي بارا جاتسا دا سىرتقا شىعارماۋعا تىرىستىم.
Meن العاشقى پارتيزاندار وتريادىنا كەلگەن كۇنى نيكولاي جاڭا بوسانعان ايەلدىڭ ۇستىنە كىرە المادى. «كەلگىسى كەلىپ شىداي الماي ءجۇر» دەگەندى قاسىمبەك ايتقان، اقىرى كەشكە قاراي قاسىمبەككە ەرىپ و دا كەلدى. مەنى كورگەنىنە شىن قۋانىپ، ساعىنىپ قالعان ادامداي شۇرقىراسىپ كورىستى، دەنساۋلىعىمدى، ءحالىمدى سۇراپ بايەك بولىپ جاتىر. مەنىڭ ويدا جوقتا توبەدەن تۇسكەندەي بۇلارعا تاپ بولعانىما قايران قالىپ، تامسانىپ تاڭىرقاپ قويادى، ءبىراق سونىڭ ار جاعىندا شىداتپاي باراتقان ءبىر ساۋالى بارىن بىلەم. ءوزى ايتار ما ەكەن» دەپ ماعان جاۋتاڭداپ قاراي بەرەدى. ەركەك نامىسى دەگەن قىزىق قوي، سونى تىلىمەن سۇراۋعا، «قاتىن جاندى» دەگەن سوزدەن قىسىلىپ، كوزىمەن سۇرايدى. مەن بولسام، نيكولايدىڭ سابىرىن سىناپ قيناعىم كەلگەن جوق، نە ايتارىمدى بىلمەي ءوزىم قينالدىم. ايتسام ءبارىن ايتۋىم كەرەك، ەكى ۇشتى ءدۇدامالعا نيكولاي توقتامايدى. اقىرى بولماعان سوڭ، نيكولايدىڭ ءوزى سىر تارتا باستادى جانە بىردەن تاپ بەرمەي وراعىتىپ كەلەدى.
— ءيا، قالاي بولدى ءوزى. وزگە ايەلدەردەن حابارىڭىز بار ما؟
— توپ بولىپ جۇرە الماعان سوڭ، بىتىراپ كەتتىك قوي بەت — بەتىمىزگە، — دەپ جالتاردىم.
— سۆەتامەن قاشان اجىراستىڭىز؟ Meن نەعىلساڭ دا ناديانى تاستاما، اياعى اۋىر، جانە تانىمايتىن جەردە وعان قيىن بولادى، نە بولسا دا بىرگە بول دەپ ەدىم عوي.
كىشكەنە دەنەسى جۇمىرىقتاي ءتۇيىلىپ، كەسكىنىندە ءۇمىت پەن ۇرەي ارالاس ماعان قادالىپ العان، قالاي جالتارۋدىڭ، نە ايتۋدىڭ ەسەبىن تابا الماي قينالدىم.
— كوپ ۋاقىت بىرگە بولدىق قوي، — دەپ كۇمىلجىدىم مەن. كەنەت، قۇداي وڭداپ ويىما ءبىر وتىرىكتىڭ كەلە قالعانى... — مەنىڭ اياعىم اۋىر، وعان ىلەسىپ جۇرە الام با، سودان ءبىر جايلى جەرگە، سەنىمدى ۇيگە ورنالاستىرىپ كەتتى مەنى. ارقالاپ كەتە مە، قايتسىن.
— ءوزى قايدا كەتتى؟ — دەدى نيكولاي جۇلىپ العانداي.
— ءوزى... ءوزى... ەندى، ارعى بەتكە وتەم بە دەپ... سولاي قاراي جىلجي بەرمەك بولدى.
نيكولاي مەنىڭ سوزىمە سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي، ءبىراق قازبالاپ قادالا بەرۋدى ىڭعايسىز كورىپ، قيپاقتاپ ءبىراز وتىردى؛ سودان كەيىن ەركەكتەردىڭ اڭگىمەسى باسقا جاققا اۋىپ كەتتى دە مەن تىنىش قالدىم. ايتسە دە كوڭىلىم ونشا تىنشي قويعان جوق. دۇنيەدە اقكوڭىل ادامعا وتىرىك ايتۋدان اۋىر نارسە بولمايدى ەكەن، نيكولاي قيپاقتاپ دامەلى كوزبەن قاراعان سايىن ىشتەي قينالام، ءبىراق مەن ايتاتىن شىندىقتىڭ ونىڭ كوڭىلىن جۇباتاتىن ەش نارسەسى جوق. سوندىقتان دا، نە بولسا دا ءومىر ءوزى كورسەتەر، تاعدىر ايداپ كەزدەسە قالسا ارالارىن وزدەرى انىقتار، بۇل بوگدە كىسى كىرىسەتىن جep ەمەس قوي دەپ وزىمە توقتاۋ سالىپ جۇرە بەردىم. ءبىراق وزگەنىڭ قۇپياسىن ارقالاۋ دەگەن دە ادامدى ابدەن كۇپتى قىلادى ەكەن، نيكولايدى كورگەن سايىن، ۇرلىق قىلعان ادامداي، قىسىلاتىن بولدىم.
مەن جوعالىپ كەتىپ تابىلعاننان كەيىن تۇرمىسىمىز قايتادان قالپىنا كەلە باستاعان، از كۇندە جاڭا قونىستى دا يگەرىپ الدىق. پارتيزان ءومىرى كەيدە قازاقتىڭ كوشپەندى تۇرمىسىن ەسكە سالادى. تەك ايداپ جۇرگەن مالى جوق، تەڭكيتىپ اق ءۇي تىگۋدىڭ ورنىنا، ۇڭگىپ جەرگە كىرىپ كەتەدى. ءبىز دە جەركەپەگە كىرىپ العانبىز. بۇل بۇرىنعىداي مىقتى ەمەس، قابىرعاسى اعاشپەن شەگەندەلمەگەن، تەمىر پەشى دە جوق، ايتەۋىر ابانعا راحمەت، ءوزى ىسكەر جىگىت ەكەن، بىر-ەكى پارتيزاندى ەرتىپ كەلىپ، بالشىقتان وشاق سوعىپ، ءبىر بۇرىشىن تەسىپ ءتۇتىن شىعاتىن مۇرجا جاساپ بەردى، كادىمگىدەي وت جاعىپ سۋ ىسىتۋعا جارايدى. ىشىنە از دا بولسا جىلۋ كىرىپ، ءتۇتىن ارالاس كوڭىرسىگەن ءيىس-قوڭسىسى بار اجەپتاۋىر ءۇي بولىپ قالدىق. كەشكە تامان نوسوۆەس كەلدى.
— جاڭا قونىستارىڭ قۇتتى بولسىن، — دەدى ول ەسىكتەن ەڭكەيىپ كىرىپ جاتىپ. — قالاي، جاڭا پاتەرلەرىڭ جايلى ما؟ — دەپ قالجىڭ قوسىپ قويدى.
— تورگە شىعىپ قوناق بولىڭىز، ستەپان پەتروۆيچ. جاقسى كەلدىڭىز، ءوزىمىز دە جاڭا قونىستى مايلايىق دەن جاتىر ەدىك، — دەپ قاسىمبەك ازىلمەن جاۋاپ بەردى.
نوسوۆەس ەڭكەيىپ كەلىپ، وشاقتىڭ الدىنداعى كەسكەن تومارعا وتىرىپ جاتىپ، جان-جاعىنا قاراپ الدى. سودان كەيىن ماعان بۇرىلىپ:
— قالاي، حوزيايكا، الگى باتىرىڭ قايدا؟ — دەدى.
— ۇيىقتاپ جاتىر.
— ءوزىنىڭ كوپ جىلامايتىنى جاقسى ەكەن. ناعىز مىقتى جاۋىنگەر بولىپ شىعادى، ءتۇبى، — دەپ قىسقا مىعىم تۇلعاسىمەن تۇگەل ءيىلىپ، وتتى كوسەدى، — توڭدىرىپ العان جوقسىڭ با؟ — ساۋالىنا جاۋاپ كۇتپەي ءوزى قارقىلداپ كۇلىپ الدى. — مەن دە ورىنسىز سۇراپپىن-اۋ. ول ءوزى قاردىڭ ۇستىندە تۋىپ، مۇز توسەنىپ وسكەن بالا ەمەس پە. انانداي تۇننەن امان قالعانى... سوعىستا تۋعان بالالار مىقتى بولادى.
— ونىڭ راس ەكەن، ستەپان پەتروۆيچ، اناۋ ايازدان كەيىن ءتىپتى جوندەپ اۋىرعان دا جوق، — دەپ قوستادى قاسىمبەك، داۋىسىندا قۋانىشى مەن ماقتانىشى ارالاس. — ازعانتاي عانا قىزۋى بولدى دەنەسىندە، مەن وكپەسى قابىنىپ كەتەر مە دەپ قورقىپ ەدىم.
— ءيا-ا... — دەدى دە قويدى نوسوۆەس.
ءبىر بايقاعانىم وسى كىسى قىسىر اڭگىمەنى ورتان بەلىنەن وقىس ءۇزىپ تاستايدى ەكەن دە، كۇلكى جىلىتقان ءوڭىن سۋىتىپ، تەز عانا قاتقىل، ويلى كەسكىنگە اۋىسا قويادى ەكەن. ونداي كەزدە سوزگە قىزىپ كەلە جاتقان ادام، ءسۇرىنىپ كەتكەندەي كىلت توقتاپ، نەعىلارىن بىلمەي قيپاقتاپ، اقىماق كەسكىنمەن ىرجيا بەرەدى، ءبىراق قاسىمبەكتىڭ ءبىر جاقسىسى ىرجيمايدى، كونتەك ەرنى ءدۇرديىپ، اۋزىن اشىپ، ۇندەمەي وتىرا بەرەدى. ءقازىر دە ءسويتىپ، ەرلى-زايىپتى ەكەۋمىزدىڭ ءىشىمىزدى جىلىتىپ، بالا تۋرالى ايتىپ كەلە جاتقان اڭگىمەنى پىشاق كەسكەندەي ءۇزىپ تاستاپ، نوسوۆەس، وڭمەنىڭنەن وتەتىن كىشىلەۋ كوك كوزىمەن ماعان ءبىر قاراپ قويدى. ەركەكتەردىڭ وڭاشا اڭگىمەسى بار شىعار دەپ، مەن قىپىلىقتاپ، ورنىمنان تۇرۋعا وڭتايلانا بەرىپ ەدىم:
— جارايدى، سەپ وتىرا بەر، — دەدى نوسوۆەس، سودان كەيىن قاسىمبەككە بۇرىلىپ:
مەن ءبىر جامانات حابار الدىم، — دەدى. — ناش اگەنت سمۋگليانكا زاسىپالاس.
«سمۋگليانكا» دەگەنى سۆەتا عوي. ال «زاسىپالاس» دەگەن ءسوزىن انىق تۇسىنە المادىم. ءبىر نارسەنىڭ استىندا قالىپ قويعان با؟ ايتەۋىر نە دە بولسا ءبىر جاماندىق. ءبىراق انىقتاپ سۇراۋعا باتا الماي، جۇرەگىم لۇپىلدەپ، ءسوزىنىڭ ارتىن توستىم.
— وتە پايدالى، كەرەك اگەنت ەدى، — دەپ توقتادى نوسوۆەس.
— نەمەنە سوندا ۇستالىپ قالعان با؟ — دەپ سۇرادى قاسىمبەك.
— جوق، ۇستاتپاي قاشىپ ۇلگەرىپتى. ءبىراق پانالاعان جەرى ونشا سەنىمدى ەمەس، — دەدى نوسوۆەس قاباعىن ءتۇيىپ. — ونىڭ ۇستىنە... باياعىدان شاش ال دەسە باس الاتىن يت ەدى، ۋساچيەۆ تىنىم تاپپاي ىزدەپ جۇرگەن كورىنەدى. ول يت توڭىرەكتى جاقسى بىلەدى، ول سۇمىراي ءتۇبى تاپپاي قويمايدى. ال، سمۋگليانكانى ۇستاسا بارلىق سىرىمىزدىڭ اشىلعانى.
نوسوۆەستىڭ ءپىسىرىپ اكەلگەن شەشىمى بارىن ءبىلىپ، قاسىمبەك ءسوز اياعىن ءۇنسىز توسىپ وتىر.
— باسقا امالىم جوق. ونى وسىندا الدىرۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىرمىن. جول بىلەتىن ادامدار دايىن. سونى سەن ءوزىڭ باستاپ بار. ويتكەنى، بۇل وتە جاۋاپتى وپەراسيا، — دەدى نوسوۆەس.
— ە، نەسى بار. وسىندا دا سمۋگليانكاعا جۇمىس تابىلار، زيانى تيمەس، — دەدى قاسىمبەك.
— ونىڭ ءبىر قيتۇرقىسى بولىپ تۇر-اۋ، — دەدى نوسوۆەس قينالعانداي ىركىلە سويلەپ. — ول ءوزى ەكى قابات كورىنەدى. تاك چتو، پارتيزانداردىڭ قاتارى كوبەيەتىن ءتۇرى بار، — دەپ اشقىلتىم كۇلكىمەن كۇلىپ الدى. — مۇمكىن بالالار باقشاسىن اشارمىز.
قاسىمبەك جۇرگەلى جاتىر. اماندىق بولسا، سۆەتامەن ەكەۋمىز تاعى دا كەزدەسەتىن بولدىق. ارينە سۆەتانى كورگىم كەلەدى، ءبىراق وعان قۋانارىمدى، نە قايعىرارىمدى بىلمەي، جۇرەگىم الىپ ۇشادى. قاسىمبەككە ايتسام با ەكەن، ايتپاسام با ەكەن؟ ءبىراق ءبارىبىر كەزدەسەدى عوي. ءبىلىپ بارعانى دۇرىس ەمەس پە؟
— قاسىم، — دەدىم.
— ءيا؟
— قاسىم، مەن ساعان ءبىر سىر ايتايىن با؟
— ءيا، ول نە سىر؟
شەشىنگەن سۋدان تايىنباس، ەندى كوزىمدى جۇمىپ، قويىپ كەتتىم.
— سەن ءقازىر ونى ەشكىمگە ايتپاي-اق قوي. سمۋگليانكا دەگەن ءوزىمىزدىڭ سۆەتا.
— نە دەيسىڭ؟ — دەدى قاسىمبەك تاڭىرقاپ، ءتىپتى اۋزى اشىلىپ كەتتى. — سەن نە ايتىپ تۇرسىڭ؟ كادىمگى نيكولايدىڭ سۆەتاسى ما؟ ونى بۇرىن نەگە ايتپادىڭ؟
— ايتا المادىم.
قاسىمبەك اڭىرىپ تاڭىرقاپ تۇردى دا، وزىنشە سەبەپ تاۋىپ، وزىنشە جورىدى.
— ءبىر ەسەپتەن ايتپاعانىڭ دا دۇرىس بولعان ەكەن. وندا نيكولاي شىداي الماي بۇكىل قۇپيا ۇيىمنىڭ شىرقىن بۇزاتىن ەدى عوي. اقىلىڭ بار ەكەن، ءنازيراش.
قاسىمبەك وزىنشە جورىپ، وزىنشە بۇرىپ اكەتتى دە، ودان ءارى تۇرتكىلەپ مەنى قينامادى. قايتەيىن، نە دە بولسا كەلگەسىن كورە جاتارمىز.
— Meن دە مۇنى نيكولايعا ايتپاي تۇرا تۇرايىن. بولماسا ول ءوزىم بارام دەپ قيعىلىق سالادى. ۇلكەن ءبىر قىزىق بولسىن، كەلىپ ءبىر-اق كورسەتەيىن. ايتپاقشى، ەكى قابات دەدى مە؟ نيكولاي ءتىپتى بالاسىنىڭ بارىن دا بىلمەيدى عوي.
قاسىمبەك نيكولاي ءۇشىن قوسا قۋانىپ شىعىپ كەتتى، مەنىڭ قۋانىشىم مەن قورقىنىشىم ارالاس. قايران، اڭعال ەركەكتەر-اي، «نيكولاي بالاسىنىڭ بارىن بىلمەيدى عوي» دەيدى. سوعىس باستالىپ، ءبىز اجىراسقالى ون اي بولعانىن ويلامايدى.
سول ءتۇنى مەن ەلەگىزىپ ۇيىقتاي المادىم. اپرەل ايى ورتالانىپ، قىستىڭ ىزعارى قايتىپ قالسا دا، وشاقتىڭ وتىن سوندىرمەي، اۋىق-اۋىق تۇرىپ اعاش سالىپ قويام، توسەككە كىش ەتىپ قويماسىن دەپ كىشكەنتاي دۋلاتىمدى توسام. ول ويانىپ كەتىپ جىلايدى، ونى ەمىزىپ ۇيىقتاتقانشا دا ءبىراز ۋاقىت ۇتام، ءبىراق سىرتتان ەش دىبىس ەستىلمەيدى. بىر-ەكى رەت اياق تىقىرىن ەستىپ، سۆەتا مەن قاسىمبەك كىرىپ كەلە جاتقانداي باسىمدى كوتەرىپ الدىم، كوزىم ءىلىنىپ كەتسە تۇسىمدە ەكەۋى كىرىپ كەلە جاتادى، ءسويتىپ الەكتەنىپ جاتىپ، اقىرى ۇيىقتاپ قالىپپىن.
بىرەۋ يىعىمنان قوزعاعاندا كوزىمدى اشسام، قاسىمبەك.
— تاڭ اتتى عوي تۇرمايسىڭ با؟ — دەيدى.
اۋەلگى ساتتە ءجوندى ەش نارسەگە تۇسىنبەي، باسىمدى كوتەرىپ الىپ كوزىمدى ۋقالادىم. زەمليانكانىڭ ءىشى قارا كولەڭكە، قاسىمبەكتىڭ ارتىندا قوربيىپ بىرەۋ تۇر، باسىنا قالىڭ قارا ورامال تارتقان ايەل سياقتى. ورنىمنان تۇرا بەرگەندە ەسىمە ءتۇستى. بۇل سۆەتا بولۋ كەرەك. قاپەلىمدە ساسىپ قالدىم. كيىمى قوربيعان ايەل سۆەتانىڭ داۋسىمەن:
— سالاماتسىڭ با، ناديا، — دەدى.
بار بىتىرگەنىم قۇشاقتاي الدىم. سولاي جابىسىپ ءبىراز تۇرىپ قالسام كەرەك:
— اۋ، قوناعىڭدى كۇتپەيسىڭ بە؟ — دەگەن قاسىمبەكتىڭ داۋسىن ەستىدىم.
— وتىر، وتىر، سۆەتا. ال، كانە شەشىن، — دەن جاتىرمىن.
وشاقتىڭ استىنداعى وتىم دا سونۋگە قالىپتى، ونى تۇتاتا الماي الەكپىن.
— سەن سونشاما ابىگەرگە تۇسپەي-اق قويشى، ناديا، — دەدى سۆەتا. — بەرى كەلشى، مەن سەنى قۇتتىقتاعىم كەلىپ تۇر. ۇل تاۋىپسىڭ، قۇتتى بولسىن، سەن ءۇشىن شىن قۋانىشتىمىن.
قاسىمبەك وشاققا تامىزىق سالىپ، اپ-ساتتە وتتى مازداتىپ جىبەردى. ءۇيدىڭ ءىشىنىڭ ءارى كىرىپ، جان-جاعىمىزدى كورىپ، ارقا-باسىمىز كەڭىپ قالعانداي بولدى.
— ال، سەندەر شاي ىسىتىپ، ونى — مۇنى قامداي بەرىڭدەر. مەن بارىپ نيكولايدى شاقىرىپ كەلەيىن. ول عوي، قاننەن-قاپەرسىز ۇيىقتاپ جاتىر. ۇيگە كىرگەنشە ايتپايمىن، تۋرا شالقاسىنان تۇسكەندەي بولسىن، — دەپ قاسىمبەك ەسىككە قاراي ۇمتىلدى.
«توقتاي تۇرشى» دەن ايتقىم كەلىپ ۇمتىلا ءتۇستىم، ءبىراق اۋزىمنان ءسوز شىقپادى، سۆەتانىڭ دا قوزعالاقتاپ قالعانىن بايقادىم، اڭقاۋ قاسىمبەك ءبىزدىڭ ءحالىمىزدى اڭعارماستان سىرتقا شىعىپ كەتتى.
نيكولاي مەن سۆەتانىڭ كەزدەسۋى ونشا قۋانىشتى بولايىن دەپ تۇرعان جوق، سول قىزىق كەزدەسۋدى قينالا كۇتىپ، ەكەۋمىز دە ءۇنسىز قالدىق. وسىندايدا قينالعان ادامنىڭ الدارقاتىپ، باسقا سوزبەن الاڭ قىلىپ اكەتۋ مەنىڭ قولىمنان كەلمەي-اق قويدى، ايتار ءسوزىمنىڭ جالعان بولىپ شىعارىن بىلەم دە، ءتىلىم بايلانىپ ءتۇيىلىپ قالام. جامان وي جانىن جەگىدەي جەپ وتىرعاندا اماندىق، ساۋلىق سۇراۋ سياقتى بەيكۇنا سوزدەردىڭ ءوزى ماعان كولگىرلىك بولىپ كورىنەدى دە بار بىتىرەرىم، ءوز دارمەنسىزدىگىمە ىزا بولىپ، قينالعان اداممەن قوسا قينالۋ. قىسىلعانىمنان وت كوسەپ، قازان وشاعىمدى اينالدىرا بەردىم.
— نەگە ۇندەمەيسىڭ، ناديا؟
سۆەتا قوربيعان قالىڭ تەلوگرەيكاسىن شەشىپ، باسىنا تارتقان ورامالىن جامىلىپ الىپتى، ەندى، دوڭبەكتەي كولحوزشى قاتىن ەمەس، كادىمگى سۆەتاعا ۇقساپ تۇر، تەك تالدىرماش دەنەسى تولىسىپ، قارنى شىعىپ، كوزى شۇڭىرەيە ۇلكەيىپ، بەتىن سەپكىل باسىپتى. ءبىر ادەمى سۋرەتتى تەنتەك بالانىڭ ايعىزداپ بۇزعانى سياقتى، ءبىراق سوندا دا بۇرىنعى كوركەم سۋرەتتىڭ ءىزى كورىنىپ تۇر، اسىرەسە شۇڭىرەيە، تەرەڭدەپ ۇلكەيگەن نۇرلى كوزى سەكپىل باسقان بەتىن بۇرىنعىدان دا نازىك ەتىپ كورسەتەدى.
«نەگە ۇندەمەيسىڭ، ناديا؟» نە دەپ جاۋاپ بەرەرىمدى بىلمەي سۆەتانىڭ بەتىنە بادىرايىپ قاراي بەرىپپىن.
— سەن، دەگەنمەن، باقىتتى ەكەنسىڭ، ناديا، قاسىمبەكپەن كەزدەسكەنىڭ. سەن ءۇشىن قۋانىشتىمىن، — دەپ كىشكەنە ىركىلىپ قالدى سۆەتا. — مەن نيكولايمەن كەزدەسپەي-اق قويسام دەپ ەدىم...
ونىسى دا راس. جۇبانىش ءسوز ايتۋعا باتا الماي، تاعى دا ۇرىسقان ادامداي ءۇنسىز قالدىم. بۇعان نە دەيىن؟ قۇرساعىنداعىسى بولماسا... مۇمكىن... ءبىر قاتەلىگىن جۋىپ-شايىپ... بىلمەيمىن. ار جاعىنىڭ نە بولارىن بىلمەيمىن. قاس قىلعانداي، ەكەۋىنىڭ اراسىنا دانەكەر بولۋعا جارايتىن دا شامام جوق-اۋ، مەنىڭ. قاسىمبەك بولماسا... قانشا ايتقانمەن ەركەك قوي.
— قاسىمبەك تىم اسىعىستىق جاسادى-اۋ، — دەدى سۆەتا وتقا جاقىنىراق كەلىپ وتىرىپ جاتىپ، سوسىن قولىن مەنىڭ يىعىما سالدى. ونى مەن جۇباتۋدىڭ ورنىنا، ول مەنى جۇباتاتىن ءتارىزدى. — ءبىراق ەندى ءبارىبىر، بۇل اڭگىمەدەن قايدا قاشىپ قۇتىلاسىڭ. تەك سەنەن ءبىر ءوتىنىشىم بار، مەنى وڭاشا قالدىرما.
— نەگە؟
— سەن بىلمەيتىن سىر جوق قوي. قيىن دا بولسا، سەن اڭگىمەنىڭ ىشىندە بول.
— جارايدى، — دەپپىن ويلانباستان، ايتەۋىر سۆەتانىڭ كوڭىلىن تابۋ ءۇشىن.
نيكولاي ەسىكتەن دومالانا كىردى، شينەلى مەن قۇلاقشىنىن دا كيمەگەن، گيمناستەركەشەڭ، جالاڭباس. موينىن قايقاڭ ەتكىزىپ، كىشكەنە بەتىن كوتەرىپ، جەركەپەنى تەز كوزىمەن ءتىنتىپ ءوتىپ، مەنىڭ قاسىمدا وتىرعان سۆەتانى كورىپ، سوعان قاراي ۇمتىلدى. مەن ورنىمنان تۇرىپ، جولدى بوساتىپ ۇلگەرگەنىمشە، اينالىپ ءوتىپ بارىپ سۆەتانى قۇشاقتاپ جابىستى دا قالدى. ەسىك الدىندا اۋزى ىرجيىپ، ءماز بولىپ قاسىمبەك تۇر. وسى قۋانىشقا مەن دە ەرىكسىز ەلىگىپ، ءبىر ساتكە ارتىنداعى شاتاعىن ۇمىتىپ كەتتىم.
— ءتىرى ەكەنسىڭ عوي، ءتىرى ەكەنسىڭ عوي. جيۆا، رودنايا، سولنىشكو موە، — دەيدى نيكولاي سۆەتانىڭ باسى-كوزىنەن، بەت-اۋزىنان تۇك قالدىرماي شوپىلدەتىپ ءسۇيىپ جاتىپ، — سۆەتيك موي...
نيكولاي قانشا قۇشىرلانىپ سۇيگەنمەن، سۆەتا شالاجانسار ادام سياقتى، ونى قىسىپ قۇشاقتامايدى دا، قارسىلاسپايدى دا، دەگەنىنە كونە بەرەدى، ءبىراق نيكولاي ونىڭ سالقىندىعىن بايقايتىن ەمەس، قۇشاعىنان بوساتسا دا موينىنان قىسىپ باسىنان سيپالاپ:
— رودنايا مويا. سۆەتيك موي... — دەي بەرەدى قۇشتارلىعىن باسا الماي.
— راحمەت، كولەنكا... راحمەت، نيكولاي، — دەدى سۆەتا بويىن تۇزەپ.
سۆەتا ورنىنان تۇرعان جوق-تى، نيكولاي سول وتىرعان جەرىنەن قۇشاقتاپ الىپ، سۇيە بەرگەن-دى، الاسا بويلى ادامعا ول ونشا قيىندىق جاساعان جوق-تى، داۋسىنان ءبىر سالقىندىق، جاتتىق سەزدى مە، سۆەتانىڭ وسى سوزىنەن نيكولاي وقىس ىركىلىپ كەنەت ايەلىنىڭ شەرميگەن ءتۇرىن كورىپ ءتۇسى بۇزىلىپ كەتتى. اۋەلى تۇسىنبەگەندەي الاقتاپ سۆەتانىڭ بەتىنە قاراي بەردى. ونىڭ ءۇنسىز تۇنجىراعان قاسىرەتتى ءتۇرىن كورىپ، استىڭعى يەگى سالبىراپ كوزى دوڭگەلەنىپ كەتتى. نيكولايدىڭ قاتتى وكپەلەگەن بالاداي وسى دارمەنسىز كەسكىنىن كورگەندە كوكىرەگىمدە ءبىر جاقسى ءۇمىت وتى جىلت ەتە قالدى. ءقازىر سۆەتا ەڭىرەپ جىلاپ نيكولايدى قۇشاقتاي السا: ءبىر-بىرىن ساعىنعان ەرلى-زايىپتىلار قوسىلىپ جىلاپ، شەرلەرىن تارقاتىپ، قارعىس اتقىر قاتەلىكتى كەشىپ، قايتا تابىسىپ كەتەتىندەي كورىندى ماعان.
ءبىراق سۆەتا ۇندەمەدى، نيكولايدىڭ دا جاڭاعى ءبىر ساتكە جىلت ەتە قالعان دارمەنسىز كەسكىنى تەز وزگەرىپ، ءوڭى قاتايىپ، قاباعى ءتۇيىلىپ تۇنەرە باستادى. ەسىك الدىندا تۇرىپ قالعان قاسىمبەك:
— ال، قانەكەي... — دەي بەرىپ ءتىلىن تىستەپ العانداي ىركىلە قويدى.
وعان ەندى عانا جەتسە كەرەك. جەركەپەنىڭ كۇڭگىرت اۋاسى دا تۇنەرىپ، ءۇنسىز سىزداپ باراتقانداي. ومىرىمدە، ءسىرا، مۇنداي اۋىر تىنىشتىق كورمەگەن بولارمىن. ءبارىمىز دە جارىلاتىن بومبانى كۇتىپ، بۇعىپ قالعان سياقتىمىز. بۇ جەردە ايتىلاتىن ءسوزدىڭ رەتىن مەن تابا المادىم، قاسىمبەك تە، اعالىق قىلۋعا جاراماي ءۇنسىز تۇر.
— ءبىزدىڭ، ءسىرا وڭاشا سويلەسۋىمىز كەرەك شىعار، — دەدى نيكولاي تىستەنىپ.
قاسىمبەك ەكەۋمىز ەسىكتەن شىعىپ باراتقاندا سۆەتا مەنى توقتاتىپ قالدى.
— مەن وڭاشا سويلەسۋىمىز كەرەك دەدىم عوي.
نيكولاي اشۋ قىسقانداعى ادەتىنشە، ونسىز دا قىسقا موينىن يىعىنا تىعىپ، استىڭعى يەگىن شوشايتىپ ىلگەرى ۇمسىنىپ، قىسقان پرۋجيناداي شيرىعىپ العان. مەن كەتەر — كەتپەسىمدى بىلمەي ەسىك الدىندا ىركىلىپ قالدىم، ءقازىر شىعىپ كەتسەم سۆەتاعا وپاسىزدىق جاساپ، قورعانسىز تاستاعانداي كورىنەدى.
— ناديا وسىندا بولادى. ول مەنىڭ بارلىق سىرىمدى بىلەدى، — دەدى سۆەتا قاتۋلانىپ.
— بىلگەنى قالاي؟ قالايشا؟ — دەپ بەينە جاردەم كۇتكەندەي الاقتاپ نيكولاي ماعان قارادى.
مەن ۇندەمەدىم.
— ءسىز مەنەن ءبارىن جاسىرىپ كەلگەن ەكەنسىز عوي، — دەدى نيكولاي قايتادان ىزالانىپ، — ارينە ەندى، ەكەۋىڭىزدىڭ قۇپيالارىڭىز ءبىر بولعان سوڭ.
— وتىنەمىن، نادياعا تيىسپە، — دەدى سۆەتا. سودان كەيىن ءسوزىن «سىزگە» كوشىرىپ نيكولايمەن اراسىن الشاقتاتىپ قويدى. — وتىنەمىن، تيىسپەڭىز. ونىڭ بۇعان قاتىسى جوق.
ۇشەۋمىز دە از ۋاقىت ۇندەمەي قالدىق. سىزداپ وتىرعان نيكولاي اقىرى سابىرى تاۋسىلىپ:
— ەندەشە ءوزىڭ-اق ايت. نەمىس كومەنداتۋراسىندا ىستەپسىڭ عوي. سولاردان بولعان شىعار، — دەدى.
مەن ساسقانىمنان اڭقيىپ اۋزىمدى اشىپ قالدىم، ەكى كوزىم سۆەتادا. «ول نە دەر ەكەن؟» سۆەتا دا قانىن ىشىنە تارتىپ بەزەرىپ العان، اي، تايىنباس. تۇپ — تۋرا:
— ءيا، — دەپ قويىپ قالدى القىنىپ.
نيكولاي بىرەۋ تاياقپەن باسىنا سالىپ قالعانداي سەلك ەتە ءتۇستى. ءۇرپيىپ، سۆەتاعا شوشىنا قارادى.
— مەن ساعان وتىرىك ايتا المايمىن، — دەدى دە، بەزەرىپ وتىرعان سۆەتا ىشتەگى پرۋجيناسى بوساپ كەتكەندەي سۇلىق ءتۇستى.
ءويتىپ «وتىرىك ايتا الماعانى» دا قۇرىسىن. قاستارىندا تۇرعان مەنىڭ ءوزىم ەسەڭگىرەپ قالدىم، نيكولايعا كوزىم ءتۇسىپ ەدى، شوشىپ كەتتىم. ءوڭ-تۇس جوق، قاراۋىتىپ تۇراتىن قوجىر بەتى اقتاڭداقتانىپ، قانىن ىشىنە تارتىپ ىشقىنىپ الىپتى.
— سەۋكا!... — دەدى ىسقىرىنىپ.
وسى ءبىر جامان ءسوز مەنى دە وسىپ جىبەرگەندەي بولدى. نيكولاي سول سىرەسكەن كۇيى ورنىنان كوتەرىلدى دە قايرىلماي شىعىپ كەتتى.
ەكى ايەل وڭاشا قالدىق. سۆەتا سول سۇلىق كۇيى، نيكولايدىڭ سوزىنە سەلت ەتكەن جوق، مەن بولسام وعان جۇبانىش بولار ءسوز تابا الماي ىشتەي قينالىپ، قيپاقتاعاننان باسقا دارمەنىم جوق. ارا اعايىن، نە ورتاق دوس بولىپ ارالارىنا دانەكەر بولۋدىڭ ورنىنا، ءوزىمدى ايىپكەردىڭ قاتارىنا ەرىكسىز قوسىپ، بىرگە قينالام دا تەرىمە سىيماي تىعىلا بەرەم. زاتىمىز ايەل ەمەس پە، ماعان سالسا، ءقازىر سۆەتامەن، شۇرقىراسىپ جىلاپ كورىسىپ، ەڭكىلدەسىپ وتىرىپ بار سىرىمىزدى اقتارىپ، ىشتەگى شەردى ءبىر تارقاتار ەدىك قوي. بۇ جاقتا قاسىمبەكتەن كەيىنگى ەڭ جاقىن تارتقان ادامىم وسى سۆەتا ەمەس پە؟ سۆەتانىڭ مەن ءۇشىن قاسىمبەكتەن دە ارتىقشىلىعى بار، قاسىمبەك، قانشا جاقىن بولعانمەن ەركەك قوي، ايەلدى ايەلدەي تۇسىنە الا ما.
ەندى مىنە، شەر تارقاتۋدىڭ ورنىنا ەكەۋمىز دە ىشتەي تىعىلىپ، كەپتەلىپ وتىرعانىمىز مىناۋ. ويباي-اۋ، سومپيىپ وتىرا بەرمەي، جولدان كەلگەن ادامعا اس قامداۋىم كەرەك قوي.
— مەنىڭ مۇندا كەلمەۋىم كەرەك ەدى، — دەدى سۆەتا.
ونىسىن تۇسىنەمىن، ارينە قيىن، ءبىراق قايدا بارادى؟
ودان دا قيىن جاعدايعا دۋشار بولعان جوق پا؟
— ەندى كەلمەگەندە قايتەسىڭ؟ سەنىڭ باسىڭا قاتەر ءتونىن تۇر دەدى عوي نوسوۆەس.
— ونىسى راس، — دەدى سۆەتا. — Mac بولىپ سەنەن ايرىلىپ قالىپ، جازىقتى بولعان ۋساچيەۆ مەنىڭ سوڭىما تۋرا شىراق الىپ ءتۇستى. بىر-ەكى رەت ۇستالىپ تا قالا جازدادىم.
— انەكەي كورمەيسىڭ بە.
— بۇل سوعىستان كىم ءتىرى قالار دەيسىڭ، — دەدى سۆەتا تۇڭىلگەندەي. — ءبارىبىر، اجال بىرەۋ عوي.
ونشا شەشىلە قويماساق تا ازداپ تىلگە كەلگەسىن ارامىز جۋىسىپ كەلەدى، سوعان قۋاندىم.
— سەن تىم كۇيزەلە بەرمە، سۆەتا، — دەپ جۇبانىش ايتپاق بولدىم. — نيكولاي، قانشا ايتقانمەن، اق كوڭىل جىگىت. اشۋ ۇستىندە نە ايتىلمايدى. ءتۇبى رايىنان قايتار.
ابزالى، وسى كۇنگە دەيىن سۆەتاعا مەن اقىل ايتىپ كورگەنىم جوق، ول ماعان اقىل ايتۋشى ەدى، بايقايمىن مەنىڭ مىنا ءسوزىم دە بالانىڭ ۇلكەنگە ايتقان سوزىندەي اسەر ەتكەن ءتۇرى بار. ول ورنىنان تۇرىپ، وشاقتىڭ الدىنا كەلىپ وت كوسەپ جاتىر، سەكپىلدەنىپ كەتكەن جۇقا ءوڭى جالىننان قىزارا ءبورتىپ، ماعان موينىن بۇردى.
— نيكولايدىڭ ءوزىم بايقاعان مىنەزى بار. سوعان قاراعاندا، ول رايىنان، ءسىرا قايتپاس.
ەسىك جاقتان بۇكتەتىلىپ قاسىمبەك كىرىپ كەلە جاتىر. شىنىمدى ايتسام، ونىڭ ءدال قازىرگى كەلگەنىن ۇناتپادىم، ماناعى قالبالاقتاپ قۋانىپ، اڭقىلداپ تۇرعان قاسىمبەگىم جوق، ءبىر نارسەدەن ۇياتتى بولىپ قالعانداي، اۋزىنا ءسوز تۇسپەي، كۇيبەڭدەي بەرەدى. كۇيزەلگەن ايەلدى الاڭ قىلىپ، جۇبانىش ايتا الماسا دا، ايتەۋىر سوزگە الدارقاتۋ بىلاي تۇرسىن، و جاقتا ءبىر ماسقارا ۇيات بارداي، سۆەتا وتىرعان جاققا قىپىلىقتاپ قاراي المايدى. بار بىتىرگەنى ماعان:
— اسىڭدى بولدىرساي، — دەيدى.
قاسىمبەك كىرىسىمەن سۆەتا دا سوزدەن تىيىلدى. ءتىپتى كۇيەۋىمە جىنىم كەلدى. ەركەكتىك نامىسى قىسىپ، قىلعىنىپ، بۋلىعىپ اناۋسى كەتتى، ەندى جۇقپالى اۋرۋ كورگەندەي جاسقانىپ، قيپاقتاپ مىناۋسى تۇر. مىنا سورلى ايەلدىڭ باسىنا تۇسكەن تاۋقىمەت پەن قاسىرەتتىڭ بارىنىكىنەن ارتىق ەكەنىن ويلايتىن بىرەۋى جوق.
— ءوزىڭ بارا تۇرشى. سەنسىز دە جەتىسىپ وتىرعانىمىز جوق! — دەدىم تۇتىگىپ.
قاسىمبەك مەنى ومىرىندە تۇڭعىش كورگەندەي بەتىمە باقىرايىپ قاراپ تۇردى دا، كەنەت ءبىر نارسەنى ءبۇلدىرىپ العان بالاداي جۋاسىپ، اقىرىن ەسىكتەن شىعىپ كەتتى. ەرگە شىققالى كۇيەۋىمنىڭ بەتىنە كەلگەنىم وسى بولار.
9
اۋانى كەرنەپ، ىڭىرانا ىرعالىپ، توڭىرەكتى تەڭسەلتە شايقاپ تۇرعان ارتيللەريانىڭ ازالى گۇرىلى ىركىلىپ، ىركىلىپ بارىپ بىر-ەكى لوقسىپ باسىلدى. بالامدى باۋىرىما تىعىپ الىپ، وكوپتىڭ تۇبىنە بۇعىپ جەردى دەنەممەن تەسىپ ءوتىپ، استىنا كىرىپ كەتەردەي بولىپ، ونداي سناريادتىڭ استىندا دا تالاي جاتىپ كورگەنمىن. تەرەڭ قازىلعان وكوبىڭ بولسا، جاۋ وعان بۇزىپ-جارىپ، باسىپ كىرە الماسا، ارتيللەريا قانشا تومپەشتەسە دە، ايتەۋىر امان قالاسىڭ. ءبىراق سناريادى قۇرعىر جاقىن جارىلعاندا ۇستىڭە اسپان وپىرىلىپ قۇلاپ كەلە جاتقانداي زارەڭدى ۇشىرىپ، بۇكىل ءتان دە تۇتاس تيەتىن، وسىپ كەتپەسە دە جەرگە جانشىپ تاستايتىن ءبىر جالپاق باسقۇرمەن ۇرعانداي اۋانىڭ ەكپىنىمەن سوققىلاپ، ەسەڭگىرەتىپ، ەسىڭدى تاندىرىپ، قۇم-توپىراقپەن كومىپ تاستايدى.
زەڭبىرەك گۇرسىلى قايتا باستالار ما ەكەن دەپ ەلەگىزي قۇلاق ءتۇرىپ ءبىراز وتىردىم؛ سوعىس ءبىتىپ، دۇنيەگە تىنىشتىق ورناعانداي، ەشبىر دىبىس ەستىلمەيدى. ءبىراق بۇل تىنىشتىق كوڭىلىڭدى ورنىقتىرۋدىڭ ورنىنا قوبالجىتىپ. تۇلا بويىڭدى سۋىتىپ، دەمىڭدى ىشكە تارتقىزىپ قاتەر ساعاتىن كۇتتىرەدى. ارتيللەريا دايىندىعى بىتكەن سوڭ اتاكا باستالادى؛ قورعانىستا جاتقانداردىڭ توبەسىنەن تومپەشتەپ سنارياد جاۋدىرىپ ەزگىلەپ، جانىشتاپ، بۇقتىرىپ الادى دا اسكەر شابۋىلعا شىعادى. ەڭ ءقاۋىپتىسى وسى. جاڭاعى جەر شايقاعان ءزىلزالا گۇرسىل شامىرقانعان بۋرانىڭ الىستاپ ايبات شەككەن زىركىلى بولسا، ناعىز تاپ بەرەتىن كەزى ءدال وسى تۇس.
بالامدى كەۋدەمە قىسىپ الىپ، اياعىم جەرگە تيمەي تالاي زىرقىراپ قاشقانمىن، شىبىن جانعا پانا تاپپاي شىرقىراعان كەزدەرىم دە از ەمەس. ءبىراق جاۋدىڭ وعى جاڭبىرداي جاۋىپ، اجال قانشا جالمايمىن دەگەنمەن، جەر-انانىڭ پاناسى مول ەكەن. ءتىپتى قالىڭ ورمان، ساي-سالاسىن بىلاي قويعاندا، بۇتاسى مەن ءشوبى، كىشكەنتاي تومپەشىگى مەن شۇقاناعىنىڭ ءوزى جانىڭدى تالاي العانداي الىپ قالادى. قارا جەردەن كىندىگىن ۇزبەگەن قازاقتىڭ قىزىمىن عوي، بوزدى بۇيراتتا، ولەڭدەتىپ اسىر سالىپ، اۋناپ-قۋناپ، جاز بويى كيىز ۇيدە ۇيىقتاعاندا دا جۋسان مەن توپىراق ءيسىن قولقاما ءسىڭىرىپ وسكەنمىن، بويجەتكەن كەزىمنىڭ وزىندە دە، كەيدە ءتىپتى، كوك مايساعا اۋناعىم كەلىپ، اۋسارىم اۋىپ تۇراتىن، ءبىراق جەر جارىقتىقتىڭ ءقادىرىن وسى سوعىستا عانا بىلگەن سياقتىمىن. ۇستىمنەن وق بوراعاندا شەشەسىنىڭ ەتەگىنە تىعىلعان جاس بالاداي، سول جەر-انانىڭ باۋىرىنا تىعىلا تۇسەم؛ ءتىپتى جازىق جەردىڭ وزىندە، ءبىر سۇيەم بولسا دا، ايتەۋىر ساعان قالقا بولارلىق تابىلادى. سىزداۋىت سازىنا بار تانىڭمەن جابىسىپ باتىپ كەتكىڭ كەلەدى، قارا جەردىڭ كەۋدەسىن جارىڭنان بەتەر ىشقىنا قىساتىن كەزىڭ بولادى. جەر دەگەن جارىقتىق ءتىرى ەكەن — ونىڭ دا تىنىسى، مەيىرىمى بار، سەنى قالقالاپ اجالدان الىپ قالادى. سەپسەڭىزدەر، ورىستىڭ وسى ءبىر ويپاتى سازدى، قىراتى قۇمداقتى، ورمان توعايلى، كوگىنەن بۇلىڭعىر بۇلتى ارىلماعان تۇنجىراڭقى جەرىن قيماس كوز كورگەنىمدەي، ءتىپتى ءوز ۇيام-وسكەن مەكەنىمدەي جاقىن تارتىپ كەتتىم.
ءقازىر سوعىس مەنىڭ عانا ۇستىمدە ەمەس، دۇنيەنى تۇگەل شارپىعان، اسپان دا، جەر دە سوعىس، سوعىستا جۇرگەن ايەل دە جالعىز مەن عانا ەمەس، ءبىراق مەنىڭ سوعىسىم ءبىر ءتۇرلى ورىنسىز، سولەكەت سياقتى. شىنىندا دا ەكى قولىڭدى بايلاپ قويىپ، ۇرىسقا كىرگىزىپ جىبەرسە ءوزىڭ قايتەر ەدىڭ؟ ەمشەكتەگى بالام ەكى قولىمدى بىردەي بايلاپ قويعانى بىلاي تۇرسىن، اياعىما دا تۇساۋ. جۇرت ايتەۋىر تيسىن-تيمەسىن، قولىنا مىلتىق الىپ اتىسىپ جاتادى، وندايدا مەن قولىما بالامدى ۇستايمىن. قارۋ الىپ وق شىعارعان ادام ەت قىزۋىمەن از دا بولسا اجالدى ۇمىتىپ كەتەدى دە، ال قولىنا بالا ۇستاعان ادام، قارسىلاسۋعا دارمەنسىز، ءبىر ەمەس، اجالدى ەكى ەسە توسادى؛ ءوزىڭدى دە، وزگەنى دە قارۋسىز قورعاعان جامان ەكەن، تۇسىڭنان زىرق-زىرق ەتىپ وتكەن ءاربىر بۇرالقى وقتى ساناعاندا، اجالعا قانشا مويىنسۇنساڭ دا مازاڭ كەتەدى.
قيامەت-قايىم، قيىندىق دەگەنىڭ الىستان قاراعاندا عانا قورقىنىشتى ەكەن، ەگەر باسىڭا تۇسسە بارىنە دە كوندىگىپ كەتەسىڭ، مەن دە ءوز جاعدايىما ۇيرەنىپ الدىم. الاس-قاناس ۇرىس باستالىپ كەتكەن كەزدە قولىمدا بالام بولماسا، ءبىر نارسەسىن جوعالتىپ العان ادامداي، ەلەگىزيمىن. ونى كوتەرىپ جۇگىرۋگە، قاشىن بۇعۋعا دا ماشىقتانىپ العام، بالامدى كوتەرىپ جۇگىرىپ كەلە جاتىپ جاتا كەتكەندە ءبىر جەرىن اۋىرتپايمىن، ءتىپتى ءسۇرىنىپ قۇلاپ كەتكەندە دە ەش جەرىنە زاقىم كەلتىرگەن ەمەسپىن. كەۋدەمە جابىسىپ، وزىممەن بىرگە دومالاپ، وزىممەن بىرگە تۇرادى.
كىلەڭ سوعىسىپ جۇرگەن ادامداردىڭ اراسىندا بولسام دا ءوز باسىم، قولىما مىلتىق ۇستاپ، ۇرىسقا تىكەلەي ارالاسقان جوق ەدىم. جورىقتا جۇرگەندە ءبىر بالانىڭ اۋىرتپالىعى ون بالاعا تاتيدى، ونىڭ ۇستىنە، پارتيزان دەگەن حالىق ءوز كەرەگىن وزدەرى قامداعانمەن، كىلەڭ ەركەك-قوستىڭ ىشىندە ايەل قولىنا قارايتىن جۇمىس تا جەتەرلىك ەكەن. قايتا سول جۇمىستىڭ كوپتىگى دە جاقسى بولدى، ءار نارسەنى ويلاپ، سارى ۋايىمعا سالىنۋعا مۇرسات بەرمەي، ارى-بەرىدەن سوڭ باسقاشا تىرشىلىك بولادى دەگەندى ويلاتپاي، وسى ومىرگە داعدىلانىپ جىبەردى. بەلىم قاتايىپ، اياعىما باسىپ كەتكەسىن: «جامان ايتپاي جاقسى جوق، سوعىستا جۇرگەندە قارۋ ۇستاي بىلمەگەنىڭ جاراماس، قانداي جاعدايعا دۋشار بولارىمىزدى كىم بىلگەن» دەپ قاسىمبەك ماعان مىلتىق اتۋدى ۇيرەتتى.
بۇرىن اتىسىپ كورمەسەم دە، مىلتىق ۇستاۋعا جاسقاناتىن حالدەن الدەقاشان ءوتىپ كەتكەم، ىشىندە اجال وعى بار ءتۇسى سۋىق تەمىردى جاتىرقاعانىم جوق. كىسى ولتىرۋگە كوپ ءبىلىمنىڭ كەرەگى جوق پا، قالاي، ءوزى ونشا قيىن دا نارسە ەمەس ەكەن، ۆينتوۆكانىڭ بولشەكتەرىن دە، ونى كوزدەپ اتۋدى دا تەز ۋاقىتتا ۇيرەنىپ الدىم. كىشكەنتايىمنان كوزىم ءجىتى بولاتىن، نىساناعا ءدال تيگىزەم. نيكولاي، اباندار جينالىپ، مەنىڭ اتقانىمدى كورىپ، قاۋقىلداسىپ ماقتاپ، ءماز بولىستى.
— «مىقتى مەرگەن مىننان شىقتى. مىلتىق اتقاندا ەركەكتەردى بەلىنە قىستىرىپ كەتەتىن بولدى».
— «ناعىز سنايپەر».
«پارتيزاندارعا دا سنايپەر كەرەك. نادياعا سنايپەر ۆينتوۆكاسىن تاۋىپ بەرەمىز» دەسىپ قوشامەتتەپ، كوڭىلىمدى كوتەرىپ تاستاعان.
ماقتاعاندى كىم جەك كورسىن، وسىعان ءوزىم دە كادىمگىدەي ءماز بولىپ، وتباسى، وشاق قاسى، سالپى ەتەك ايەل عانا ەمەس، قولىما قارۋ الىپ كوپپەن بىرگە سوعىسا بىلەتىن ادام بولعانىما بويىما جەل ءبىتىپ، كوڭىلىم ىرىلەنىپ قالعان-دى. انا شۋرا دا، جۇرتتىڭ جاراسىن تاڭاتىن، جارالىلاردى باعاتىن مەدسەسترا بولعانمەن، ۇرىس كەزىندە شەپكە كىرىپ كەتەدى، ساۋىرىنان تاپانشاسى تۇسپەيدى، مەن دە ەندى ودان ونشا كەم ەمەستىگىمدى سەزىندىم. سول ءبىر كوڭىلىم مارقايعان ساتتە، قولىمدى بايلايتىن نارەستەم بارىن دا ۇمىتىپ كەتىپپىن.
...كەيدە الدەنەگە مۇڭايىپ، قاتتى ويلانىن قالعاندا قامقا اجەمنىڭ كوكىرەگىن كەرە «ۋھ» دەپ اۋزىن تولتىرىپ قاتتى كۇرسىنەتىنى بار ەدى، سول سياقتى مىنا تىنا قالعان تىنىشتىقتا بىر-ەكى زەڭبىرەك «ۋھ! ۋھ!» دەپ اۋىر كۇرسىنىپ الدى. سودان كەيىن دۇنيە قايتادان جىم-جىرت، مەڭىرەۋ قالپىنا ءتۇستى، ەكى بالانىڭ دا داۋسى شىقپايدى. جاعداي دەگەن دە بالانى وزىنشە باۋلىپ، وزىنشە ۇيرەتەدى ەكەن: قىسىلتاياڭ كەزدەردە وسى بالالار باقىرىپ جىلاۋدى، نە بالا بولىپ قىڭقىلداپ مازانى الۋدى بىلمەيدى. ىشتەرى سەزە مە، الدە كوپتىڭ كوڭىل كۇيى بۇلارعا دا داري ما، ايتەۋىر جۇرت ابىر-سابىر بوپ، اسىپ-ساسىپ جاتقاندا، نەمەسە قاۋىپ-قاتەر توسىپ ءۇنسىز تۇنەرگەندە بۇلار دا، وڭدەرىنە ۇرەي جۇگىرىپ، كوزدەرى باقىرايىپ، سازارىپ قالادى، كوڭىل كۇيىڭنىڭ جامان كەزىن دە اينىتپاي سەزەدى. ءقازىر دە ەكەۋى، مەڭىڭ ولاردى الپەشتەي ەركەلەتۋگە قۇلقىمنىڭ جوعىن سەزىپ، وزدەرىمەن وزدەرى بولىپ وتىر. ەندى ەكەۋى باسقا ويىن تاۋىپ العان: دۋلات شىبىقتىڭ سابىمەن جەر شۇقىلايدى، كىشكەنە سۆەتا دا ودان قالىسپاي، قولىندا ەش نارسەسى بولماعان سوڭ، كيتتەي ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن توپىراقتى شۇقيدى؛ ءۇن-تۇنسىز، ۇلكەن ءىس ءبىتىرىپ جاتقانداي، ەكەۋى دە وسى ەرمەگىنە ەلىگىپ كەتكەن. سوعىستىڭ مىسكىندەرىنە، كادىمگى بالا سياقتى، وينايتىن ويىنشىق قايدا.
سىرتتاعى سىبىسقا قۇلاق تىگەم — زەڭبىرەك گۇرسىلى توقتادى، باسقا دىبىس ەستىلمەيدى. ءيا، ءدۇبىرى ەستىلمەسە دە، ناعىز قىرعىن سوعىس ەندى باستالدى. جاۋ سولداتتارىنىڭ قاپتاپ اتاكاعا شىعىپ كەلە جاتقانىن ءوز كوزىممەن كورگەندەي بولام: الا قاردىڭ ۇستىندە اق حالات كيگەن ادامداردى اجىراتۋ دا قيىن، جۇرەگىڭ داۋالاپ جاۋ جاققا كوز توقتاتىپ قاراعاندا اق قاردىڭ ۇستىندە قىبىرلاپ كەلە جاتقان اق كەبىن كيگەن دەنەلەردى كورەسىڭ. جازدى كۇنى دە جاسىل كيىم كيگەن نەمىس سولداتتارىنىڭ دەنەسى كوكپەڭبەك بولىپ تۇرعان جاسىل جەردىڭ رەڭىندە انىق كورىنبەيدى، ونى بايقاۋ ءۇشىن دە كانىگى كوز كەرەك.
ءبىراق وق بوراتىپ قاپتاپ كەلە جاتقان جاۋمەن العاش رەت بەتپە-بەت كەلگەندە... ايتەۋىر پاتىرلاعان اتىستىڭ باستالىپ كەتكەنىن بىلەم. ءبىز تاڭ اتا كەلىپ پانالاعان كىشكەنتاي سەلدىر ورماننىڭ ءىشى اپ-ساتتە ىزى-قيقى ۇرىس دالاسىنا اينالدى. جاۋدىڭ قاي جاقتان، قالاي كەلىپ تيىسكەنىن دە بىلمەيمىن. از با، كوپ پە؟ جايباراقات دەم الىپ جاتقان جۇرت جالما-جان قارۋلارىن قارمانىپ، شوقالاق، تومارلاردىڭ تۇبىنە جاتا قالىپ اتىسىپ جاتىر. اتىس باستالعاندا شۋرا ەكەۋمىز دەم الىپ جاتقانبىز، الىسىراقتان كوماندا بەرگەن قاسىمبەكتىڭ داۋسىن ەستىپ قالىپ، وعان قاراي تۇرا جۇگىرگىم كەلىپ كوتەرىلە ءتۇسىپ، قايتا جاتتىم. جۇگىرىپ بارىپ قولتىعىنا تىعىلۋعا قازىرگى ساتتە ول مەنىڭ كۇيەۋىم ەمەس، كوماندير ەكەنىن، مەنەن بولەك تە بيىك ەكەنىن سوقىر سەزىمىممەن ۇعىپ، ىركىلىپ قالدىم. ءقازىر ونىڭ اياعىنا ورالۋعا حاقىم جوق، وسى كوپتىڭ ءبىرى بولىپ، تەك ءامىرىن ورىنداۋعا ءتيىستى ەكەنىمدى سەزىنەم.
جاۋدىڭ وعى كوكتەمگى جاسىل جەرگە ۆۆيك، ۆۆيك دەپ قادالىپ جاتىر. جالاڭاش قالعانداي قورعانسىزدىڭ سەزىمى تۇلا بويىمدى مۇزداتىپ بارادى. قۇنداقتاعى بالامدى باۋىرىما قىسىپ الىپ، قىتىعى كەلگەن ادامداي قىمسىنا جيىرىلىپ، دەنەمنىڭ ءار بۇرتىگى جاۋدىڭ وعىن توسادى. قولىمنان كەلگەنى، كەۋدەمە تىعىپ جىبەرىپ جاسىرىپ قالعىم كەلگەندەي بار دەنەممەن بالامدى قىمتاي بەرەم، ونىڭ ەسەسىنە ءوزىم پاناسىز اشىق جەردە جاتىرمىن.
— شوقالاقتىڭ ءتۇبىن پانالا! شوقالاقتىڭ...
بەتىمدى بۇرىپ جالت قاراسام تالدىرماش دەنەلى سارى جىگىت، تۇسىما جۇگىرىپ كەلىپ قالعان ەكەن، ءبىر قولىمەن يىعىمنان سۇيرەي جونەلدى. ءبىر قولىممەن جەر تىرەپ، باۋىرىمدى كوتەرىپ، تۇمسىعىممەن ءشوپ ءسۇزىپ، الگى جىگىتتىڭ جەتەگىندە ەمپەڭدەي جۇگىرىپ، ءبىر توماردىڭ تۇبىنە جەتىپ قۇلادىم. و دا مەنىمەن قاتار قۇلادى دا، بەتىمە قاراپ:
— باسىڭىزدى كوتەرمەڭىز. بالاڭىزعا ساق بولىڭىز، — دەپ ىلگەرى قاراي جۇگىرىپ كەتتى.
بۇل جىگىتتى تانىدىم: انادا، قىستى كۇنى نەمىستەر وسىنداي ءبىر قاپىلىستا تيىسكەندە مەنى ات شانامەن الىپ قاشاتىن قايقى تۇمسىق اق سارى جىگىت، كەيىن تالاي كەزدەسىپ، كورىپ ءجۇردىم: ەسىمى ساشا بولاتىن. مەنىڭ تابىلعانىما بۇ دا قۋانىپ، ارنايى كەلىپ، كەشىرىم سۇراعان-دى.
باسىممەن مۇك باسقان جۇمساق شوقالاقتى ءسۇزىپ بالامدى كەۋدەمە قىسىپ، قىرىن جاتىرمىن، تىم بولماسا وزگەلەر سياقتى ەتپەتتەپ تە جاتا المايمىن، دەنەمدى ءدىرىلسىز قالتىراتقان جامان ۇرەي ون بويىمدى قۇرىستاتىپ الىپ جىبەرمەيدى. بۇدان بۇرىن دا، اجال دەگەن قۇرعىرمەن ءبىر ەمەس بىرنەشە بەتپە-بەت كەزدەسىپ ەدىم، ءبىراق ول سۇمىرايعا كىسىنىڭ بويى ۇيرەنىپ كەتە المايدى ەكەن، ماڭايىمنان تارس-تارس اتىلعان مىلتىق داۋسىنا قۇلاق توسىپ، ۇستىمنەن زۋىلداپ ۇشقان وقتان جاسقانىپ جۇمساق جەرگە جامباسىممەن باتىپ كەتكىم كەلىپ سىعىلا تۇسەم. ءوز ويىمشا شىم-شىمداپ جەرگە باتىپ تا بارا جاتقان سياقتىمىن، وسى الدامشى اسەر اجال دا قۇتقاراتىنداي كوڭىلىمە جەڭىلدىك اكەلەدى.
مەنەن التى-جەتى قادامداي جەردە اتىسىپ جاتقان پارتيزان باسىن كوتەرىپ الدى، مەنىڭ دە كىشكەنە ەسىمدى جيىپ، توڭىرەككە كوز سالاتىنداي حالگە جەتكەن كەزىم ەدى، تانىپ قالدىم — جاڭاعى ساشا ەكەن، مىلتىعىنىڭ ءبىر جەرى تىستەسىپ قالعان با، تىزەرلەي كوتەرىلىپ، ۆينتوۆكاسىن ءبىر تىزەسىنە قويىپ زاتۆورىن سارتىلداتىپ، اشىن-جاۋىپ جاتىر. مىلتىعىن وقتاپ بولىپ ەندى جاتۋعا وڭتايلانعاندا، ىشقىنعان جامان داۋسى شىعىپ جەر سۇزە قۇلادى. ورنىمنان قالاي تۇرىپ كەتكەنىمدى بىلمەيمىن، قۇنداقتاۋلى بالامدى دا شوقالاقتىڭ تۇبىنە جاسىرىپ ۇلگەرىپ، جەر باۋىرلاي جۇگىرىپ قاسىنا جەتىپ باردىم. از جۇگىرسەم دە القىنىپ، ەنتىگىمدى باسا الماي، باسىمدى ازەر كوتەرىپ وق تيگەن پارتيزانعا قارادىم. جيرەن شاشتى باسىمەن كوك ءشوپتى جاپىرىپ، جەر يىسكەپ قيمىلسىز سۇلىق جاتىر، اقىرىن اۋدارىپ بەتىنە قاراپ ەم، اقسارى ءجۇزىنىڭ قانى قاشپاعان، كوزى جۇمۋلى، بەينە ءبىر ۇيىقتاپ كەتكەن ادام سياقتى، ءوڭى ماناۋراپ تۇر. گيمناستەركاسىنىڭ كەۋدەسىنىڭ الاقانداي جەرى قويۋ قىزىل قان. مەن شالقاسىنان اۋدارعانشا اقسارى ءجۇزىنىڭ قانى قاشىپ... جوق، قانى قاشقانىن بايقاي المادىم، تەك ماناۋراپ تۇرعان ءجۇزى كادىمگىدەي ءسونىپ، قۋارىپ كەتكەن بەتىندە كۇل تۇستەس، سۇپ-سۇر سالقىن ساۋلە ۇيىپ قالدى. اجال... ءبىراز قىرعىنعا كۋا بولسام دا، اجالدى ءدال وسىنداي جاقىن جەردەن بەتپە-بەت كورگەنىم، ونىڭ ءتۇسىن كورگەنىم وسى ەدى. سول ءبىر ءسات كوز الدىما كەلە قالسا، ءقازىر دە سۇپ-سۇر سۇرعىلت، سالقىن ساۋلە دەنەمدى سۋىق لەبىمەن شارپىعانداي ءون بويىمدى قۇلازىتىپ جىبەرەدى. مەن اجالدىڭ اقتىق ءساتىن انىق كوردىم.
ءجۇزى جايناپ تۇرعان جاپ-جاس ادامنىڭ اپ-ساتتە وسىنداي ءوشىپ قالعانى... جاڭا عانا مەنى وقتان ساقتاپ، ويناقشىپ جۇگىرىپ كەلگەن جاس... شىنىمدى ايتسام، وسى ساتتە مەن ءدال وسى اجالعا تۇسىنبەدىم. انا جولى مەنى جوعالتىپ العانى ءۇشىن قىسىلىپ كەلىپ، كەشىرىم سۇراعانى كوز الدىمدا.
— مەن نەمىستەرمەن اتىسام دەپ، سىزدەن كوز جازىپ قالىپپىن. ەسىمدى جيىپ ەندى ىزدەسەم جوقسىز. ءسىز مەنى كەشىرىڭىز. بالالى ايەلگە قامقور بولا الماعانىم... ءتىپتى ۇيات بولدى. ارينە كومانديردەن دە قىسىلدىم، ءبىراق بارىنەن دە ءسىزدى جالعىز تاستاعانىم. ۇياتىن ايتسايشى. ءسىز ەندى كەشىرىڭىز... — دەپ ماعان جاۋتاڭداپ قاراي بەرگەن.
مىنەزى ەلگەزەك، كىشىپەيىل بولعانمەن، قىستى كۇننىڭ وزىندە قۇلاقشىن استىنان اق سەلەۋ ماڭداي شاشىن بۇرقىراتىپ شىعارىپ قوياتىن سەرىلىگى دە بار ەدى. ءقازىر دە ماڭداي شاشى قوبىراپ كەتكەن. استاپىراللا، شاشى دۋدىراپ ءتىرى كۇيى تۇر.
...اتىسىپ جاتىرمىن. قولىمدا ۆينتوۆكا، جاعىممەن مىلتىقتىڭ اعاشىنا جابىسىپ، شۇرىپپەسىن ساۋساعىممەن شىرەنە تارتىپ اتامىن كەلىپ. زاتۆوردى اشىپ اتىلعان گيلزانى ىتقىتىپ جىبەرىپ تاعى دا اتامىن. زاتۆوردى ەندى ءبىر اشىپ-جاۋىپ باسىپ قالعانىمدا مىلتىقتىڭ داۋسى شىقپادى، تەك تىرس ەتتى. «مۇنىسى نەسى» دەپ تاڭىرقاپ، زاتۆوردى قايتادان اشقاندا بارىپ اقىلىم جەتتى، بەس پاترون اتىلىپ كەتكەن ەكەن، قايتادان وقتاۋ كەرەك.
مىلتىقتى قايتا وقتاعاندا اپتىعۋىم باسىلىپ، اقىلىم كىردى. شابۋىل جacaپ كەلە جاتقان جاۋدى انىقتاپ كورىپ نىساناعا ىلىكتىرۋگە پۇرساتىم بولماي، تەك ايتەۋىر باعىتىم دۇرىس، ەت قىزۋىمەن پاتىرلاتىپ اتا بەرىپپىن. كىشكەنە كوڭىلىم ورنىعىپ، كوز توقتاتىپ الدىڭعى جاققا قاراپ، تىزەگە جۋىق كوتەرىلىپ قالعان كوك ءشوپتىڭ اراسىندا قاراۋىتقان ادام دەنەلەرىن اڭعاردىم. جاسىل ءشوپتىڭ رەڭىندە جاسىل مۋنديرلەردى اجىراتۋ دا قيىن-لاپ بەرىپ، تۇتاس كوتەرىلمەي ءبىرى جاتىپ، ءبىرى جۇگىرىپ، قونىس اۋدارعان شەگىرتكەدەي، اقىرىن جىلجىپ كەلەدى ەكەن. ءبىزدىڭ جىگىتتەر دە وقتى ۇدەمەلەتپەي، سيرەكتەۋ اتادى. جاۋدىڭ العاشقى ايباتىنان جاسقانعان كوڭىلىم ورنىعىپ، ءبىرشاما ويىم سارالانىپ، ەندى پارتيزان بايعۇستىڭ ساناۋلى وعىن بەتالدى قۇلا ءدۇز توپەي بەرمەي كوزدەپ، ولشەپ اتۋ كەرەك ەكەنىن ءتۇسىندىم. باس كوتەرىپ جۇگىرگەندەرىن كوزدەپ اتىپ قالام، ول جەرگە جالپ ەتە تۇسەدى. تاعى جۇگىرگەنىن تاعى دا اتىپ قالام، و دا مەن تارس ەتكىزگەسىن ۇزامايدى، جاتىپ قالادى. جاۋدى قۇلاتقانىما ءماز بولىپ، كادىمگىدەي كوڭىلىم تاسىپ، ۇرىسقا ەلىگىپ، قاسىمدا سۋلاپ جاتقان ساشانىڭ تاعى ءبىر وبويماسىن الىپ مىلتىعىمدى قايتا وقتادىم. ەندى ونىڭ اجالى تۋرالى دا ويلامايمىن. ءبىر كەزدە بايقاسام، قانشا قىرىپ جاتسام دا جاۋ ازاياتىن ەمەس، مەن اتقاندا جالپ ەتە تۇسكەندەرى ءتىرىلىپ كەلە مە، كەلەسى ءبىر ساتتە قايتا جۇگىرەدى. تىنىش كەزدە ۇيرەنگەن اتقىشتىعىم... مەنىڭ مەرگەندىگىم مىنا اراعا جۇرمەيتىن سياقتى. جوق، ول ويىن ەكەن شىنداپ كەلگەندە...
قۇلاعىما ماسانىڭ ىزىڭىنداي ءالسىز داۋسى كەلەدى، ونى ەلەمەي، ەت قىزۋىمەن اتىسا بەرىپ ەدىم، كەنەت الدەنەگە كوڭىلىم قوبالجىپ، ەلەڭ ەتە قالدىم. ەندى قاتتىراق ەستىلدى — جىلاعان بالانىڭ داۋسى، مەنىڭ بالام. قىزۋ اتىس ۇستىندە، بوسانعالى تۇڭعىش رەت بالام بارىپ ۇمىتىپ كەتىپپىن. قاپەلىمدە جاۋىپ تۇرعان وقتان جاسقانۋدى ۇمىتىپ، جاڭاعى ءوزىم پانالاعان توماردىڭ تۇبىنە جۇگىرىپ كەلسەم كىشكەنتايىم ayزىن جىرتا، باقىرىپ جاتىر. جامباستاپ جاتا كەتىپ باۋىرىما قىسىپ الدىم، باسقا نە امالىم بار. وقتىڭ زۋىلى كوبەيىپ، ۇدەپ بارادى. بالاڭدى قۇشاقتاپ توماردىڭ تۇبىندە وق توسىپ جاتۋ... مەن ەندى وعان شىداي المادىم. بالامدى كوتەرىپ الىپ، قايتا جۇگىرىپ جاڭاعى ورنىما جەتە جىعىلدىم. ولگەن ادام دا، كەيدە تىرىگە قورعان بولادى ەكەن، كىشكەنتايىمدى ساشانىڭ ءبۇيىرىنىڭ استىنا تىعىپ قويدىم دا قايتادان مىلتىعىما جارماستىم. جاڭا كەۋدەمە قىسقاندا انا دەنەسىنىڭ جىلى ءيسىن سەزىپ تيتىمدەي كوڭىلى ورنىقتى ما، الدە شارشادى ما، ءسابي دە جىلاۋىن قويدى.
...دۋلات ەندى جەر شۇقۋدى قويىپ، ەسكى جاشىكپەن اۋرە، جاشىكتىڭ بۇرىشىن بەكىتۋگە قاققان تىلدەي قاڭىلتىردىڭ ءبىر شەتىنەن جۇلقىلاپ جۇلىپ العىسى كەلەدى. قاڭىلتىر وعان كونەتىن ەمەس، ءبىراق ونى ەلەيتىن ءتۇرى جوق، بارىن سالىپ پىس-پىس ەتىپ تارتقىلايدى كەلىپ. قاڭىلتىر قولىنان شىعىپ كەتكەندە قۇلاي جازداپ شوڭقيىپ وتىرىپ قالادى دا، قايتا جارماسادى. وق استىندا وسكەنگە مە، ءوزى قايسار-اق.
وق استىندا وسكەن... اسىرەلەپ ايتىلعان قىزىل ءسوز ەمەس، تۋرا وقتىڭ استىندا ءوستى عوي، بۇل كەبەنەك. كۇناسىز پەرىشتە بولعانعا ما، ايتەۋىر سودان امان كەلە جاتىر. ەندىگىسىن... ەندىگىسىنە ۇمىتكەرمىن. ءبىزدىڭ ازات بولاتىن كۇنىمىز جاقىنداپ قالعان سياقتى، مۇمكىن سوڭعى كۇندەر شىعار. ءبىراق سول سوڭعى كۇندەردىڭ سىڭايى تىم بۇزىلىپ بارادى، كوبىمىزدىڭ-اق سوڭعى كۇنىمىزگە اينالماسا نەعىلسىن.
مىنا جەركەپەدە بىتىرەتىن شارۋام شامالى، توبە جاقتاعى ساڭلاۋعا قاراي موينىمدى سوزىپ، قۇلاعىمدى توسىپ تىڭ تىڭدايمىن، قۇلاعىممەن عانا ەمەس، تۇلا بويىممەن تۇگەل تىڭدايتىن سياقتىمىن. قاپپايتىن ءيتتىڭ جاتىپ الىپ جالقاۋ ىرىلداعانى ءتارىزدى، ءۇزىلىپ-ۇزىلىپ، ەمىس-ەمىس سارىن كەلەدى. قۇرعىردى تانيمىن، ول سوعىستىڭ ىرىلى، جانە قاپقاندا دا ولتىرە قابادى. بۇل قىم-قيعاش ۇرىستىڭ جەر استىنا الىستان تالىپ جەتكەن دەمى عانا... ال وقتىڭ استىنداعىلار...
سول العاش قولىما مىلتىق ۇستاعان كۇنى بايقادىم: ۇرىستىڭ ەت قىزۋى وزگە نارسەنى ويلاتپاي كىسىنى ەلىكتىرىپ الىپ كەتەدى ەكەن دە باسقا نارسەگە قايرىلۋعا مۇرسات بەرمەي، كادىمگى ءبىر ۇلكەن، قاۋىرت ءىس تىندىرىپ جاتقانداي وزەۋرەتىپ، قورقىنىش، ۇرەي دەگەن پالەلەردى ۇمىتتىرىپ جىبەرەدى ەكەن. و كەزدە ادام ءومىرى، ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭ ومىرىنەن تيتتەي ارتىقشىلىعى جوق. كوكىرەگىڭدى اڭشىنىڭ قۇمارلىعى بيلەپ، ساعان قارسى مىلتىق ۇستاپ جۇگىرىپ كەلە جاتقان ەكى اياقتى ادام ەمەس، ءوزى دە شاباتىن قاسقىر سياقتى كورىنەدى. ونى ولتىرگەنگە شىمىرىكپەي، قايراتتاناتىن جەر وسى سوعىستىڭ دالاسى عانا بولار.
مەن سول العاش ۇرىسقا قاتىسقان كۇنى، جاۋ سولداتىن ءولتىردىم بە، انىعىن بىلمەيمىن، ءبىراق قولىما قارۋ ۇستاپ، جاۋىنگەرلەردىڭ شەبىندە جاتىپ، وق شىعارىپ قارسىلاسقانىمنىڭ ءوزى كوڭىلىمە ءبىر توستاعان كوجەنىڭ بۋىنان الدەقايدا ارتىق جەل بەردى. جانىڭدى ىلعي قيناماسا دا، ءبىر نارسە ءتيىپ كەتسە سىزداپ قويا بەرەتىن بىتەۋ جارا سياقتى ماسىلدىق، سەزىمنەن دە سو جولى ارىلدىم. ءبىر مەزەتتە: «وقتى ولشەپ اتىڭدار! جاقىنىراق جىبەرىڭدەر!» دەگەن سىرت جاعىمنان جۇگىرىپ كەتىپ بارا جاتقان قاسىمبەكتىڭ داۋىسىن ەستىپ قالدىم. عاجابى سول، وعان قايرىلىپ قاراعانىم دا جوق، ونىڭ ورنىندا نيكولاي ما، ءتىپتى باسقا ءبىر كوماندير ايقايلاپ وتسە دە ماعان ءبارىبىر سياقتى. شىنىمدى ايتسام، اۋىق-اۋىق باقىرىپ جىلاپ جاتقان بالاما دا ءىشى-باۋىرىم ەلجىرەي قويعان جوق، قولىم بوساپ كەتكەندە بىر-ەكى سيپاپ سۇلاپ جاتقان ساشانىڭ دەنەسىنە قاراي يتەرىپ قويام، كەيدە ءتىپتى قىسىلتاياڭ كەزدە مازامدى العانىنا ىزا بولام. تەك وقتان امان بولسا... قالعانى ەشتەڭە ەمەس.
سوعىس ادامدى قاتىگەز ەتە مە؟ بىلمەيمىن. ەتسە ەتەتىن دە شىعار. ويتكەنى قازانى ەڭ از ازالايتىن جەر دە وسى سوعىس. وق ءتيىپ جاتقان ادامنىڭ بەتىن جابۋعا دا مۇرساتىڭ كەلە بەرمەيدى. اڭگىمە مۇرساتىڭنىڭ بار-جوعىندا عانا ەمەس سياقتى. بالا كەزىمنەن ەسىمدە قالعان: ءبىزدىڭ جاقتا ءبىر ادامنىڭ قازاسى رۋلى ەلدى كۇڭىرەنتىپ كەتەتىن. ايەلدەر شاشىن جۇلىپ، داۋىس قىلىپ جوقتاۋ ايتىپ زارلاعاندا توڭىرەكتەگىلەردىڭ ءبارى سولقىلداپ جىلاپ، ازالى داۋىستى، مولدالار قۇران وقىپ قانا توقتاتاتىن. الىستان كەلگەن اعايىندار توبەنىڭ استىنان «وي باۋىرىمداپ» ات قويىپ اۋىلدى كۇڭىرەنتەتىن. سودان كەيىن ايقايمەن ىشقىنعان قاسىرەت قايتادان ىشكە ءتۇسىپ، شاڭ-شۇڭ باسىلىپ، قارالى ءۇيدىڭ ماڭىندا قاتتى داۋىس شىعارماي، جۇرت اياعىنىڭ ۇشىنان باسىپ، كۇبىرلەپ جابىرقاۋ سويلەسەتىن. ونداي كەزدە ماعان اۋىلدىڭ ادامدارى عانا ەمەس، اۋىلدىڭ ۇستىندە تۇلىپ تۇرعان اۋانىڭ ءوزى ءولىمدى ازا تۇتىپ تۇرعان ءتارىزدى سەزىلەتىن.
بۇل ارادا ولگەن ادامنىڭ بارلىق پارىزىن وتەپ جاتۋعا ۋاقىتتىڭ جوق ەكەنى راس، ءبىراق قازا تاپقان ادامعا دەگەن قايعىنى دا جۇرت بويىنا كوپ دارىتپايدى. ولگەندەردىڭ ورتاسىندا وتىرىپ تاماقتارىن ىشە بەرەدى، ءتىپتى كۇندىزگى قىرعىن سوعىستان كەيىن كەشكە قاراي باس قوسقاندا بىرەۋدىڭ سونداعى سولەكەتتىگىن ەسكە الىپ، قارقىلداسىپ كۇلىپ جاتادى. جۇرت قايعىنى جەكە تۇسىرمەۋگە تىرىسادى ەكەن، مينۋت سايىن اجال توسقان مىنا جاقتا بۇ دا ءبىر جان ساقتاۋدىڭ جولى شىعار.
10
پارتيزان دەگەن حالىقتى سوعىستان بەتەر تاماق جاعى قينايتىن كەزى كوبىرەك. ورماننىڭ ىشىندە ورىپ جاتقان ەگىنىڭ، جايىن جۇرگەن مالىڭ جوق، سونشاما ادامعا تاماق تاۋىپ بەرۋ، قارۋ-جاراق، ءوق-دارى تاۋىپ بەرۋدە كەم قيىندىققا تۇسپەيدى. ونسىز دا سوعىستان كۇيزەلىپ، شارۋاسى شايقالعان دەريەۆنيالاردان قولعا تۇسكەن ازىق-تۇلىك اش بورىدەي جالاقتاعان جىگىتتەردىڭ جۇمىرىنا جۇق بولمايدى. دەريەۆنيالار تاقىرلانعان سوڭ جىگىتتەر كوبىنە، باستارىن وققا بايلاپ، نەمىستەردىڭ وبوزىن تونايدى. وندايدا كەيدە ءماز بولىپ، ارتىنىپ-تارتىنىپ جولى بولىپ كەلسە، كەيدە قولدارىنا ەش نارسە ىلىكپەي، ادامدارىن بوسقا شىعىنداپ، سالدارى سۋعا كەتىپ قايتادى. «تىلەنشىنىڭ سۇيگەن اسىن كىم بەرسىن» دەمەكشى، پارتيزاندار تەك قولىنا تيگەنىن قورەك ەتەدى، تاباندا قولىنا ءدامدى دۇنيە ىلىكسە، مارە-سارە بولىپ قاۋجاپ قالادى.
جىل جارىمنان ارتىق وسى جورتۋىلدا جۇرگەندە، مەنىڭ دە تاماعىمنان وتپەگەن نارسە، وي ءسىرا، جوق شىعار. بۇرىن اتىپ ەستىمەگەن، اۋزىم ءدامىن بىلمەگەن، نەمىستىڭ تاعامدارىن تاتىپ كوردىم. تاعام تالعاپ، ۇناتپاعانىڭنان جەريتىن جاعداي بولعان جوق ايتەۋىر، تاماقتان وتكەننىڭ ءبارى تالعاجاۋ. نەمىستەردىڭ ازىق-تۇلىگى ۇزىلمەي قولىنا ءتۇسىپ تۇرسا دا مۇرتىڭدى بالتا كەسپەس ەدى-اۋ، كوبىنە-اق قولعا تۇسەتىن نارسە از بولادى. پارتيزان داستارحانىنىڭ جانە ءبىر تاماشاسى — ءبىرى بولسا ءبىرى بولمايدى. اشتىق قىسقاندا ءمىنىپ جۇرگەن، جەگىپ جۇرگەن جالعىز اتتى جايراتىپ تاستايدى. ونى دۇرىستاپ سويىپ، مۇشەلەپ ءبولىپ جاتۋدى دا بىلمەيدى؛ اركىم قولىنا ىلىككەن جەرىن كەسىن جىپ، كوتەلەكتەرىنە قايناتىپ جاتقانى. وعان سالاتىن قامىر دا، كارتوپ تا جوق، قۇرعاق ەتتىڭ ءوزىن قاۋزايدى؛ كەيدە ءتىپتى سالاتىن تۇز دا تابىلماي قالادى. بىرنەشە كۇن تاماقتان وتەر ءتۇيىر بولماي، اشتىقتان بۇرالىپ كوزىڭ قاراۋىتىپ وتىرعاندا جورتۋىلعا شىققان جىگىتتەر، قولدارىنا وزگە ەشتەڭە ىلىكپەي، ءتاتتى پريانيك نەمەسە از عانا قانت، كامپيت اكەلەتىن كەزدەرى دە بولادى. كامپيتتى اۋزىڭا سالىپ قالجاعاندا اش وزەگىڭە بارعان ءتاتتى سول قىرىندىسى كەتىپ قۋراپ تۇرعان ۇلتابار شەكتەرىڭدى جىبىرلاتىپ ءبۇرىپ اكەتەدى، ءبىراق ايتەۋىر ءار جاقتان ءنار بارىپ، از دا بولسا جۇرەك جالعايسىڭ.
قانشا ءبىر قيىن كۇندەردە دە مەنى تارىقتىرماعان مارقۇم دۋنيا اپايدىڭ قىزىل قاسقا سيىرى زويكاسى ەدى. جاپادان-جالعىز قالعان ناعىز تار كەزەڭدە پانالاتقان بايعۇس كەمپىردىڭ ءوزى ولگەننەن كەيىن دە ماعان مەدەت كومەگى ءتيدى. سول نەمىستەر توتەننەن ءتونىپ، قاراڭعى قارلى ورماندا مەن اداسىپ كەتەتىن جولى زويكانى پروشا قۋالاپ كەتكەن. قارشاداي بالا قاراڭعى ورماندا قاڭعالاقتاپ ءجۇرىپ، وزىنە تاپسىرىلعان قىزىل قاسقا سيىردان ايرىلماي، و دا اقىرى، ءوزىمىزدىڭ وتريادتى تاۋىپتى. كورشى پارتيزاندار مەنى وزىمىزگە اكەلىپ سالعاندا قاتتى قۋانعان ادامنىڭ ءبىرى وسى پروشا بولدى. كوپكە دەيىن اينالسوقتاپ قاسىمنان كەتپەي، ەكى ەزۋى ەكى ۇرتىنا قاراي جىمقىرىلىپ، ىرجيا كۇلىپ:
— ناديا اپاي، ءسىزدىڭ تابىلعانىڭىز قانداي جاقسى بولدى. ءتىپتى جاقسى بولدى، — دەي بەرگەن.
سودان كەيىن دە پروشا نەگىزىنەن مەنىڭ قاسىمدا بولدى. قازان-وشاققا، بالا باعۋعا، سيىردى كۇتۋگە ونى ماعان ارنايى كومەكشى ەتىپ تاعايىنداسا، جىگىت بولۋعا اسىققان جاستىڭ، ارينە، نامىسىنا تيەر ەدى؛ ءبىراق ايتەۋىر ادەيى بۇيرىق بەرىلمەسە دە تىرشىلىكتىڭ ورايى سولاي بولدى دا پروشا ماعان قولعابىسىن تيگىزىپ، جانى اشىپ جاردەم بەpiپ ءجۇرىپ، ءوز جاعدايىنا بايقاۋسىز ۇيرەنىپ كەتتى. پارتيزان بولۋ دەگەن قولىنا قارۋ الىپ كۇندىز-تۇنى جاۋدى جاپىرىپ قىرا بەرۋ عانا ەمەس، ونىڭ كۇندەلىكتى ۇساق-تۇيەك، يت ىرجىڭ شارۋاسى، تىرلىك قامى بولاتىنى، ءبىرى تاۋسىلمايتىن مۇقتاجى بولاتىنى شيكى جاستىڭ اقىلىنا جەتتى-اۋ دەيمىن، كەيىن «ماعان قارۋ بەرىپ تاپسىرماعا جىبەرمەدى» دەپ قىڭقىلداۋدى قويىپ، تاپسىرعان شارۋانى ىقىلاسپەن تىندىرىمدى ىستەپ جۇرە بەردى.
دۋنيا اپايدىڭ زويكاسىن ەكەۋمىز دە جاقسى كورىپ كەتتىك. اياعىڭدى ءتاي باسقاننان قوزى قۋالاپ، مال بالاسىنىڭ اراسىندا وسكەن ادامعا توڭىرەگىڭدە ءتىرى تۇياق بولماسا، ءبىر جاعىڭ ويسىراپ تۇرار ەدى. توستاعانداي كوزى دىمقىلدانىپ، ءبىر نارسە دامەتكەندەي موليە قارايتىن قىزىل قاسقا سيىر سول ولقىمدى تولتىرىپ جۇرەتىن-دى. ايەل زاتى ساۋىن مالىنا، ونىڭ ىشىندە اسىرەسە ساۋىن سيىرعا جاقىنىراق قوي، ال پروشكانىڭ زويكاعا دەگەن ىقىلاسى ءتىپتى بولەك، بايقايمىن بۇل ىقىلاسى سوناۋ سيىر ايداپ قاشاتىن قاراڭعى ءتۇنى كوكىرەگىنە تەرەڭ ۇيالاعان ءتۇرى بار. اينالا جاۋ، اتىلعان وق، تۇڭعيىق تۇنەرگەن قاراڭعى ورمان، سول كەزدە جاپادان-جالعىز قالعان شيكى جاستىڭ قاسىنداعى جالعىز قاراسى وسى قىزىل قاسقا سيىر. كورىنگەن اعاش پەن بۇتا قاراڭعىدا قاراۋىتىپ تىنا قالىپ، تاسادان جاۋ شىعا كەلەردەي ۇركىتىپ، ۇرەي قىسقاندا سامارقاۋ سالماقتى اياڭداپ كەلە جاتقان مىنا كوپەك سارقىلماس مول سابىرىن بالا كوڭىلىنە دە دارىتقان بولار. جاۋىعا تۇتاسقان قاراڭعىلىقتا جالعىزسىراعاندا، اياز قىسىپ قالتىراعاندا بەتىن سول سيىردىڭ جىلى موينىنا باسىپ، اۋكەسىن قايىرا قۇشاقتاپ، قولتىعىنا تىعىلىپ الىپ-ۇشقان كوڭىلى بايىز تاپقان شىعار. تارىققاندا دەمەۋ بولعان مال بالاسىن كەيدە ادامنان بەتەر جاقسى كورىپ كەتەسىڭ.
ازىعىمىز تاۋسىلىپ، پارتيزاندار زويكانى سويعاندا پروشكا ءتىپتى قاتتى قينالدى. كوزىنەن جاسى مولتىلدەپ، جۇگىرىپ كەلىپ:
— تەتيا ناديا، تەتيا ناديا! انالار زويكانى سويايىن دەپ جاتىر! ەستيسىز بە، سويايىن دەپ جاتىر، — دەپ جەڭىمنەن جۇلقىلاي بەردى. — ءسىز نەعىپ وتىرسىز؟ نەعىپ تۇرسىز؟
مەن نەعىلايىن، كۇندە مال سويىپ جاتاتىن قازاقتىڭ اۋلىندا وسسەم دە، وسى سيىردى سويعانى جانىما باتىپ-اق تۇر. ءبىراق ەندى نەشە كۇننەن بەرى اش وتىرعان ادامدارعا سۋالعان قىسىر سيىردى «سويماڭدار» دەپ ايتۋعا... ونىڭ ۇستىنە، كۇيەۋىم كوماندير بولعانمەن، پارتيزانداردىڭ ۇلكەن شارۋاسىنا ارالاسۋعا حاقىم جوق ەكەنىن سەزەمىن.
— نەعىپ تۇرسىز، ناديا اپا. زويكانى سويادى ولار. زويكانى امان الىپ قالساڭىزشى، — دەدى، بەينەبىر ادامعا ارا تۇسكەندەي جالىنىپ. — ءتىپتى زويكاعا جانىڭىز اشىماي ما؟
زويكانى سويعان كۇنى پروشكانىڭ تۇنەرگەن قاباعى اشىلماي تومسىرايىپ ءجۇردى، ءبىراق اشتىعى قۇرعىر شىداتا ما، اقىرى و دا قىزىل قاسقا سيىردىڭ بورشاسىنان ءدام تاتتى.
قىزىل قاسقا سيىر كەتكەن سوڭ ءبىزدىڭ دە كۇيىمىز تايدى. توعايدان ءارتۇرلى جەمىس-جيدەك تەرەمىز. تاماعىڭ تويعاندا عانا اۋىزدىڭ ءدامىن الۋعا جارايتىن جيدەكتىڭ قورەكتىگى دە شامالى، ءبىراق كوزىڭ قاراۋىتىپ، وزەگىڭ تالعاندا ار جاعىڭا از دا بولسا ءنار بارادى. ورمان ءىشىنىڭ، دالالى جەردە وسكەن مەن بىلمەيتىن، جەمىسىنىڭ ءتۇرى دە كوپ ەكەن. ولاردىڭ جەۋگە كەلەتىنى قايسى، كەلمەيتىنى قايسى، اجىراتا المايمىن دا، اۋزىما سالىپ تالماپ كورىپ، تاماقتان وتكەنىن جۇتا بەرەم. اعاشتى جەردىڭ اشىققان ادام ءۇشىن ەڭ ءبىر ۇلكەن بايلىعى ساڭىراۋقۇلاق جاڭبىردان كەيىن سونى تەرەمىز. ونىڭ جەۋگە جارايتىنى، جارامايتىنى بار، مەن بۇ جاعىنان دا ساۋاتسىزبىن، دالا قازاقتارى ساڭىراۋقۇلاقتى جەۋگە بولادى دەپ ويلاعان ەمەس. مۇنىڭ ءبىر مەنى قيناعان جەرى، اۋىزعا سالىپ بايقاي المايسىڭ، ادامدى ۋلاپ تاستايتىندارى كوپ. پروشكا بۇ جاعىنان ماعان تاپتىرمايتىن اقىلشى بولىپ الدى، ءماز بولىپ ەتەگىمدى تولتىرىپ اكەلگەن ساڭىراۋقۇلاعىمنان كوپ بولسا، قوس ۋىسىن قالدىرادى. اسىرەسە سۇرعىلت سيساعا اق بۇرشاق سەپكەندەي، ادەمى ساڭىراۋقۇلاقتى لاقتىرىپ تاستاپ جاتقاندا ءىشىم ۋداي اشيدى. پروشا استىڭعى ەرنىن جىمقىرا تىستەپ الىپ، بالانىڭ بىلمەستىگىنە كۇلگەندەي، مىرس-مىرس ەتىپ مۇسىركەي كۇلەدى.
— «بۇل مۋحومور عوي، تەتيا ناديا» — دەيدى ادەمى ساڭىراۋقۇلاقتى لاقتىرىپ جاتىپ.
«ءوزى وتە ادەمى عوي» دەيمىن اقتالعانداي.
ادەمىسى ادەمى. ءبىراق الدايدى، ۋلى. ال، مىناۋ پوگايكا، بۇ دا جەۋگە جارامايدى».
ونىڭ ەسەسىنە پروشانىڭ ىرىكتەپ قالدىرعان ساڭىراۋقۇلاقتارى ءتاتتى بولادى، سۋعا قايناتىپ، اسىرەسە كىشكەنە مايىڭ بولىپ قۋىرىپ جەگەندە، تۋرا قويدىڭ وكپەسىنەن اۋمايدى.
كوبىنە قولعابىسىن تيگىزىپ قاسىمدا جۇرگەنگە پروشاعا ابدەن ۇيرەنىپ الىپپىن، ونىڭ ۇستىنە ۇنەمى قولىمىزعا مىلتىق ۇستاماعان سوڭ وزگەلەردەن باعامىز كومىستەۋ سياقتى، تەك ەكەۋارا تەڭەلەمىز. وسى سەزىمنىڭ ءوزى ارامىزدى جاقىنداتقان بولار، پروشا ماعان ابدەن سەنىپ الىپ، سىرىن دا جاسىرمايتىن بولدى، ايتپەسە، ءوزىم جاۋىنگەر پارتيزان ساناپ جۇرگەن نامىسشىل جاس، شەشەسىن ساعىنعانىن ءتىرى جانعا ايتار ما. ارينە، ونىسىن ماعان دا بىردەن ايتا قويعان جوق. مەنىڭ ءاربىر ءىسىمدى كورگەندە «مەنىڭ مامام ءسويتۋشى ەدى»، بولماسا، «مەنىڭ مامام ولاي ەمەس، بىلاي ىستەۋشى ەدى» دەپ باستاپ، اقىرى ماماسى تۋرالى ءبىراز اڭگىمەلەرىن ايتىپ بەرگەن. بالانىڭ سوزىنە قاراپ شەشەسىن تانۋ دا وڭاي ەمەس، ويتكەنى بالا اتاۋلىنىڭ ءسوزىن تىڭداساڭ ءبارىنىڭ شەشەسى بىردەي اقىلدى، مەيرىمدى، كورىكتى بولىپ شىعادى. ءبىراق، ءوزىمنىڭ تۇيگەنىم، بۇل بالانىڭ شەشەسى باياعى ءوزىمىزدىڭ پولكتاعى ءتورت بالاسى بار يرايدا يۆانوۆنا تارىزدەس سابىرلى، يمان ءجۇزدى ايەل سياقتى. ايتپاقشى مۇنىڭ دا شەشەسىنىڭ ءتورت بالاسى بار ەكەن. ۇلكەنى پروشا، ءبىر ءىنىسى، ەكى كىشكەنە قارىنداسى بار. ءتورت جاسار كەنجە قارىنداسى الەنۋشكانى اۋزىنا كوبىرەك الادى، ودان ۇلكەن توعىز جاسار قارىنداسى اگرافەنانى كوبىنە مىنەپ وتىرادى. ول تۋرالى ايتقاندا «گلۋپايا» دەگەن ءسوزدى كوبىرەك قوسادى. مەن العاشقىدا الگى «مۋحومور» دەپ اتالاتىن ساڭىراۋقۇلاقتى كوبىرەك تەرىپ اكەلگەندە:
— «ناديا اپاي، ءسىز ءبىزدىڭ اگرافەنۋشكا سياقتى ەكەنسىز، — دەپ كۇلگەن. — ول دا ورمانعا بارعاندا ءسىز ءتارىزدى ىلعي «مۋحوموردى» تەرىپ اكەلەتىن. «بۇل جەۋگە كەلمەيدى، تاستا» دەسەم بولمايدى. «بۇل ادەمى، جەمەسەڭ جەمە، ءبارىبىر تەرە بەرەم» دەن قاسارىسادى. سول ادەتىن ءتىپتى قويعىزا المادىم. ول بار عوي، ءوزى ەرەگىسپە. ۆوت گلۋپايا».
ءسوز اياعىندا ۋايىمدى كەسكىنمەن مىرس ەتىپ كۇلەدى.
ورىستىڭ «گلۋپايا» دەگەن ءسوزىن «اقىماق» دەگەن ماعىنادا ۇعۋشى ەدىم، سول ءسوزدى سونشالىقتى ەمىرەنىپ، ساعىنىشپەن ايتۋعا بولاتىنىن ەندى كوردىم.
سانكا دەيتىن ون جاسار ءىنىسى بار ەكەن، شەشەسى سەگىز قۇرساق كوتەرگەن، سودان قالعانى تورتەۋ ەكەن، سوڭعى كەزدە سانكانى دا اۋزىنا ءجيى الاتىن بولىپ ءجۇر، ءبىر جولى قولىنداعى پريانيگىن تارتىپ جەگەنى ءۇشىن ونى مىقتاپ ساباپ تاستانىن ايتتى. شاماسى وسى ءىسى ەسىنە تۇسكەندە وكىنە مە، «و كەزدە ول كىشكەنتاي ەدى، اقىلى جوق ەدى» دەپ اقتاپ قويادى. بالانىڭ اۋزىنا المايتىنى اكەسى عانا. تەك ءبىر رەت بايقاۋسىزدا، وندا دا سول ساڭىراۋقۇلاققا بايلانىستى، اۋزىنان شىعىپ كەتتى.
«پاپانيا ليۋبيت مارينوۆاننىە گريبى... ي سولەننىە وگۋرسى»، — دەپ قالدى دا، اڭداۋسىزدا ۇيات ءسوز ايتىپ قالعانداي، ءتىلىن تىستەي قويدى.
اڭعارماعانسىپ، بوگدە سوزگە بۇرىپ كىسىنى ىڭعايسىز جاعدايدان شىعارىپ اكەتۋگە مەن قانداي وراشولاقپىن، وندايدا انادان بەتەر ءوزىم قىسىلام، ءسويتىپ جۇرگەن جەردەن ءبىر ماسقارا جاساپ العانداي، ەكەۋمىز دە ءۇنسىز قالدىق.
ابزالى، اكەسى تۋرالى ءسوزدى ەكى جاعىمىز دا جىلى جاۋىپ قويعانبىز. مەن سول العاشقى جولى، العاشقى كۇندەرى، توبەدەن تۇسكەندەي، كۇتپەگەن جەردەن بالا اتاۋلىنىڭ شەشەسىنىڭ اتىن ەستىگەندە، شوشىپ قالعانىن بايقاپ، باسقا جەردە سىر بەرگەن ەمەسپىن. وسى ءبىر از عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە تۋعان ىنىمدەي جاقىن بولىپ كەتكەن بالالىق كوڭىلىندە ءوزىم كورگەن ۋساچيەۆ پوليسايعا جاقىنداتىپ. يا جاناستىرا الماي قويدىم دا، بۇل جاعدايدى ونشا ويلامايتىن بولعانمىن. ءبىراق، مەن ويلاماعانمەن، پروشا ويلاماي قويا المايدى.
ءبىر كۇنى كوڭىل تۇكپىرىندە تىعىلىپ جاتقان ءبىر ويىن ماعان ايتىپ قالدى:
— مۇمكىن ول ءبىزدىڭ جاققا شىعاتىن بولار.
«ول» دەگەنىنىڭ كىم ەكەنىن تۇسىنە قويدىم — بايعۇس بالانىڭ جاتسا-تۇرسا ويلايتىن ارمان-تىلەگى، ءۇمىتى. ەسەك — دامە ءۇمىتىن وشىرگىم كەلمەي مەن دە قوستادىم:
— ەسى بار ادام ءوز حالقىنان ءبولىنىپ قايدا بارادى. ارينە ءبىزدىڭ جاققا شىعۋعا ءتيىس.
ايتۋىن ايتسام دا، ءىشى قۇرعىرىم سەزىپ تۇر: بۇل سوعىس قاراما-قارسى جاققا جاراتقان ادامنىڭ قايتىپ قوسىلۋى ەكى تالاي، ونىڭ ۇستىنە وقتا — تەكتە پارتيزانداردىڭ اۋزىنان ۋساچيەۆ جايلى ەستىگەن سوزدەرىمنەن جاقسىلىق نىشانى بايقالمايدى.
...ءالى ەسىمنەن كەتپەيدى. جاز ايى، ورمان ىشىندە لاگەردە تۇرعانبىز. ەرتەڭگىلىك، دۋلاتتى كوك ءشوپتىڭ ۇستىنە ەركىن ەڭبەكتەتىپ قويا بەرىپ، ءوزىم اس قامداپ جاتىر ەدىم، پروشا جۇگىرىپ كەلدى. وزىندە ءوڭ-تۇس جوق، قاتتى قينالعانداعى ادەتىنشە استىڭعى ەرنىن ۇستىڭگى ەرىنىمەن كومكەرىپ تىستەپ العان. ءتۇرىن كورىپ شوشىپ كەتىپ:
— نەمەنە بولدى، پروشكا؟ — دەپ سۇرادىم.
— اكەلدى... — دەدى اقىرىن عانا، داۋسى كۇرسىنگەن دەمىمەن بىرگە شىعىپ.
قاپەلىمدە ەش نارسە تۇسىنبەي قالدىم.
— نەنى اكەلدى؟ كىمدى اكەلدى؟
— ونى... پاپامدى...
العاشقى ساتتە مۇنىڭ قانشالىقتى جاقسىلىق، نە جاماندىق ەكەنىن دە اڭعارماپپىن، ايتەۋىر ۇندەمەي قالۋدى ءجونسىز كوردىم دە، بايعۇس بالانى قيناپ قازبالاي بەرىپپىن.
— ءوزىڭ كوردىڭ بە؟
— ءوزىم كوردىم.
— ول سەنى كوردى مە؟
— كورگەن جوق. مەن سىرتىنان كوردىم. وزدەرى ەكى ادام. شالاشقا اپارىپ قاماپ تاستادى.
ەكەۋمىزدىڭ ءسوزىمىز وسىمەن ءۇزىلدى دە، ءۇنسىز قالدىق. Meن وعان جۇبانىش بولارلىق ەش نارسە ايتا المادىم، ءسىرا بۇل جەردە مەن ەمەس، وقىمىستى سۇڭعىلا ادام تۇرسا دا، بالالىق جاراسىن قاسىعاننان باسقا، قانداي جىلى ءسوز تاۋىپ ايتاتىنىن بىلمەيمىن. پروشكا ءقازىر اكەسىنە وزگەنىڭ دە، ءوزىنىڭ دە ارا تۇسە المايتىنىن، بۇلتارتپاس قاتال تاعدىردىڭ تاقالعانىن جان-تانىمەن سەزىپ، استىڭعى ەرنىن قىرقىپ الارداي جىمقىرا تىستەپ، تىزەسىن قۇشاقتاپ، سىرەسىپ وتىر. ەڭبەكتەپ كەلىپ بوتينكاسىنىڭ تۇمسىعىنا جابىسقان دۋلاتپەن دە ءىسى جوق، انشەيىندە بولسا، ونى جەردەن كوتەرىپ الىپ، اسپانعا اتىپ ويناتار ەدى، ءقازىر ونى كورەتىن دە حالدە ەمەس. ازدان كەيىن ءبىر نارسە ويىنا تۇسكەندەي، ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، الدەنەدەن سەزىكتەنىپ، جان-جاعىنا الاقتاپ قاراپ الدى دا، تەزىرەك باسىپ شالاشقا كىرىپ كەتتى. بايقاپ قالدىم، ءتىرى جانعا كورىنگىسى كەلمەيدى...
ساسكەدە، ۇستالعان پوليسايلارعا سوت بولدى. شىنىمدى ايتسام، سوعان قاتىناسقىم كەلگەن جوق ەدى، مەنى ارنايى شاقىردى. پروشا شالاشتان شىقپاي جاتىپ الدى، وعان ءقازىر جالعىزدىقتان باسقا ەش نارسەنىڭ جاردەمى تيمەسىن سەزەمىن. پارتيزاندار ورمان ىشىندەگى كىشكەنە الاڭ شەتىنە جينالعان. كوك ءشوپتى جاپىرىپ القا-قوتان وتىرىپ العان، شىنتاقتاپ جاتقاندارى، تۇرەگەلىپ اعاشقا سۇيەنىپ تۇرعاندارى دا بار. الدىڭعى جاقتا قىزىل جاپقان كىشكەنە ستولدىڭ باسىندا ەكى تومارعا كولدەنەڭ ۇزىن تاقتايدى قويىپ سكامەيكا جاساپ، ءۇش ادام وتىر، ۇشەۋدىڭ ورتاسىنداعى نوسوۆەس. جازدىگۇنى ماڭدايىن تۇقىرايتىڭقىراپ كەپكە كيىپ جۇرەتىن ەدى، ءقازىر كەپكاسىن شەشىپ ستولدىڭ ۇستىنە قويعان. ار جاعىنداعى ەكى پارتيزان دا جالاڭ باس، ءبىراق يىعىنان اسىرىپ ارقالارىنا اسىنعان اۆتوماتتارىن تاستاماپتى. جۇرتتىڭ جينالۋىن توسقان شاماسى بار، ۇشەۋى دە ءۇنسىز، تەك نوسوۆەس قانا شۇقشيىپ قاعازعا ءبىر نارسە ءتۇرتىپ جاتىر.
وتىرعان جۇرتتىڭ الدىنا تامان قيعاشتاۋ بارىپ ءبىر تەرەكتىڭ تۇبىنە توقتادىم. كورەيىن دەپ تۇرعان وقيعاڭ قانشاما جانعا جايسىز بولسا دا قۇشتارلىق دەگەن پالە جەتەلەدى دە، الدىڭعى جاققا تىم جاقىن كەلىپ قالىپپىن. قاسىمبەك پەن نيكولاي دا العا تامان وتىر ەكەن، ولار ماعان قايىرىلىپ قاراعان جوق، تەك مەنىڭ كەلگەنىمدى ابان كورىپ قالىپ، قاسىما كەلىپ:
— وتىراتىن جەر تاۋىپ بەرەيىن، ءنازيرا جەڭگەي، — دەدى كۇبىرلەپ.
— جوق، تۇرەگەلىپ تۇرا تۇرام.
ستولدان تورت-بەس قادام كەيىنىرەك توماردىڭ ۇستىندە ەكى پوليساي وتىر، جەڭدەرىنە بايلاعان شۇبەرەكتەرىن الماعان، الدە جۇرت كورسىن دەپ ادەيى العىزباعان با، ەكى جاعىندا اۆتومات اسىنعان ەكى پارتيزان. ماعان قىرىن وتىرسا دا، بەرگى شەتكىسىن بىردەن تانىدىم، ۋساچيەۆ. Ipi دەنەسىن جۇرتقا كورسەتكىسى كەلمەي موينىن ىشىنە تارتىپ، ءبىر ۋىس بولىپ ءبۇرىسىپ قالعىسى كەلەتىن سياقتى، ءبىراق دۇردەي دەنەسى قۇرعىرى وعان بولاتىن ەمەس، گۇجبانداي ەكى يىعى قوربيىپ شىعىپ تۇر. دوبالداۋ قوڭقاق مۇرنى تومەن سالبىراپ، قويۋ قوڭىر مۇرتى استىڭعى يەگىن كومىپ، الدىنداعى نوسوۆەستەن نازارىن جاسىرىپ، كوزىمەن جەر شۇقىپ وتىر. كىشكەنە دالاڭقايدا، اينالا تۇتاسقان ورمان سياقتى، تۇتاسقان اۋىر ۇنسىزدىك بار، وقتا-تەكتە ەمىس ەستىلىپ قالاتىن قىسقا-قىسقا كۇبىر بولماسا، پارتيزاندار دا ءۇنسىز. سول ۇرلانىپ شىققان كەلتە كۇبىردىڭ ءوزى مىنا ۇنسىزدىكتىڭ اۋىرلىعىن اسىرا تۇسەدى. جينالعان توپ ءقازىر وسى ەكەۋىن اجالعا كەسىپ، سول ۇكىمدى ورىندايتىندارىن ءبىلىپ وتىر، باسىڭقى وققا بايلاپ، كۇندە اجالدىڭ قاق ورتاسىندا جۇرسەڭ دە بۇل وتە ءبىر سۇيكىمسىز نارسە.
نوسوۆەس ستولدى قوس جۇدىرىعىمەن وپىرىپ جىبەرەردەي تىرەنىپ، ورنىنان مىعىم كوتەرىلدى، ونىڭ جۋانتىق تىعىز دەنەسى ماعان تۇتاس قارا تاستان قۇيىلعانداي اسەر ەتتى. ۋساچيەۆ سەلك ەتىپ، بۇرىنعىدان بەتەر جيىرىلا ءتۇستى. نوسوۆەستىڭ كىرپىگى قيمىلسىز كوك كوزى ەكى پوليسايدىڭ وڭمەنىنە بۇرعىداي قادالعان. قانشا جاۋ بولسا دا قارسى الدىندا كوز كورگەن، كۇنى كەشە دامدەس بولعان تانىس ادامدارى تۇرعانعا قوبالجىعان كوڭىلىن باسقىسى كەلدى مە، الدە ىزا قىسىپ كەتتى مە، جۇتىنعانداي ۇرتى قوزعالىپ، جاعىن قارىستىرا تىستەنىپ از ىركىلدى، الدىندا جاتقان قاعازدارىن جيىستىرىپ قويدى.
نوسوۆەس ايىپتاۋ اكتىسىن وقىعاندا ۋساچيەۆ ورنىندا تىنىش تۇرا الماي، تەڭسەلىپ، جان-جاعىنا جالتاقتاي بەردى، انا جىگىت تۇنجىراعان كۇيى باسىپ تۇقىرتىپ جۇرتتان ءجۇزىن جاسىرىپ سىلەيگەن كۇيى تىرپ ەتپەيدى،ەكەۋىنىڭ دە ءحالىن اينىتپاي سەزەتىن سياقتىمىن: بۇلار ءقازىر بۇلتارتپاس اجالدىڭ قارسى الدىندا تۇر، سوعىس جاعدايىندا ۇكىم بىرەۋ-اق. جۇرەكتەرىنىڭ ءاربىر سوققان دۇرسىلىنەن اجالدىڭ ءمينۋتى جاقىنداپ كەلەدى، ەكەۋى دە سونى توسادى. ءبىراق اجال بىرەۋ بولعانمەن اركىمنىڭ ونى قابىلداۋى ءار ءتۇرلى بولادى ەكەن. قيپاقتاپ شىداي الماي تۇرعان ۋساچيەۆ اجالدىڭ القىمىنا تاقالىپ قالعانىن قاتتىراق سەزىپ، جاندارمەن قىلىپ جالتارۋدىڭ امالىن ىزدەپ، الاسۇرىپ تۇرعان ءتۇرى بار. ول ايىپتاۋ اكتىسىنىڭ ءار تۇسىندا «جوق، مەن ونى ىستەگەن جوقپىن» دەپ جالتارعىسى كەلەدى، ءبىراق نوسوۆەس زەكىپ قالعاندا، ەرەگىستىرسەم ءبۇلدىرىپ الارمىن دەگەن ۇرەيمەن جىم بولا قالىپ وعان جالىنىشتى كەسكىنمەن جاۋتاڭداپ قاراپ قويادى. قايتكەن دە بولسا جان ساقتايتىن ساڭلاۋ ىزدەيدى. ال، انا جىگىت سىلەيگەن كۇيى سەلت ەتپەيدى. الدە ونىڭ الدىنان ەشقانداي ساڭلاۋ كورىنبەي، جازمىشقا مويىنسۇنعان با، الدە ەسەڭگىرەپ، بولىپ جاتقان وقيعانىڭ ءمان-ماعىناسىن ۇعۋدان قالعان با، ايتەۋىر ءبىر قالپى بولدى.
ۋساچيەۆ كىناسىن مويىنداۋعا كەلگەندە كوپ جالتاردى، ءتىپتى بۇلتارۋعا كەلمەيتىن جەردىڭ وزىندە از دا بولسا ايىبىن جەڭىلدەتەتىن سىلتاۋ ىزدەپ بايەك بولادى. «سۋعا كەتكەن تال قارمايدى» دەگەن ءسوزدىڭ شىن سىرىن وسى ارادا تۇسىنگەندەي بولدىم، جان ۇشىرىپ قارمانعانمەن قولىنا ىلىگىپ جاتقان تالى دا جوق، دالەلى دالەل بولماسا دا ايتەۋىر ءبىر نارسە ايتىپ قالادى. اينالسوقتاپ كەلىپ ايتا بەرەتىنى:
— ولار ەندى وكىمەت قوي. وكىمەتتىڭ ايتقانىن ىستەمەسەڭ بولمايدى. اتىپ تاستايدى. ولار وكىمەت بولعان سوڭ... مەن بۇيرىعىن ورىندادىم. نەمىستەر دەرەۋ ىستەمەسەڭ..، ولار تەك...
نوسوۆەس شىداي الماي زەكىرىپ جىبەردى.
— فاشيستەر وكىمەت ەمەس، باسقىنشىلار! ال حالىقتار، — ول قولىمەن پارتيزانداردى نۇسقادى. — سولاردىڭ بۇيرىعىن ورىنداپ ءجۇر مە؟ نە تانتىپ تۇرسىڭ، ۇياتسىز، ساتقىن سۇمىراي...
ۋساچيەۆ دەنەسى دۇردەي بولعانمەن، قورقاق سورلى ەكەن، باسىنا تاياقپەن سالىپ قالعانداي سەلك ەتە ءتۇسىپ، موينىن يىعىنا تىعىپ:
— ارينە، ەندى بۇلار نەمىسكە قارسى سوعىسىپ... دۇرىس قوي. ءبىراق ەندى... — دەپ مىڭگىرلەي ءتۇستى دە باسىلىپ قالدى.
سودان قۇداي تاعالا سابىر بەرىپ، استىڭعى ەرنىن، قويۋ قوڭىر مۇرتىمەن كومە تىستەپ الىپ، تومەن قاراپ تۇنجىراپ وتىردى. كامپيت سورعانداي ۇرتى قۋسىرىلىپ جاعىنا جابىسقان. تۇلا بويىم ءدىر ەتىپ، جاقسى ما، جامان با بىلمەيمىن، ءبىر سەزىم جۇرەگىمدى تۇيرەپ ءوتتى، مىنانىڭ ءتۇرى شوشقادان اۋمايدى ەكەن. اناۋ قوڭىر مۇرتتىڭ استىندا دۇرديگەن كونتەك ەرىن بولار، استىڭعى يەگىنىڭ ۇشى ىلگەرى ۇمسىنىپ بىتكەن كەميەك. سوناۋ، دەريەۆنيانى تۇگەل اتاتىن قىرعىندا، كىمنىڭ بەتىنە بايىزداپ قاراۋعا كىسىنىڭ مۇرشاسى بولىپتى، اڭعارماعان ەكەم، كوزىم ۇيرەنىپ، كوڭىلىم ۇناتقان پروشكامەن ۇقساستىعى، ءبىر ءتۇرلى، جۇرەگىمدى شانشىپ ءوتتى.
ورماننىڭ ىشىندە، كوك ءشوپتىڭ ۇستىندە وتكىزىلگەن سوت كادىمگىدەي بارلىق تارتىبىمەن ءجۇرىپ جاتىر. بىرنەشە كۋالار بار ەكەن، كەزەگىمەن شاقىرىلىپ، كورگەن — بىلگەندەرىن ايتىپ، كۋالىك بەرەدى. نوسوۆەس اتىمدى اتاپ، مەنى شاقىرعاندا ەش نارسەگە تۇسىنە الماي، العاشقى ساتتە داعدارىپ قالدىم، سويتسەم، مەن دە كۋانىڭ ءبىرى ەكەنمىن. «بەرى، مىنا جەرگە كەلىڭىز» دەپ قايتالاپ شاقىرعاندا عانا، بالامدى ابانعا ۇستاتىپ ىلگەرى شىقتىم. بۇرىن سوت الدىن كىم كورگەن، ءوزىم جاۋاپتا تۇرعان ادامداي قىسىلىپ، مىنا وتىرعان، قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى بىرگە جۇرگەن جۇرتتان ءبولىنىپ، بولەك بوپ شىعا كەلگەن سياقتىمىن. ونىڭ ۇستىنە نوسوۆەس تە ءجۇزى سۇپ-سۋىق بولىپ، قاتىپ قالعان ءبىر ىرعاقتى داۋىسپەن:
— گراجدانكا ەدىلبايەۆا، سوت الدىندا تەك شىندىقتى عانا ايتۋعا ءتيىسسىز. ەگەر جاڭساق كۋالىك بەرسەڭىز قىلمىس كودەكسىنىڭ پالەنىنشى تارماعىمەن جاۋاپ بەرەسىز، — دەپ ودان بەتەر قىسىپ تاستادى.
— گراجدانكا ەدىلبايەۆا، مىنا الدىڭىزدا تۇرعان ەكى ايىپكەردى؛ ۋساچيەۆ لۋكا ءساۆۆيچتى، گۋسكوۆ تەرەنتيي پەتروۆيچتى بۇرىن كوردىڭىز بە؟ جاقسىلاپ قاراپ الىڭىز...
مەنىڭ اتىم اتالعاندا ەكى پوليساي ەلەڭ ەتىپ، ماعان تاڭىرقاي قاراپ، سودان كەيىن كوزدەرىن تەز تايدىرىپ اكەتكەن. اناۋسىن ەندى تانىدىم: «تەرەنتيي» دەگەنى جاس پوليساي تەرەحا. الگى دەريەۆنيانى قىرعاننان كەيىن دۋنيا اپايدىڭ ۇيىنە قايتىپ ورالعاندا، «ون، نە موگۋ» دەپ شوشىنىپ، شاشىن جۇلىپ جىلايتىن، سودان كەيىن مەنى اتىپ تاستايمىن دەپ كىجىنەتىن. سول اقسارى ۇلپا شاشتى، كىشىلەۋ دوڭگەلەك بەتتى، قايقى تۇمسىق سارى. بەت تەرىسى قالىڭداي، ءوڭى ەسەيىڭكىرەپ كەتكەن بە، قالاي، ايتەۋىر، باياعى مەن كورگەن «وي، ماموچكا! چتو يا نادەلال» دەپ جەر سابايتىن، دارمەنسىز بالا كەسكىنى جوق، توتىققان ءجۇزى قىزارا ءبورتىپ، ىسىڭكىلەۋ قاباعىنىڭ استىنا جانارىن جاسىرىپ، توڭىرەكتەن بولەكتەنىپ ءتۇيىلىپ العان. مىنالاردى كورگەندە ويىم ءار ساققا جۇگىرىپ الىپ قاشىپ، نوسوۆەس سۇراقتارىن ىلعي ەكى رەت قايتالاۋعا ءماجبۇر بولدى.
ويىم ىرىق بەرمەي، تۇگەلدەي جاس پوليسايعا اۋىپ كەتتى. ول مەنى كورمەگەن، بىلمەگەنسىپ، جانارىن جاسىرىپ اۋلاقتانىپ السا دا، مەنىڭ ەكى كوزىم سوندا. مىنا تۇنجىراڭقى تۇنىق تۇرىنەن باياعى ءىشى الاۋ-دالاۋ بولىپ الاسۇرعان ايانىشتى ءساتىن، جاپاندا جالعىز قالعانداي جاۋدىراعان دارمەنسىز كەسكىنىن ىزدەيمىن. ول كەسكىننىڭ ءىزى جوق، مەنىڭ الدىمدا، شىنىندا دا، باسقا ادام وتىرعان سياقتى. جەتى-سەگىز ايدىڭ ىشىندە ول مۇلدە وزگەرىپ، ەسەيىپ كەتىپتى، باياعى سەزىمتال جالاڭاش جۇرەگى دە جاراسى جابىلىپ، ەندى ىستىق-سۋىق وتپەيتىن قالىڭ قابىقپەن قاپتالعان سياقتى. جۇمىپ العان جۇدىرىقتاي تاس بىتەلىپ قالعان مىنا جىگىتتىڭ ىشىندە ءقازىر نە حيكمەت بولىپ جاتقانىن مەن بىلە الاتىن ەمەسپىن. بۇل ۋساچيەۆ سياقتى جان ۇشىرىپ جالتارمادى، مەنى كورگەنىن دە مويىندادى.
ۋساچيەۆ سورلى مەنەن دە جان ساقتايتىن ساڭلاۋ ىزدەپ، جانتالاسىپ باقتى.
— مەن مۇنىڭ كوماندير ايەلى ەكەنىن سەزگەنمىن. سودان ادەيى قاشىرىپ جىبەردىم، — دەدى.
— ادەيى قاشىرعان جوقسىڭ، — دەپ نوسوۆەس زەكىپ قالعاندا:
— ەندى ادەيى قاشىرماعاندا... قاشىپ كەتكەنىن ءبىلىپ ادەيى ىزدەمەدىم. كەتە بەرسىن دەدىم، — دەپ قيپاقتاي ءتۇستى دە، كەنەت قۇتقاراتىن وي تاپقانداي قۋانىپ كەتتى، — مەن بۇل ايەلدى ساقتاپ قالدىم. مىنا تەرەحا اتپاق بولعاندا، مەن اتقىزبادىم. ا؟ سولاي ەمەس پە؟ ايتىڭىزشى، — دەپ ماعان جالىندى.
مەنىڭ ءبىر جامان قاسيەتىم، كىم دە بولسا، تورعا تۇسكەن ادامدى ەرىكسىز اياۋشى ەدىم، مىنا سورلىنىڭ مىنا مىنەزىنەن ءتىپتى جيىركەنىپ كەتتىم. انا جىگىتتەن نوسوۆەس:
— اتپاق بولعانىڭ راس پا؟ — دەپ سۇراعاندا، ول:
— ەسىمدە جوق، بىلمەيمىن، — دەدى.
— نەگە بىلمەيسىڭ؟ ەسىڭنەن تانىپ قالدىڭ با؟ — دەپ نوسوۆەس قىسقاندا:
— بىلمەيمىن. مۇمكىن راس شىعار، — دەي سالدى.
بۇل جىگىت ابدەن قانىپەزەر بولىپ قاتايىپ، ەش نارسەدەن شىمىرىكپەيتىن بولعان با، نەمەسە اجالدان دا جامان نارسە جانىن قيناپ، سونىمەن الەك بولىپ وتىر ما، ايتەۋىر وسى توپتان دا، سوتتان دا، قاسىنداعى تاعدىرى ءبىر ۋساچيەۆتەن دە بولەكتەنىپ العان. ۋساچيەۆتىڭ قياناتتاپ جاتقانىن دا ەلەگەن جوق، بەرىلگەن ساۋالدارعا دا، ارعى بەتتەن ءتىل قاتقانداي جانسىز داۋىسپەن جاۋاپ بەرەدى.
كىشكەنە ۋاقىت وتكەن سوڭ سوت ءماجىلىسىنىڭ باستاپقى شيرىعىسى بوساڭسيىن دەدى. جۇرت قايتادان قيسايىپ، شىنتاقتاپ، ءوزارا كۇڭكىلدەسىپ، كەيدە رەتى كەلىپ قالعاندا سوتتاعى سوزگە دە ارالاسىپ كەتەدى، ايىپكەرلەردىڭ ساسقاندا بەرگەن سولەكەت جاۋابىن كەكەتىپ كۇلىسىپ الادى. نوسوۆەس اۋىق-اۋىق تارتىپكە شاقىرىپ قويادى. مەن دە، موينىمنان اۋىر جۇك تۇسكەندەي جاۋاپتان بوساپ، اباننىڭ قولىنداعى بالامدى الىپ جۇرتتىڭ شەتىنە تامان وتىرعانمىن. ءبىر كەزدە جان-جاعىنا الاقتاپ وتىرعان ۋساچيەۆ، مەن وتىرعان جاققا كوزى ادىرايىپ ۇرپيە قارادى دا، ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، داۋسى قارلىعا ايقاي سالىپ:
— پروشكا... بالام مەنىڭ... بالاقانىم... — دەپ ۇمتىلا بەردى.
— وتىر، وپاسىز... — دەپ نوسوۆەس اقىرىپ جىبەردى.
قاسىندا وتىرعان پارتيزان اۆتوماتىمەن وڭمەنىنەن نۇقىپ ۋساچيەۆتى شوگەرتىپ تاستادى. ارتىما جالت قاراسام قايىڭدى تاسالانىپ پروشكا كەلىپ تۇر ەكەن، ۇستىڭگى ەرنى ءدۇرديىپ، ۇرتىن تىستەپ العان، ءوڭى شۇبەرەكتەي قۇپ-قۋ. سورلى بالا شىداي الماعان ەكەن. مۇنىڭ دا باسىنا تاياقپەن سالىپ قالعانداي بولدى-اۋ دەيمىن، كوزى ادىرايىپ، اۋزى بىر-ەكى رەت كەمسەڭ ەتە ءتۇستى دە، جالت بۇرىلىپ جۇگىرە جونەلدى.
ۋساچيەۆ باسىن تايانا تەڭسەلە كۇڭىرەنىپ:
— ۇلىم مەنىڭ... ۇلىم... — دەپ، كەڭكىلدەپ جىلاپ جىبەردى.
— ول سوۆەتتىڭ ادال ۇلى! سەندەي ساتقىننىڭ بالاسى ەمەس! — دەپ نوسوۆەس تاعى ءبىر زەكىردى.
مەن دە وتىرا الماي، بالامدى كوتەرىپ شالاشقا قايتىپ كەلدىم. مەنىڭ ءقازىر وعان كەرەگىم بار ما، جوق پا، الدە ونىڭ جالعىز بولعانى جاقسىراق پا، ول اراسىن انىقتاپ بىلە المادىم، ءبىراق ايتەۋىر پروشكانى جالعىز قالدىرۋعا ءداتىم جەتپەدى. پروشا شالاشتىڭ ىرگەسىنە ەتپەتىنەن ءتۇسىپ، بەتىن قوس الاقانىمەن كومىپ الىپ، سولقىلداپ جىلاپ جاتىر. مەنىڭ ىشكە كىرگەن تىقىرىمدى ەستىپ، وكسىگىن ىشىنە تارتىپ، از بۋلىقتى دا، شىداي الماي قايتادان جىلاپ جىبەردى، ەندى ءتىپتى كوز جاسىنا قاقالىپ بۋلىعىپ قالدى. مەنىڭ دە قولىمنان كەلەر قايران جوق، تەك شاشىنان، ماڭدايىنان سيپاي بەرەم.
— ول اقىماق. وندا اقىل جوق... اقىل جوق بولعان سوڭ... مامام دا ايتقان... — دەيدى پروشا ءار ءسوزىن كوز جاسىمەن قوسا جۇتىپ، ىقىلىق اتىپ، قىلعىنا سويلەپ.
مەن يە دەيمىن؟ نە دەپ جۇباتام؟ وسىندايدا ءسوز تابا الماي تىعىلىپ قالام. مەنىڭ قۇتىلا الماي قويعان جانە ءبىر جامان ادەتىم بار: بىرەۋ قينالعاندا وعان دەمەۋ بولار ءسوز ايتۋدىڭ ورنىنا سونىڭ كەبىن ءوز باسىما كيىپ قايعىسىن دا وزىمدىكى ەتىپ الامىن. مىنا بالانىڭ جانىنىڭ جاراسى مەنىڭ ىشىمە ءتۇسىپ، جەگىدەي جەپ بارادى. اكەسى قانشا جاۋ بولسا دا ءالى اۋزىنان انا ءسۇتى كەپپەگەن بالا ونى سالقىن ويمەن ءتۇيىپ، وزىنەن ءبولىپ تاستاي المايدى. «جۇرەگى قارس ايرىلدى» دەگەن ءسوزدى ەستۋشى ەدىم، سونىڭ ماعىناسى ميىما جاڭا جەتتى، مىنا بالانىڭ جۇرەگى قاق ورتاسىنان ايرىلىپ جاتىر. پروشا سوتقا باستاپ-اياق قاتىسقان جوق، سول كەلگەن بەتى بولار، سوندىقتان اكەسىنىڭ سورلى مىنەزىن كورگەن جوق. ەگەر كورسە قورقاق اكەسىنىڭ جيرەنىشتى ءمۇساپىر مىنەزى ونىڭ وپاسىزدىعىنا قوسا نامىسكەر جاستىڭ جۇرەگىنە ءومىر بويى تىرنالاسا كەتپەيتىن ءبىر جەركەنىشتى اسەر قالدىرار ەدى.
جۇباتۋعا شامام كەلمەسە دە قاسىندا بولعانىم پروشاعا از دا بولسا جەڭىلدىك اكەلدى عوي دەيمىن. ايەل دەگەن جارىقتىقتىڭ قانشا ايتقانمەن انالىق جىلۋى بار، كىمگە بولسا دا جۇمساقتاۋ عوي، ەگەر قاسىندا ەركەك وتىرعاندا قاسىرەتىن نامىسى تۇنشىقتىرىپ، جارىلىپ كەتەر مە ەدى قايتەر ەدى، مەنىڭ الاقانىما جۇمسارىپ ءجىبيىن دەدى. بەتىن بۇيىرىمە باسىپ، كويلەگىمدى ىستىق دەمى مەن كوز جاسى قاتار سۋلاپ، ىشتەگى وتىن شىعارىپ ءبىراز سولقىلداپ جىلاپ الدى.
ءبىز وتىرعالى ءبىراز ۋاقىت ءوتتى. پروشانىڭ دا ءىشى سەزەتىن شىعار، ەندىگى سوت ءبىتىپ پوليسايلاردى اتاتىن جەرىنە الىپ بارا جاتقان بولار. نوسوۆەستەن ەستىگەنمىن، پارتيزانداردى ساپقا تۇرعىزىپ قويىپ، ولاردى كوپ الدىندا اتادى. ادەتتە اتار الدىندا وزدەرىنە كورلەرىن قازدىرىپ الادى. ءبىر عاجابى، قاي جاعى اتسا دا، اتىلاتىن ادام قارسىلاسپاي، ءۇن-تۇنسىز ءوز كورىن قازىپ شىعادى. قۇلاعىمدى توسىپ تىڭ تىڭدايمىن، ءازىر مىلتىق داۋسى ەستىلگەن جوق. ءبىراز ۋاقىت ءوتتى. ۋساچيەۆ پەن پوليساي تەرەحا كورلەرىن قازىپ بولىپ، سامساعان مىلتىقتىڭ قارسى الدىندا، وزدەرىنىڭ ولىمنەن دە ۇياتى كۇشتى، ماسقارا اجالىن توسىپ تۇر ما ەكەن؟
قانشاما قاق ورتاسىندا جۇرسەڭ دە، قاشان كوزىڭ جۇمىلىپ كەتكەنشە اجال دەگەن سۇمىرايعا بويىڭ ۇيرەنىپ كەتپەيدى، قۇرعىر قورقىنىشتى عوي، ءبىراق مىناداي ءولىمنىڭ قاسىندا بەتپە-بەت كەلگەن جاۋمەن ايقاسىپ ولگەن اق ءولىم... عوي، ءوز ادامدارىڭ وڭمەنىڭە وق تاياپ، كەشىرىمسىز سازارىپ، ساۋساقتارىن مىلتىق شۇرىپپەلەرىنە باسىپ تۇرعاندا، ونداي اق ءولىم ءتىپتى قول جەتپەس باقىت بولىپ تا كورىنەتىن شىعار.
شىنىمدى ايتسام بۇل وقيعانىڭ بولارىنا كۇنى بۇرىن حاباردار ەدىم. نوسوۆەس كەيبىر ىستەرىن مەنىڭ كوزىمشە قاسىمبەكپەن اقىلداسا بەرەتىن، ءبىر كەشتە وسى جايلى اڭگىمە بولعان، ونىڭ سونداعى اسىقپاي وتىرىپ شەگەلەپ ايتقان سوزدەرى اينىماي ەسىمدە قالىپتى.
— ءبىز جاۋمەن جامان سوعىسىپ جۇرگەن جوقپىز. ارينە بۇدان دا مىقتىراق سوعىسۋعا بولار ەدى. پارتيزاندار قاتارى دا مولىراق بولۋى مۇمكىن ەدى. ءبىزدىڭ ءبىر ەسكەرمەي جۇرگەن ۇلكەن ولقىمىز بار. ءبىز ءالى جاۋعا قىزمەت ىستەپ جۇرگەن وپاسىزداردى دۇرىستاپ جازالاعان جوقپىز. ەسىڭىزدە بولسىن، ەدىلبايەۆ، بۇل ءبىزدىڭ ۇلكەن كەمشىلىگىمىز. مۇنىڭ استىندا قانداي ماعىنا جاتقانىن بايقايسىز با؟ جاۋدىڭ تىلىنداعى حالىق نەمىستىڭ ەمەس، ءبىزدىڭ سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ كۇشىن سەزەتىن بولۋ كەرەك. ماعان ءبىر جاقسى وي كەلدى. بىرنەشە پوليسايلاردى ۇستاپ اكەلىپ، وسىندا سوت قۇرۋىمىز كەرەك. تۇسىنەسىڭ بە؟ — دەپ ول قاسىمبەككە تەسىلە قاراعان ءاربىر ايتقان ويىن ساعان بۇلتارتپاي قابىلداتقىسى كەلىپ بەتىڭە تەسىلە قارايتىن ادەتى بار. «بىلەمىن، سەن قۋ جالتارماقسىڭ عوي» دەپ تۇرعانداي ونىڭ وڭمەنىڭنەن وتەتىن كوك كوزىنەن مەن ايىپتى ادامداي قىسىلىپ قيپاقتاپ قالاتىنمىن. — پوليسايلاردى، ارينە، قاپىسىن باعىپ جولىن توسىپ اتىپ تاستاۋعا دا بولادى. ءبىراق... ارنايى سوت قۇرىپ، ۇكىم شىعارىپ، زاڭ جولىمەن اتساق... بايقايسىڭ با؟ — نوسوۆەس ءوزىنىڭ ءساتتى تابىلعان ويىنا ءسۇيىنىپ، وڭىنە كۇلكى جۇگىردى. — وندا ءبىز ۇكىمەتپىز. زاڭىمىز بار. كۇشىمىز بار. ونىڭ حالىققا قالاي اسەر ەتەتىنىن بىلەسىڭ بە؟ ا؟ سولاي، جولداس ەدىلبايەۆ. ءار نارسەنىڭ ءتۇپ — تامىرىنا كوز جۇگىرتۋ كەرەك. سوندىقتان پوليسايلاردى ۇستاپ اكەلۋگە ارنايى وپەراسيا ۇيىمداستىرۋىمىز كەرەك. اناۋ، ۋساچيەۆ سۆولوچتى قولعا تۇسىرسەك ەكەن. ول بۇرىنعى بەلسەندى عوي، سوندىقتان ونىڭ قىلمىسى ەكى ەسە اۋىر.
ۋساچيەۆى قۇرعىردىڭ اتىن ەستىگەندە مەن شىمىركەنىپ قالدىم. شىنىمدى ايتسام وعان جانىم اشىماق تۇرماق بۇيرەگىم دە بۇرمايدى، تەك ونى وسى اراعا اكەلىپ اتپاسا ەكەن دەپ تىلەدىم ىشىمنەن. پروشكانىڭ وسى ءحالىن سول ءسوزدى ەستىگەندە-اق كوز الدىما ەلەستەتكەنمىن، بىزگە ۇستاپ اكەلگەنشە سول قۇرعىردى بىرەۋ قيسايتا سالسا ەكەن دەگەن ۇمىت-تىلەگىم دە ىشىمدە جۇرگەن.
ءبىراق ءوز ويىمدى نوسوۆەسكە ايتۋعا باتا المادىم: ەكى اراعا سالىپ قاسىمبەكتى قيناۋعا دا... نوسوۆەستىڭ جوسپارىن ونىڭ دا بۇزدىرا المايتىنىن ءىشىم سەزدى. ءبىراز نارسەنى اقىلعا سالىپ تۇسىنگىم كەلسە دە زاتىم ايەل بولعانعا ما، اقىلىمدى السىزدىگىم، جاناشىر سەزىمىم جەڭە بەردى. سوعىستىڭ قاتال زاڭىنا ايانىشتىڭ ءالى كەلمەيدى ەكەن. مۇندا جۇرەگىڭدى تاستاي قىلىپ جۇمىپ الماساڭ يت تالاعانداي ىرىق-جىرىعى شىعادى، سونى بىلەمىن، ءبىراق قولىڭنان كەلمەگەن سوڭ بىلگەنىڭنەن نە پايدا.
نوسوۆەس ماعان سوم تەمىردەن سوعىلعانداي بولىپ كورىنەدى. وسى اسەرىم دۇرىس-اۋ دەيمىن، سوڭعى كەزدە جۇرت ونى تەمىر كوميسسار دەپ اتايتىن بولدى. بۇل ءوزى، مەن ءالى ۇعىنىپ بولماعان ۇلكەن شىندىققا، بۇلتارىسى جوق جاپادان-جالعىز شىندىققا كوزى مىقتاپ جەتكەن ادام، سونى جۇرتتىڭ ءبارى تۇگەل ۇعىپ، قالتقىسىز قابىلداعانشا تىنشىمايتىن سياقتى. ءوزىنىڭ سەنگەن نارسەسىنە شەك كەلتىرمەيتىن ادام ەڭ باقىتتى جان، ونداي ادامنىڭ كوڭىلىنە كۇمان دەگەنىڭ ۇرلانىپ كىرە المايدى، سوندىقتان دا ول كۇشتى، وزگەدەن وكتەم بولماق. قاشان دا وزىڭدىكىنىڭ دۇرىستىعىن سەزىنىپ، ءبىر دەمىڭ جوعارى تۇرماسا وزگەلەردى قالاي باعىندىرماقسىڭ. ءوز بويىمدا بولماعان سوڭ با، نوسوۆەستىڭ وسى ءبىر بىتەۋ جارالعان تۇتاستىعىنان قايمىعامىن.
11
Meن وسى زەمليانكاعا جاسىرىنعالى، توپشىلاۋىمشا بەس-التى ساعات ۋاقىت ءوتتى، شاماسى ءتۇس قايتىپ، كۇن دە ەڭكەيگەن شىعار. ماناعى تالىپ ەستىلگەن اتىس بىردە كۇشەيىپ، بىردە تالماۋراپ بارىپ ءۇزىلىپ، قايتادان ەستىلەدى؛ سوعان قاراعاندا ورمان شەتىنە بەكىنگەن پارتيزاندار بىردەن شەگىنىپ كەتپەي، نەمىس شابۋىلىن ازىرگە تەجەپ قالعان تۇرلەرى بار. اتاكاعا شىعىپ، لاپ بەرگەن جاۋدىڭ العاشقى قارقىنىن ءبىر تويتارىپ تاستاۋعا شاماسى كەلسە، ەكپىنى ءبىر قايتىپ قالعان جاۋ جىلجىپ، ۇڭگىپ كىرمەك بولىپ كوپ شىعىنعا ۇشىراپ بەرەكەسى قاشادى.
سوعىس داۋسىنان اڭعارعانىم دۇشپان وسىنداي حالگە دۋشار بولعان سياقتى ەدى، مۇمكىن ءتىپتى تويتارىس بەرەر، ەندى جىلجىماس دەگەن ءتاتتى ءۇمىت تە كوكىرەگىمدى جىلىتا باستادى، كەنەت اتىستىڭ ىرگەمە جاقىنداپ قالعانى سونشا ءتىپتى بۇرشاقتاي شاشىلىپ پىتىرلاعان اۆتومات پەن دۇرسىلدەگەن پۋلەمەت داۋىستارىنىڭ جىگى اجىراپ ەستىلەدى، ءارى كەتكەندە ءۇش-تورت ءجۇز مەتردەن الىس ەمەس. سوعىس تۋرا مەنىڭ ۇستىمە كەلەر مە ەكەن، الدە ءبىر بۇيىردەن جاناپ وتەر مە ەكەن؟ ويىم ءار ساققا جۇگىرىپ، ءۇمىت وتى ءبىر تۇتانىپ، ءبىر سونەدى، ايتسە دە كوڭىلى تۇسكىرىم سەزەدى: كوبەلەك قۋىپ كەلە جاتقان جاۋ بۇل ورماندى پارتيزانداردان ارىلتپاي، ءسىرا تىنىم تاپپايدى، ءبىراق پارتيزانداردىڭ دا بۇل ورماندى تاستاپ كەتەتىن ويى جوق. وزدەرى ءار شۇقىرىن جاتقا بىلەتىن ورماننىڭ ىشىندە قاشقاقتاي ۇرىسىپ، تەرەڭگە تارتىپ، ءىز اداستىرىپ، ارى-بەرىدەن سوڭ نەمىستەردىڭ ءوتىپ كەتكەن جەرىنە قايتا ورالىپ ەستەرىن تاندىرماق. بيىلعى كوكتەمگى قىرعىندا، پارتيزاندار كوپ شىعىنعا ۇشىراسا دا، وسىنداي ادىسپەن جان ساقتاپ قالعان-دى. ولاردىڭ وسىنداي تۇلكى قۇيرىق سوعىسىنا ەرۋىم قيىن بولعاندىقتان ەكى بالامەن وسى ۇڭگىردە جاتىرمىن.
سوعىستا جۇرگەندەرگە قاراعاندا ۇڭگىردە تىعىلىپ جاتىپ كۇتۋ ونشا قيىن ەمەس-اۋ، تەك ازىق جاعى كوبىرەك قينايدى. اسىرەسە بيىل قىرىق ءۇشىنشى جىلدىڭ جازى وتە اۋىر بولدى. ەل دە ابدەن تيتىقتاعان، وزدەرى اشتان ىسىپ-كەۋىپ وتىر، قولعا ىلىنەر ەش نارسە جوق. مايدان جاقىنداعان سوڭ نەمىستەردىڭ اسكەرى قويۋلانىپ، كۇزەتى كۇشەيىپ، ولاردىڭ وبوزىن توناۋ دا قيىنداپ كەتتى. وسى قالىڭ ورماننىڭ ىشىندە ءبىز ءدامىن تاتىپ كورمەگەن ءشوپ تە قالماعان شىعار. ساڭىراۋقۇلاق پەن جەمىس-جيدەك تابىلا بەرسە جاقسى عوي، ول تۇگىل قىمىزدىقتىڭ ءوزى كەزدەسە بەرمەيدى. كىشكەنە سۋ كەزدەسسە بارىپ تارتامىز، ءبىراق بۇل جاقتىڭ سۋلارىندا قامىس قوعا از بولادى ەكەن، دالادا وسەتىن ءتاتتى تامىرلار دا جوق. كەيدە كوزىڭ قاراۋىتىپ كەز كەلگەن جاپىراق پەن ءشوپتىڭ ساباعىن شاينايسىڭ، ولاردىڭ جەۋگە جارامايتىن ساباعى ىشەك-قارنىڭدى ءبۇرىپ، جۇرەگىڭدى اينىتىپ قۇسقىڭدى كەلتىرەدى. اش وزەككە لوقسىعاندا ءىشىڭدى سىرتقا اينالدىرىپ شىعارعانداي سۋىرىپ، كوزىڭنەن جاسىڭ پارلاپ، قۇرسىن ايتارى جوق، يت ازاپقا تۇسەسىڭ. اشتىق شىركىن قاراتا ما، كەيدە پارتيزاندار كومانديرلەرىنىڭ بۇيرىعىن اتتاپ كولىك ەتىپ جۇرگەن جالعىز اتتارىن دا سويىپ الادى، ورىستاردىڭ جىلقى ەتىپ جەمەيتىنى جايشىلىقتا ەكەن.
دۋلاتىم ەكىگە جۋىقتاسا دا ەمشەكتەن ايىرعانىم جوق، تاماقتان وتەتىن ءتۇيىر تاپپاي قالعان كەزدە ءوز سۇتىممەن اسىراپ كەلەم. وعان ەندى مىنە، كىشكەنتاي سۆەتا قوسىلدى.
ال سۆەتانىڭ بىزگە كەلگەلى ءومىرى ءتىپتى قيىن بولدى. تىرشىلىك اۋىرتپالىعىن ايتپايمىن، وعان مەن دە ءتوزىپ كەلەم عوي، نيكولايمەن ەكەۋىنىڭ اراسى بارعان سايىن ناشارلاي بەردى. اناۋ دا ءبىر كىپ-كىشكەنتاي بولىپ الىپ جىبىمەيتىن پالە ەكەن ،ءتىپتى تەمىر شەگەدەي قاتىپ قالدى. العاشقى كۇنى ءبىر جامان مىنەز كورسەتتى.
كەشكە قاراي سۆەتا ەكەۋمىز وڭاشا وتىر ەدىك، مەن كەيىگەن سوڭ، قاسىمبەك تە، وزدەرى وڭاشا بولسىن دەپ، ۇيگە ونشا جولاي قويماعان، ءبىر كەزدە زىلمانكەگە نيكولاي كىرىپ كەلدى. قايتىپ ورالعانىنان ءۇمىت ەتىپ بەتىنە دامەلەنە قاراپ ەدىم، كوڭىلىم باسىلىپ قالدى، سول ماناعى قالپى سىزدانىپ تۇر، قايتا بۇرىنعىسىنان دا ىسىنىڭكىرەپ كەتكەن سياقتى.
— «ايتسە دە ءبىز ەكەۋمىزدىڭ وڭاشا سويلەسەتىن ءسوزىمىز بار سياقتى. ءجۇر، سىرتقا شىعايىق»، — دەدى ول سۆەتاعا.
«ەندەشە مەن سىرتقا شىعا تۇرايىن» دەپ ەكەۋىنىڭ وڭاشا سوزىنەن ءۇمىت ەتىپ وڭتايلانا بەرىپ ەدىم:
— «جوق. ءبىزدىڭ سىرتقا شىعىپ سويلەسكەنىمىز دۇرىس» دەپ نيكولاي مەنى توقتاتىپ تاستادى.
سۆەتا قوربيعان سىرماق كۇرتكەسىن يىعىنا ءىلدى دە، ءۇن-تۇنسىز نيكولايعا ەرىپ سىرتقا شىعىپ كەتتى، مەن نەعىلارىمدى بىلمەي اڭىرىپ تۇرىپ قالدىم.
«جىلدى كىسىنەسكەنشە، ادام سويلەسكەنشە»، مۇمكىن ەكەۋى سويلەسە كەلە ۇعىنىسار دەگەن ءالسىز ءۇمىتىم، نيكولايدىڭ بەزەرىپ تۇرعان ءتۇرى كوز الدىما ەلەستەگەندە، ءسونىپ قالدى، جاڭاعى ءىسىنىپ كەتكەن كەسكىنىنەن جاقسىلىق كۇتۋگە بولمايدى. ءبىر جاماندىقتى سەزگەندەي جۇرەگىم مۇزداپ، ساسقانىمنان نە دارمەن قىلارعا بىلمەي از ۋاقىت سەلتيىپ تۇرىپ قالىپپىن، سودان سىرتقا جۇگىرە شىقتىم.
ەكەۋىنىڭ قاي جاققا كەتكەنىن دە بىلمەي قالىپپىن. قۇداي وڭداپ، سىرتتا پروشا كەزدەسكەنى؛ ول مەنىڭ جاۋ قۋعانداي الاسۇرعان ۇرەيلى ۇسقىنىمنان شوشىنىپ كوزى باقىرايىپ كەتتى.
— «نە بولىپ قالدى، ناديا اپاي؟ ءتۇرىڭىز قاشىپ كەتىپتى عوي. نە بولدى؟» دەيدى ءۇرپيىپ.
— «جاڭاعى... نيكولاي... نيكولاي مەن سۆەتا قالاي قاراي كەتتى؟»
پروشا ولاردىڭ كەتكەن جاعىن سىلتەپ، مەنىڭ سوعان بولا نەگە سونشا ۇرەيلەنگەنىمە تۇسىنبەي تاڭىرقاپ قالا بەردى. كوكتەمگى دىمقىل ورماننىڭ ىشىندە قارايىپ كەتكەن ەسكى جاپىراقتى ەتىگىمنىڭ تۇمسىعىمەن كۇرەپ جۇگىرىپ كەلەم. ءالى كوك شىقپاعان، اعاش، بۇتالار سيدام، ورمان ءىشى اشىق بولعانمەن الگى ەكەۋى كورىنبەيدى، «الدە باسقا جاققا ءبىر جىراعا بۇرىلدى ما» دەپ الاقتاپ جان-جاعىما قارايمىن. الدىمدا كىشىلەۋ ساي بار ەكەن، سونىڭ ەرنەۋىنە كەلگەندە ىلديدا تۇرعان نيكولاي مەن سۆەتانى كوردىم، ولار مەنى بايقاعان جوق.
ەكەۋىنىڭ نە سويلەسىپ ۇلگەرگەندەرىن بىلمەيمىن، مەنىڭ ەستىگەنىم سۆەتانىڭ:
— «جارايدى. بىلگەنىڭدى ىستەي بەر» دەگەن ءسوزى عانا.
نيكولاي بىر-ەكى قادام شەگىنىپ، پيستولەتىنىڭ قورابىن اعىتا باستادى. سايعا قالاي دومالاپ، جۇگىرىپ تۇسكەنىمدى ءوزىم دە بىلمەي قالدىم، داۋسىم دا قاتتىراق شىعىپ كەتسە كەرەك، نيكولايدىڭ قولى پيستولەتتىڭ قورابىندا قالدى، سولاي ءبۇيىرىن تايانعان كۇيى ماعان تاڭىرقاپ ۇرپيە قارادى. مەن كەلە سۆەتانى قۇشاقتاي الدىم. سىرەسىپ تۇرعان سۆەتانىڭ دەنەسى بىردەن بوساڭسىپ، ءالسىز قولىمەن مەنىڭ موينىما اسىلدى، اياعىنىڭ دا بۋىنى كەتىپ، بار سالماعىمەن مەنى تومەن قاراي تارتىپ بارادى. ەكەۋمىز جۇمساق دىمقىل جەرگە وتىرا كەتتىك، سۆەتانى قورعاشتاپ باۋىرىما قىسا بەرىپپىن. ەنتىگىمدى باسىپ قايتا بۇرىلىپ قاراعانىمدا نيكولاي سايدىڭ قاباعىنا شىعىپ بارادى ەكەن، شىمىر دەنەسى سىرەسكەن كۇيى ارتىنا قاراماي، دىك-دىك باسىپ ءارى قاراي اسىپ كەتتى.
سۆەتانىڭ قانى قاشىپ، بەتىندەگى سەكپىلدەرى باتتيىپ، ەرنى كەزەرىپ، ءوڭى ابدەن جۇدەپ قالىپتى. اجالى قۇرعىردىڭ كەيدە الدىنداعى قورقىنىشىنان، ارتىنداعى قورقىنىشى كۇشتىرەك بولادى، جاڭا عانا ەت قىزۋى، ەرەگىسپەن وقتان تايىنباي تۇرعان قايسار سۆەتا، باسىنا تونگەن اجالدىڭ بار سالماعىن ەندى عانا سەزىپ، ونىڭ سۇمدىق ۇرەيىن دە بويىنا ەندى ءسىڭىرىپ، السىرەپ قالدى. قۇشاعىممەن سەزىپ وتىرمىن، بىر-ەكى رەت دەنەسىن قالتىراتىپ تۇلا بويىندا ءدىرىل جۇگىرىپ ءوتتى. تۇڭعىش رەت كوكىرەگىمدە ۇلكەندىك سەزىم ويانىپ، سۆەتانى وتتان قۇتقارىپ العان بالاداي باۋىرىما قىسىپ، يىعىنان سيپايمىن. ءسىرا، ءبىرىنشى رەت مەنىڭ پانامدى سەزگەنى وسى بولار، سۆەتا دا مەنىڭ قۇشاعىمنان بوسانىپ كەتۋگە اسىقپادى.
— «سەن ۇلگەرمەگەندە ول اتىپ تاستايتىن ەدى» — دەدى ازدان كەيىن، جايىمەن سۇلىق قانا.
وسى وقيعادان كەيىن نيكولاي، ايتەۋىر مەن بىلگەندە، سۆەتامەن تىلگە كەلگەن ەمەس، ءبىر وتريادتا ءجۇرىپ ەكەۋى قايتكەندە دە بىر-بىرىمەن كەزدەسپەۋدىڭ، كەزدەسە قالسا ءبىر-بىرىن بايقاماي ءوتۋدىڭ امالىن تابادى. سۆەتا تۇرسىن ول مەنىمەن دە، تەك كەزدەسىن قالعاندا باس يزەگەنى بولماسا، تىلدەسۋدەن قالدى. سۆەتانى قالاي جالعىز تاستايمىن، كوبىنە ەكەۋمىز بىرگە بولعان سوڭ، نيكولاي ەندى بۇرىنعىداي قولى بوس كەزىندە ءبىزدىڭ زىلمانكەمىزگە كەلىن كارتا ويناپ، ءماسليحات قۇرۋ بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى باس سۇعۋدى دا قويدى، قاسىمبەك تە ەكى ايەلدىڭ ورتاسىندا نە ءبىتىرسىن، بولەكتەنە باستادى. وڭشەڭ بويداقتاردىڭ ىشىندە جالعىز ەرلى- زايىپتىنىڭ جۇرگەنى ەرسى ەكەن، ءوزىم دە ونىڭ ەركەكتەردىڭ اراسىندا كوبىرەك بولعانىن جاقسى كورەم.
سۆەتا مەن نيكولايدى تاتۋلاستىرعىم كەلىپ تالاي ويلاندىم دا، ءبىراق سونىڭ جولىن تابا الماي-اق قويدىم. نيكولاي دەگەن، بۇرىن ادام سياقتى ەلگەزەك، كەيدە ءبىر-اق جارقىن مىنەزى بولۋشى ەدى، ەندى سۋعا سالىپ، شيەلەپ بايلاپ تاستاعان قايىستاي ءتۇيىلدى دە قالدى. ونى شەشەتىن ايلاسىن تابا الماي، قاسىمبەككە قىڭقىلداپ كورىپ ەدىم، و دا ەش نارسەنىڭ رەتىن كەلتىرە المادى، «وسىنداي نارسەدە اراعا ءتۇسۋدىڭ ءوزى قيىن»، — دەپ قينالدى.
بۇل جاعدايدى، ەگجەي-تەگجەيىنە دەيىن تىنتكىلەپ، وڭاشادا كوپ ويلانام، ءبىراق ءوزىم دە دۇرىس شەشىمىن تابا الماي قينالام. ەس بىلگەلى قۇلاعىما سىڭگەن قاسيەتتى ءبىر ۇعىم بار-اق نەكەمەن قوسىلعان جۇبايىڭنىڭ كوزىنە ءشوپ سالۋ ۇلكەن قىلمىس. ەركەك نامىسى دەگەن قيىن بولادى، ەرىڭدى ماسقارا قىلىپ جەرگە قاراتپا. وسى كۇنگە دەيىن وسى سەنىمىم، وسى وزگەرمەس شىندىق كوڭىلىمدە قوبالجىپ كورگەن جوق-تى. ءبىراق سۆەتانىڭ جاعدايى بولەك قوي، مىنا جان الىپ، جان بەرىپ جاتقان زاماندا ادامنىڭ ءبىر وعاش باسقان قادامى، قاسىرەتتى قاتەلىگى... اۋ، ءبارىمىز دە ساعات سايىن ءولىم كۇتىپ، وقتىڭ استىندا ءجۇرمىز عوي...
ءبىراق ءومىر دەگەن قۇرعىر اجالدىڭ اۋزىندا، وقتىڭ استىندا جۇرسەڭ دە سول ءومىر ەكەن، قولىڭ ءتيىپ كەتسە ويىن-كۇلكىڭ، ءازىل-وسپاعىڭ، تۇك بولماعانداي، قايتىپ ورالادى؛ بىر-بىرىڭە رەنىشىڭ، وكپە-نازىڭ، ۇرىس-كەرىسىڭ، و دا قاباتتاسىپ جۇرەدى، اركىمنىڭ قۇداي بەرگەن مىنەزى مەن بويىنا سىڭگەن ۇعىمى، بۇ دا قالمايدى. قانداي تىرلىككە سالساڭ دا ادام پەندەلىگىن ىستەمەي قويمايدى ەكەن، جاي كەزدە بولسا ءبىر ءسارى-اۋ، ءدال مىنا جاعدايدا كەلىپ ەركەك نامىسى ناسىرعا شاۋىپ، ونسىز دا قيىن تىرلىگىمىزدى ءتىپتى اۋىرلاتىپ جىبەردى.
ايتىپ وتىرمىن عوي، ءتىپتى سىپسىڭ ءسوز، وسەگىڭ دە سۋماڭداپ قالمايدى ەكەن. سۆەتا مەن نيكولايدىڭ اراسىنداعى جاعداي سىبىر-كۇبىر ءسوز ارقىلى جەتتى مە، الدە ەرلى-زايىپتىنىڭ اراسى كۇرت ۇزىلگەسىن وزدەرى اڭعاردى ما، ايتەۋىر بۇل جاعداي پارتيزاندارعا دا جەتكەن ءتارىزدى، مەن ونى جۇرتتىڭ تومسىرايعان تۇرىنەن تانيمىن. سۆەتامەن ەشقايسى تانىسىپ، بىلىسكىسى كەلمەيدى، بويلارىن اۋلاق ۇستايدى. ارينە، وسى ءبىر جاعداي بولماسا ولار، جاۋدىڭ قاق ورتاسىندا جانسىز بولىپ، استىرتىن جۇمىس جۇرگىزىپ، پارتيزاندارعا كەرەك اقپار بەرىپ تۇرعان مىقتى بارلاۋشى سمۋگليانكامەن تانىسىپ بىلىسۋگە، ءتىپتى ونى كورۋگە قانداي قۇشتار بولار ەدى، ءقازىر ونى بىلسە دە بىلمەگەنسىپ، كورگەن جەردە بايقاماعانسىپ جۇرە بەرەدى، سۆەتانىڭ ءحالىن ابدەن سەزەمىن، ءبىراق تاعى دا سول، وعان جۇبانىش ايتار، جاردەم ەتەر قايرانىم بولماي، ونىڭ قاسىرەتىن كوكىرەگىمە قۇيىپ الىپ، قوسارلانا قينالام. بىرەۋدىڭ سۆەتادان تەرىس اينالىپ كەتكەنى دە، نە ايىپتاي قاراعان سۇق كوزى دە جۇرەگىمە قىلقانداي قادالادى، كەيدە شاپ ەتىپ وندايلاردىڭ بەتىنەن الۋعا از-اق قالام. «بۇل ايەلدىڭ ەرلىگى، ەڭبەگى كىمنەن كەم؟ قاي ساعاتتا، قاي مينۋتتا ۇستالارىڭدى بىلمەي، قالىڭ جاۋدىڭ قاق ورتاسىندا وسىنىڭ ىستەگەنىن ىستەۋگە قايسىڭنىڭ جۇرەگىڭ داۋار ەدى؟» دەپ شاقىلداپ ۇرىسقىم كەلەدى.
بىزگە كەلگەن سوڭ كوپ ۇزاماي، مايدىڭ باسىندا سۆەتا بوساندى. بايعۇستىڭ شەككەن ازابىنا وراي تاعدىردىڭ راحىمى ءتۇستى مە، تولعاعى مەنىكىندەي اۋىر بولعان جوق، ونىڭ ۇستىنە كۇننىڭ جىلىنعان، لاگەرىمىزدىڭ دە جاۋ شابۋىلىنان سايابىر تاپقان كەزى بولاتىن. سۆەتادان جاسىم كىشى بولسا دا بۇرىن بوسانىپ، ونى — مۇنى ءبىلىپ، كوزقاراقتى بولعان مەنىڭ دە كومەگىم ءتيدى.
پارتيزان ومىرىندە دە كەيدە قولىڭ بوساپ قالاتىن ءتىپتى زەرىگىپ ءىشىڭ پىساتىن مەزگىلدەر دە بولادى، تاپسىرماعا شىعىپ، جورتۋىلعا قاتىسپايتىن سۆەتا ەكەۋمىزدىڭ ونداي ۋاقىتتارىمىز كوبىرەك: وندايدا اڭگىمە شەرتەمىز، وتكەن-كەتكەندى ەسكە الامىز، باياعى ءوزىمىزدىڭ پولكتىڭ ايەلدەرى ەسىمىزگە تۇسەدى. ارادا سونشا ۇزاق ۋاقىت وتپەسە دە، سولاردىڭ ءبىرازىن ۇمىتا باستاپپىن، مىنا زوبالاڭى قۇرعىر ۇمىتتىرماي قويا ما. ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا مەن اليەۆتينا پاۆلوۆنا بىرگە كەتىپ ەدى، بايعۇستار ءقازىر قايدا ءجۇر ەكەن. ۇرىسقاق مۋسيا قازا تاپتى عوي. اليەۆتينا پاۆلوۆنانىڭ قولىندا بالاسى بار ەدى-اۋ، ءبىر جەردى پانالاپ جان ساقتاسا جاقسى عوي. مەنەن گورى كوزى قاراقتى، وڭ-سولىن بىلىڭكىرەيتىن سۆەتانىڭ دا ولاردان حابارى جوق. يرايدا يۆانوۆنا ەكى بالاسىن جوعالتىپ، ەكى بالاسىمەن جولدا قالىپ قويىپ ەدى. مىنا ساپىرىلىسقان سوعىستىڭ ىشىندە قاڭعالاقتاپ ءبىر جەردە ءجۇر مە ەكەن؟ ولارمەن ەندى قايتىپ قاۋىشۋىمىز ەكى تالاي. سۆەتا ەكەۋمىزدىڭ قايتا ۇشىراسىپ، ودان ەرلەرىمىزبەن كەزدەسۋىمىزدىڭ ءوزى تاڭعاجايىپ نارسە، ءبىراق بۇل كەزدەسۋ ماعان قايىر بولعانىمەن، سۆەتاعا قايعى بولدى.
ايتتىم عوي، قاسىندا قارا دەمەسەڭ مەنىڭ كىسى قايعىسىنا جۇبانىش، مەدەت بولار سەپتىگىم شامالى، سۆەتا ءوز قايعىسىن ءوزى ارقالادى دا، سونى قايىسپاي كوتەردى. سوناۋ ساي بويىندا مىلتىق كەزەگەننەن كەيىن ول نيكولايمەن تىلگە كەلگەن ەمەس. ارينە نيكولايدىڭ دا سويلەسكىسى جوق، ءبىراق كىم بىلەدى، كەزدەسىپ قالعاندا ايىبىن سەزىپ بۇنى ءتۇسىنىپ، جالىنىشتى كەيپىمەن جاۋتاڭداي قاراپ، ءبىر اۋىز جىلى ءسوز دامەتىپ، ءتىل قاتىسۋدىڭ امالىن ىزدەسە، ەركەك نامىسى قاناعاتتانىپ، كوڭىلى ءجىبىپ، بەتى بەرى قارار ما ەدى، سۆەتا ويتكەن جوق. كۇيەۋىنەن كوڭىلىن بىردەن ءۇزىپ تاستادى دا، ونىمەن اراسىندا تۇك بولماعان، جاي تانىس ادامداي قاننەن-قاپەرسىز جۇرە بەردى، نيكولايعا ءسىرا وسى مىنەزى قاتتىراق باتتى عوي دەيمىن.
ءبىرازدان كەيىن سۆەتانىڭ كەلگەندەگى مىنەزىنىڭ وزگەرىپ كەتكەنىن اڭعاردىم: بوسانعاننان كەيىن ءبىر قاتەردەن قۇتىلىپ، كوڭىلى ورنىنا ءتۇسىپ، دەنەسى سەرگىدى مە، الدە جان دۇنيەسىندە كۇشتى وزگەرىس بولدى ما، ەندى باستاپقى جابىرقاۋ، بۇيىعى حالىنەن سەرپىلىپ، ءزىل باسقان ەڭسەسىن كوتەرىپ الدى. باياعى جاقسى كۇندەردەگىسىندەي جىلى شىرايلى، مايدا قوڭىر نازىك مىنەزدى سۆەتام قايتىپ ورالعانداي قۋانىپ ەدىم، اڭعارىڭقىراپ بايقاسام بۇرىنعى بالعىندىعى مەن ۇياڭدىعى جوق، ءوز مىنەزىنە وزەگى قاتايىپ وزگەرىپ ورالعان سياقتى. Hۇp ۇيالاعان جۇمساق ءجۇزى وتكىرلەنىپ، وڭىنە قاتقىلدىق كىرگەن، ىشكى پرۋجيناسىن قاتتىراق بۇراعانداي شيراتىلىپتى.
نيكولايعا كورسەتكەن مىنەزىن وزگەلەرگە دە كورسەتەتىن بولدى. بايقاماعانسىپ كەمسىتكەندەردى بۇ دا بايقامايدى، ايىپتاي قاراعان سۇق كوزدەرگە ايىلىن دا جيمايدى، ءتىپتى ەلەمەيدى؛ وندايدا انالاردىڭ وزدەرى قورلانىپ قالادى ەكەن. ادەپكىدە سۆەتانىڭ ايىبىن ءبولىپ ارقالاسىپ، ءجۇزىم تومەندەۋ بولىپ جۇرسە، ەندى دوسىم ءۇشىن كوڭىلىم ىرىلەنىپ، مەن دە مارقايىپ ەڭسەمدى كوتەرىپ الدىم. وسىنىڭ ءبارىن سۆەتا ادەيى ەرەگىسپەن ىستەسە، وندا مىنەزى ەرسى بولىپ، ءوزى كىشىرەيىپ قالار ەدى، ءبىراق زورلانباي وزىنەن ءوزى سولاي بوپ شىعىپ جاتقان سوڭ، وزگەلەردەن بيىكتەپ ىرىلەنىپ كەتەدى. سونى سەزگەن توڭىرەك تە سۆەتاعا قىرىن كوزقاراسىن قويىپ، بەتتەرى تۇزەلدى.
بوسانىپ ەسىن جيىپ، وزىنە كەلگەننەن كەيىن، تۇرمىستىڭ اۋىرلىعىنا قاراماستان سۆەتا قايتادان تۇرلەنىپ، اجارلانىپ كەتتى. قاڭسىپ جۇرگەن ءسۇر بويداق پارتيزاندار ەمەس پە، ەندى كەيبىرەۋلەر بۇل كەلىنشەككە تامسانىپ، ۇرلانا كوز تاستايتىندى شىعاردى، ءبىراق ودان ارىگە باتا المايدى. سۆەتانىڭ باسى بوس تا، بوس ەمەس تە سياقتى، سوندىقتان ەكى ۇداي ءدۇدامالدىقتان اتتاپ وتە الماي ما، ولار دا وسى كەلىنشەكتىڭ وزدەرىنە بولەگىرەك تۇرعان بيىكتىگىنەن قايمىعا ما، نە دە بولسا ايتەۋىر باتىپ ءسوز ايتپاق تۇرسىن، قىسىر قالجىڭمەن بارلاۋ جاساپ، سۇيكەنۋشىلەر دە بولعان جوق. ولاردى تەجەگەن وسى سوڭعىسى شىعار، بولماسا بەزىپ كەتكەن نيكولايعا بولا ىركىلە قويمايتىن باتىل جىگىتتەر دە بارشىلىق قوي. جانە ءناپسى دەگەندى سوعىس ەلەي بەرمەيدى، قايتا تاياۋ تۇرعان اجال ونى ءورشىتىپ جىبەرەدى.
ءبارىن ۇمىتتىراتىن دا، بارلىق جارانى جازاتىن دا ۋاقىت قوي. ۋاقىت وتكەن سايىن العاشقى اينۋدىڭ ۋىتى قايتىپ، ءارقايسى ساباسىنا ءتۇسىپ، قيماستىق جەڭىن، نيكولاي مەن سۆەتانىڭ اراسى قايتادان جاقىنداسار ما ەكەن، مۇمكىن ءتىپتى تابىسار ما ەكەن دەگەن كوڭىل تۇكپىرىندە بۇعىپ جاتقان ءالسىز ءۇمىتىم بولىپ ەدى، ول ءۇمىتىم ءسونىپ بارادى. سۆەتاعا وسى ويىمدى بىلدىرۋگە جاراسىن قاسىعانداي ىڭعايسىز كورىپ، باتا الماۋشى ەدىم، اقىرى شىداي الما ءتىل تارتىپ كوردىم.
— شىنىمدى ايتسام اۋەلى مەنىڭ دە سونداي ويىم بولىپ ەدى. ءبىراق ءقازىر ەندى... — دەپ سۆەتا ىركىلىپ قالدى.
— نەگە؟ نيكولاي سونداي قاتال جىگىت ەمەس قوي. و دا ءجىبىر.
— وعان كۇمانىم بار. ول ءوزى تىم نامىسكەر. ءبىراق ءوزىمنىڭ كوڭىلىم قالدى.
— كوڭىلىم قالدىسى قالاي؟ — دەپ تاڭىرقاپ سۆەتانىڭ بەتىنە باجىرايا قاراپپىن.
سۆەتا ماعان بالانى مۇسىركەگەندەي جىلى شىرايمەن ءسال جىميا قاراپ، ءبىر كۇرسىنىپ الدى، دۇنيەدە وسىنداي كوزقاراس جامان، ءوزىڭ الدىڭداعى ادامنان ورەڭنىڭ تومەندىگىن سەزىپ، كىشىرەيىپ قالاسىڭ.
— سوندا نەمەنە مەنىڭ كوڭىلىم ەشكىمنەن قالماۋعا ءتيىس پە؟ رەنجۋگە دە حاقىم جوق پا؟
— ارينە، ەندى... ءبىراق نيكولايدىڭ ايىبى جوق قوي.
— ارينە، ايىپتى مەنمىن. مەنىڭ وزىمنەن باسقا ەشكىمگە رەنجۋگە قاقىم جوق. سوندا استىن ءبۇلدىرىپ العان قانشىق سياقتى اياعىنا جىعىلىپ، ەتىگىن جالاۋىم كەرەك پە؟ — ادامعا دوكىر ءسوز ايتىپ كورمەگەن سىپايى سۆەتانىڭ اۋزىنان «قانشىق» دەگەن ءسوزدى وسىمەن ەكىنشى رەت ەستىدىم. ەكەۋىندە دە وزگەگە ەمەس، وزىنە عانا تەلىپ ايتتى، بۇ جولى دا، سوناۋ ورمان ىشىندەگىدەي بەتى بەزەرىپ كەتتى. Meن ءۇرپيىپ شوشىنا قاراپ قالسام كەرەك:
— سەن تۇسىنبەيسىڭ عوي، ناديا، — دەپ مۇسىركەگەندەي ءسال ەزۋ تارتتى، بەزەرگەن بەتتىڭ جىميعانى دا جامان بولادى ەكەن.
جوق، سۆەتانىڭ اشىنىپ ايتقان ءبىر اۋىز سوزىنەن كوپ نارسەنى ءتۇسىنىپ قالدىم. بۇرىن بايىبىنا جەتىپ ويلاماپپىن، شىنىندا دا ايىپتى ادام مەن ايىپتاۋشى ادامنىڭ اراسىندا قانداي تەڭدىك بولماق. ءبىرى ءومىر بويى ءوزىن قورسىنىپ جۇرسە، ءبىرى كەشىرگەنىن بۇلداپ، جارىلقاعانداي ەرسىنىپ جۇرسە... سۇعاناق كوزدەرگە سىرتى ءبۇتىن كورىنگەننەن باسقا نە پايدا.
— مۇندايدى بۇتىندەۋ ءۇشىن وتە كۇشتى ماحاببات كەرەك، — دەدى سۆەتا ازدان كەيىن، كوڭىلىم باسىپ ويلانا سويلەپ. — ونداي ماحاببات مەندە جوق. ەگەر ونداي ماحاببات بولسا اقىلىما ءال بەرمەي شاشىمدى جۇلدىرىپ، ەڭىرەتىپ اياعىنا جىعار ەدى عوي. ونداي ماحاببات نيكولايدا دا جوق بولىپ شىقتى.
— نەگە، نيكولايدىڭ سەن دەگەندە شىعار جانى باسقا ەمەس پە ەدى؟ — دەدىم مەن. — تەك انشەيىن نامىسى بۋىپ... ەركەك ەمەس نە؟ بولماسا ول سەنى ءالى دە جاقسى كورەدى. قيمايدى.
— مۇمكىن. ءبىراق ناعىز ماحاببات نامىستان دا اتتاپ وتەدى.
— ەركەك نامىسى دەگەن وڭاي ما، ويباي-اۋ. ونىڭ ۇستىنە كىلەڭ جىگىتتەردىڭ اراسىندا جۇرگەن سوڭ... ولاردىڭ كەكەسىندى كوزقاراسىنىڭ ءوزى نامىسىن شاباقتاپ بولادى عوي. ەركەكتىڭ سىرى بەلگىلى عوي، ول تەك سودان قورقىپ ءجۇر. بولماسا، قۇداي بىلەدى، ول سەنى جاقسى كورەدى. سونى مەنىڭ ءىشىم سەزەدى، — دەپ سۆەتاعا بار بىلگەن شىنىمدى ايتتىم.
— ونى دا بىلەمىن، — دەدى سۆەتا بايىپپەن. — مەن كوپ ويلانعانمىن. سەنىمەن ورمان ىشىندە اجىراسقاننان بەرى مەنى نە ويلامادى دەيسىڭ. نيكولاي دا سول ويلاعان جەرىمنەن شىقتى. ويلاپ قاراسام ول وزگەلەردىكىنەن سۇلۋ ادەمى ايەلدى قولىنا ءتۇسىرىپ، سونى جاقسى كورىپ، ءيا، جاقسى كورىپ، جۇرتتان قىزعانىپ قىزعىشتاي قورىپ جۇرگەن ادام ەكەن. ەندى سول ايانىشتىسىن يت جىرتىپ كەتكەن سوڭ ءىشى كۇيىپ ولەردەي بولىپ ءجۇر. — سۆەتانىڭ وڭىنە اششى مىسقىل ويناپ شىعا كەلدى. — Meن سۇلۋ ايەل ەمەس — اداممىن. شىن جاقسى كورگەن ادام ەڭ الدىمەن، سول ادامنىڭ قاسىرەتىن ءتۇسىنىپ، قايعىسىن ءبولىسۋ كەرەك ەمەس پە؟
سۆەتانىڭ مىنا سوزىنە مەن قاتتى توقىراپ قالدىم. مەنەن بىلىكتى ەرەسەك، ونىڭ ۇستىنە قاسىرەتى قاتتى تولعانتقان ايەل... مەنىڭ الدىمنان ءبىر تەرەڭ شىندىق اشىپ وتىر. سول شىندىقتان مىقتاپ ۇستانعىم كەلىپ، ويىممەن قارمانام، ءبىراق قولىما ىلىكپەي ۋىسىمنان شىعىپ كەتە بەرەدى. مەنىڭ انا سۇتىمەن بويىما سىڭگەن ۇعىمىمدا ايەل ەركەكتىڭ قۇداي قوسقان قوساعى، باسىبايلى، ءومىر بويى ەنشىسىنە تيگەن ادامى، باسقا ۇعىم بولادى دەپ ويلاعان دا جوق ەدىم. ەركەك باس، ءۇيدىڭ يەسى، بالا-شاعانىڭ يەسى دە سول. قامقا اجەم دە «شاپىلداپ ەرىڭنىڭ بەتىنەن الۋشى بولما» دەپ ۇيرەتكەن. «ايەل تەڭدىگى» دەگەن دە مەن ءۇشىن، مەن ءۇشىن عانا ەمەس-اۋ، بۇكىل قازاق ايەلدەرى ءۇشىن، كوڭىلى قالعان ادامىنا قوسىلۋدان ارىگە ونشا ۇزاپ شىققان ەمەس. ال، ءوزىم كورگەن ورىس ايەلدەرىنىڭ تەڭدىگى بىزدىكىنەن مولىراق بولعانمەن ەرىنىڭ جالاقىسىن قولىنا الۋ، ەرلەرىمەن بالا باعۋ، جايالىق جۋۋ ءتارىزدى ءۇي-ىشى وت باسىنداعى جۇمىستى بولىسۋدەن ارىگە بارمايتىن سياقتى ەدى. مىنا سۆەتانىڭ ايتىپ وتىرعانى باسقاشا، ول ءتىپتى ەركەكتىك، ۇرعاشىلىق شارۋاسىنان دا بيىگىرەك. سوندا ەرلى-زايىپتى ادام قاندى كويلەك دوس بولعان ەكى ەر ازامات سياقتى تەرەزەسى تەڭ... ءبىرىن-بىرى سىيلايتىن، تۇسىنەتىن... قاسىرەتى بولسا قاق بولىسەتىن... توقتا... توقتا... مىنا ويى تۇسكىرى مەنى قايدا الىپ بارا جاتىر؟ سولدا مەن قاسىمبەكپەن تەڭمىن دەن جۇرسەم كەم بولعانىم با؟ بۇرىن ويلاماپپىن-اۋ، ەندى ويلاسام ار جاعى اڭىرايىپ اشىلىپ بارادى. ول ۇلكەن، مەن كىشى جاس جاعىن ايتپايمىن-اۋ، ول قامقورشى مەن سونىڭ قامقورىنداعى پەندە، ول كۇشتى مەن وسال. ءارقاشان دا ونىڭ ءبىر دەمى ۇستەم، مەن ونىڭ ىعىندامىن. ءتىپتى ءبىر اۋىلدى اۋزىنا قاراتقان قامقا اجەمنىڭ ءوزى «ەرىڭنىڭ بەتىنە كەلمە»، «ەرىڭنىڭ ساعىن سىندىرما» دەپ ۇيرەتكەن جوق پا؛ ءوزى ۇستەم بولا تۇرىپ، ەركەكتىڭ ۇستەمدىگىن و كىسى قۇلاعىمىزعا سىڭىرگەن. «ايەل جولى جىڭىشكە» — ءوزىم ەس بىلگەلى بۇل سوزگە قارسى داۋ ايتقان قازاق ايەلىن كورگەن ەمەسپىن. ايەل اياعىن قيا باسپاۋعا ءتيىس. ارينە قازاق ايەلىنىڭ ءبارى بىردەي ەتەگىنە ناماز وقىپ وتىرماعان شىعار، ءبىراق وندايدا ءىس ناسىرعا دا شابا بەرمەيتىن، بايلارى قامشىنىڭ استىنا الىپ، تارسىلداتىپ ساباپ الادى دا ءبىتىسىپ كەتە بەرەدى. قاتىن قويا بەرگەن قازاق، كەيىن كوبەيمەسە، ازىرگە ازعانتاي. دەگەنمەن كۇيەۋىنىڭ كوزىنە ءشوپ سالۋ ماسقارا. ال، ونداي ءىستى ەركەكتەر ىستەسە، ماسقاراسى تۇرسىن ماقتانىش. ءوزىم كورگەن ورىس ايەلدەرىنىڭ ىشىندە كەيبىرەۋلەرى «مەن كۇيەۋىمنىڭ وپاسىزدىعىنا توزە المايمىن» دەپ ماقتانا پاش ەتىپ، كۇيەۋلەرىنىڭ اياعىن قيا باستىرماي، ءار قادامىن اڭدىپ الەك بولاتىن. اڭدىعاننان كەيىن-اق ادالدىقتا قانداي قاسيەت قالاتىنىن بىلمەيمىن.
سۆەتانىڭ وسى ءبىر ءسوزى مەنىڭ كىشكەنە ميىما سىيماي باسىمدى شىرداي قاتىردى. ءبىراق قيىن دا بولسا ەلىكتىرىپ اكەتىپ بارادى. سول ويدى قۋالاپ كەلە جاتىپ، اداسىپ قالىپ، اۋىتقىپ كەتە بەرەم. دەگەنمەن ءبىر نارسەنىڭ ۇشتىعىنان ۇستاعان سياقتىمىن. ارينە، بۇل «مەن تەڭ بولام» دەپ ەرىڭنىڭ ءار قادامىن، ىستەگەن ءىسىن، ءسوزىن ولشەپ، ەسەپپەن تەڭەسەتىن تەڭدىك ەمەس، بۇل ءبىرىن-بىرى جاقسى كورگەن ەكى ادامنىڭ اقىل ويىنىڭ تەڭدىگى، ءتۇسىنىسۋى... ءماسساعان، تەك سوندا عانا قالتقىسىز، شىنداپ سىيلاسۋعا بولادى ەكەن-اۋ. نيكولاي سۆەتانى شىنىمەن ءسۇيىپ، دوس، جولداس جاقىن ادام دەپ سىيلاسا، جۇرتتىڭ كەكەسىن مازاعىنا ءبىر تۇكىرىپ، ءتىپتى قوسىلماسا دا، ونىڭ قاسىرەتىن ءتۇسىنىپ، بىلۋگە تىرىسپاس پا؟ ال، سۆەتا بولسا، ىشىنەن سەزەدى، سۇق كوزدەرگە، ىشىنەن جەگىدەي جەپ جاتقان جان جاراسىمەن جالعىز الىسىپ كەلە جاتقان جوق پا؟ ءتىرى بولسا بۇل ازابى بۇگىنمەن بىتپەيدى عوي، سوندا قاسىنداعى جارى قايدا؟
Meن ءبىر ۇزىن سونار ويعا ءتۇتىپ كەتىپپىن. سۆەتانىڭ ءبىر راحاتى، سەنىمەن ىشتەي سويلەسىپ وتىرعانداي ويىڭدى بولمەيدى عوي، كەنەت ۇيقىدان ويانعانداي باسىن كوتەرىپ الىپ:
— سۆەتا، دۇرىس ايتاسىڭ. دۇرىس، — دەگەندە ول سەلت ەتە قالدى.
— نەنى؟ — دەپ تاڭىرقاي قارادى دا، مەنىڭ ويىمدى ءتۇسىنىپ، «ا-ا» دەپ ەزۋ تارتتى.
— شىن جاقسى كورگەن ادام... قاسىرەتكە تۇسكەن قوسىن جالعىز تاستاماۋ كەرەك. ايەل مەن ەركەك ەتەك باسقا دا... بىلاي تەرەزەسى تەڭ دوس، بىر-بىرىنە سەرىك، سۇيەنىش بولۋى كەرەك ەمەس پە؟ Meن سەنى تۇسىنەمىن، — دەدىم.
سۆەتانىڭ نە تۇسىنگەنىن بىلمەيمىن، جامان ورىسشاممەن بىتىپ-شاتىپ جەتكىزگەنىم وسى بولدى. ار جاعىمدا سايراپ تۇر، ءبىراق ونى مەن ورىسشا تۇگىل قازاقشا ايتىپ تا جەتكىزە الاتىن ەمەسپىن، ايتەۋىر سوندا دا سۆەتا ءبىر نارسەنى ۇقتى-اۋ دەيمىن.
— ءبىر-بىرىمىزدى تۇسىنگەن سياقتىمىز، — دەدى دە سول جىميىپ ەزۋ تارتتى. — ورمان ىشىندە بالا ەمىزىپ وتىرعان ەكى قاتىننىڭ اڭگىمەسى تىم الىس فيلوسوفياعا الىپ كەتىپتى عوي، — دەپ كۇلدى سودان كەيىن.
سۆەتامەن ارامىزداعى وسى اڭگىمە مەنى ءبىراز تولعانتسا دا، شىنىمدى ايتسام، قاسىمبەكتەن تەرەزەم تەڭ، ورىس-ورەم دەڭگەيلەس، دەگەن وي مەنى بۇرىن دا ونشا مازالامايتىن، كەيىن دە كوپ تولعانتا قويعان جوق — مەنى قيناعانى وسى وتريادتا جۇرگەن وزگە جۇرتپەن تەڭەلۋ بولدى. يماندى بولعىر دۋنيا اپايدىڭ ۇيىندە بالپيىپ جاتىپ العاندا ونشا قينالماۋشى ەدىم، ال مىنا جاۋمەن جاعالاسىپ جورىقتا جۇرگەن ادامدارعا، ون جەردەن كوماندير ايەلى بولساڭ دا، سالماق سالۋ ءتىپتى ىڭعايسىز ەكەن. ارينە سالماعىڭ جالعىز كۇيەۋىڭە ەمەس، كوپكە تۇسەتىنى بەلگىلى، وندايدا بىرەۋدىڭ بولماسا بىرەۋدىڭ سۇق كوزىنە ىلىنەسىڭ. دۇنيەدە، وزگەلەرگە ماسىل بولىپ جۇرتتىڭ سۇق كوزىنە ىلىككەننەن اسقان قورلىق بار ما، وسىنى ءىشىم سەزىپ، ەلەگىزىپ، لاگەرگە كەلگەن كۇننىڭ ەرتەڭىنەن-اق مىنا جۇرتقا ماسىل بولماۋدىڭ امالىن ويلاپ، جان-جاعىما الاقتاپ ەكى قولىما جۇمىس ىزدەدىم.
وسىندايدا اتام قازاقتىڭ ايلاكەرلىگىنىڭ ءبىر پايداسى ءتيدى. بوسانعان سوڭ شۋى كەپپەي جاتىپ-اق، بەلىن تۇرمە بەلبەۋمەن تاس قىلىپ تاڭىپ الىپ، ورنىنان تۇرىپ، مالىن ساۋىپ، قازان-وشاعىنا قاراپ، شارۋاسىنا كىرىسىپ كەتەتىن قازاقتىڭ ايەلى ەمەسپىن بە، مەن دە باۋىرىمدا بالام بار ەكەن دەپ بالپيىپ وتىرعانىم جوق، ونىڭ ۇستىنە ءومىردىڭ ءوزى-اق مەنى ىسكە ارالاستىرماي قويمادى. ۇي-كۇيسىز، ورمان پانالاپ جورىقتا جۇرگەن ەركەكتەردىڭ، ءبىر مەن ەمەس، مەن سياقتى ون شاقتى ايەلگە جەتەرلىك تىرشىلىك مۇقتاجى بولادى ەكەن. ەركەكتەر كىر-قوڭىن وزدەرى جۋعانمەن، جىرتىق، تەسىگىن جاماۋ قولدارىنان كەلە بەرمەيدى. كۇندە جورىقتا جەر باۋىرلاپ ەڭبەكتەپ، بۇقپانتايلاپ جۇرگەندە شوگىر مەن شوڭگە، بۇتانىڭ تىكەنەگى كيىمدى قويا ما، قازان-وشاقتى بىلاي قويعاندا، وسى اركىمنىڭ جىرتىق، تەسىگىن جاماۋدىڭ ءوزى ءبىر باسىمنان اسىپ جاتىر. جانە پارتيزان ومىرىندە قات ەمەس نارسە جوق، كوبىنە تىگەتىن ماشينا ءجىپ تە بولماي قالادى، مۇندايدا دا سول قازەكەمنىڭ مۇقتاجدىق ۇيرەتكەن جوقتى بار قىلاتىن ونەرىنىڭ پايداسى ءتيدى؛ ءبىر جاپىراق شۇبەرەك بولسا سونى سۋىرتپاقتاپ، شيراتىپ ءجىپ جاساپ الىپ تىگە بەرەمىن.
اۋەلگى كەزدە، كومانديردىڭ ايەلى، ونىڭ ۇستىنە جورگەكتە بالاسى بار، دەپ پارتيزاندار ماعان ۇساق-تۇيەك جۇمىسىن ايتۋعا باتا الماۋشى ەدى، ءبىراق ءبىر كەمەدەگى سياقتى جورىقتاعى ءومىر دە ۇلكەن مەن كىشىنىڭ ايىرماسىن ازايتىپ، ادامداردىڭ اراسىن جاقىنداستىرىپ جىبەرەدى ەكەن، پارتيزاندار ماعان دا تەز ۇيرەنىپ الىپ، ەركەكتەردىڭ ەبەدەيسىز قولىنان كەلمەيتىن ىستەرىن ىركىلمەي اكەلەتىن بولعان. وندايدا، راحمەت جاۋعىرلار، «وي، ناديا، سەن بولماساڭ ءبىزدىڭ كۇنىمىز نە بولماق»، «سەن بولماساڭ قولىمىز كەسىلىپ قالعانداي» دەپ قولپاشتاپ، جارىم كوڭىلىمدى مارقايتىپ كەتەدى.
اسىرەسە ءبىر باعامنىڭ كوتەرىلگەن جەرى بولدى. پارتيزاندار اشىققان كەزدە بىرەۋ عايىپتان ءبىر قاپ بيدايدى قولعا ءتۇسىرىپ لاگەرگە الىپ كەلىپتى. العاشقىدا قۋانىپ قالعان پارتيزاندار، ورمان ىشىندە ونى تارتاتىن ديىرمەن جوق، نەعىلارىن بىلمەي قاتتى ساستى. بىرەۋلەر «قايناتىپ جەسەك قايتەر ەكەن» دەپ داعدارىپ، شىداماعاندارى شيكى بيدايدى شىمشىپ اۋىزدارىنا سالىپ تالماپ جاتىر.
«ديىرمەننىڭ دە، قايناتۋدىڭ دا كەرەگى جوق، ءقازىر ءپىسىرىپ بەرەم» دەدىم دە، تاياقتىڭ باسىنا شۇبەرەك وراپ بىلعاۋىش جاساپ الىپ، بيدايدى قۋىرىپ جىبەردىم. بىرتيىپ، قىزارا بورتكەن ىستىق بيدايدى كۇرت-كۇرت شايناپ جۇرت مارە-سارە بولدى دا قالدى. «وي، مىناۋ نە دەگەن ءتاتتى» دەپ ماعان العىستى جاۋدىرىپ جاتىر. «كاك ۋ تەبيا زدوروۆو پولۋچاەتسيا؟ بىزگە دە ۇيرەتشى» دەپ جالىنادى.
ءوستىپ، بالامدى كوتەرىپ ءجۇرىپ-اق پارتيزاندارعا كادىمگىدەي ءسىڭىسىپ الدىم، ءوزىمنىڭ ورنىم، ىستەيتىن تولىپ جاتقان شارۋام بار، قاجەتى كەلىپ قالعاندا «ناديا قايدا؟» دەپ ىزدەپ جاتادى. تەك قونىس اۋىستىرعاندا، نەمەسە لاگەرگە دۇشپان توتەننەن شابۋىل جاساعان كەزدەردە عانا وزگەلەرگە اۋىرتپالىعىم تۇسەدى، ءبىراق ءبىزدىڭ پارتيزاندار وعان دا ۇيرەنىپ العان. تالايدى كورگەن سولداتتاردان ەستۋىمە قاراعاندا — مايدانداعىلاردىڭ دا ءبارى بىردەي جاۋمەن بەتپە-بەت سوعىسپايدى ەكەن، ءبىرازى شتابتا، وبوزدا، تىلدا سول سوعىسقانداردىڭ جابدىعىمەن جۇرەتىن كورىنەدى. سوعان قاراپ، تىكەلەي سوعىسپاسام دا سول سوعىسقاندارعا قولعابىسىم تيەتىنىن كورىپ ماسىلدىق سەزىمنەن ايىققانمىن.
جوعالىپ كەتىپ قاسىمبەكپەن قايتا قوسىلعان ءومىرىم وقىپ كەلە جاتقان كىتاپتىڭ جىرتىلىپ قالعان ءبىراز بەتىن امالسىز اتتاپ ءوتىپ ار جاعىنان جالعاعان سياقتى بولدى ما قالاي، ايتەۋىر ادەپكىدە ءۇزىلىپ قالعان، جەتپەي تۇرعان ءبىر نارسەسى بولدى. ءۇش-اق اي وتاسقان جاس كەلىنشەك پەن جاس كۇيەۋ، قىزىعى باسىلماي جاتىپ بىر-بىرىنەن ايرىلىپ قالىپ، ەندى كەلىپ، اياق استىنان بالاسى بار، ءۇيلى-باراندى ەرلى-زايىپتار بولىپ تابىستىق. وسى ءبىر ءحالىمىز ەكەۋمىزگە دە توسىنداۋ كورىنىپ، ونىڭ ۇستىنە ازداپ جاتىرقاسىپ تا قالعان ەكەنبىز؛ سونى بىلدىرتپەۋ ءۇشىن، العاشقى كۇندەرى بىر-بىرىمىزگە ارتىعىراق ىقىلاس كورسەتىپ، ورىنسىز ەلپەكتەيتىنىمىزدى دە بايقادىم. كۇيەۋىمە دەگەن بۇرىنعى جاقىندىعىم، ول جايلى بۇرىنعى بىلگەن-تۇيگەنىم وزگەرىپ كەتكەن بە، الدە ەكەۋمىز دە وزگەرىپ كەتكەنبىز بە، ايتەۋىر ءبىر-بىرىمىزدى قايتادان تانىپ كەلە جاتقان سياقتى بولدىق.
ەكەۋمىز قايتادان ۇشىراسقاننان كەيىن ورتامىزدا بالا تۇردى. ءسابيدىڭ العاشقى قىزىل شاقا شارانا كەزىندە، قاسىمبەك بالاعا ونشا ىقىلاستى بولمادى، مەنىڭ كوڭىلىم ءۇشىن بالانىڭ بەتىنە قاراپ كىشت-كىشتتەپ ىرجيعانمەن، ار جاعىندا وسى ءبىر عايىپتان پايدا بولعان قىزىل شاقانى ىشتەي جاتىرقاپ تۇرعانىن سەزەتىنمىن. سودان كەيىنىرەك ءسابي ادام بەينەسىنە كىرىپ، بەت-بەدەرى ايقىندالىپ، بەتىڭە قاراي ىرجياتىندى شىعارعاندا قاسىمبەك ءتىپتى وزگەرىپ كەتتى. بالاسىن قولىنا الىپ، سىلكىلەپ كۇلدىرىپ، سونىڭ ەزۋ تارتقانىنا ءماز بولىپ، «كوردىڭ بە، كوردىڭ بە؟» دەپ مەنى جۇلقىلاپ، قۋانىشقا كەنەلىپ قالاتىن بولدى. اسىرەسە، العاشقى كەزدە قولى بوساپ كەتسە-اق بالاسىمەن اۋرە، جاس ءسابي كۇن وتكەن سايىن توسىن ءبىر مىنەزى مەن قىلىعىن تانىتىپ وتىرادى عوي، قاسىمبەك سونىڭ ءار قىلىعىن ءوزى عانا كورىپ، شەشەسى كورمەي قالاتىنداي «مىناڭ قاراشى، قاراشى» دەپ مەنىڭ مازامدى الادى، «كورگەنمىن، بىلەمىن» دەپ قايرىلماسام كادىمگىدەي رەنجىپ قالادى. ارينە، كوبىنە ەكەۋمىز بالانى بىرگە قىزىقتاپ، قوسىلا ءماز بولامىز. قاسىمبەك مەنى سۇيمەي، بالاسىن ايمالاي بەرەدى دەگەن قىزعانىش جوق كەۋدەمدە، ونىڭ بالاسىنا دەگەن ىقىلاس-مەيىرىمى مەنىڭ دە ءىشىمدى جىلىتىپ قويا بەرەدى. كۇيەۋىم قازەكەڭنىڭ كوپ ەركەگى سياقتى، كادىمگى بالاجان بولىپ شىقتى. ابزالى، بالاجان ەركەكتى ايەلى دە جەك كورمەيدى عوي.
كىشكەنتاي دۋلاتجان اتا-اناسىنا عانا ەمەس، بەلگىسىز تۇزدە جورتىپ وتباسى وشاعىنىڭ جىلۋىن اڭساپ جۇرگەن ەركەكتەرگە دە جاقسى ەرمەك بولىپ الدى. ءوتىپ بارا جاتقان بىرەۋى قايرىلماي، ونى ەركەلەتپەي كەتپەيدى، كىشكەنە ءسابيدى كورگەندە پارتيزانداردىڭ تۇزدە توتىققان سۋىق جۇزدەرى جىلىپ قويا بەرەدى. ىلعي كىسى ءولتىرىپ، وزدەرى دە ساعات سايىن اجال توسىپ، ىستىق پەن سۋىققا، جاقسىلىق پەن جاماندىققا قاتىپ العان سۇستى ەركەكتەردىڭ ساۋىستانىپ كەتكەن جۇرەكتەرىنە، كىشكەنتاي قورعانسىز ءسابي ءبىر تامشى جىلۋ تامىزىپ ەتكىزەدى. بايقايمىن، سىن ساعاتتاردا قانشا اۋىرتپالىق — الەگى بولسا دا، مىنا قارعىس اتقىر، مۇزداي سۋىق، سۇرقاي ءومىردىڭ ورتاسىندا جىلتىراعان كىشكەنتاي نازىك شىراق... ءبارىنىڭ كوزىن تارتىپ كوكىرەكتەرىندە مەيىرىم وتىن تۇتاتاتىن سياقتى. قولى بوساپ كەتكەندەرى-اق دۋلاتپەن الەك بولىپ، ونى سەكىرتىپ، اتقىلاپ قاعىپ الىپ، بالادان بەتەر وزدەرى ءماز بولىپ جاتقانىن كورەم.
قاسىمبەك جۇرت كوزىنشە، توڭىرەكتەي بەرۋگە ۇيالعانمەن بالاسىن سۇيۋگە ۇيالمايدى. ەندى ول ماعان دەگەن ىشكى سەزىمىن تىكەلەي بىلدىرۋگە قىسىلىپ، وسى بالا ارقىلى جەتكىزىپ جاتاتىن سياقتى، نە دە بولسا، ايتەۋىر ەكەۋمىزدىڭ ىقىلاس-پەيىلىمىز وسى كىشكەنتاي نارەستەنىڭ بالعىن ءتانىنىڭ ۇستىندە تۇيىسەدى. بۇل بالا ەكەۋمىزدىڭ جاقىندىعىمىزعا بۇرىنعىدان باسقاشا، بولەكشە ءبىر سيپات ماعىنا بەردى؛ ءالى سىر مىنەز بولىپ، سىرىنا قانىقپاعان، جاڭا عانا ۇيرەنىسىپ كەلە جاتقاندا سوعىس اجىراتىپ، جاتىرقاتىپ تاستاعان ەكى جاستىڭ اراسىن بىردەن جالعاستىرىپ، ءبىر ۇيا قىلىپ، كىندىگىن بىرىكتىرىپ جىبەرىپ ەدى. ءسويتىپ، اياق استىنان ءۇي بولىپ كەتتىك تە، ءبىر-بىرىمىزدىڭ ارتىق-كەمدىگىمىزدى، جاقسى-جاماندىعىمىزدى، بىر-بىرىمىزگە دەگەن ىقىلاسىمىزدىڭ دا كوپ-ازدىعىن ويلاۋعا پۇرساتىمىز بولماعان. ونى جانە ويلاتپايتىن دا نارسە بار: ول سوعىستا جۇرگەن ادام ءومىرىنىڭ بايانسىزدىعى. كۇدەرىمدى ۇزگەن كەزدە كۇيەۋىم عايىپتان كەزدەسىپ ەدى، ءبىر كۇنى عايىپتان جوق بولاتىن سياقتى كورىنەدى دە تۇرادى. وسى ءبىر بەرەكەمدى قاشىرعان جىلىمشى كۇدىكتىڭ وتكىر ۋىتىن ۋاقىت قايتارعان سياقتى ەدى — ول قۇرعىر ۇشتى-كۇيلى جوعالىپ كەتپەسە دە، جانىمدى ونشا قيناماي جارىمايتىن دا جازىلمايتىن سىزداۋىق سياقتى ءبىر بۇيىرىمدە تىنىش قانا جاتىپ العان-دى. جۇرەگى تۇسكىردىڭ قاتەردى كۇنى ىلگەرى سەزەتىن پالەسى بار ما، ۋاقىتى جەتكەندە مۇلگىپ جاتقان كۇدىگىم ويانىپ، جارىلماعان جارام سىزداپ قويا بەردى.
بيىل جازدا پارتيزان ومىرىندە كەزدەسە بەرمەيتىن ءبىر تاماشا وتىرىس بولىپ ەدى. تاپسىرماعا كەتكەن ءبىر توپ قولدارىنا ءبىراز تاماق تا، اراق تا ىلىكتىرىپ، ولجالى قايتقان ەكەن. ازىقتىڭ تاپشى كەزىندە قىتىمىرلىق جاساماسا بولا ما، قاسىمبەك ازىق-تۇلىكتى ەسەپكە الىپ، شاشاۋ شىعارماي، تىعىپ تاستاپ، ىشىمدىكتى دە ەشكىمگە تاتىرماي وتىرعاندا نوسوۆەس كەلە قالدى. انشەيىندە سالماقتى، ساباسىنان شىقپايتىن مىعىم كىسى وسى جىلى ىشىنە سىيماي باراتقان ءبىر نارسەسى بارداي سابىرسىزداۋ كورىندى. ءسوزى دە جىلدامىراق، داۋسى دا قاتتىراق شىعادى، «مۇنىڭ ءبارى انشەيىن، سەندەر بىلمەيسىڭدەر، ۇلكەن نارسە الدا» دەگەندەي تاپسىرمانىڭ ورىندالۋىن دا بۇرىنعىداي تاپتىشتەپ سۇراعان جوق، اباننىڭ قىزىنا بايانداپ جاتقان ءسوزىن سابىرسىزداۋ تىڭدادى. سودان كەيىن:
— وتە جاقسى. ءبىراق ۇلكەن ءىس ەندى كەلە جاتىر، جىگىتتەر. ورەل مەن كۋرسك تۇبىندە ءبىزدىڭ اسكەر جاۋدى تالقانداپ ۇلكەن شابۋىلعا شىقتى. بۇل ۇلكەن جەڭىس. ال، جولداس ەدىلبايەۆ، قولعا تۇسكەن ولجاڭدى ورتاعا سال. جەڭىستى تويلايمىز بۇگىن، — دەدى.
ىشتەرىندەگى ەڭ ۇلكەن جانە قاتال دا سالماقتى كىسىنىڭ كوتەرىڭكى كوڭىل كۇيى وزگە جۇرتتى ءتىپتى قىزدىرىپ جىبەردى. پارتيزاندار ءبىر — ءبىرىن جەڭىسپەن قۇتتىقتاپ، دابىرلاعان قۋانىشتى داۋىس ورمان ءىشىن باسىنا كوتەرىپ، كادىمگى ءبىر دىردۋ باستالىپ كەتتى، كەيبىرەۋلەرى ۋرالاپ ايقايلاپ تا جاتىر. جۇرت قىزىل اسكەر تۋرا قاسىمىزعا كەلىپ قالعانداي قۋاندى، ەشكىمنىڭ ەرتەڭگى كۇندى ويلاعىسى كەلەتىن ەمەس، ولجادان كەلگەن ازعانا ازىق-تۇلىك مەن اراق-شاراپ ورتاعا ءتۇستى. «جەڭىس ءۇشىن!»، «جاۋدى قۇرتۋ ءۇشىن!» العاشقى ستاكان، كرۋجكالار قۇتىلىپ كەتتى. انشەيىندە شيىرشىق اتىپ شيرىعىپ، قاباعى اشىلماي جۇرەتىن سولايدىڭ دا وسى جولى تىعىنى اعىتىلىپ كەتتى. سىرلى كرۋجكاداعى اراقتى قىلقىلداتىپ كوتەرىپ تاستادى دا، جۇدىرىعىنىڭ سىرتىمەن اۋزىن ءسۇرتىپ، جۇرتتان ۇيالماي ەكى ساۋساعىنىڭ اراسىندا باس بارماعىن شىعارىن ەكى تاناۋىن كەزەك يىسكەتتى دە:
— راز پوشلا تاكايا ييامكا، رەج پوسلەدنيي وگۋرەس، — دەپ قالدى.
بىرەۋلەر قارقىلداپ كۇلىپ، جۇرت ءماز بولىپ جاتىر. مەنىڭ ءبىر بايقاعانىم، سوعىستاعى ادامدار از نارسەگە قۋانىش، جوق نارسەگە كۇلىپ ءماز بولىسىپ جاتادى؛ بۇ دا ءبىر ءىش قۇساعا الدىرماۋدىڭ، ادامنىڭ اقىلى ەمەس، سوقىر سەزىمى تاپقان امالى بولۋ كەرەك. جازدىڭ جايلى كەشىندە كوك مايسانىڭ ۇستىندە جۇرت دوڭگەلەنە وتىرعاندى، كەيبىرەۋلەرى شىنتاقتاپ جاتقان-دى، ءبىراق قىزا كەلە كوبى ورىندارىنان تۇرىپ كەتتى.
سۆەتا ەكەۋمىز كەنەپ قاپشىقتى سىلكىپ-سىلكىپ، داستارقان قىلىپ جايىپ سونىڭ ۇستىنە اس دايىنداپ ءجۇرمىز. قايناتىپ، ءپىسىرىپ جاتقان ەشنارسەمىز جوق، ءبىراق نەمىستەردەن تۇسكەن نان، ءسۇر ماي، كولباسالاردى تۋراپ، قارىق قىلىپ تاستادىق. پارتيزاندار ءىشىپ تە، جەپ تە جاتىر.
— ەح، شىركىن ءوزىمىزدىڭ ورىستىڭ اراعى بولار ما ەدى! — دەپ ارمان قىلادى بىرەۋلەرى، ءسىمىرىپ تاستاپ كرۋجكانى جەرگە قويىپ جاتىپ.
— اراقتى ايتاسىڭ، ساموگون بولسا دە، شىركىن. نەمىستىڭ اراعى مەيىرىڭدى قاندىرمايدى.
— مىنا قۇرعىر كىسىنى الا الماي جاتىر. شايىندى ىشكەندەي انشەيىن.
ايتسە دە، نەمىستىڭ اراعى دا وسىلاردى «الدى-اۋ» دەيمىن، گۇجىلدەگەن جۇرت ەندى انگە باستى. ءىشۋ جاعىنا كەلگەندە ءبىزدىڭ ابان دا ورىستاردان قالىساتىن ەمەس، انشەيىندە دابىرلاق جىگىت ءتىپتى داڭعىرلاپ كەتتى.
— جەڭىس ءۇشىن! ەندى ءنازيرانى ەلگە قايتاراتىن كەزىمىز جاقىنداپ قالدى. مەنىڭ جەڭگەمنىڭ ەلگە امان-ساۋ جەتۋى ءۇشىن! — دەپ، كوپتىڭ گۇجىلىن باسىپ، ايقايلاي توست كوتەرەدى، ەندى بىر-ەكى ۇرتتاعاننان كەيىن مەنى اۋىلعا دا جەتكىزىپ سالاتىن ءتۇرى بار.
اراق ىشپەسەم دە جۇرتتىڭ بۋىنا كادىمگىدەي قىزىپ قالعان ءتۇرىم بار، اۋىلعا جەتپەسەم دە جارتى جولدا بارا جاتقانداي، ۋايىم-قايعىنى ۇمىتىپ، دۇنيەگە نۇر جۇگىرىپ ارقا باسىم كەڭىپ بارادى. ادەتتە قاتقىل ءوڭى سيرەك، ءوزىم قايمىعا بەرەتىن نوسوۆەستىڭ جاعاسى جايلاۋ دارحان بولىپ العان.
— قۇيساڭ قۇيشى. پارتيزانعا كۇندە توي بولا بەرمەس، — دەپ، كادىمگىدەي ىرجيىپ كرۋجكاسىن توسا بەرەدى.
قاسىمبەكتىڭ الدىندا وتىرعان دۋلاتتىڭ قولتىعىنان تۇرتكىلەپ، قىتىعىن كەلتىرىپ، كۇلدىرەدى. سودان ەكى ساۋساعىن اشالاي شوشايتىپ: «ءمۇيىزدى تەكە، ءمۇيىزىن شوشايتىپ، سۇزەدى سەنى...» دەپ بالانى ۇركىتىپ ويناتىپ ءوزى دە ءماز بولادى. كەنەت كۇلكىسىن تىيىپ:
— ءبىزدىڭ ورنىمىزدى باساتىن وسىلار، — دەپ ۇلكەن ءبىر وي ايتىپ تاستادى. — جورىقتا تۋىپ، شىنىعىپ وسكەن ناعىز مىقتى سولدات وسى بولادى، — دەپ ماقتاپ دۋلاتتىڭ ارقاسىنان قاعىپ قويدى. — سولاي ما، جىگىتىم؟
جۇرتتىڭ ءبارى كوڭىلدى. ەڭ اياعى كۋزميچ دەيتىن اقشۇناق شال دا كوڭىلدەنىپ الىپتى، ءوڭى جىلتىراپ، اركىمنىڭ بەتىنە جىميا قاراپ راحاتتانىپ وتىر. وسى ءبىر ات جاقتى، جۇقا كەڭ تاناۋى دەلديگەن پىستە مۇرىندى كىشكەنە شال ءبىزدىڭ وتريادقا بيىل كوكتەمدە كەلگەن. ساقال — شاشى مامىقتاي اپپاق، جۇرت ونى «كۋزميچ» دەسە دە، مەن وزىمشە «اقشۇناق شال» دەپ اتاپ كەتكەم. مەنىڭ وسى جۇرتقا، سىرتىما شىعارىپ ايتپايتىن، ىشتەي قويىپ العان اتتارىم بولادى. ءوزى باياعى لاگەرگە جاۋ تيگەندە مەنى ات شانامەن الىپ قاشاتىن، كەيىن مەنىڭ كوز الدىمدا قازا تاپقان ساشا دەگەن جىگىتتىڭ اكەسى ەكەن. بالاسى قازا بولعاسىن ۇيىندە وتىرا الماي، «بالامنىڭ ورنىن باسامىن» دەپ ءبىزدىڭ وتريادقا كەلگەن. سودان وبوزدا، كوبىنە ەكەۋمىز بىرگە بولامىز. باسىندا «قولىما قارۋ الىپ، جۇرتپەن بىرگە سوعىسامىن» دەپ قيعىلىق سالىپ ەدى، قاسىمبەك:
— وتاعاسى، وبوز دا سوعىس، — دەپ تىيىپ تاستاعان.
— ارينە، وبوزسىز سوعىس بولمايدى عوي... ءبىراق بالامنىڭ كەگىن ءوز قولىممەن قايتارسام دەپ ەدىم... — دەپ شال قينالا تۇرىپ تارتىپكە باعىنعان.
بالاسىنىڭ كوز جۇمعان ساتىندە قاسىندا بولعانىم ءۇشىن بە، ءوزى مەنى كادىمگىدەي ءىش تارتىپ جاقسى كورىپ كەتكەن، ىلعي «قىزىم» دەپ سويلەيدى، دۋلاتتى دا ەركەلەتىپ، ەرمەك قىلىپ الدى، ونى «نەمەرەم» دەيدى. ونشا كوپ ءسوزدى كىسى ەمەس، بالاسىنىڭ قازا تاپقان جاعدايىن دا، مەن ءبىر ايتقان سوڭ، قايتالاپ سۇرامادى. ءوزى ءبىر شارۋاعا مۇقيات ادام ەكەن، «قىزىم، اجەتكە جارامايتىن نارسە بولمايدى» دەپ ساباقتى ءجىپتى جولدا قالدىرمايدى. تەرىسى جۇقا بەتى دە قىزعىلت، كوزى دە تامىرلانىپ قىزارىپ جاساۋراپ تۇرادى، سودان با، وڭىندە جاڭا عانا جىلاپ باسىلعانداي قاسىرەتتىڭ ءىزى بار. ءبىر كرۋجكانى تاستاپ الدى ما، بىلمەيمىن، بايقاماي قالدىم، ءقازىر بەتىنە ادەمى قىزعىلت نۇر جۇگىرىپ، جاساۋراعان كوزى جىلتىراپ، وسى جۇرتتىڭ ءبارىن جاقسى كورگەندەي، سۇيسىنە قاراپ، جىميىپ وتىر، وسىنداي ءبىر ءوڭىنىڭ جىلتىراعان كەزىن دۋلاتتى ەركەلەتكەندە بايقاپ قالۋشى ەدىم.
اراق ىشپەسە دە، سۆەتانىڭ دا كوڭىل كۇيى جامان ەمەس، جۇرتقا قاباعىن اشىپ، جايدارى قارايدى. نيكولايدان دا ءجۇزىن تايدىرمايدى. جالپى سۆەتا، نيكولايمەن كەزدەسۋگە قۇشتار بولماسا دا، كەزدەسىپ قالعان جەردە قاشقاقتامايدى، قىسىلىپ، قيپاقتاپ، تەزىرەك كەتىپ قالۋعا تىرىسپايدى؛ نيكولاي ول ءۇشىن وسى كوپتىڭ ءبىرى عانا سياقتى. ءوز باسىما تۇسسە قولىمنان كەلمەيتىن سۆەتانىڭ وسى ىشتەي ىرىلىگىنە قىزىعامىن. نيكولاي ارينە، بۇرىنعى ايەلىنىڭ ول مىنەزىنە ونشا قىزىقپايتىن بولار، ويتكەنى ونداي كەزدەسۋلەردە سۆەتا قىسىلمايدى، ول قىسىلادى-ىشتەي بۋلىعىپ، سىرەسىپ شيرىعا بەرەدى. ءقازىر دە بايقايمىن، سۆەتانىڭ وسىندا قاننەن-قاپەرسىز بىرگە وتىرۋى-شيىرشىق اتقان جىگىتتىڭ ىشكى پرۋجيناسىنىڭ ەكى-ۇش بۇرامىن ارتىق بۇراپ جىبەرگەن سياقتى، داۋسى دا، كۇلكىسى دە قاتتىراق شىعادى. سۆەتا جاققا قاراماۋعا قانشا تىرىسقانىمەن كوزىنىڭ قيىعى تۇسە بەرەدى، ا-اي، قانشا تىراشتاعانمەن نيكولاي سۆەتانى قيمايتىن سياقتى. وسىنداي جۇرتتى تۇگەل جادىراتقان جاقسى كەشتە ەكەۋى وكپەلەرىن قيىپ تابىسىپ كەتپەس پە ەكەن، دەگەن الدامشى ءۇمىت جىلت ەتە قالادى كەۋدەمدە. كۇيەۋىم دە وزىمە تارتقان عوي دەيمىن، ازىرگە ءبىرىمىز نيكولايعا، ءبىرىمىز سۆەتاعا اقىل ايتىپ ەكەۋىن يلىكتىرىپ جاناستىرۋ قولىمىزدان كەلمەي-اق قويدى.
پارتيزاندار قوسىلىپ «كاتيۋشانى» شىرقايدى. سوناۋ باتىس بەلورۋسسيادا، ادەمى ۋسادبانىڭ ىشىندە، پولك كومانديرلەرىنىڭ ايەلدەرىمەن بىرگە تۇرعان بەيبىت كەزىم، جاڭا تۇسكەن جاس كەلىنشەك كەزىم كوز الدىما كەلىپ تۇرا قالدى. وسى ءاندى العاش رەت سوندا، ايەلدەردىڭ باس قوسقان وتىرىسىندا ەستىگەنمىن. و دا ءبىر زامان ەدى-اۋ. كۇنى كەشە عانا سياقتى ەدى، ودان بەرى...
انگە نيكولاي دا قوسىلعان، اسىرەسە «پۋست ون زەمليۋ بەرەجەت رودنۋيۋ، ا ليۋبوۆ كاتيۋشا سبەرەجەت» دەپ قايتالاپ ايتاتىن جەرىنە كەلگەندە، وزگە جۇرتتان قاتتىراق شىڭعىرىپ ايتادى.
وسى ءبىر جۇرتتىڭ ءبارىن جارقىراتىپ، ارقا باسىن جازىپ تاستاعان جاقسى كەشتە سول ءبىر جامان سەزىمنىڭ قايدان كەلگەنىن ءوزىم دە بىلمەي قالدىم. جازدىڭ ۇزاق كۇنى ەڭكەيىپ، ۇياسىنا جاقىنداپ قالعان، جۇرتتىڭ حورمەن ايتقان داۋىستارى بەت-بەتىنە بىتىراپ بەرەكەسى قاشا باستاعان سوڭ، «قازاقشا ءبىر ءان سالىپ بەر» دەپ نوسوۆەس ماعان جارماسقان، «كانە، ناديا» دەپ كوپشىلىك تە ونى قوستاي جونەلگەن. مەن قاپەلىمدە نە ايتارىمدى بىلمەي قىسىلىپ، ويلانىپ قالىپ ەدىم: قۇلاعىما شىرىلداعان پاراشكانىڭ داۋسى كەلدى. ءيا، ءيا، كادىمگىدەي ەستىدىم. وزگە جۇرتتى بىلمەيمىن، ءوزىم انىق ەستىدىم. ءوڭىم بۇزىلىپ سۇلق ءتۇسىپ كەتسەم كەرەك، كەۋكەۋلەگەن كوپ ىركىلىپ قالدى. جولىڭ بولعىر ابان «اۋەلى مەن ايتىپ بەرەيىن» دەپ، تاياقتى دومبىرا قىلىپ سابالاپ، ءبىر انگە باسىپ كەتتى. مەن ونىڭ نە ايتىپ جاتقانىن ءتىپتى بىلگەنىم دە جوق، اباننىڭ جۋان داۋسىنىڭ اراسىنان، باكىمەن ءتىلىپ وتكەندەي شىرىلداپ قۇلاعىما پاراشكانىڭ داۋسى كەلەدى، داۋسىنا ىلەسە كۇلىم كوزى دوڭگەلەنىپ، تومپاق بەتى جىلتىراپ ءوزى دە كورىندى... ەندى ءبىر ءسات: جارقاباقتىڭ باسىندا شەشەسىنىڭ موينىنان قۇشاقتاپ الىپ، ءسابي كوزىنە ۇرەي كىرىپ، شوشىنىپ: «اعاتايلار، ولتىرمەڭدەر. ءان سالىپ بەرەم...» — دەپ شىرقىراعانى...
ءتىپتى جامان بولىپ كەتتىم.
كەيدە كوپ ويلايمىن، ءبىراز بايقاعانىم دا بار: كىلەڭ اجالدىڭ ىشىندە جۇرگەن كىسى ءاربىر ولگەن ادامعا تاۋسىلا قايعىرىپ، دىڭكەسىن قۇرتىپ جاتپايدى؛ ايتسە وق استىندا ءومىر سۇرە الماس ەدى. ادام قايعىرمايىن دا دەمەيدى، ءبىراق جۇرەك دەگەن شىركىننىڭ ءوزى كوتەرە المايتىن قاسىرەتتى ىشىنە جىبەرمەي، جان ساقتاۋ ءۇشىن قىمتانىپ الاتىن قابىعى بار ما قالاي. مەن دە ءاربىر اجالعا سارقىلىپ قايعىرا بەرمەيمىن، مەنىڭ جۇرەگىم دە جانىمدى قيناي بەرمەي قىمتانىپ الادى. ءبىراق مەنىڭ جۇرەگىمنىڭ سول قابىعىنىڭ جىرتىق-تەسىگى كوپ-اۋ دەيمىن، كەيدە وسىنداي وقيعالار كىرىپ كەتىپ، ءبىز سۇعىپ العانداي جانىمدى شىعارادى.
قانشا ويلامايىن دەسەم دە كىشكەنتاي ءانشى پاراشكا، ەبىن تاۋىپ ماعان ءبىر سوقپاي كەتپەيدى. سوناۋ جارقاباقتىڭ باسىنا شىققانعا دەيىن بۇل دۇنيەدە اجال بارىن بىلمەگەن اق پەرىشتە، ونىڭ ادام بالاسىنان جاۋى بولمايتىن. ءسابيدىڭ ءوزى كورگەن ادام اتاۋلى، ەڭ اياعى ۇيىنە تۇسكەن نەمىس سولداتتارى دا، ونىڭ ءانى مەن مىنەزىن قىزىقتاپ، الپەشتەپ، ەركەلەتۋدى عانا بىلەتىن. مىلتىق كەزەگەن ءبىر ساتكە عانا شوشىنىپ ءسابيدىڭ اپپاق اقىلى جاماندىق دەگەننىڭ نە ەكەنىن تۇسىنە الماي كەتتى. «وي، ماما، بولنو...» وق تيگەندە بارىپ ءتان اۋىرعانىن سەزدى. مىناۋ ىزعار تەپكەن قاتال دۇنيەدە جىلتىراعان ءبىر شىراق ءوشتى.
كوزىم، اقشۇناق شال كۋزميچكە ءتۇستى. ءوزى، ساعاتتاپ وتىرسا دا، ءبىر قالپىنان وزگەرمەيتىن ادام، سول جىميعان كۇيى وزگەلەرگە قاراپ وتىر. كوپتىڭ كوڭىل كۇيىنە عانا ەمەس، ءاننىڭ ىرعاعىنا دا بەرىلىپ باياۋ ىرعالىپ، اق، ۇلپا ساقالىن شۇلعىپ قويادى، جۇقا ءجۇزى قىزارا ءبورتىپ العان. كەنەت... سامايىنان بۇرق ەتە قالعان قىزىل قان ساقالىن جۋىپ كەتتى. كوزىمنىڭ الدى بۇلدىرايدى. نەمىس سولداتى اياعىنان سۇيرەي جونەلگەندە، باسى قايرىلىپ، ساقالىلىمەن قار كۇرەپ بارادى. كۋزميچتىڭ كوز الدىمدا بۇلدىراپ كەتكەن بەت ءجۇزى قايتادان ايقىندالىپ كەلەدى. جاساعان-اۋ، سول جار باسىندا كوپپەن بىرگە اتىلعان اق ساقالدى شالدان اۋمايدى ەكەن. و دا وسىنداي الاسا بويلى، ۇلپا اق ساقالدى... موينى قايىرىلىپ... ساقالىمەن قار كۇرەپ...
كۋزميچ ماعان ولىك سياقتى ەلەستەپ كەتتى. ءيا، ءقازىر ءتىرى، ءتىپتى جىميىپ وتىرعانمەن ەرتەڭ... بۇرسىگۇنى... كوڭىلىم قۇلازىپ بارادى. مىنا ءماز بولىپ ءان سالىپ، بيلەپ جۇرگەن جىگىتتەر... اناۋ ۇياسىنا كىرىپ بارا جاتقان كۇننىڭ ومىرىندەي عانا ءومىرى قالدى ما ەكەن بۇلاردىڭ؟ شىققىر كوزىم كورىپ كەلە جاتىر: ەرتەڭ ءبىر سوعىستا وسىلاردىڭ كوبى-اق جانسىز دەنە بولىپ سۇلاپ جاتادى. قاسىمبەككە كوزىم ءتۇسىپ كەتكەندە جۇرەگىم زۋ ەتىپ، مۇزداپ قويا بەردى. باياعى ورمان ىشىندە قىرىلعان سولداتتاردى جەرلەپ جاتقاندا بەتى قاراۋىتىپ تالاق بولىپ ءىسىنىپ كەتكەن ءبىر ولىك... سونى قاسىمبەككە ۇقساتىپ شوشىپ كەتىپ ەدىم، ەندى سول كەلىپ كوز الدىما تۇرا قالدى...
كوزىم قاراۋىتىپ باسىم اينالىپ كەتتى، قۇداي وڭداپ، قىزىپ العان جۇرت مەنىڭ حال-جاعدايىمدى بايقاعان جوق. ەڭسەم ءتۇسىپ، قانشاما ەزىلىپ وتىرعانىمدى بىلمەيمىن، ەسىمدى ازەر جينادىم، ءبىراق وسى ءبىر جامان سەزىمنەن ايىعىپ كەتە المادىم.
مەن بۇل سەزىمنەن كەيىن دە ءبىرجولا ايىعىپ كەتە العانىم جوق. اسىرەسە قاسىمبەك جايلى. ارينە، سوعىستا جۇرگەن ادامنىڭ ءبارى نەعايبىل عوي، بۇرىن دا قورقىنىش كۇدىگىم بولاتىن، ءبىراق قارسى الدىمدا ءتىرى وتىرعان كۇيەۋىمنىڭ ولىك بولىپ ەلەستەگەنى... ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا ساپ ەتە قالعان وسى جامان ەلەس... جامان ىرىمدى جاقسىلىققا جوري الماي جۇرگەنىمدە شىن شوشىناتىن كەزىم الدا ەكەن.
13
سول كۇنگى ماجىلىستە كوپپەن بىرگە قىزىنىپ، جۇرتپەن قوسىلىپ ءان سالىپ، بي بيلەمەسە دە، بيلەگەندەرگە قولىن شاپاتتاپ، داۋىسىن كوتەرە قوشامەتتەپ، ىشىمدىكتەن دە ەسەسىن جىبەرمەي بالاشا ءماز بولعان نوسوۆەستى تانىماي قالىپ ەدىم، كۇن باتا جۇرت دۋىلداڭقىراپ كەتكەندە بارىپ قايتا تانىدىم. ول لەكىلدەگەن كوڭىل كۇيىن پىشاق كەسكەندەي تىيىپ، جەڭىلدەپ كەتكەن دەنەسىنە قورعاسىن قۇيىپ العانداي سالماقتانىپ، مەن بىلەتىن نوسوۆەستىڭ ءوزى بولىپ شىعا كەلدى. مانادان بەرگى ىشكەنىنىڭ قايدا كەتىپ قالعانىن قۇداي ءبىلسىن، «سويلەسەتىن ۇلكەن شارۋا بار» دەپ قاسىمبەك پەن نيكولايدى وڭاشالاپ الىپ كەتتى. دۋىلداعان جۇرتتان وقشاۋ شىعىپ، وزدەرى وڭاشا كەڭەس قۇرىپ الدى. سودان تويعا قايتىپ ورالىپ:
— ال، جىگىتتەر، وينادىق، كۇلدىك، بولدى. سوعىس ءالى بىتكەن جوق. ءقازىر جاتا قالىپ، دەم الىڭدار، — دەپ، ءالى دە ءى ءبىراز گۋىلدەسەتىن ويى بار پارتيزانداردى تاراتىپ جىبەردى.
ءىشىپ العان ەركەكتىڭ جايى بەلگىلى ەمەس پە، جۇرت ريزا بولماي رەنجىپ، كۇڭكىلدەپ، ءبىراق امالى جوق تاراي باستادى. ابان قيپاقتاپ نوسوۆەستىڭ قاسىنا كەلىپ:
— كىشكەنە وتىرا تۇرساق قايتەدى، ستەپان پەتروۆيچ؟ — دەپ ەدى.
— مەن سەنى وتىرعىزارمىن... — دەپ ءزىلسىز زەكىپ تاستادى. — ءبۇيتىپ ىشە بەرسەك جەڭىسىمىزدى دە ءىشىپ قويارمىز. بار دەم ال، ءتۇن ورتاسىندا كۇزەتكە باراسىڭ.
قىزۋلىقتىڭ ءوزى باس قوسقاندا بولا ما قالاي، ەندى كەجىرلەنىپ، اياقتارىن ازەر باسىپ، زورلىق كۇشىمەن تاراپ باراتقان جۇرتتىق ماستىعى دا تاراپ كەتكەن سياقتى. نوسوۆەس داستارقاندى جيناستىرىپ جۇرگەن سۆەتا ەكەۋمىزدىڭ قاسىمىزعا كەلدى.
— ءيا، سمۋگليانكا، دەمالىپ، ازداپ ەسىڭدى جينادىڭ با؟ — دەدى ول سۆەتاعا قادالا قاراپ.
كوز بايلانىپ قالعان كەز ەدى، ءجۇزىن انىڭ كورە المادىم، ءبىراق كەۋدەڭنىڭ ىشىندەگى پالەنى كورگىسى كەلگەندەي كىشىلەۋ كوك كوزىن وڭمەنىڭنەن وتكىزە قادايتىن ادەتى بولاتىن، سول كەسكىنى بولار دەپ توپشىلادىم. جايباراقات قىسىر سۇراقتىڭ ار جاعىندا نوسوۆەستىڭ باسقا ءبىر شارۋاسى جاتقانىن سەزىپ سۆەتا دا ءۇنسىز كۇتىپ قالدى.
— نەسى بار، دەم الىپ بولساڭ، ىسكە كىرىسەتىن دە ۋاقىت جەتتى. دايىندالا بەر، ءمان-جاعدايدى ەرتەڭ سويلەسەرمىز، — دەپ، قوشتاسقانى بولار، سۆەتانىڭ يىعىنا قولىن سالدى دا، بۇرىلىپ كەتتى.
دۋلاتىمدى ۇيىقتاتىپ، ىرگە جاققا سالىپ، كۇركەنىڭ ىشىندە جاتىپ قالىپ ەدىم، الدەنەدەن ۇيقىم قاشىپ، الگىندەگى جامان ەلەستەر مەن جامان سەزىم، قانشا ۇمىتايىن دەسەم دە، ەرەگىسكەندەي ورالىپ سوعىپ مازامدى الا بەرگەنى. الدەن ۋاقىتتا كۇركەگە بۇكشەڭدەپ قاسىمبەك كىردى. قاراڭعىدا مەنى باسىپ كەتەرمىن دەگەنى بولار، قولىمەن جەر سيپالاپ، پىسىلداپ دەمالىپ، ەڭبەكتەپ كەلەدى. ەسىكتىڭ ساڭلاۋىنان كورىپ جاتىرمىن، قوس تىزەرلەپ شارتا جۇگىنىپ وتىرعان كۇيى بەلبەۋىن اعىتىپ، گيمناستەركاسىن باسىنان سىپىرىپ شەشىپ جاتىر. سودان جايعاسىپ وتىرىپ، پىسىلداپ ەتىگىن دە شەشتى، تۇنگى كۇزەتتى تەكسەرۋدى باسقا بىرەۋگە تاپسىرىپ جايعاسىپ جاتايىن دەگەنى بولار. جامباستاپ جاتا بەرىپ، ماعان قاراي قولىن سوزعاندا سالقىن ساۋساعى بەتىمە ءتيىپ كەتىپ سەلك ەتە قالدىم.
— ۇيىقتاپ قالعان ەكەنسىڭ عوي. شوشىتىپ الدىم با، — دەدى قاسىمبەك.
ماعان ۇيقى قايدا، كورىپ جاتىپ نەگە شوشىعانىمدى ءوزىم دە بىلمەي قالدىم. جاڭاعى ءبىر قۇرعىر اسەر — قاسىمبەكتىڭ ساۋساعى ولىكتىڭ ساۋساعىنداي بەتىمە مۇپ-مۇزداي بولىپ ءتيدى. ءبىر ءتۇرلى وزىمە ءوزىم كەلە الماي، كۇيەۋىمنىڭ سوزىنە دە جayaپ بەرمەي ءۇنسىز جاتىرمىن. قاسىمبەك مەنىڭ ءحالىمدى اڭعارماي، ءوزىنىڭ اڭگىمەسىن ايتىپ كەتتى: ەندى تەمىر جولدى. كوپىرلەردى بۇزۋعا، جاۋدىڭ ەشەلوندارىن قيراتۋعا بۇيرىق كەلىپتى. شاماسى قىزىل اسكەر ۇلكەن شابۋىلعا شىعاتىن بولار، جاۋدىڭ ارتىنان قارۋ-جاراق، اسكەر كەلەتىن جولىن قيىپ تاستاۋ كەرەك، — دەيدى، ءوزى كىشكەنە قىزىپ العان، ماعان ءبارىن تاپتىشتەپ ايتىپ جاتىر.
— ەرتەڭ تاپسىرماعا شىعامىز. ءبىرىنشى توپتى ءوزىڭ باستاپ بار، — دەدى نوسوۆەس.
الدەنەگە جۇرەگىم مۇزداپ قويا بەردى.
— ءقاۋىپتى ەمەس پە؟ — دەپ سۇرادىم جۇلىپ العانداي.
قاسىمبەك ءوزى كوڭىلدى، كۇلىپ جىبەردى.
— بۇگىن كورگەن قوقاي دەپ پە ەدىڭ. ارينە ەندى، تاپسىرمانىڭ اتى تاپسىرما عوي. قاۋىپ-قاتەرسىز بولا ما. تاۋەكەل قىل دا تاس جۇت دەگەن. تالاي تاپسىرمانى ورىنداپ ءجۇرمىز عوي، — دەپ مەنىڭ جاۋىرىنىمنان قۇشاقتادى.
بىلمەيمىن، نە پالە بولعانىن، ايتەۋىر كوڭىلىم ءبىر ورنىنا تۇسپەي-اق قويدى، كۇيەۋىم مەنىڭ يلىكپەگەن دەنەمدى قوس قولىمەن قۇشاقتاپ وزىنە قاراي تارتىپ الدى. اۋزىنان اراق ءيسى شىعادى. ال، مەنىڭ ءحالىم... اڭقاۋ قاسىمبەك ار جاعىندا قالتقىسى جوق، ەرتەڭگى ءقاۋىپتى ويلامايدى. ەرتەڭ ءوزىم كورىپ جۇرگەن كوپ ولىكتىڭ ءبىرى بولىپ سۇلاپ جاتسا... اپىراۋ، مەن نە بوپ كەتتىم، شوشىنىپ قالعان جۇرەگىم قاشان ورنىنا تۇسەدى قۇرعىر. قاسىمبەك مەنى قاتتىراق قىسىپ الىپ، بەتىمنەن، كوزىمنەن ءسۇيىپ جاتىر، دەمى دە جيىلەپ، قۇشىرلانىپ بارادى. ەكەۋمىز قايتا كەزدەسكەلى جىل جارىمنان استى عوي، ءومىردىڭ قانشا قاۋىپ-قاتەر قيىنشىلىعى بولعانمەن ەرلى-زايىپتى ەكى جاس قاراپ جۇرە الۋشى ما ەدى، تاعى دا مەنىڭ اياعىمدى اۋىرلاتىپ الامىز با دەپ قورىقساق تا، امالداپ ەسەبىن تابۋشى ەدىك، وسى جولى مەن قاسىمبەككە ءجىبي المادىم. بۇرىن وسىندايدا قۇشتارلىعىمدى ازەر تەجەۋشى ەدىم، ءقازىر ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدان مۇزداي ءبىر سىزىق تارتىپ قويعانداي ءتانىم جيىرىلا بەردى.
ءبىر كەزدە ءون بويىمدى ءدىر ەتكىزىپ ءبىر جامان سەزىم قارىپ ءوتتى: استاپىر-اللاۋ، ەكەۋمىزدىڭ ارامىزعا، باياعى قاسىمبەككە ۇقساس ولىكتىڭ ەلەسى كىرىپ كەتىپتى.
قاراڭعىدا مازاڭدى العان ۇرەي-سەزىمدەر جارقىراپ كۇننىڭ كوزى شىققاندا ەرتەڭگى تۇمانداي ىدىراپ كەتەتىنى بار عوي — تاڭ اتا كوپپەن بىرگە ۇيرەنشىكتى تىرشىلىككە كىرىسكەن سوڭ الاڭ بولىپ ءبىراز سەرگىپ قالعان سياقتى ەدىم. قاسىمبەكتەن ەرتەرەك ويانىپ شاي-سۋىمدى قامدادىم. قازاقشا، ءسۇت قۇيىپ كۇرەڭ شاي ىشەتىن زامان قايدا، ايتەۋىر ىشىڭە ىستىق بارسىن دەگەن دالباسا عوي. شايدىڭ ورنىنا ۇساقتاپ تۋراپ، كادىمگى ءسابىزدى قايناتامىن، ارينە ءسابىز شاي بولىپ جارىتسىن با، ءبىراق ايتەۋىر كۇرەڭىتىپ قارا سۋدىڭ ءتۇسىن وزگەرتەدى، از دا بولسا ءدامى بار. كەشەگى تويدان سۆەتا ەكەۋمىزدىڭ جىمقىرىپ قالعان نارسەلەرىمىز دە جوق ەمەس-تى، سونىڭ شەتىنەن شىمشىپ شىعارىپ ەرتەڭگى اسىمىزدى ىشتىك. ابزالى، سۆەتا ەكەۋمىزدىڭ پارتيزانداردىڭ تام-تۇمداعان بولىمسىز قورەگىنەن كىشكەنە ءبىر نارسەنى قىمقىرىپ قالعانىمىزدى سەزسە دە، جۇرت وعان رەنجىمەيتىن، قايتا ءوز قولدارىنداعى تويعىزباي، تەك قوڭقىلداتا بەرەتىن كىشكەنتاي نەسىبەسىنەن ءبىر ءۇزىمىن اۋىستىرۋعا تىرىساتىن. اسىرەسە كۋزميچ شال، سونىڭ نەنى قورەك قىلاتىنىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر قولىندا ءبىر نارسەسى بولسا ەكى بالانىڭ اۋزىنا توسادى.
بەرگەنىن ءىشىم جاقسى كورىپ بارا جاتسا دا:
— ونىڭىز نە؟ ءوزىڭىز جەسەڭىزشى، ءتىپتى تاماق ىشپەيسىز، — دەپ كەيىگەن بولام.
— ءسابي جەسىن، قىزىم. سابيگە قورەك كەرەك. ماعان ەش نارسە ەتپەيدى. كارى ادامنىڭ جۇتقان تىنىسى دا تاماق، — دەيتىن.
ءتۇس قايتا قاسىمبەك جولعا قامداندى. ۇلكەندىگى كىر سابىنداي، ءتۇرى سارى شاقپاق تاستاردى ساناپ، قاپشىقتارىنا سالىپ جاتىر، بۇرىن دا كورگەنىم بار — مۇنىڭ اتىن تول دەيدى، كادىمگى جارىلاتىن ءدارى. وسى شاقپاقتارمەن تەمىر جولدىڭ كوپىرىن بۇزىپ، ەشەلوندى قيراتۋى كەرەك، سوعان قاراعاندا كۇشى جويقىن ءبىر پالە بولار. قاسىمبەك تاپتىشتەپ ساناپ تىق-تىق ەتكىزىپ ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن قويىپ جاتقاندا، وسى قۇرعىر جارىلىپ كەتەر مە ەكەن دەپ قىپىلىقتاپ بولدىم. ابان قاسىمبەكپەن بىرگە بارعىسى كەلىپ سۇرانىپ ەدى، كۇيەۋىم ونىڭ بەتىن قايتارىپ تاستادى. اباندى نەگە رەنجىتە بەرەتىنىن بىلمەيمىن، رەتى كەلگەن جەردە، ونى وزىنە ەرتپەي قالدىرىپ كەتۋگە تىرىسادى.
كەشكە قاراي قاسىمبەك، قاسىنا ەكى عانا پارتيزان ەرتىپ تاپسىرماعا كەتتى. بۇرق ەتە قالسا تاۋ قوپارىپ تاستايتىن الاپات ءدارىنى كىشكەنە قاپشىقتارىنا سىقاپ ارقالارىنا تاڭىپ العان، ءساتى ءتۇسىپ كوپىردى بۇزىپ، ەشولوندى قيراتىپ قايتا ما، الدە ارقالاعان دارىلەرىن ءبىر جەردە جارىپ الىپ...
سول ءتۇنى مەن ۇيىقتاي المادىم؛ قانشا ۇيىقتايىن دەپ كوزىمدى جۇمىپ، قىبىر ەتپەي جاتسام دا ۇيقىم كەلمەدى، الدەنەگە كوڭىلىم قۇلازي بەرەدى. كوزىمدى تارس جۇمىپ السام دا، جارىلعىش ءدارى ارقالاپ، قاراڭعىدا كەتىپ باراتقان ادامداردىڭ قاراۋىتقان كولەڭكەلەرىن كورەم دە ەرىكسىز اۋناپ تۇسەم. تاقا بولماعان سوڭ، ۇيىقتاپ جاتقان دۋلاتىمدى باۋىرىما قىسىپ، موينىنان، تاماعىنان قۇشىرلانا يىسكەيمىن. جاس ءسابيدىڭ ءتاتتى ءيسى تۇلا بويىمدى تۇشىركەندىرىپ، كوڭىل الاڭىمدى باسسا دا، ۇيقىم كەلەتىن ەمەس. ءبىر بۇگىن ەمەس، بۇرىن دا قاسىمبەك تۇندەلەتىپ تالاي تاپسىرماعا بارىپ جۇرەتىن، وندا دا ەلەگىزىپ، قوبالجۋشى ەدىم، ءبىراق بۇگىنگى مازاسىزدىعىم بولەك. ادامنىڭ بويىنا ءسىڭىپ قالعان جامان يىستەي كەشەگى جامان سەزىم كوڭىلىمدى جايلاپ العان. سول ءبىر بەت-بەدەرى ءىسىنىپ، ەسكىرىپ كەتكەن ولىكتىڭ ەلەسى قاسىمبەككە ۇقساپ تا، ۇقساماي دا، كەيدە ءتىپتى تۋرا ءوزى بولىپ، كوز الدىما كەلە بەرەدى. وسى ەلەستەن ارىلۋ ءۇشىن دۋلاتىمدى باۋىرىما قىسىپ كوزىمدى تارس جۇمىپ الام. ءسويتىپ، ورەلى تاڭدى كوزىممەن اتقىزدىم.
تۇندەگى ىستىق-سۋىعىمەن بىردەي قارىپ قالتىراتقان ۇرەيىم كۇندىز ۇلكەن ۋايىمعا اينالدى. قاسىمبەكتەر ورالعان جوق. مەنىڭ حال-جاعدايىمدى سەزەدى عوي، ابان بايعۇس تا بىر-ەكى رەت كەلىپ، اڭگىمەگە اينالدىرىپ الاڭ قىلىپ كەتتى. ءسوز اراسىندا «قاسەكەڭدەر تۇنگە قاراي ورالار، تاپسىرمانى تاڭ الدىندا ورىنداسا، كۇندىز ءبىر جەردە تاسالانىپ... باس باعىپ جاتادى عوي» دەپ مەنىڭ كوڭىلىمدى جۇباتىپ قويادى. ءوزىم دە بىلەم، كوبىنە تۇنگى تاپسىرماعا بارعان پارتيزاندار، كۇندىز دۇشپان كوزىنە ءتۇسىپ قالماۋ ءۇشىن بۇعىپ جاتىپ، كەلەسى كۇنى كەشكە، نە تۇنگە قاراي قايتىپ ورالاتىن. ونە بويى سارقىلا بەرمەي، كۇدىگىمدى كوڭىل تۇكپىرىنە تەرەڭىرەك جاسىرىپ تىعىنداپ، از عانا قوبالجىپ كۇتۋگە ۇيرەنىپ العان سياقتى ەدىم، بۇگىن سول تىعىننىڭ كەنەۋى كەتىپ قالعان، قانشا بۇرالاپ تىقسام دا تۇرمايدى. «اپىر-اي، مۇندايىم جوق ەدى، وسى ءبىر شوشىنعانىم، جاماندىققا كورىنبەسە يگى ەدى» دەگەن وي كەلەدى دە، ۇرەيىمدى ودان بەتەر ۇرلەي تۇسەدى.
وسىندايدا كىسىنى الاڭ قىلاتىن قاسىنداعى سەرىگى عوي، قاس قىلعانداي سۆەتانى دا نوسوۆەسكە شاقىرىپ كەتكەن، ول ءالى ورالعان جوق. پروشا بالا ءبىر جىلدىڭ ىشىندە سۇيەگى قاتايىپ، سوقتاۋىلداي جىگىت بولعان، بۇگىندە مەنىڭ قاسىمنان كەتىپ، جاۋىنگەر پارتيزاندار قاتارىنا قوسىلىپ، تاپسىرماعا شىعا باستادى. مەنىڭ ماڭىمداعى اقشۇناق شال كۋزميچ قانا. بۇ دا ءبىر سوزگە جوق، ۇندەمەيتىن ادام، كۇيبەڭدەپ شارۋاسىن ىستەيدى دە جۇرەدى، جاڭا جۇمىس تابىلماسا و جەر، بۇ جەرىن جوندەپ ارباسىن اۋرەلەپ جاتقانى. ويتسە دە، وسى شالدىڭ جىلۋى سونبەيتىن جۇقا وڭىندەگى مەيىرىمى مەن ساباسىنان شىقپايتىن سابىر-شىدامى ادامنىڭ كوڭىلىن ورنىقتىرادى ەكەن.
قاسىمبەك امان-ەسەن ورالدى دەگەن حابار كۇن باتقاندا بارىپ قۇلاعىما ءتيدى. ول الدىمەن مۇندا سوقپاي نوسوۆەسكە كەتىپتى. وترياد ۇلكەيگەن سوڭ نوسوۆەس تە ۇلكەيگەن، ءقازىر ونىڭ شتابى بىزدەن بولەك جەردە. جاقسىلىق حاباردى ەستىگەندە قۋانىپ، جۇرەگىم الىپ-ۇشىپ، جوق شارۋانى قامدايمىن دەپ ابىگەرگە ءتۇستىم دە قالدىم. شاي قايناتىپ، اس دايارلاپ مارە-سارە بولاتىن... كوتەلەككە ساقىلداتىپ سۋ قايناتام... قالتامنىڭ تۇبىنە تىعىپ ساقتاپ جۇرگەن جالعىز ءسابىزىم بار، سونىڭ جارتىسىن تۋراپ شاي شىعارۋىم كەرەك. الدىڭعى كۇنگى تويدان قالعان سارقىت، كەشەدەن بەرى تاماعىمنان وتپەي قويعان ءبىر جاپىراق ءسۇر ماي، قاتىپ قالعان ءبىر ءتىلىم نانىم بار — ونى قالتامنان ءبىر شىعارىپ، ءبىر تىعامىن. وسىندايدا، ماردىمسىز بولسا دا، كىشكەنە ءبىر ابىگەرگە ءتۇسىپ ىستەيتىن ءىسىڭنىڭ جوعى جامان ەكەن، قۋانىشىمنىڭ ءوزى دە بەرەكەتسىزدەۋ — كوڭىلىم الا-بۇرتىپ، بايىز تاپپاي ەلەگىزي بەرەم.
قاسىمبەك كوز بايلانا كەلدى. قاراڭعىدا بەت الپەتىن انىق كورە الماسام دا، دەنەسىنىڭ زىلدەي بولىپ كەلگەنىن بىردەن سەزدىم. تىم قاجىپ، شارشاپ كەلگەن ءتۇرى بار، مەنىڭ بەتىمە نازار سالماستان، كۇركەنىڭ الدىنا سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى. ەڭسەسىن كوتەرمەيدى، قاتىپ قالعان قارا نان مەن ءسۇر مايدى قاربىتىپ اساپ، ۇزاق شاينادى. تىزەسىنە ورمەلەگەن دۋلاتپەن دە ءىسى بولعان جوق. اكەسى دۇرىستاپ تاماق ءىشسىن دەپ، بالانى كوتەرىپ الدىم، قاسىمبەك ءالى دە توڭىرەگىنە نازار اۋدارماي، ءسابىز شايدى سوراپتاپ ءىشىپ وتىر. ءوزى امان كەلگەنمەن، نە دە بولسا ءبىر جاماندىقتىڭ بولعانىن سەزەمىن دە، شۇقىلاپ سۇراۋعا باتا المايمىن.
— قاسىمداعى ەكى جىگىت قازا تاپتى، — دەدى شەشىنىپ جاتىپ.
جۇدەپ كەلگەنى دە سول ەكەن عوي. قارعىس اتقىر سوعىسى قۇرعىردىڭ شىعىنى بولماي تۇرا ما، جالماپ جاتىر عوي كۇن سايىن. ادام بىتكەننىڭ ءبارىنىڭ قازاسىنا شىبىن جانىڭدى شىجعىرا بەرسەڭ، بۇل ارادا سوعىسپاق تۇگىل، جاي تىرشىلىك قىلۋىڭنىڭ ءوزى قيىن. ەكى جىگىتتىڭ قازاسى كوڭىلىمە قاياۋ سالسا دا، كۇيەۋىمنىڭ ءتىرى كەلگەنىنە شۇكىرشىلىك قىلىپ جاتىرمىن، ءبىراق قاسىمبەكتىڭ قاتتى قايعىرعان ءتۇرى بار. باسقا تۇسسە كىسىنىڭ بىلمەيتىن پالەسى بولمايدى ەكەن، اجالعا دا، اجالدىڭ قاسىرەتىنە دە سىرالعى سۇڭعىلا بولىپ الدىق قوي، قارا ناندى قاق ءبولىپ جەپ جۇرگەن تالاي جاقىن جولداسپەن دە قوشتاستىق، مەنىڭ ءبىر بايقاعانىم، مۇنداعى ەركەكتەر جولداستارى ولگەندە كۇيزەلىپ، كۇيرەپ قالمايتىن، ءۇنسىز عانا ىزاسىن ىشىنە تىعىپ شيرىعا بەرەتىن سياقتى ەدى. قاسىمبەكتىڭ كوكىرەگىندە باسقا دا ءبىر ءزىل جاتقانىن ءىشىم سەزەدى دە، سونى سۇراۋعا شىنىمدى ايتسام قورقامىن. Meن كۇتپەگەن جەردەن قاسىمبەكتىڭ ءوزى سويلەپ كەتتى.
— تاپسىرمانى ورىنداي المادىم، — دەدى كۇرسىنىپ.
— تاپسىرمانىڭ ءبارى بىردەي ورىندالا بەرە مە. بۇرىن دا ساتسىزدىكتەر بولىپ ءجۇردى عوي، — دەدىم كوڭىلىن جۇباتقىم كەلىپ.
قاسىمبەك مەنىڭ ءسوزىمدى ەلەگەن جوق، بولعان وقيعانى باستان اياق ايتىپ جاتىر، بۇرىن ماعان تاپسىرماعا بارعانداعى قاۋىپ-قاتەرىن ايتپاي، سۇراسام، «پالەندەي ەشتەڭە بولعان جوق» دەپ جالتارا سالۋشى ەدى، ءقازىر ءتىپتى ەش نارسەسىن ىركىپ قالماي تاپتىشتەپ تۇگەل بايانداپ جاتىر. بۇلار ورماندى، ساي جىرانى ساعالاپ ءجۇرىپ وتىرىپ، كۇن باتا وزدەرى بۇزۋعا ءتيىستى كوپىرىنىڭ ماڭىنا بارىپ جەتەدى. ءبىر كىشكەنتاي ورماننىڭ شەتىنە جاسىرىنىپ، كوپىر توڭىرەگىن باقىلاپ كورەدى، كوزدەرىنە ەشتەڭە ىلىگە قويمايدى، ءسىرا قاراۋىل جوق سياقتى. سودان وزدەرى ءىستى اسىقپاي، قاپىسىز دۇرىستاپ تىندىراتىن بولدىق-اۋ، دەپ قۋانىپ ابدەن قاراڭعى تۇسكەن سوڭ كوپىرگە قاراي جىلجيدى، ايتسە دە ساقتىق جacaپ، بىرەۋى وق بويى ىلگەرى ءجۇرىپ وتىرادى. الدىڭعى جىگىت كوپىرگە تاقاپ قالعاندا جاقىننان اتىلعان اۆتوماتتىڭ وعى تۋراپ تۇسەدى. سول ارادا اتىس باستالىپ كەتەدى، بۇلار قاشا اتىس سالىپ، الدىندا وزدەرى پانالاعان ءبىر شوعىر اعاشقا جەتە بەرگەندە ەكىنشى جىگىتتىڭ قارا قۇسىنان وق ءتيىپ ەتپەتىنەن قۇلايدى. نەمىستەر دە ازعانتاي، ەكى-ۇش ادام بولسا كەرەك، بۇلار كىشكەنە بولسا دا ورمانعا يەك ارتقاسىن، ەندى قۋعىنداۋعا باتا الماپتى.
— ءبىراق ەندى تاپسىرمانىڭ اتى تاپسىرما ەمەس پە، ءتىرى قالعان ءبىر ادام ورىنداۋ كەرەك قوي. ەگەر مىنا كوپىردە كۇزەت كۇشتى بولسا ءبىزدىڭ تاعى ءبىر نىسانامىز — باتىسقا قاراي ءۇش شاقىرىم جەردە سايدىڭ ۇستىنەن سالعان جانە ءبىر كىشىلەۋ كوپىر بولاتىن. سودان ءبۋزديننىڭ ارقاسىنداعى تولدى الدىم دا سولاي قاراي جۇگىردىم، — دەيدى قاسىمبەك. ءوزىنىڭ ءسوزى دە ءبىر ءتۇرلى، ءبىر اۋىق ماعان ايتىپ جاتقان سياقتى بولسا، ءبىر اۋىق وزىنە ايتىپ جاتقان سياقتى، ونىڭ قاتەرلى اڭگىمەسىنەن گورى داۋىسىنداعى ءبىر ىزعار تۇلا بويىمدى سۋىتىپ بارادى. — ەكى وكپەمدى قولىما الىپ ەمپەڭدەي بەرىپپىن. سول كوپىرگە قالاي جەتكەنىمدى دە بىلمەي قالىپپىن. كۇزەتشى بار ما، جوق پا دەپ قاراپ جاتۋعا دا مۇرشام بولمادى. ەكى ادام قازا تاپتى، ەندى ءۇشىنشى ادام تاپسىرمانى ورىنداۋ كەرەك. جانە ول ەكەۋى مەنىڭ اڭعىرتتىعىمنان قازا بولدى. قۇداي وڭداپ بۇل كوپىردە كۇزەت جوق ەكەن. ەشەلوننىڭ دا كەلەتىن ۋاقىتى بولىپ قالعان. سودان اسىعىس-ۇسىگىس تولدى كوپىردىڭ ۇستىندەگى رەلستىڭ استىنا ورنالاستىردىم دا ەندى زاپالدان شىعىپ تۇرعان قىسقا شنۋرعا جالعايىن دەسەم... قولىمدا تۇك جوق. ءجۇز مەترلىك بيكفورد شنۋرى العاشقى قازا تاپقان جىگىتتىڭ مەشوگىندە قالىپتى. ساسىپ ءجۇرىپ ونى ويلاماپپىن دا...
قاسىمبەك ۇندەمەي قالدى. ار جاعىن سۇراۋعا مەنىڭ جۇرەگىم داۋامايدى.
— ءۇش ادامنىڭ ەكەۋى قازا بولىپ تاپسىرما ورىندالماعاننان گورى، ءۇشىنشىسى دە ءولىپ، تاپسىرمانىڭ ورىندالعانى دۇرىس بولاتىن ەدى، — دەدى ءبىر كەزدە كەنەت داۋسى سولىپ قالعانداي اقىرىن عانا.
— نەگە؟ سەنىڭ شنۋرىڭ بولعان جوق قوي، — دەپپىن شوشىپ كەتىپ.
— ءبارىبىر تۇتاتۋعا بولاتىن ەدى.
— سوندا ءوزىڭ قايتپەكسىڭ؟
مەنىڭ سوزىمدە ماعىنا جوق، شوشىنۋ عانا بار. سول جاعدايدا ونى ءتۇسىنىپ جاتقان مەن دە جوقپىن، داۋىسىمنىڭ قالاي شىعىپ كەتكەنىن ءوزىم دە بىلمەي قالام.
— انا ەكەۋى تاپسىرمانى ورىندايمىن دەپ قازا تاپتى عوي، — دەيدى قاسىمبەك.
ەندى قازا تاپسا مەن قايتەيىن، ارينە وكىنىشتى، ونىڭ ماعان نەسىن ايتا بەرەدى، قۇداي ساقتاپ ءوزى امان كەلدى عوي، دەپ شۇكىرلىك ەتىپ، كوڭىلىم الىپ — ۇشىپ جاتىپ كۇيەۋىمنىڭ سول ساتتەگى حال-جاعدايىن دا، مىنا ايتقان ءسوزىنىڭ ماعىناسىن، سۇمدىق ءزىل سالماعىن دا تۇسىنە الماپپىن. قاۋىپ-قاتەردەن جۇدەپ كەلگەن كۇيەۋىمنىڭ توڭازىعان بويىن جىلىتقىم كەلىپ قاسىمبەكتى قۇشاقتاي الىپ ەدىم، جانسىز دەنە ءتارىزدى سۇلىق جاتقان كۇيى يلىكپەدى، موينىنا اسىلعان قولىمدى بۋىنىنان ۇستادى دا، الىپ تاستاعىسى كەلدى-اۋ دەيمىن، قوزعامادى. ءبىراق قوزعالىپ كەتكەن كوڭىل كۇيىن توقتاتا المادى:
— پوەزد كەلىپ قالعاندا جارىپ جىبەرەيىن دەپ وقتالىپ ەدىم... ەشەلون دۇرسىلدەپ ۇستىمنەن ءوتىپ بارادى... تۇتاتايىن دەپ تاعى دا ەكى رەت وقتالدىم... دۋلاتجان... سەن... ەسىمە ءتۇسىپ كەتتىڭدەر، — دەدى قاسىمبەك داۋسى بۇزىلىپ.
قاسىمبەكتىڭ ءسوزىنىڭ ماعىناسى ماعان ەندى عانا جەتتى. ەشەلون كەلىپ قالعاندا ءدارىنى ءوز قولىمەن جارىپ... كوپىردىڭ استىنا موينىن تىرەپ، دارىگە وت قويعىسى كەلىپ قولىن سوزىپ، ۇستىنەن دۇرسىلدەپ پوەزد ءوتىپ بارادى... زارەم ۇشىپ دەنەم قالشىلداپ كەتتى. گۇرس ەتىپ جارىلعان دارىمەن بىرگە دەنەسى بورشا-بورشا بولىپ...
تۇلا بويىم قالشىلداپ قاسىمبەكتى قۇشاقتاي الدىم. مىنا دەنە بورشا-بورشا بولىپ شاشىلىپ جاتسا... قىسىپ كەلىپ قۇشاقتايمىن كۇيەۋىمدى. قول-اياعى تۇگەل ورنىندا ەكەنىڭە كوزىمدى جەتكىزگىم كەلگەندەي بار دەنەممەن جابىسا تۇسەم. جاساعان-اي، ايتەۋىر ءتىرى. ءبىر اجالدان قالعان ەكەن، سوعان ءالى دە سەنە الماي ونە بويىن، اياق-قولىن سيپالاي بەرەم. اجالعا باراتىن كۇنى قاي-قايداعى قىرسىق جابىسىپ مەسەلىن دە قايتارىپ جىبەرىپ ەدىم، كوڭىلى قۇرعىرىم دا ءبىر جامان ىرىمعا باستاپ، كەجىرلەنىپ الىپ ەدى، ايرىلىپ قالا جازداپپىن عوي. قۇشاعىمدى جازسام كۇيەۋىمنەن ايىرىلىپ قالاتىنداي سەزىنىپ، بار تانىممەن جابىسىپ تاس قىلىپ قىسىپ الىپپىن.
كىشكەنە اپتىعۋىم باسىلعاندا بارىپ بايقادىم، قاسىمبەكتىڭ ءتانىنىڭ ءبىر بۇلشىعى بۇلك ەتپەي سۇلىق جاتىر، مەنىڭ ايمالاعانىما ءتىپتى ءجىبيتىن ەمەس، ار جاعىممەن ءبىر پالەنى سەزەمىن: بۇل ەركەكتىڭ ايەلگە سۋىعانى ەمەس، ازىرگە مەن تۇسىنە الماعان باسقا ءبىر جاماندىقتىڭ سالقىنى سياقتى.
14
سوعىس ءسىرا مەنىڭ ۇستىمە كەلمەي جاناپ ءوتتى-اۋ دەيمىن. اتىستىڭ داۋىسى باسىلعالى دا ءبىراز ۋاقىت بولدى. كەلىپ تە جاقىنداعان بولار، جوعارىداعى كىشكەنە ساڭىلاۋ قاراڭعىلانىپ بارادى. كۇز كەلىپ قالدى عوي، جەركەپەنىڭ ءىشى سالقىن، سىرتقا شىعۋعا قورقىپ، بالالاردى بىر-ەكى رەت بۇرىشقا توسىپ الدىم. جاۋ اسكەرىنىڭ سوققىسىنا شىداي الماي، ءبىزدىڭ ادامدار ءسىرا شەگىنىپ كەتكەن بولار. ولاردىڭ شەگىنگەندە قايدا باراتىنىن مەن بىلمەيمىن، ايتەۋىر ادەتتەرىنشە ءبىر ورماننان ءبىر ورمانعا تىعىلىپ، ساي ساعالاپ، ءىز اداستىرىپ جان ساقتايتىن شىعار. قايتىپ ورالىپ مەنى ىزدەپ كەلۋگە ولارعا دۇشپان مۇرسات بەرەر مە ەكەن. ابان: «ءتىرى بولسام ورالىپ سوعام» دەپ ەدى، ابان بايعۇستىڭ ىزدەپ كەلەتىنىنە سەنەم-اۋ، ءبىراق ونىڭ «ءتىرى بولاتىنىنا» سەنۋ...
بۇل تاسادا ءىستىڭ اقىرىن كۇتىپ تىنىش جاتا بەرۋگە بولار ەدى-اۋ، تەك تاماق جاعى... ۇشەۋىمىزدىڭ بار قورەگىمىز قول باسىنداي قاتىپ قالعان قارا ناندى، ءوزىم دە تاتپاي، ەكى سابيگە دە تاتىرماي قارالى كۇنگە ساقتاپ وتىرمىن، ازىرگە ايتەۋىر قارىندارى اشىپ قىڭقىلداعاندا ەمشەك بەرىپ قويام. اۋزىنا كوك تيمەسە مال ەكەش مالدان دا ءسۇت شىقپايدى عوي، اش ايەلدىڭ دە ءسۇتى ماردىمدى بولمايدى ەكەن، ونىڭ ۇستىنە جاستان اسىپ كەتكەن تالىستاي ەكى بالا ەمگەن سوڭ... ىشتەن شىققان ءوز بالاڭ و دا قيىن، تالدىرماش نازىك، تاۋىقتىڭ سارى ۇلپا بالاپانىنداي كىپ-كىشكەنتاي سۆەتا كوزى جاۋدىرەپ قاراعاندا — بۇ دا وڭاي ەمەس ماعان. وزىمدىكىنە تارتىپ، وگەيسىتىپ الدىم با دەپ وعان دا قينالام. بالا دەگەن دە بالە عوي، دۋلات ءوز شەشەسىنە باسقا بىرەۋدىڭ ورتاق بولعانىن سەزە مە، قىزعانىشى دا بار. Meن سۆەتانى ەمىزە باستاسام-اق، و دا جالماجان ەكىنشى ەمشەگىمە جارماسادى. «ەنەسى تەپكەن قۇلىننىڭ ەتى اۋىرماس» دەپ قاقپايلاپ قويام. جاس جارىمعا جەتپەگەن بالانىڭ جادىندا نە تۇرادى، وزگە انالىققا تەلىگەن جەتىم قوزى سياقتى، اناسىنان اجىراعالى ءۇش اي بولعان كىشكەنە سۆەتا دا ماعان باۋىر باسىپ كەتتى. ءبىراق سوندا دا وسى بالانى وگەيسىتىپ المايىن دەپ، ءبىر جاعىنان نازىكتىگىن اياپ، ونى كوبىرەك ەمىزەم.
جازداعى، پارتيزاندار ورەل، كۋرسك دالالارىنىڭ تۇبىندەگى ۇلكەن جەڭىستى تويلاعان سول كەشتەن كەيىن نوسوۆەس سۆەتاعا تاپسىرما بەردى. پارتيزاندارعا، ەندىگى جەردە تەمىر جولدى، جاۋ ەشەلوندارىن قيراتۋعا جوعارىدان بۇيرىق كەلگەن ەكەن. سودان، تەمىر جول ستانسياسىندا استىرتىن جۇمىس ىستەپ اقپار بەرىپ تۇراتىن ادام كەرەك بولىپتى، نوسوۆەس سۆەتانى ستانسياعا ءتىلماش ەتىپ ورنالاستىرماقشى بولعان. بۇرىن ءبىر رەت اشكەرەلەنىپ قالعانمەن ودان بەرى جىلدان ارتىق ۋاقىت ءوتىپ، ول كەزدەگى نەمىستەر اۋىسىپ كەتكەن. سۆەتانى ەندى ەشكىم تاني قويماس، دەپ تۇيگەن نوسوۆەس تەك سۆەتا بالاسىن الىپ كەتكىسى كەلگەندە ويلانىپ قالدى. شەكەسىن قاسىپ:
— كىم بىلەدى. سودان بەرى كەلە جاتقان ءبىرلى جارىم پوليسايلار بار. كەيبىرەۋلەرى ءجۇزىڭدى تانىماسا دا «سمۋگليانكانىڭ» ەكى قابات ەكەنىن بىلەدى. سەن قاشقاندا ولار ەكى قابات ايەلدى ىزدەدى عوي، ءسويتىپ، بالا ولاردىڭ ەسىنە كەي نارسەنى سالۋى مۇمكىن. ءسىرا سەنىڭ بالاسىز بارعانىڭ دۇرىس بولار. جالپى زامان قانداي، زاڭ قانداي، قول-اياعىڭنىڭ تۇساۋسىز بولعانى جاقسى عوي، — دەگەن نوسوۆەس.
سونىمەن اقىلداسا كەلىپ، «كوپ بولىپ كومەكتەسەمىز عوي» دەپ سۆەتانىڭ بالاسىن ماعان قالدىرعان.
سۆەتا بالاسىنا ونشا ەلجىرەي قويمايتىن، ەكەۋمىز كوبىنە بىرگە بولدىق قوي، سوندا بالاسىنا كەرەمەت ءبىر مەيىرىمى ءتۇسىپ، قۇشىرلانىپ ءسۇيىپ جاتقانىن، نەمەسە ەرەكشە ەركەلەتىپ، الپەشتەگەنىن كورگەن ەمەسپىن؛ ىشتەن شىققان بالاسىنا مەنسىنبەي، تەك قۇداي سالعان انالىق بورىشىن وتەپ جۇرگەن ادام سياقتى كورىنگەن. شىنىمدى ايتسام، بالاسىنىڭ شىققان تەگىن ويلاپ، جاتسىنا ما ەكەن دەگەن دە ويىم بولعان. ەندى، نوسوۆەس «بالانى قالدىرامىز» دەگەندە ءتۇسىنىڭ وزگەرىپ كەتكەنىن بايقادىم، «ەش نارسە ەتپەس، وزىممەن بىرگە الا كەتسەم قايتەدى؟» دەگەن ءسوزدى، نوسوۆەستىڭ بەتىنە جالىنا قاراپ ەكى-ۇش قايىرا ايتتى، سودان قاشان ءجۇرىپ كەتكەنشە قىزىن قولىنان تۇسىرمەدى.
سۆەتانى باراتىن جەرىنە دەيىن سىرتىنان باقىلاپ، شىعارىپ سالۋ نيكولايعا تاپسىرىلىپتى. ونىڭ قانداي سىن ەكەنىن بىلمەيمىن، قاسىمبەككە: «ءوزىڭ-اق شىعارىپ سالمادىڭ با» دەپ ەدىم: «مەن دە سونى ايتىپ ەدىم، نوسوۆەستىڭ شەشىمى سولاي بولدى» دەدى ول. نوسوۆەستىڭ ىشىنە كىرىپ-شىعۋ، مەن تۇگىل ەركەكتەردىڭ دە قولىنان كەلە بەرمەيدى، مۇمكىن بۇرىنعى ايەلىنىڭ قانداي قاتەرگە بارا جاتقانىن نيكولاي ءوز كوزىمەن كورسىن دەدى مە ەكەن.
سۆەتا كىشكەنتاي قىزىنىڭ كويلەك-كونشەك، بۇيىمتايىن اقتارىپ، تۇيىنشەگىن ءبىر شەشىپ، ءبىر بۋىپ ءبىراز الەك بولدى. ءبىزدىڭ حالىمىزدە جۇرگەندە بالادا قانداي كيىم-كەشەك بولۋشى ەدى، ەكى ايەلدىڭ جايالىقتان، قولعا ىلىككەن بوز بەن بومازيدان كوكتەپ تىككەن كويلەك-دامبالى عوي، «سۇلۋىنان جىلۋى» دەپ ونىڭ جاراستىعىنا، سانىنە قاراپ جاتقان ءبىز جوق. جازدى كۇنى بالالارىمىز جالاڭاياق جۇرگەن، سۆەتا تۇيىنشەگىنىڭ اراسىنان شينەلدىڭ شالعايىنان تىككەن قالىڭ شۇلىقتى شىعارىپ:
— كۇن سۋىتىپ كەتسە مىنانى اياعىنا كيگىزەرسىڭ، — دەيدى.
مەنىڭ قارسىلاسقانىما قاراماي «ءتۇن سالدىق عوي، ورانعىش بولار» دەن باسىنداعى ورامالىن دا قالدىردى.
— مەنىڭ پالتوم دا قالسىن. ەرتەڭ كۇز كەلگەندە بالالارعا جامىلۋعا...
انا دەگەن سورلى، ايتەۋىر تۇلا بويىندا ءبىر نارسەسى بولسا ءبارىن قالدىرعىسى كەلىپ الاقتاي بەرەدى. ادەتتەگى ءوزىنىڭ كىسى مازاسىن المايتىن، ۇستامدى، بۇيىعى سابىرىنان ەش نارسە قالماپتى، «ناديا، ەندى ءوزىڭ باس-كوز بولاسىڭ عوي» دەگەن ءسوزدى بىرنەشە رەت ايتقانىن ۇمىتىپ قايتالاي بەرەدى، «ەگەر ءساتى ءتۇسىپ ءسىڭىسىپ كەتە السام، الدىرارمىن» دەيدى. مەنەن گورى قايراتتى، كوزى دە قاراقتى سۆەتاعا ىلعي مەنىڭ كۇنىم ءتۇسۋشى ەدى، ىشتەن شىققان سۇر جىلان انانىڭ دىڭكەسىن قۇرتادى ەكەن عوي، وسى جولى سۆەتانىڭ كۇنى ماعان ءتۇستى؛ كوزى دوڭگەلەنىپ، ماعان جالىنىشتى كەسكىنمەن قارايدى.
نيكولاي، بەلدەۋگە بايلاعان جapay قۇناننان تىقىرشىپ، تاعاتى تاۋسىلىپ اسىعىپ تۇرعان، ول: «ال ەندى، جۇرەيىك» دەگەندە سۆەتا قىزىن كوتەرىپ الىپ ەكى بەتىنەن ءسۇيدى دە، باۋىرىنا قىسىپ كىشكەنتاي بالانىڭ بەتىنە بەتىن تاقاپ جابىسىپ ءبىراز تۇردى. «كەشىر، مەنى» دەگەن ءسوزىن ەستىپ قالدىم. سودان كەيىن جولىنان قالىپ باراتقان ادامداي بەتىن دە بۇرماستان بالانى ماعان ۇستاتتى دا، قوش ايتىسپاستان، بۇرىلىپ جۇرە بەردى. ۇمسىنا ءتۇسىپ ىركىلىپ قالدىم، ءجۇرىسى ادەتتەگىسىنەن وزگەشە، دەنەسى اۋىرلاپ كەتكەندەي اياعىن سىلبىر باسىپ، ەڭسەسى سالبىراپ، كىشكەنە بويى قاقيىپ، قادامىن نىق-نىق باسقان نيكولايدىڭ سوڭىنان ەرىپ، كەتىپ بارادى، ارتىنا قايىرىلىپ قارامادى.
...دۋلات ەسەيىڭكىرەپ قالدى، ونىڭ ۇستىنە ەر بالا عوي، ەمىزگەندە، قولقامدى سۋىرىپ الا جازدايدى، كىشىلەۋ كەزىندە ءسۇت شىقپاسا ەمشەگىمدى تىستەپ الاتىن ادەتى بار ەدى، ۇرىپ قويعىزعانمىن؛ كىشكەنتاي سۆەتا ونداي ەمەس، جايىمەن عانا تالماپ ەمەدى. بايعۇستىڭ ار جاعىنا ءبىر نارسە بارىپ جاتىر ما، بىلمەيمىن، ءسۇت شىقپاسا دا ەمشەكتەن اۋزىن المايتىن ادەتى بار. وسى بالانى ەمىزگەندە كەيدە سول سۆەتانىڭ جاۋتاڭداپ جالىنا قاراعان كەسكىنى كوز الدىما ەلەستەپ كەتەدى. سودان قايتىپ سۆەتانى كورمەيمىن دەپ كىم ويلاعان، ارينە، سوعىس بولعان سوڭ كۇدىگىم بولدى عوي، ءبىراق اۋىر كۇندەرى تاعدىرلاس بولعان دوسىمدى ەندى قايتىپ كورمەيمىن عوي، دەگەن ۇزىلدى-كەسىلدى وي مەندە بولعان ەمەس. وزىڭنەن بىلىكتى، جانە ءبىر دەمى جوعارى ادام وزىڭنەن بۇرىن ولەدى دەگەنگە كىسى سەنبەيدى ەكەن. مىنا سوعىستا الدىمەن ولەتىن ادام بولسا ول مەن ەدىم: ءدام-تۇزىم تاۋسىلماعان سوڭ قاڭعالاقتاپ وسى جەرگە جەتىپپىن.
العاشقى كەزدە سۆەتا ءساتتى ورنالاستى دەگەن حابار الىنعان، ءتىپتى بىزگە نەمىس ەشەلوندارىنىڭ قاي ۋاقىتتا وتەتىن راسپيسانيەلەرىن دە بەرە باستاعان ەكەن. «مولودەس سمۋگليانكا! جۇمىسقا كىرىستى» دەپ نوسوۆەس ماساتتانىپ ماقتاپ، سودان كەيىن، «تەك ونىڭ قازىرگى ەسىمى باسقا» دەپ قاسىمبەككە قاراپ جۇمباقتاپ، كوز قىسىپ قويعانىن دا كورگەنمىن. ءبىراق ايعا جەتپەي جاتىپ «سۆەتا ۇستالدى» دەگەن حابار دا جەتتى. ەستۋىمشە، بۇرىن كورگەن ءبىر سۇمىراي نەمىستەرگە جەتكىزىپتى، بۇ جولى سمۋگليانكا قاشىپ كەتە الماعان، سودان بەس-التى كۇننەن كەيىن «دارعا اسىلدى» دەگەن دە حابار كەلدى. كەيىن نوسوۆەستىڭ تاعى دا: «مولودەس سمۋگليانكا. ەشكىمدى ۇستاپ بەرمەدى» دەگەن ءسوزىن ەستىدىم. بۇ جولى ول تومەن قاراپ، تۇنەرىپ وتىرىپ ايتتى.
«سۆەتا ۇستالىپتى» دەگەن حاباردى ەستىگەندە قاتتى شوشىپ كەتىپ، سولقىلداپ جىلاپ الدىم دا، سودان «مۇمكىن ەبىن تاۋىپ قۇتىلار، نە قۇتقارار» دەگەن الدامشى ءۇمىت ەمەكسىتىپ، ءبىراق وعان سەنە الماي، ءارى-سارى بولىپ ءجۇردىم دە، قارالى حابار جەتكەندە، ءۇمىت ۇزدىرگەن اۋرۋدىڭ ۇزىلگەنىندەي، جىلاي الماي قالدىم.
ءسويتىپ سۆەتامەن دە قوشتاستىم، دۇرىسىراق ايتسام قوشتاسا دا الماي قالدىم. بالاسىن ماعان ۇستاتتى دا، «قوش» دەگەن ءسوزدى ايتۋدى دا ۇمىتىپ بۇرىلىپ جۇرە بەردى.
ۇمسىنا ءتۇسىپ وقتالدىم دا، ءبىراق بىرەۋ ەتەگىمنەن تارتىپ قالعانداي، «قوش» دەگەن ءسوزدى مەن دە ايتا الماي قالدىم. سۆەتانىڭ اۋزىنان سوڭعى ەستىگەنىم بالاسىنىڭ كەۋدەسىنە بەتىن تىعىپ تۇرىپ، «كەشىر مەنى» دەگەن ءسوز بولاتىن، ول ءسوزدى ماعان دا، ار جاعىندا اسىعا كۇتىپ تۇرعان نيكولايعا دا ايتقان جوق، سوندا ىشتەن شىققان بالاسىنان سۇراعان كەشىرىمى ەكەن عوي. بالاسىنا ونشا جىبىمەي جۇرگەندە، مەن ويلاعان ارام ويدىڭ تۋرا كەلگەنى-اۋ. ەمىرەنە بەرگەندە ءوز بالاسىنان ءوزى تىكسىنىپ قالىپ... كوڭىلى ەكىگە جارىلىپ، ەكى ۇداي سەزىم ارپالىسىپ ءومىر ءسۇردى مە ەكەن؟ سۆەتانىڭ «كەشىر مەنى» دەپ جايىمەن عانا بۋلىعىپ ايتقان داۋسى قۇلاعىمدا قالدى. ىشتەن شىققان سابيىنە انانىڭ اق سەزىمى ەلپىلدەپ توگىلىپ كەلە جاتقاندا شىم ەتكىزىپ ۋ تامىزىپ جىبەرگەن ءبىر نارسە بولعان عوي ءسىرا. سول كوڭىل الاسى بالاسىنان اجىراسار ساتتە ەسىنە ءتۇسىپ، جانىن قۋىرىپ، ايىقپاس وكىنىشكە اينالدى ما ەكەن؟ ىشتەن شىققان سابيىنە ىركىپ قالعان مەيىرى، سارقىپ بەرە الماعان ماحابباتى انا موينىندا وتەلمەس پارىز بولىپ كەتەتىنىن سەزدى مە ەكەن سوندا؟
سۆەتانىڭ ءوزى كەتىپ، كوزى قالدى قولىمدا. اۋىر جۇگىمدى اۋىرلاتسا قايتەيىن، سايىپ كەلگەندە، تاعدىر دەگەن سۇمىراي، اۋىرتپالىعىن ۇيە بەرسە ونى اۋىرلاۋدان دا قالادى ەكەنسىڭ. ءقازىر ماعان ەكى بالانىڭ سالماعى دا، ءبىر بالانىڭ سالماعى دا بىردەي سياقتى. سۆەتادان اجىراسقالى ءۇش ايدان استى عوي، ءقازىر وسى بالاعا دا ۇيرەنىپ الدىم، ءتىپتى بارا-بارا دۋلاتتان ايىرماسى بولماي كەتەدى-اۋ دەيمىن.
سۆەتا باردا نيكولاي ءبىزدىڭ كۋحنيا جاققا جولاماۋشى ەدى، ول كەتكەن سوڭ جەرى كەڭىپ قالدى ما، ەندى كەلىپ تۇراتىن بولدى. دۋلاتقا دا مەيىرىمى كۇشەيىپ كەتكەن: «مىنانى بالاعا بەر، بالالاردىڭ قارنى اشادى عوي» دەپ قولىنا ىلىككەن ءبىر نارسەسىن اكەلىپ بەرەدى. دۋلاتتى ويناتىپ، ەرمەك قىلىپ ءبىراز اينالسوقتاپ وتىرىپ كەتەدى.
نيكولاي توپوركوۆتىڭ بەدەلى ءقازىر اسپانعا شىعىپ كەتتى. ۇلكەن جەردەن، جوعارعى جاقتان ۋكاز كۇتىپ ءجۇر، جاقىندا وعان سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى دەگەن اتاق بەرىلەتىن كورىنەدى. شىنىندا دا وسى كىپ-كىشكەنتاي جىگىت جۇرەك جۇتقان باتىر بولىپ شىقتى. كىشكەنتاي ادام شاقار بولادى عوي، بۇ دا سونداي، تاس كەنەدەي جابىسىپ قادالعان جەرىنەن قان الادى. ونىڭ شارشاپ قالعانىن دا كورگەن ەمەسپىن، قاشان كورسەم دە تاپ-تۇيناقتاي بولىپ، شيىرشىق اتىپ شيرىعادى دا جۇرەدى. جۇرتقا دا قاتال، تىق-تىق ەتكەندە توبەلەرىن ويىپ جىبەرە جازدايدى، ءبىراق ءوزىن دە ايامايدى. ءوزىن اياماعان، وزىنە قاتال ادامنىڭ قاتالدىعىن جۇرت رەنجىمەي، قينالماي كوتەرەدى ەكەن، قايتا، قاراۋىنداعى پارتيزاندارى كومانديرىن كەرەمەت ماقتانىش ەتەدى. «مازاسىزدىعى بار، ءبىراق ءوزى ءۇشىن ەمەس، جۇرت ءۇشىن بايەك بولادى، مۇنداي كومانديرىڭ بولسا، قور بولمايسىڭ» دەپ ايتىپ جۇرەدى.
نيكولاي باسىندا، قاسىمبەك سياقتى، ءار ءتۇرلى توپتى باستاپ تاپسىرماعا شىعىپ جۇرەتىن، كەيىن ىرىكتەلە كەلە، وزىنە كەرەك جىگىتتەرىن سايلاپ الدى، ولار دا ءوزى سياقتى باتىر جىگىتتەر. نيكولاي نەبىر ءقاۋىپتى تاپسىرماعا ءوزى سۇرانىپ بارىپ، نەبىر قيىن، قۇتىلماس جاعدايعا تۇسكەندە دە تاپسىرمانى تىندىرىپ، امان كەلەدى. ەستۋىمشە سوندا وزگەلەردەن بەتەر وجەتتىك كورسەتەتىن نيكولايدىڭ ءوزى كورىنەدى. كومانديرى وتقا ءتۇسىپ جاتقاندا قاراۋىنداعى سولداتى جانىن اياپ قالمايتىن سوعىستىڭ جازىلماعان زاڭى بار، ءسويتىپ، بۇلار شەتىنەن تايسالمايتىن باتىر بولىپ، نيكولايدىڭ توبىن «وجەت توپ» دەپ اتاپ كەتتى. ەڭ ءبىر اۋىر تاپسىرما بولسا «مۇنى تەك «وجەت توپ» قانا ورىنداي الادى» دەگەندى تالاي ەستىگەنمىن. جۇرتتى ماقتاۋعا ساراڭ نوسوۆەستىڭ ءوزى، بۇلارعا كەلگەندە ماقتاۋ ءسوزىن اياماي، «وجەت توپتىڭ» ءىسىن ۇلگى ەتىپ، وزگەلەرگە كولدەنەڭ تارتىپ وتىرادى، نيكولايدى دا قولپاشتاپ، ەركەلەتىپ ۇستايدى. جالپى ءبىر اڭعارعانىم، سوعىستا جۇرگەندە باتىر ادامنىڭ مەرەيى وزگەلەردەن بيىك بولادى ەكەن دە، وزدەرى ەركە بالا سياقتى ەركىن بولادى ەكەن. ماقتاعاندى كىم جەك كورسىن، نيكولايدىڭ ءوز مەرەيىنە ريزا بولىپ، جۇرت قولپاشتاعاندا كوڭىلى سەمىرىپ قالاتىنىن بايقايمىن، ءبىراق وسى جىگىتتىڭ ىشىندە ءبىر قۇرىسىپ قالعان تامىرى جازىلماي-اق قويعانداي، ارقا-باسى كەڭىپ، كوڭىلى شالقىپ، ەركىنسىپ كەتكەن جەرىن كورە الماي-اق قويدىم. تاپسىرمادان قايتقاندا پارتيزاندار، بەينە ءبىر اڭنان قايتقانداي، نە ۇلكەن سايىس، جارىستان كەلگەندەي قىزىنىپ، كەۋ-كەۋلەسىپ، باستان كەشكەن وقيعالارىنىڭ ءار جەرىنەن ءبىر بولشەگىن ءۇزىپ الىپ، ساپىرىلىستىرىپ ايتىسىپ، كەيبىرەۋلەرىنىڭ وعاش مىنەزى، كەلەڭسىزدىگىنە قارقىلداپ كۇلىسىپ، گۋىلدەسىپ جاتقاندا، كوپپەن بىرگە قىزا تۇسكەن نيكولاي بويىن جازىپ كەتە الماي اۋىق-اۋىق تىيىلىپ قالا بەرەتىن.
سالەمى ءتۇزۋ بولعانمەن نيكولاي مەنىمەن ونشا كوپ جۋىسا بەرمەيتىن، ەندى كەلىپ قولى بوساعان كەزدە قازان جاققا ۇيىرسەكتەۋ بولىپ، مەنى توڭىرەكتەيتىندى شىعاردى. ءبىراق مەنىمەن دە پالەندەي جازىلىپ سويلەسپەيدى، كوبىنە دۋلاتتى اينالدىرىپ، سونى قىزىقتاي بەرەدى. ءبىر كۇنى، قولىنا باسقا ەش نارسە تۇسپەگەن سوڭ ازعانا جەمىس-جيدەك تەرىپ اكەلىپتى، سونى ەكى بالانىڭ اۋزىنا كەزەك سالىپ قىزىقتاپ وتىر ەكەن. بۇرىن دۋلاتتى عانا اينالدىرىپ، كىشكەنتاي سۆەتانى كورمەگەندەي بوپ ەلەمەيتىن ەدى. ءبىراق مەن دە اڭعارعانمىن، دۋلاتتى اۋرەلەپ، ويناتىپ جاتقاندا كوزىنىڭ ءبىر قيىعى كىشكەنە قىزدا بولاتىن. ءبىر رەت ۇزاعىراق قادالعان كوزقاراسىن ۇستاپ العانىمدا، ۇرلىق قىلعانداي قىسىلىپ قالىپ، ۇيالعان تەك تۇرماس دەپ، دۋلاتتى كوتەرىپ الىپ سەكىرتىپ، ارسالاڭداي بەرگەن. بايقايمىن، ءسىرا، تىرناقتاي قىزدىڭ بەتىنەن شەشەسىنە ۇقساستىق ىزدەيتىن ءتارىزدى. ونى كوپ ىزدەۋدىڭ كەرەگى جوق كىشكەنتاي سۆەتا ۇلپا شاشى ءۇرپيىپ، ساپ-سارى بوپ ۇلكەن سۆەتانىڭ اۋزىنان تۇسە قالعان، دوڭگەلەنگەن كوزى دە شەشەسىنىڭ كوزىنەن اۋماي كوكپەڭبەك اسپانداي مولدىرەپ تۇر.
مەن كەلگەن سوڭ نيكولاي ادەتىنشە قىسىلىپ «ماعان... ماعان...» دەپ سۇراعان كىشكەنتاي سۆەتادان تەرىس اينالىپ، ۋىسىندا قالعان ەكى ءتۇيىر جەمىسىن دۋلاتتىڭ اۋزىنا تىقتى دا، ادەتىنشە ونى كوتەرىپ الىپ سەكىرتە بەردى، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، جىنىم ۇستاپ كەتتى.
— ونىڭ نەسىن الپەشتەي بەرەسىڭ. مەيىرىمىڭ تاسىپ باراتسا انا اكە-شەشەسى جوق قۋ جەتىمنىڭ نەگە ماڭدايىنان سيپامايسىڭ؟ — دەدىم.
نيكولايدىڭ قاپەلىمدە ساسىپ قالعانى سونشا دۋلاتتى قولىنان ءتۇسىرىپ الا جازدادى.
— ا چتو؟.. ا چتو... — دەي بەردى.
— ول سۆەتانىڭ بالاسى. سۆەتا سەنىڭ ايەلىڭ ەمەس پە ەدى؟ ا شتو دەيدى عوي.
ماڭدايىنا سارت ەتكىزگەندەي بولدىم-اۋ دەيمىن، نيكولاي بىردەن ەسىن جيا الماي «ا شتوسىن» قايتالاپ ايتتى.
— ا شتو؟.. ءبىزدىڭ ارامىز الدەقاشان ۇزىلگەن. ءبارى بىتكەن.
— «ۇزىلگەن»... ارينە ءۇزىلدى. ەندى ۇزبەيمىن دەپ شاشىڭدى جۇلساڭ دا سۆەتا جوق ساعان، — دەدىم تۇلدانىپ، — سەن ونىڭ كىم ەكەنىن، قانداي ادام ەكەنىن بىلگەن جوقسىڭ.
— ونىڭ قانداي ادام ەكەنى بەلگىلى بولعان، — دەدى نيكولاي سىزدانىپ.
— ءبارىبىر سەن بىلمەيسىڭ. ونىڭ قانداي ادام ەكەنىن سەن بىلگەن دە جوقسىڭ. ءبىلدىڭ بە؟ ول بارىمىزدەن ارتىق بولاتىن. ول مەنەن دە، ءتىپتى سەنەن دە ارتىق. سەن باتىر بولساق، و دا باتىر. ول ءتىپتى بارىڭنەن باتىر. مىقتى بولساڭ قالىڭ جاۋدىق قاق ورتاسىندا ءجۇرىپ كورشى ءوزىڭ. انەكەي، اقىرى قازا تاپتى.
ىزالانىپ جىلاپ جىبەردىم، ايەلدىڭ كوز جاسى كىمدى دە قايمىقتىرادى عوي، نيكولاي جاۋاپ قايىرا الماي قيپاقتاپ قالدى. دولدانىپ العان ايەلدىڭ توقتاۋى وڭاي ما، وندايدا ازعانتاي ورىسشاڭ دا كوبەيىپ كەتەدى ەكەن، باياعىدان بەرى ىشىمدە كەپتەلىپ جۇرگەن ىزامدى ءبىر شىعارىپ، توپەپ جاتىرمىن.
— كەشە دارعا اسىلعاندا ءتىپتى بولماسا سۇيەگىن اكەلۋگە دە جارامادىڭ. جاقسى كورگەنىڭ سول ما؟
— مەن نەگە جاقسى كورەم؟ — دەدى نيكولاي دىز ەتىپ.
— جاقسى كورەسىڭ. جاقسى كوردىڭ... مەن بىلمەيدى دەيسىڭ بە. تەك جۇرتتىڭ قاڭقۋ سوزىنەن قورقىپ سۆەتاعا جولاي المادىڭ. وتىرىك قيقايىپ كەردەڭدەپ ءجۇردىڭ. جاۋدان قورىقپايسىڭ، وقتان قورىقپايسىڭ. اقىماقتاردىڭ سوزىنەن قورقاسىڭ. وسىندا دا دۋلات ءۇشىن ەمەس، مىنا كىشكەنتاي سۆەتا ءۇشىن كەلىپ ءجۇرسىڭ. سۆەتانىڭ كوزى دەپ، سونىڭ يسىنە كەلىپ ءجۇرسىڭ. ءسابيدىڭ ماڭدايىنان سيپاۋعا مەنەن ۇيالاسىڭ.
نيكولاي مەنىڭ شاپىلداعانىما شىداي الماي بۇرىلىپ جۇرە بەردى، انشەيىندەگىدەي اياعىن قازداڭداپ باسپاي، اۋىرلاۋ اياڭداپ بارادى.
سودان كەيىن نيكولاي مەن جۇرگەن قازان-وشاق جاققا سوقپايتىن بولىپ كەتتى، دۋلاتتى دا ەركەلەتۋدى قويدى. اعاتتىعىمدى كەيىن بايقاپ، ءبىراز وكىندىم دە: تىم نازىك نارسەگە دوبالداۋ كەتىپ قالىپپىن. نيكولايدىڭ كوكىرەگىندە كىشكەنتاي سابيگە دەگەن تۇتانىپ كەلە جاتقان ۇشقىندى وعاش مىنەزىممەن ءوشىرىپ العان سياقتى بولىپ، قينالىپ جۇرگەنىمدە، ءبىر كۇنى نيكولايدىڭ ءوزى كەلدى. بۇ جولى ونشا قىسىلماي ءسوزىن سىر قىلىپ ايتتى.
— بىلەسىڭ بە، ناديا... لەنينگرادتا سۆەتانىڭ شەشەسى بار. كۇيەۋى دە جوق. سۆەتا ونىڭ جالعىز قىزى ەدى عوي. امان بولساق، وسى بالانى سول اجەسىنە اپارىپ تاپسىرسام دەپ ەدىم. سەن بىلاي... كوز قىرىڭدى سالىپ ءجۇر.
15
قاسىمبەكتىڭ جولى ءساتسىز بولىپ، تاپسىرمانى ورىنداي الماي قايتقان تۇنگى ءوزىمدى شوشىتقان حال-جاعدايىنىڭ شىن ماعىناسىن مەن كەيىنىرەك ءتۇسىندىم، ءبىراق سول ءتۇنى ءبىر جاماندىقتى جۇرەگىم سەزىپ، تىكسىنىپ قالىپ ەدىم، جاماندىعى قۇرعىر جالعان بولا ما، قاتەلەسپەپپىن. سول كۇننەن، دۇرىسىراق ايتسام سول تۇننەن باستاپ قاسىمبەكتىڭ ىشىندە، بۇرىنعى دۇنيەسى اۋدارىلىپ توڭكەرىلگەندەي ءبىر وزگەرىس بولدى. مىنەزى دە وزگەرىپ، ونسىز دا كوپ سويلەمەيتىن ادام بۇرىنعىسىنان دا تۇيىقتالىپ، قاباعىنا ءبىر مازاسىز اۋىر ويدىڭ سالقىنى ۇيالاپ قالدى. كىشكەنە جادىراعان كەزدە جازىلىپ كەتەتىن سول كىربەڭى قۇرعىر، ەزۋىنەن كۇلكى تابى وشپەي جاتىپ ءجۇزىن قايتا تورلاپ الادى. ادامنىڭ ءوزى دە ءتۇسىنىپ بولماعان، تەك جانىن جەگىدەي جەپ جۇرگەن كۇيزەلىستى شۇقىلاپ، تۇرتكىلەسەڭ سەبەبىن ءوزى دە ايتا الماي، ودان بەتەر قينالىپ، بەكەرگە ىزا بولاتىنى بەلگىلى عوي، سودان سەبەبىن اشىپ سۇراي الماي، وزىمشە سىرتىنان توپشىلاپ تون پىشەمىن.
سول ءساتسىز تاپسىرمادان قايتىپ كەلگەن كۇنى كەشتە نوسوۆەسپەن ەكەۋىنىڭ اراسىندا قيىن اڭگىمە بولعانىن ەستىگەنمىن. قاتتىراق سوزگە دە كەلىسىپ قالسا كەرەك، نوسوۆەس «كومانديرلىكتەن الىپ تاستايمىن» دەگەن ءسوزدى ايتىپ قالىپتى. ءبىراق ونداي سوزدەن ءدال وسىنشا وزگەرۋى... سوعىس كەزىندە ەشكىم تەجەپ جاتپايتىن: «مەن سەنى تريبۋنالعا بەرەم»، «قورقاقسىڭ، ءقازىر كەلىپ اتىپ تاستايمىن». «وسىدان ءبىر قادام شەگىنسەڭ جويام» دەگەن باسقا ۇرعانداي قاتتى-قاتتى سوزدەر بالاعاتقا ارالاسىپ، تەلەفوننىڭ كابەلىن سولقىلداتىپ كەتىپ جاتاتىن؛ ءبىر عاجابى وسى سوزدەردىڭ قاھارى قانشا قاتتى بولسا ءزارىنىڭ قايتۋى دا سونشا تەز بولاتىن. جاڭا عانا اياماس قاتتى ءسوز ايتىسىپ، سارقىلا كەرىلدەسكەن ادامدار ۇرىس بىتىسىمەن قۇشاقتاسىپ ءبىر-بىرىن يىقتارىنان سوققىلاپ بالاشا ءماز بولىساتىن، الگى ايتىلعان سوزدەردەن ينەنىڭ جاسۋىنداي كوڭىلدەرىندە قىلاۋ قالعانىن بايقاعانىم جوق.
سوعان قاراعاندا قاسىمبەكتىڭ بەلىن قايىستىرىپ جۇرگەن نوسوۆەستىڭ قاتتى ايتقان ءسوزى عانا بولماۋعا كەرەك، نوسوۆەس باتىرىپ ايتسا ايتقان دا شىعار، تىم قاتتى كىسى عوي، ءسىرا وسىنىڭ ار جاعىندا باسقا ءبىر سىر جاتقان سياقتى. ءبىراق ونىڭ بايىبىنا بارۋعا مەنىڭ پۇرساتىم كەلىپ، ميىم جەتىپ جاتقان جوق، سىرتقا شىعارىپ ەشكىمگە ايتپاسام دا ىشتەي شىرىلداپ كۇيەۋىمە ارا تۇسەمىن: وسى كۇنگە دەيىن جامان اتاعى شىققان جوق، قايتا تىندىرىمدى باتىر كومانديرلەردىڭ ءبىرى بولىپ كەلگەن جوق پا، ءتىپتى باسقاسىن قويعاندا، ءوز جاۋىنگەرلەرىن شاشاۋ شىعارماي، جاۋعا بەرىلمەي تىلدا سوعىسىپ، وسى ورمانداعى پارتيزان وتريادىن قۇرۋعا ۇيتقى بولعان دا سول ەمەس نە؟ وزگە جۇرت وسىنىڭ توڭىرەگىنە جينالدى عوي.
بۇل، ارينە، مەنىڭ دالەلىم، ءبىراق سوعىستىڭ دالەلى باسقا. ول قانىپەزەردىڭ قانشا ەڭبەك ءسىڭىرىپ، ەرلىك كورسەتسەڭ دە، سەنىڭ ءبىر وسالدىعىڭدى كەشپەيتىن، ءوزىنىڭ قاتال زاڭى بار. مۇندا جالعىز عانا باعالاناتىن نارسە — باتىرلىق، اجالدان قورىقپاۋ، اقىلىڭ اپلاتونداي بولسا دا ءتونىپ كەلگەن اجالدان قايمىعىپ جالتارساڭ، وندا سەنىڭ قۇنىڭ جوق. مۇنداعى كىسىنى شىن قورلايتىن، ەڭ جامان ءسوز «قورقاق» دەگەن ءسوز. جۇرت ءوزى ساعات سايىن شىبىن جانىن اجالعا توسىپ جۇرگەن سوڭ، وزگە بىرەۋدىڭ جان ساۋعالاپ جالتارعانىن كەشپەيدى.
قاسىمبەككە جۇرتتىڭ قىرىن قاراعانىن ءوز باسىم اڭعارعانىم جوق، سوندا دا ول وزى-وزىنەن قورلانىپ... جامان كۇدىككە كۇپتى بولىپ ءجۇردى مە ەكەن؟ «ەكى ادام قازا تاۋىپ، تاپسىرما ورىندالماعانشا... ءۇش ادام تۇگەل قازا تاۋىپ تاپسىرمانىڭ ورىندالعانى دۇرىس ەدى عوي» دەپ ەدى قاسىمبەك سول ءتۇنى. ەندى بايقاسام بۇل ءوز ءسوزى ەمەس، ەستىگەن ءسوزى... ايىپ ەسەبىندە بەتىنە باسىلعان ءسوز بولدى عوي. سول سوزگە مويىنسىنىپ، ءوز ويى قىلىپ ماعان ايتىپتى. سوندا ەكى ادامدى شىعىن قىلىپ تۇك بىتىرمەگەنشە، ءۇش ادامدى شىعىن ەتىپ جاۋدىڭ ەشەلونىن قيراتۋ... ءتىپتى وپ-وڭاي ەسەپ ەكەن-اۋ بۇل... ەشبىر ەسەپكە كەلمەيتىن، ەسەسى تولمايتىن ادامنىڭ اجالىن دا مىنا سوعىس قاراپايىم، قاتال ەسەپكە سالىپ قويعانى ما؟.. ءبىراق مەنىڭ ميىما ونداي ەسەپ كىرمەيدى. مەنىڭ كوز الدىما تەك كوپىردىڭ استىنا تىعىل تىرەل، جارىلعىش دارىگە قولىن سوزىپ، وزىمەن بىرگە جارىپ جىبەرگىسى كەلىپ، جانتالاسىپ تۇرعان قاسىمبەك ەلەستەيدى. امان كەلگەنىنە قۋانام...
ال كۇيەۋىم بولسا، وسى اماندىعىنا ءوزى قۋانبايتىن سياقتى. سوعىستاعى ادامنىڭ ءاربىر ۇرىستان امان كەلگەنى ۇلى توي، جۇرت ەرتەڭگى قاتەردى ەسىنەن شىعارىپ، كىشكەنتاي قۋانىشقا ماز-مەيرام بولىپ، جوق نارسەگە قارقىلداپ كۇلىسىپ جاتقاندا، ول دا ادەتىنشە ىرجيىپ ەزۋ تارتقان بولادى، ءبىراق سول كۇلكىسىنىڭ ار جاعىندا ساپ-سالقىن ءبىر نارسە بار سياقتى، ءتۇرىن كورگەندە تىكسىنىپ قالام.
ەكەۋمىز، ءتىپتى بالامىزبەن ۇشەۋمىز، جىل جارىم پارتيزان وتريادىندا بىرگە بولىپ تالاي اجالمەن بەتپە-بەت كەزدەسىپ، وت پەن سۋدان ءوتىپ، كون بولىپ كەتكەن دەنەم ىستىق پەن سۋىققا كوندىگىپ السا، ءقاۋىپ پەن قاتەرگە جۇرەگىم دە قاساڭ بولىپ كەتىپ ەدى. قاسىمبەكتىڭ ۇرىسقا كەتكەن ساعاتتارىن دا، جۇرەگىم الىپ ۇشپاي، سابىرمەن توساتىن بولعانمىن، ەندى سول سابىرىمنان ايرىلىپ، وسى ءبىر تاپسىرماعا شىققان ساپارىن، ءتىپتى العاشقى كۇندەردەگىدەن بەتەر كوڭىلىم ۇيتقىپ، مازاسىز توستىم.
ءقازىر بۇلار ورىندايتىن تاپسىرمالار دا قيىنداپ بارادى، بىرنەشە ەشەلون قيراتقاننان كەيىن نەمىستەر دە قاراپ وتىرا ما، ساقتىعىن ارتتىرىپ، جول بويىنداعى كۇزەتتەرىن كۇشەيتىپتى، ەندى ءبىزدىڭ جاقتان دا شىعىن كوبەيە باستادى. سول تاپسىرماعا قاسىمبەك ءتورت ادام بولىپ كەتكەن، ءتورتىنشى ەتىپ قاستارىنا پروشانى ەرتكەن. سودان پروشا جالعىز قايتقاندا جۇرەگىم مۇزداپ قويا بەرگەن. «پpoشa، وزگەلەرى قايدا؟» دەپ سۇراعانىمشا بولماي، بالا جۇگىرىپ كەلىپ مەنى قۇشاقتاي العاندا ءبىر جاماندىقتىڭ توبەمنەن ءتونىپ كەلە جاتقانىن سەزىپ ءىشى-باۋىرىمدى اياز قارىپ وتكەندەي تۇلا بويىم سالقىنداپ قويا بەردى. ءالى بالا عوي، ءجون-جوسىعىڭدى قايدان ءبىلسىن.
— بىلمەيمىن، تەتيا ناديا. ولار ءسىرا قازا تاپتى عوي دەيمىن.
— نە دەيسىڭ؟ — دەپپىن بار ايتقانىم.
باسىما تاياقپەن سالىپ قالعانداي ەسەڭگىرەپ وتىرىپ قالسام كەرەك، سودان ءبىر كەزدە كىشكەنە ءۇمىت ساۋلەسى قىلاڭىتقاندا: بالا «بىلمەيمىن» دەدى عوي، اشىق ايتپاي تۇسپالداپ تۇر-اۋ، «اپىر-اي، جاڭساق بولعاي» دەپ پروشانىڭ بەتىنە قارادىم. ول مۇرنىن قايتا-قايتا تارتىپ، كوزى جىپىلىقتاپ جىلارمان بولىپ تۇر ەكەن، مەنىڭ كەسكىنىمدى كورىپ، توقتاماي جىلدام-جىلدام سويلەپ كەتتى. قاشان بالانىڭ اۋزىنان اقتىق جامان ءسوز شىققانشا اماندىقتىڭ ءبىر قيسىنى بولا ما دەپ دىرىلدەگەن ءۇمىتىمدى ۇزبەي مەن دە تىڭداپ قالىپپىن.
— ءبىز وسىدان شىقتىق قوي. سودان ءوزىمىز ءدارى قويىپ... بۇزامىز دەگەن كوپىرگە باردىق. ءبىزدى قاراڭعىدا ەشكىم كورگەن جوق. ءبىز دە ەشكىمدى كەزدەستىرمەدىك. سوندا دا تاسالانىپ ساي-جىلعامەن ءجۇرىپ وتىردىق. كوماندير... قاسىمبەك كارەسوۆيچ ءوزى باستاپ ءجۇردى. ونىڭ سوڭىنان مەن ءجۇرىپ وتىردىم. كوماندير «توپتالماي، تەك كوز جازىپ قالماي ءبىر-بىرىڭنىڭ قارالارىڭدى كورىپ وتىراتىنداي جەردەن جۇرىڭدەر» دەگەن. «الدى-ارتتارىڭا قاراپ وتىرىڭدار» دەگەن. — پروشا قالاي ءجۇرىپ، قالاي بۇققاندارىنا دەيىن تاپتىشتەپ اڭگىمەسىن سوزىپ كەتتى. مەن ونى اسىقتىرمادىم، قايتا ونىڭ اڭگىمەسىنىڭ سوزىلا بەرگەنىن، جامانات حابارعا جەتكەنشە سوزىلا بەرگەنىن، ءتىپتى سول حابارعا جەتپەي قويعانىن تىلەيمىن، مۇمكىن كۇدەر ۇزدىرمەيتىن ءبىر حابار ايتار دەگەن الدامشى ءۇمىتىم دە بار. — سودان ءبىز سول جىلعانىڭ ۇستىنەن سالعان كىشكەنتاي تەمىر جول كوپىرىنە جەتتىك. سو كەزدە تاڭ بوزارىپ اتىپ قالعان. سودان اناۋ پاۆلەنوك ايتتى: تىپتەن جارىق بولىپ كەتپەي تۇرعاندا، تولداردى ورنىنا قۇرىپ، شنۋردى تارتىپ الايىق دەدى. سوسىن كوماندير ايتتى، قاسىمبەك كارەسوۆيچ ءقازىر قۇرۋعا بولمايدى دەدى. ەشەلون بەس قىرىقتىڭ شاماسىندا كەلەدى. ءبىر جيىرما مينۋت قالعاندا عانا قۇرىپ كۇزەتىپ جاتامىز دەدى. بۇگىندە نەمىستەر جولدى مىقتاپ كۇزەتەتىن بولعان، ەرتە قۇرساڭ ولاردىڭ پاترۋلدەرى كەلىپ، تولدى الىپ تاستايدى دەدى. راس ەكەن، ءبىز جاتقاندا پاترۋلدەر ارلى-بەرلى ەكى رەت ءوتتى. كوپىردىڭ تۇسىنا كەلگەندە ادەيى توقتاپ، قاراپ تەكسەرىپ شىقتى. سودان ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ كوماندير، قاسىمبەك كارەسوۆيچ، «پوەزد كەلەتىن مەزگىل بولىپ قالدى، ال، كەتتىك» دەدى. سودان كوپىرگە جەتىپ ارقامىزدان قاپشىعىمىزدى شەشە بەرگەندە جاۋ ءپاترۋلىنىڭ قاراسى كورىندى. كوماندير انا ەكەۋىنە «ءپاترۋلدى بوگەڭدەر» دەپ بۇيرىق بەردى دە، ءوزى تولداردى الىپ رەلستىڭ استىنا تىعىپ جاتىر. «بۇل كوپىر مەنەن ءبىر رەت امان قالىپ ەدى، ەندى قۇتىلا المايتىن شىعار» دەيدى. مەن تولداردى اپەرىپ تۇر ەدىم، كوماندير، قاسىمبەك كارەسوۆيچ، باسىن كوتەرىپ اتىسىپ جاتقان جاققا قارادى، مەن دە قاراپ ەدىم، جاۋ جاقىنداپ قالعان ەكەن. سوسىن كوماندير، قاسىمبەك كارەسوۆيچ، تەز وتريادقا جەت، تاپسىرما ورىندالدى دەن حابارلا» دەدى. مەن كەتپەيمىن، بىرگە بولام دەپ ەدىم»، ماعان قاتتى اقىرىپ جىبەردى. «تەز جونەل! بۇيرىقتى ورىنداماساڭ اتىپ تاستايمىن! جىلعامەن كەت!» دەدى. سوسىن مەن جىلعامەن جۇگىردىم. ولار اتىسىپ جاتىر. ءبىر كەزدە گۇرسىلدەگەن داۋىستى ەستىپ ارتىما قاراسام، ورمان ىشىنەن ءبىر ۇزىن سوستاۆ، پوەزد شىعىپ كەلە جاتىر ەكەن. پاروۆوزدىڭ ءتۇتىنى بۋداقتايدى. سودان پوەزد كىشكەنە كوپىرگە كەلىپ قالدى. مەن ءبارىن قاراپ جاتتىم. ءتىپتى پاروۆوز كوپىردەن ءوتىپ بارا جاتىر ەدى...
ءبىر پالەنىڭ جاقىنداپ كەلە جاتقانىن سەزىپ، جۇرەگىم اۋزىما تىعىلىپ بارادى. پروشا قورس-قورس ەتكىزىپ مۇرنىن تارتىپ، ۇستىڭگى ەرنى ءدۇرديىپ، ۇرتى كامپيت سورعانداي جاعىنا جابىسىپ، ىركىلىپ قالدى. زارەم ۇشىپ، باجىرايىپ بالانىڭ بەتىنە قادالىپ قالىپپىن، ىشىمنەن ار جاعىن ايتپاي تۇرا تۇرسا ەكەن دەن تىلەيمىن. پروشا قىلعىنىپ بىر-ەكى جۇتىنىپ الدى، ەندى سويلەمەسە جىلاپ جىبەرەتىن ءتۇرى بار.
— ءوزى ءبىر ۇزىن سوستاۆ ەكەن. انىق كوردىم پاروۆوز كوپىردەن ءوتىپ كەتتى. سول كەزدە... سول كەزدە تەك گۇرس ەتە قالدى. قاپ-قارا ءتۇتىن بۇرق ەتىپ اسپانعا كوتەرىلدى. ءبىر تارسىل-گۇرسىل بولدى دا كەتتى. ۆاگوندار قۇلاپ جاتىر... قۇلاپ جاتىر. سوڭعى ۆاگوندار الدىڭعى ۆاگوننىڭ ۇستىنە ارتىلىپ كەتەدى دە قۇلايدى. پاروۆوز دا قۇلادى. ءبىزدىڭ ادامدار كەلەر مە ەكەن دەپ قاراپ ەدىم... ەشكىم كورىنبەدى. سودان شاڭ-توزاڭ باسىلعاندا قيراعان ۆاگونداردى اينالا جۇگىرىپ جۇرگەن نەمىستىڭ ەكى-ۇش سولداتىن كوردىم. ءبىزدىڭ ادامدار كورىنبەدى... بىلمەيمىن...
پروشانىڭ اڭگىمەسى وسىمەن توقتادى. القىنىپ اۋزىما تىعىلعان جۇرەگىم نە ءارى، نە بەرى كەتپەي، كەپتەلىپ كەڭىردەگىمە تىرەلىپ قالعان سياقتى، تىرپ ەتە الماي سول كەڭىردەگىمنەن ءىلۋلى تۇرعانداي ءحالىم بار. «ءولدى» دەپ ويباي سالايىن دەسەم، مىنا بالا انىق ايتپادى، انىعىن ءوزى دە بىلمەيدى؛ «ولمەدى» دەپ ءۇمىت ەتەيىن دەسەم، ايتۋىنا قاراعاندا ءدال انا جەردەن امان كەتەتىن قيسىنى جوق، ءبىراق سوندا دا قاشان كوزىم جەتكەنشە كوڭىلى قۇرعىرىم «ولدىگە» قيمايدى. سوعىستا، ءتىپتى ودان دا قيىن قۇتىلماس پالەگە كەزدەسكەن ادامداردىڭ قۇتىلىپ كەتەتىن تاڭعاجايىپ جاعدايلارى بولا بەرەتىن.
اقىرى جامانات حابار انىقتالدى. كۇنى بويى ءۇمىتىمدى ءۇزىپ جالعاپ، ءوشىرىپ ابدەن يت سىلىكپەمدى شىعارعان بولۋ كەرەك، ەندى كەلىپ ماعان ارنايى ەستىرتكەندە كوزىمنەن جاس شىقپاي قالدى. ءبىر ءتۇرلى دۇنيە قۇلازىپ، مىنا سۇرىقسىز ءومىر ودان بەتەر سۇرقاي تارتىپ، ءبىر جيرەنىشتى سەزىم-جالعىزدىق پەن قورعانسىزدىق سەزىمى تۇلا بويىمدى كەۋلەپ، قۇلازىتىپ بارا جاتتى. كوڭىل ايتا كەلگەن ءۇش-تورت ەركەك تە وسى سۇرعىلت دۇنيەدە وزدەرى دە سۇپ-سۇر بولىپ مەنەن الىستاپ كەتتى.
«قاسىمبەك وتان الدىنداعى بورىشىن ابىرويمەن وتەپ، ەرلىكپەن قازا تاپتى. كاپيتان گاستەللونىڭ ەرلىگىن قايتالاپ ءوز جانىن قۇربان ەتتى. حالىق ونى ۇمىتپايدى».
سەلك ەتە قالدىم. بۇل نوسوۆەستىڭ داۋسى. جاڭا نوسوۆەستىڭ قاراسىن كورگەندە كوميسسار ارنايى كەلە جاتقان سوق-اق، جامانات حاباردىڭ راسقا شىققانىنا كوزىم جەتىپ، شوشىنىپ بۋىن-بۋىنىمنان جان كەتىپ قالعان. ونىڭ مىنا سوزىنە نەگە سەلك ەتە قالعانىمدى بىلمەيمىن، الدە ءولىم دەگەن سۇمدىققا سونشا ادەمى ءسوز قوسقانىنا — اششىعا بال تامىزعانداي تىتىركەنىپ قالدىم با...
ءبىر كەزدە بايقاسام جالعىز ءوزىم وتىر ەكەم، جۇرتتىڭ قالاي تاراپ كەتكەنىن دە اڭعارماي قالىپپىن. شاماسى ەسىتتىرگەننەن ويباي سالىپ، شىڭعىرىپ جىلاعان ايەلگە باسالقى ايتىپ جۇباتۋعا كەلگەن كىسىلەر، مەن، كوزىمنەن جاس شىقپاي، بەدىرەيىپ ءۇنسىز قالعان سوڭ، وزدەرىنەن وزدەرى ىڭعايسىزدانىپ، قيپاقتاپ از وتىرىپ، بىرتىندەپ تاراپ كەتكەن بولار، مازاسىن الماسىن دەگەندەرى شىعار، ەكى بالانى دا الا كەتىپتى.
ءوزىم ءسىرا، تابيعاتىمنان تاس باۋىر، قاتىگەز بوپ جارالعان پالە بولارمىن، قازاقتىڭ ايەلى سياقتى ويبايىمدى سالىپ، شاشىمدى جۇلىپ، كەۋدەممەن جەر سوققىلاپ داۋىس قىلۋدىڭ ورنىنا بەزەرىپ، ءۇنسىز وتىرىپ قالىپپىن. ەندى كەلىپ ەسىمدى جيعاندا الدىمەن ءوزىمنىڭ ءحالىمدى ويلادىم. شىنىمدى ايتسام بۇل اجال ءوزىم كۇتپەگەن جەردەن، تۋرا توبەدەن تۇسكەندەي بولعان جوق. سوڭعى كەزدە ۇدەپ كەتكەن كۇدىگىم مەن قوبالجۋىمدى بىلاي قويعاندا، جۇرتتىڭ ءبارىن سىپىرا جالماپ جاتقان مىنا سۇمىراي سوعىس ءوزىمدى الا-بولە اجالدىڭ تۋرا ادەتىنەن سۋىرىپ الىپ، ول از دەگەندەي اسپاننان تۇسكەندەي كۇيەۋىمدى تاۋىپ بەرىپ، باۋىرىما بالامدى باستىرىپ، ءتورت قۇبىلامدى تۇگەلدەپ الشاقتاتىپ قويادى دەگەنگە سەنبەۋشى ەدىم: ەندى كەلىپ سول ارتىعىن الىپ كەتتى. ءالى دە الماعانى بار شىعار بۇل جاۋىزدىق...
«اقساق قوي تۇستەن كەيىن ماڭىرايدى» دەۋشى ەدى، قاسىمبەكتىڭ قازاسىنىڭ سالماعى دا ماعان كەيىنىرەك بارىپ جەتتى. كۇن اسقان سايىن كۇيەۋىمنىڭ ورنى ۇڭىرەيىپ بارادى. كۇيەۋىم قاسىمدا جۇرگەندە ونىڭ ءقادىرىن بىلمەگەن سياقتى بولىپ كورىنەم دە، كوكىرەگىمدى وكىنىش بيلەيدى. مەنىڭ بار ەدىم، سالماعىمدى اۋىرلاماي قيىن كەزدە دە قاباعىن شىتپاي كوتەرىپ ەدى. جاۋدىڭ تىلىندا، پارتيزان بولىپ سوعىسۋ — سالت باستى، ساباۋ قامشى ەر ازاماتتىڭ ءوزى ازەر شىدايتىن قيامەت نارسە. قاسىمبەك بولسا ءبىر قولىمەن سوعىسىپ، ءبىر قولىمەن جورگەكتەگى بالاسى مەن ايەلىن سۇيرەتىپ ءجۇردى. ول عانا ما؟ كۇيەۋىم قاسىمدا جۇرگەنىنە ءماز بولىپ، مەن ونىڭ ءحالىن، ار جاعىندا نە بولىپ جاتقانىن ويلاماعان ەكەم. ءبىزدىڭ قاسىمبەككە تۇسەتىن سالماعىمىز، تەك جورىق ۇستىندەگى اۋىرتپالىق، تىرشىلىكتىڭ سالماعى دەپ ويلاۋشى ەم. كۇيەۋىمنىڭ بالاجاندىعىنا ءىشىم جىلىپ، ءماز بولاتىنمىن. جانىڭ قالماي جاقسى كورەتىن بال مىنەزدى كيتتەي بالاڭ مەن ايەلىڭ كوزدەرى جاۋدىرەپ قاسىڭدا تۇرعاندا باسىڭدى وققا بايلاپ سوعىسۋ... مەنىڭ ءوزىم قانداي بولىپ ەدىم؟ كۇيەۋلەرى الىستا، كوز كەرمەس جەردە سوعىسىپ جۇرگەن ەلدەگى ايەلدەردىڭ ءحالى مەنىڭ قاسىمدا ويىنشىق ەكەن. كۇيەۋىڭدى قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى ءوز قولىڭنان، الىستاعى كوز كورمەگەن مايدانعا ەمەس، كورىپ جۇرگەن تىكەلەي سوعىسقا، اجالعا اتتاندىرىپ تۇرساڭ... مەن ءوز ءحالىم، ءوز قورقىنىش، كۇدىگىممەن اۋرە بولىپ قاسىمبەكتىڭ ىشىندە نە بولىپ جاتقانىن ويلاماپپىن دا.
ۇرىسقا كىرگەن ادام الدىمەن جاۋمەن سوعىسپايدى، وزىمەن، ءوز ىشىندەگى اجالدىڭ ۇرەيىمەن سوعىسادى. بارلىق قاجىر-قايراتىن، جان قۋاتىن جۇمساپ، ەڭ اۋەلى سول سۇمىرايدى جەڭىپ الادى. قاسىمبەككە وسى ەكەۋى از بولعانداي، قينالعان ساتىندە بالاسىمەن ەكەۋمىز بارىپ شاۋجايىنا جارماسقان ەكەمىز-اۋ. قانشا باتىر بولساڭ دا كوزى جاۋدىرەگەن كىشكەنتاي ءسابيىڭ مەن قورعانسىز ايەلىڭدى قالىڭ جاۋدىڭ ىشىندە قالدىرىپ، باسىڭدى وققا بايلاۋ...
سوعىستا جۇرگەندە كوپ نارسەنى ويلاپ باسىمدى قاتىpa بەرمەيتىنمىن، وي دەگەن پالە قاي-قايداعىڭدى قوزدىرادى دا شىقپايتىن شىرعالاڭعا سالىپ قويادى، ءسويتىپ ءجۇرىپ قاسىمبەكتىڭ دە ءحالىن ويلاماپپىن. ءوزىن جوعالتىپ الىپ، ونىڭ ءحالىن ەندى عانا ءتۇسىنىپ كەلەم. بالامىز ەكەۋمىزدىڭ كۇندەلىك تۇرمىستاعى ماسىلدىعىمىزدان «ارتىمدا قالسا قايتەم» دەگەن ۋايىمى اناعۇرلىم اۋىر بولعان ەكەن عوي وعان. قاتىن-بالاسى ەلدە قالعان ەركەكتەرگە ەشتەڭە ەمەس-اۋ، ال ايەلىڭ مەن كىشكەنتاي ءسابيىڭدى قانجىعاڭا بايلاپ ءجۇرىپ سوعىسۋ دەگەن... ارتىڭداعى وق استىندا جاتقان قاتىن-بالاڭا قايرىلاسىڭ با، يا بولماسا الدىڭداعى القىمىڭنان العان جاۋمەن سوعىساسىڭ با؟ وزگە جۇرت ايتەۋىر، باسقا تۇسسە «وزەكتى جانعا ءبىر ءولىم» دەپ تاۋەكەل ەتەدى، ويلاپ قاراسام، تاعدىر بۇعان تاۋەكەلىن دە تۇگەل بەرمەگەن ەكەن.
بالاسىن ەركەلەتىپ سۇيە بەرەتىن، سوندا ونىڭ كوڭىلىندە نە تۇرعانىن اڭعارماپپىن-اۋ مەن جەتەسىز. وسى بالانىڭ ەسىن بىلمەي جاتىپ جەتىم قالارىن ءىشى سەزىپ، بار مەيىرىمىن سارقىپ بەرمەك بولعانى ما ەكەن؟ تۇنگى تاپسىرمادان قايتقاندا بەلىن شەشپەستەن توسەكتىڭ شەتىنە وتىرا قالىپ، ۇيىقتاپ جاتقان دۋلاتتى كەۋدەسىنە قىسىپ الىپ، قۇشىرلانىپ يىسكەيتىن. «ءتۇن اسپاي بالاسىن ساعىنىپ قالىپتى» دەپ سوعان ءماز بولاتىنمىن. سودان كەيىن، قارا كولەڭكەدە ماعان تەلمىرە قاراپ، مەنى ءبىر بەينە بالا سياقتى شاشىمنان، ماڭدايىمنان، بەتىمنەن سيپالاپ قوياتىن. قۇر سيپالاي بەرگەنشە قۇشاقتاپ، قىسىپ سۇيگەنىن جاقسى كورىپ تۇرسام دا، كۇيەۋىمنىڭ ماعان باتا الماي، جاسقانا ايالاعانىنا كوڭىلىم مارقايىپ، ىرىلەنىپ قالاتىنمىن. قوينىنداعى جارى بولسام دا، مەنى الدەقانداي كورىپ ەركىنسىپ كەتە المايدى-اۋ، دەپ ويلاۋشى ەدىم؛ ەندى كۇيىس قايىرىپ، قايتادان ويلاپ قاراسام ونىڭ سىرى باسقا ەكەن. تۇنگى سوعىستا باسىنا قاتەر ءتونىپ، جانى القىمعا تىرەلگەن ساعاتتا پاناسىز كور بالا ەكى جەتىمەك قايدا قالادى دەپ ۇرەي بيلەپ، ىشقىنىپ... ەندى امان-ەسەن قايتىپ ورالعاندا الگىندە عانا جەتىم قالا جازداعان بالاسىن ەندى ايرىلماستاي باۋىرىنا قىسىپ الىپ، جەسىر قالا جازداعان ايەلىنە شۇكىرلىك ەتىپ، ايانىشپەن قاراعانى ەكەن عوي ول.
جىل جارىمنان ارتىق قاق ورتاسىندا جۇرگەن سوڭ سوعىس دەگەن سۇمىرايدىڭ دا مەن بىلمەگەن سىرى قالمادى. تۇلا بويىڭداعى قاجىر-قايراتىڭ مەن جىگەر كۇشىڭدى تۇگەل بەرمەسەڭ قاناعات قىلمايتىن قوماعاي مىنەزى بار ونىڭ، بەينە قىزعانشاق قاتىن سياقتى كوڭىل الاڭىڭدى ول كوتەرمەيدى دە، كەشپەيدى. يا، جاۋمەن سوعىساسىڭ، يا كوڭىلىڭدەگى الاڭمەن، ىشىڭدەگى ۇرەيمەن سوعىساسىڭ. قاسىمبەك بولسا، ءبىز كەلىپ قوسىلعاننان بەرگى جىل جارىم ەكەۋىمەن قاتار سوعىسىپتى. جۇرتتىڭ باسىندا ءبىر قيىندىق بولسا، سالماعىمدى اۋىرلاماي قيىن كەزدە دە قاباعىن شىتپاي كوتەرىپ ەدى. جاۋدىڭ تىلىندا، پارتيزان بولىپ سوعىسۋ-سالت باستى، ساباۋ قامشى ەر ازاماتتىڭ ءوزى ازەر شىدايتىن قيامەت نارسە. قاسىمبەك بولسا ءبىر قولىمەن سوعىسىپ، ءبىر قولىمەن جورگەكتەگى بالاسى مەن ايەلىن سۇيرەتىپ ءجۇردى. ول عانا ما؟ كۇيەۋىم قاسىمدا جۇرگەنىنە ءماز بولىپ، مەن ونىڭ ءحالىن، ار جاعىندا نە بولىپ جاتقانىن ويلاماعان ەكەم. ءبىزدىڭ قاسىمبەككە تۇسەتىن سالماعىمىز، تەك جورىق ۇستىندەگى اۋىرتپالىق، تىرشىلىكتىڭ سالماعى دەپ ويلاۋشى ەم. كۇيەۋىمنىڭ بالاجاندىعىنا ءىشىم جىلىپ، ءماز بولاتىنمىن. جانىڭ قالماي جاقسى كورەتىن بال مىنەزدى كيتتەي بالاڭ مەن ايەلىڭ كوزدەرى جاۋدىرەپ قاسىڭدا تۇرعاندا باسىڭدى وققا بايلاپ سوعىسۋ... مەنىڭ ءوزىم قانداي بولىپ ەدىم؟ كۇيەۋلەرى الىستا، كوز كورمەس جەردە سوعىسىپ جۇرگەن ەلدەگى ايەلدەردىڭ ءحالى مەنىڭ قاسىمدا ويىنشىق ەكەن. كۇيەۋىڭدى قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى ءوز قولىڭنان الىستاعى كوز كورمەگەن مايدانعا ەمەس، كورىپ جۇرگەن تىكەلەي سوعىسقا، اجالعا اتتاندىرىپ تۇرساڭ... مەن ءوز ءحالىم، ءوز قورقىنىش، كۇدىگىممەن اۋرە بولىپ قاسىمبەكتىڭ ىشىندە نە بولىپ جاتقانىن ويلاماپپىن دا.
ۇرىسقا كىرگەن ادام الدىمەن جاۋمەن سوعىسپايدى، وزىمەن، ءوز ىشىندەگى اجالدىڭ ۇرەيىمەن سوعىسادى. بارلىق قاجىر-قايراتىن، جان قۋاتىن جۇمساپ، ەڭ اۋەلى سول سۇمىرايدى جەڭىپ الادى. قاسىمبەككە وسى ەكەۋى از بولعانداي، قينالعان ساتىندە بالاسىمەن ەكەۋمىز بارىپ شاۋجايىنا جارماسقان ەكەمىز-اۋ. قانشا باتىر بولساڭ دا كوزى جاۋدىرەگەن كىشكەنتاي ءسابيىڭ مەن قورعانسىز ايەلىڭدى قالىڭ جاۋدىڭ ىشىندە قالدىرىپ، باسىڭدى وققا بايلاۋ...
دۇرسىلدەپ پوەزد كەلىپ قالعاندا كوپىردىڭ ەرنەۋىنە يىعىن تىرەپ، رەلستىڭ استىنا قۇرىپ قويعان ءدارىنى سيپالاپ، جانى مۇرنىنىڭ ۇشىنا تىرەلىپ، سول ءبىر شيىرشىق اتقان ساتىندە ەت قىزۋىمەن جارىپ جىبەرمەك بولىپ ۇمتىلا بەرگەندە... ەسىنە بالاسى مەن ايەلى ءتۇسىپ كەتىپ... گۇرس ەتىپ اسپانعا اتاتىن مۇپ-مۇزداي اجالدى قولىمەن ۇستاپ تۇرعاندا ول ءبىر ءولىپ ءتىرىلدى. سول ءتۇنى ونى اجالدىڭ سالقىنى شالدى. سول سالقىندى بويىنان شىعارا الماي-اق كەتتى عوي ازاماتىم.
قاسىمبەكتىڭ ءبىر ايتقان اڭگىمەسى ەسىمە تۇسەدى. «ادام دەگەن قىزىق نارسە عوي، كەيدە تۇسىنبەيسىڭ» دەپ باستاپ ەدى ول. «كەيدە ءبىر قورقۋ دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن، جاۋىپ تۇرعان وق قىبىنا كىرمەيتىن ادامنىڭ اياق استىنان قويان جۇرەك بولىپ كەتكەنىن كورەسىڭ. ءتىپتى قورىقپايتىن نارسەدەن قورقىپ، قاڭعىما وق زىڭ ەتسە جاتا قالىپ، قيىردان سامولەت كورىنسە شۇڭقىرعا تىعىلىپ... بەرەكەسى كەتەدى. بىلمەيمىن، ادامنىڭ ءبىر جامان شوشىناتىن، جۇرەگى شايلىعاتىن كەزى بولا ما ەكەن؟ ونداي سورلىلار امان قالمايدى، ابىرويىنان ايىرىلىپ، قاڭعالاقتاپ ءجۇرىپ قازا بولادى» دەپ ەدى.
استاپىر-اللاۋ، قاسىمبەكتىڭ ءوزى وسىنداي حالگە دۋشار بولدى ما ەكەن؟ ءبىر ادام شوشىنسا، شوشىناتىنداي جاعدايدا بولدى عوي. ءبىر ءولىپ تىرىلگەن ادام ەكىنشى قايتىپ ولىمگە بەتتەي الا ما؟ سو جولى قاسىمبەكتىڭ ىشىندە بولعان ءبىر وزگەرىستى سەزىپ ەدىم دە، سەبەبىنە جەتە الماپ ەدىم. اجالىن قولىنا ۇستاپ، اسپانعا اتىلايىن دەپ تۇرعان... ەت قىزۋىمەن بىردەن اتىلىپ كەتپەگەن سوڭ ەكىنشى قايتىپ وعان جۇرەگىڭ داۋاي ما؟ قاتەر دەگەن قۇرعىردىڭ سول ساتىندەگى ۇرەيىنەن، ءوتىپ كەتكەننەن كەيىنگى ۇرەيى الدەقايدا جامان. قاسىمبەكتىڭ قاباعىنا ايىقپايتىن ءبىر كىربەڭ تەرەڭ ۇيالاپ الىپتى، ىشىندە دە ءبىر ءزىل جاتقانىن سەزەتىنمىن، ەندى بايقاسام، سول اجالدى قولىنا ۇستاعان ساتىنەن كەيىن ۇرەي دەگەن جەكسۇرىن كۇيەۋىمنىڭ بويىنا كەۋلەپ كىرىپ كەتكەن ەكەن. ونىڭ ۇستىنە ەكى ادامدى ءولتىرىپ الىپ، تاپسىرمانى ورىندايتىن جەردە جانىن قيا الماي جالتارعان ءۇشىن ءبىر جاعىنان ارى قاجاسا...
اپىر-اۋ، ءبىر جولى بايقادىم دا، تەك جاي عانا تاڭىرقاپ قويعان ەكەم-اۋ. ورمان ىشىندە وسى لاگەردە تۇرعاندا اسپاندا جاۋدىڭ سامولەتى كورىنىپ، «ۆوزدۋح» دەگەن ايقاي شىقتى دا، جۇگىرىپ كەتە جازداپ ءوزىن ازەر ىركىپ، «شىق تەزىرەك» دەپ ماعان اقىردى. سودان ەكى بالانى كوتەرىپ الىپ، مەنى دەدەكتەتىپ قازۋلى شۇقىرعا الىپ كەلدى. وسى كەزدە بارىپ اسىقپاي جايباراقات قيمىلداعان جۇرتتىڭ سابىرىن بايقاپ، كەيبىرەۋلەرى الاقاندارىنىڭ استىنان اسپانعا قاراپ كوزدەرىمەن كوكتەگى سامولەتتى ىزدەپ تۇر ەكەن، قاسىمبەك ىڭعايسىزدانىپ قالىپ ەدى. سوندا دەنەسىنەن ءدىرىل سەزگەندەي بولىپ ەدىم، ءوڭى دە قۋارىپ كەتكەن-دى. بۇرىن تالاي ورىنداپ جۇرگەن ۇيرەنشىكتى تاپسىرماسىنا بارعاندا دا الدىندا تۇرعان اجالدى عانا كورىپ، زارەسى كەتىپ، وزىمەن ءوزى الىسىپ ازاپ شەكتى مە ەكەن؟ ءدال قازىرگىدەي كوز الدىمدا، قاباعىندا ءبىر تۇڭىلگەندىكتىڭ بەلگىسى بار ەدى-اۋ، مەن ونى جاماندىققا جورۋعا قورقىپ، انشەيىن جاي كىربەڭ شىعار دەپ ءجۇرۋشى ەدىم. ءبىزدى دە الپەشتەپ، ەركەلەتۋىن قويىپ العان، كەنەۋى كەتىپ، قوجىراپ كەتكەن كوڭىلىن بوساتا بەرمەيىن دەگەنى بولدى ما ەكەن شاماسى — بالاسى تۇسكىر سۇيگەن سايىن قيماستىعىن قوزدىرىپ، بەكىتە الماي جۇرگەن بۋىنىن بوساتا بەرەدى عوي. تەك سوڭعى تاپسىرماعا كەتەتىن كۇنى، مەنىڭ كوزىمدى الا بەرىپ، دۋلاتجاندى ءبىر ءتۇرلى ىشقىنىپ ءسۇيدى دە، تەز جەرگە ءتۇسىرىپ جىبەردى. Meنىمەن قوشتاسقان دا جوق...
بۇل جەردە «سەن كەشە باتىر-اق جىگىت ەدىڭ، اپىر-اي بۇگىن جۇرەگىڭ شايلىعىپ قالعان ەكەن» دەپ ەشكىم ماڭدايىڭنان سيپاماق تۇرسىن، كەشىرىم جاسامايدى. ونىڭ ۇستىنە ءوزىڭ كوپتىڭ ءبىرى ەمەس، كوماندير بولىپ قاراۋىڭداعىلاردىڭ الدىندا قويان جۇرەكتىك كورسەتسەڭ ماسقارانىڭ ۇلكەنى سول. وسىنىڭ ءبارىن قاسىمبەك بىلمەي ءجۇردى دەيسىڭ بە، ءبىراق ول ءبىر شايلىققان جۇرەكتىڭ ەندى قايتىپ ورنىنا تۇسپەيتىنىن، رابايدا تۇسە قالعان كۇندە دە ۇزاق ۋاقىت كەرەك ەكەنىن دە بىلەتىن. سوعىس وعان ۋاقىت بەرگەن جوق. ابىرويسىز بولماۋدىڭ، قور بولماۋدىڭ جالعىز جولى — ونىڭ الدىنا تەك قانا اجال تۇرىپتى.
«بۇل كوپىر ەندى مەنەن قۇتىلا الماس» دەپتى پروشاعا. سوعىسقا كىرگەلى تۇڭعىش رەت سونشالىقتى جۇرەگىن ۇشىرىپ، جانىن يت قورلىققا سالعان كوپىرگە وشىگىپ كەتتى مە ەكەن؟ نە دە بولسا اجالى سول كوپىردىڭ باسىندا بولدى. «اجال تارتادى» دەۋشى ەدى قازاق، سول كوپىردىڭ تۇبىنە بۇرىن شالا ولگەن جانىن سۇيرەتىپ قايتا بارىپتى، ەندى سول يت جاننىڭ سىلىمتىگىن الىپ قالمايىن دەگەنى مە ەكەن؟ جانى عانا ەمەس، سول كوپىرمەن بىرگە اسپانعا ۇشىپ، كۇل بولىپ كەتكەن ءتانى دە سول توپىراقتا قالدى.
16
ولىمسىرەگەن كۇڭگىرت ساۋلەنىڭ دە جارىعى ءار ءتۇرلى بولادى ەكەن. اۋزى-مۇرنى بىتەۋ، ەسىك-تەرەزەسى جوق قاراڭعى جەركەپەنىڭ جوعارىدان جىلاپ تۇسەتىن جارىعى ءالى جەتكەنشە ۇلعايىپ بولعان-اۋ دەيمىن. مانا ءبىر ويانعاندا توڭىرەگىم تاس قاراڭعى ەدى ەندى زىلمانكەنىڭ ءىشى كادىمگىدەي كەۋگىمدەنىپ قالىپتى. قاراڭعىلىق بۇرىش-بۇرىشقا سىرىلىپ، كۇڭگىرتتەنىپ، قابىرعالار كورىنەدى. بۇل ۇڭگىردە بۇدان ارتىق جارىق بولمايدى، سوندىقتان دا ەرتەڭگى ۋاقىت پا، الدە مەن كوبىرەك ۇيىقتاپ قالىپ، ساسكە نە ءتۇس تايانىپ قالدى ما، اجىراتا المادىم، ءبىراق ءازىر ەكى بالا ويانا قويعان جوق، سوعان قاراعاندا ۋاقىت ۇزاي قويماعان شىعار. اش بالالاردىڭ ۇزاعىراق ۇيىقتاعانى دا پايدا. ايتەۋىر ءبىر ادەت تە، ايتپەسە ۋاقىت ەسەپتەيتىن مەن قاي شارۋامنان قالىپ بارا جاتىرمىن، قايتا كۇتكەن ادامعا ۋاقىتتىڭ كوبىرەك وتكەنى ولجا ەمەس پە.
ەكى جىلدان استى — وتكىزە الماي جۇرگەنىم وسى ۋاقىت. قوينى-قونىشىم قۋانىشقا تولىپ، جاستىقتىڭ بۋىنا ماس بولىپ، كوڭىلىم الىپ-ۇشىپ كۇننىڭ، ايدىڭ قالاي ءوتىپ كەتكەنىن بىلمەي قالاتىن شاعىمدا ءاربىر ازاپتى كۇنىم مەن ساعاتىمدى وتكىزە الماي قينالاتىن جاعدايعا ءتۇستىم. ءومىردىڭ ەسىگىن جاڭا عانا اشقان جاس ادامنىڭ جاۋىنىڭ ۋاقىت بولعانى دا اقىلعا سىيمايتىن نارسە عوي. ۋاقىت ءبارىن جالماپ جاتىر. كەيدە، سوعىس تىم بولماسا ءبىر كۇن ەرتە بىتسە قانشا ادام ءتىرى قالار ەدى دەپ ويلايمىن. ءبىراق سوعىستىڭ ءازىر بىتەتىن ويى جوق. جالماپ جاتىر. «جاقىنداپ قالدى، ۇزاماي كەلىپ قالار» دەگەن مايداننىڭ ءوزى بىزگە جەتپەي-اق شارشاتتى. ول مايداندى ءبىز كۇتكەلى قاشان، مەن وتريادقا كەلگەن الدىڭعى جىلدىڭ اقىرىنان قۇلاعىمىز ەلەڭدەپ كۇتىپ كەلەمىز. ەندى وسى كەلىپ-اق قالدى دەپ ەدى... ودان بەرى دە تالاي شىعىنعا ۇشىرادىق. ءبىزدىڭ وتريادتىڭ دا سىلىمتىگى شىعىپ ەدى، ادەيى اسكەر جىبەرگەن جاۋدىڭ شابۋىلىنا قايدان ءتوزسىن، باسقا ءبىر جاققا جالتارىپ كەتتى عوي، تەك قورشاۋعا ءتۇسىپ قالماسا.
«ءبىزدىڭ وترياد» دەيمىن، دەمەگەندە قايتەيىن، ەكى جىلعا جۋىق بىرگە بولىپ وسىلاردىڭ ىشىنە ابدەن ءسىڭىسىپ كەتتىم. ءولىپ تۇرامىز، جاڭارىپ تۇرامىز، ءبىراق ايتەۋىر ارىدەن كەلە جاتقان قارا شاڭىراق سياقتى سول وترياد بولىپ قالا بەرەدى. مەن كەلگەندە وتريادتا ءجۇز قارالى ادام بار ەدى، ولاردىڭ قاتارى سيرەپ نيكولاي توپوركوۆ، ابان بۇداشيەۆ سياقتى جيىرما شاقتى جىگىت قالدى. كوبى كەيىنىرەك كەلگەندەر، ءتىپتى جاڭادان كەلگەندەرى دە بار، سولاردىڭ الدىندا ەندى مەن كونەنىڭ كوزى سياقتىمىن.
قاسىمبەك قازا تاپقاننان كەيىن مەنى ءبىر تىنىشتاۋ جەرگە پانالاتا تۇرامىز با، دەگەندەر دە بولىپ ەدى، ءبىراق مايدان جاقىنداپ، جاۋ اسكەرى قالىڭداپ كەتكەن بۇل ماڭايدان تىنىش جەر تابىلمادى. ونىڭ ۇستىنە ابان مەن نيكولاي مەنى وتريادتان قالدىرعىلارى كەلمەدى، سودان ماعان كوزى ۇيرەنىپ كەتكەن كوپشىلىك ونشا قارسى بولا قويمادى. سوڭعى كەزدە پارتيزانداردىڭ مازاسى كەتىپ، ماعان ەكى بالامەن وڭاي بولىپ جۇرگەن جوق، ايتەۋىر كوپتەپ كومەكتەسىپ، امالداپ كەلە جاتىرمىز. ساسقان كەزدە بىرەۋى ءبىر بالانى كوتەرىپ الدى، ءبىر بالانى ءوزىم كوتەرىپ جۇگىرەم.
بۇل ەكى جەتىمەك تە تۋماي جاتىپ كورگەنى سول بولعاسىن بارىنە كوندىگىپ العان. جۇرتتىڭ جانىنىڭ قىسىلعانىن بۇلار دا سەزە مە، جۇگىرىپ باراتىپ قۇلاتىپ، نە ءبىر جەرگە سوعىپ الساڭ دا قىڭق ەتىپ جىلاۋدى بىلمەيدى، تەك مايمىلدىڭ بالاسىنداي كىسىنىڭ باۋىرىنا جابىسا بەرەدى. ورمان ىشىندە لاگەردە تۇرعاندا توبەمىزگە جاۋ سامولەتى كەلىپ قالىپ، «ۆوزدۋح» دەپ ايقايلاعاندا، جۇرتپەن بىرگە وزدەرى شۇڭقىرعا قاراي جۇگىرەدى، دۋلات وكوپتىڭ ەرنەۋىنە كەلىپ، جاتا قالىپ دومالاپ تۇسەدى، ودان ەكى ەلى قالمايتىن كىپ-كىشكەنتاي سۆەتا ءۇرپيىپ، ءدال شۇقىردىڭ ەرنەۋىندە تۇرىپ قالادى.
قاسىمبەك قايتىس بولعالى ەكەۋىنىڭ سالماعى مەن ءۇشىن بۇرىنعىدان دا اۋىرلاپ كەتتى. ءبىراق ويلاپ قاراسام، ءبىر جاعىنان مەنىڭ ءبىراز قاسىرەتىمدى جەڭىلدەتىپ تۇرعان دا وسى ەكەۋى. «وسى ەكەۋى» دەيمىن، ىشتەن شىقپاسا دا، كىشكەنتاي سۆەتاسى تۇسكىردى دۋلاتىمنان ءبولىپ تاستاي المايمىن، تىلىمە بىرگە ورالادى. قاسىمبەك قازا بولعاندا شاشىمدى جۇلىپ جىلاماسام دا، الدە سول جىلاماعانىمنان با ەكەن، بىلمەيمىن ءبىر ءزىل سالماق مەنى باسىپ بارا جاتتى، ءتىپتى دەنەمنىڭ دە اۋىرلاپ كەتكەنىن بايقادىم. ءتىرى جانمەن تىلدەسكىم كەلمەيدى، بىر-ەكى رەت ابان قازاقشالاپ جۇبانىش سوزدەر ايتىپ، كوڭىلىمدى دەمەگىسى كەلىپ ەدى، مەنىڭ تۇرىمنەن شوشي ما، سوزىنەن جاڭىلىپ، ىڭعايسىزدانىپ، قيپاقتاپ وتىرىپ كەتىپ قالاتىن بولدى. مەن بولسام بەينە ءبىر مەڭىرەۋ دالادا قالعاندايمىن، اباننىڭ ءسوزىنىڭ دە ماعىناسى جوق، توڭىرەگىمدە قاراۋىتىپ جۇرگەن ادامداردىڭ تىرلىكتەرىنىڭ دە ماعىناسى جوق. ەرتەڭ نە بولام دەگەندى دە ويلامايمىن، ويتكەنى ەرتەڭگى كۇندە دە ەشبىر ماعىنا جوق سياقتى. كەشە عانا تىرلىك ءۇشىن تىربانىپ، ءبىر جاعى جاۋمەن سوعىسىپ، ءبىر جاعى قاتىن-بالاسىنىڭ قامىن ويلاپ، الداعى كۇننەن ءۇمىت ەتىپ جۇرگەن قاسىمبەك نە بولدى؟ اڭساعان ارمانىڭ، تاعاتسىز كۇتكەن جاقسى كۇنىڭ، تىپىرشىعان تىرلىگىڭ كوزدى اشىپ جۇمعانشا جوق بولادى. قاسىمبەك تە كوز جۇمعانشا تىربانىپ، سول الدانىشپەن كەتتى، ابىگەردەن ايىقپاي، وزدەرىنشە ءبىر نارسە تىندىردىم، نە تىندىرام دەپ جۇرگەن مىنا جۇرتتىكى دە، بۇگىن بولماسا ەرتەڭ جوق بولاتىن سول الدانىش ەمەي نەمەنە. مەنىكى دە سول. ءدال وسىلاي ويلادىم با سول كەزدە، الدە وسىلاي سەزىندىم بە، cipءا سولاي سەزىنگەن بولارمىن، ونداي شاقتا مەندە جۇيەلى وي قايدان بولسىن، تەك تۇلا بويىم قۇلازىپ، دۇنيە سۇپ-سۇر بولىپ، ازىناپ باراتقانىن بىلەم.
ءبىر كۇن بويى ەكى بالاعا دا قارامادىم، كەيدە ماڭىمدا جۇرگەنىن بايقايمىن، كەيدە، ەركەكتەر الدارقاتىپ الىپ كەتە مە، كوزىمە تۇسپەيدى، ولاردى ىزدەپ الاڭ بولۋدى دا قويىپ العان سياقتىمىن. كىپ-كىشكەنتاي بولسا دا بالانىڭ ءىشى دە ءبىر نارسەنى سەزەدى-اۋ دەيمىن. دۋلات كەلىپ قىڭقىلداپ مازامدى المايدى. بىر-ەكى رەت ورمەلەپ موينىما اسىلعاندا يتەرىپ ءتۇسىرىپ جىبەرىپ ەدىم، ادەتىنشە قايتا جارماسىپ، جىلاپ مازامدى الۋدىڭ ورنىنا، ۇندەمەي جۇرە بەردى، ءبىراق سوندا دا شەشەسىنىڭ ءبىر ۇلكەن قاسىرەتى بارىن بىلگەندەي، مەنى توڭىرەكتەپ كەتپەي قويدى. كوزى جاۋتاڭداپ ماعان قاراپ قويادى. سودان ءبىر كەزدە:
— پاپام قاشان كەلەدى؟ — دەپ سۇرادى.
قالاي ءتىرىلىپ كەتكەنىمدى، بالامدى قالاي قۇشاقتاي العانىمدى ءوزىم دە بىلمەي قالدىم. باۋىرىما قىسىپ الىپ، ەكى بەتىنەن جابىسىپ سۇيە بەرىپپىن. ءبىر كەزدە اعىل-تەگىل كوز جاسىم ەكەۋمىزدىڭ بەتىمىزدى شىلقىتىپ، جۋىپ كەتكەنىن بايقادىم. مىنا اجالداي ازىناعان سۇپ-سۇر سۋىق دۇنيەدە جىلتىراعان جالعىز شىراعىمدى ءوشىرىپ الا جازداپپىن عوي. كەشەدەن بەرى بالامدى ەلەۋسىز جالعىز قالدىرعانىم ءۇشىن جۇرەگىمدى ۇرەي بيلەپ، ەندى قولىمنان شىعارسام ايىرىلىپ قالاتىنداي كورىپ جابىسىپ قالدىم، اۋىق-اۋىق ىشقىنىپ داۋسىم دا شىعىپ كەتەدى. وسى ءبىر ۇرەي مەنى قايتا ءتىرىلتتى. ەندى قاشان كەۋدەمنەن جانىم شىعىپ كەتكەنشە وسى ءسابيدىڭ ءومىرى ءۇشىن الىساتىنىمدى سەزدىم.
— ءيا، ءسويتىپ ءوزىمنىڭ ۇيرەنشىكتى تىرلىگىمە قايتىپ ورالدىم. قاسىمبەك قازا تاپقانمەن اسپان قۇلاپ جەرگە تۇسكەن جوق، پارتيزانداردىڭ ومىرىندە دە ەلەۋلى وزگەرىس بولعان جوق، كۇن سايىن قازاعا ۇشىراعانداردىڭ ءبىرى بولىپ بۇل دۇنيەدەن كەتە باردى؛ تەك مەنىڭ عانا سۇيەنگەن جارىم ومىرىلىپ تۇسكەندەي ءبىر جانىم ۇڭىرەيىپ قالدى. ايتەۋىر كەۋدەدەن جانىم ءۇزىلىپ شىققانشا تىربانا بەرۋگە ۇيرەنگەن ماشىعىم بار، جۇگىم ەكى ەسە اۋىرلاپ كەتسە دە تىربانا بەردىم.
تەك ءبىر وسىنداي وڭاشا قالعانىمدا، وتكەنىم مەن كەتكەنىم كوز الدىما قايتىپ ورالىپ، ويى قۇرعىر ءىشى-باۋىرىمدى وسىپ — وسىپ جىبەرەتىنى بار. «قاسىمبەك كاپيتان گاستەللونىڭ ەرلىگىن قايتالاپ، ءوز جانىن قۇربان ەتتى، ءبىز ونى ماقتان ەتەمىز» دەدى نوسوۆەس. وسالدىعىم شىعار، مەنىڭ جۇرەگىمدە ماقتانىشتان قاسىرەتىم باسىم. ەرىم گاستەللونىڭ ەرلىگىن قايتالاپتى، ءبىراق مەنىڭ بالاما اكەسىن بۇل دۇنيەدە ەشبىر ادام قايتالاي المايدى. مەنىڭ جوعالتقان جارىمنىڭ ورنىن ەشكىم تولتىرا المايدى. جەپ جاتىر، مىنا سوعىس، جالماپ جاتىر. «جەڭىس» دەگەن جالعىز اۋىز سوزگە جەتكەنشە ءالى قانشاسىن جالمايتىنىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى ءبىلسىن. ءبىراق قانشا قۇرباندىق، قانشا شىعىن كەرەك بولسا دا مىنا قوزعالىپ كەتكەن سوعىستىڭ ماشيناسى سوعان جەتپەي توقتامايدى، الدىڭعىلاردىڭ قۇرباندىعىن اقتاۋ ءۇشىن سوڭعىلار دا قۇرباندىققا بارادى. ەكى جاۋىنگەرىن قۇربان ەتىپ، اجالمەن بەتپە-بەت كەلگەندە قاتىن-بالاسى ەسىنە ءتۇسىپ كەتىپ، ءبىر تايقىپ قالعان قاسىمبەك، جۇرەگى قانشا شايلىقسا دا ەكىنشى رەت تايقىپ كەتە المادى، ءوزىن قۇربان ەتتى. ويتپەسە ەندى قايتىپ جەر باسىپ جۇرە الماس ەدى. وسىنىڭ ءبارىن تۇسىنەتىن-اق سياقتىمىن، ءبىراق ءبارىبىر ەت جۇرەگىم قان جىلايدى. ويسىراعان ولقىمنىڭ ورنىن ەشبىر دالەلمەن دە، ۋىتتى سوزبەن دە تولتىرا المايمىن.
بۇل وبىر سوعىستىڭ رەسمي تىلىندە ادامنىڭ ات-ەسىمىنەن گورى سان ەسەبى كوبىرەك ايتىلادى: «ون بەس ادام قازا تاپتى»، «وتىز ادام شىعىن بولدى». بيىل كوكتەمدە نەمىستەر پارتيزانداردى ۇلكەن ورماننان قۋعاندا ونداي سيفرلار ءتىپتى كوبەيىپ كەتتى. كورشى بريگادانىڭ مىڭ ەكى ءجۇز ادامىنان ءجۇز جيىرماداي عانا ادام ءتىرى قالىپتى دەپ ەستىدىم، ەڭ شىعىنى از دەگەن ءبىزدىڭ وتريادتىڭ دا بەستەن ءبىرى عانا قالدى. وسىلاردىڭ بارلىعى سيفرمەن ەسەپتەلەدى. قيىن سوعىستا ون شاقتى ادامىن بەرىپ قۇتىلسا — «شىعىنىمىز از بولدى» دەپ قۋانىپ قالماسا دا، كادىمگىدەي كوڭىلدەرىنە توق سانايدى. سول ون شاقتىنىڭ ءارقايسىسى بىرەۋدىڭ ءبىر قاسىمبەگى، سۆەتاسى ەمەس پە؟ ون ەكىدە ءبىر گ ۇلى اشىلماعان قىرشىن جاس پروشا دا سوڭعى سوعىستا قازا تاپتى. قاسىمبەك قازاسىنان كەيىنگى مەنى قاتتى قيناعان وسى بالانىڭ اجالى بولدى. كامپيت سورعانداي قۋسىرىلىپ تۇراتىن ەكى ۇرتى بۇرىنعىدان بەتەر قۋسىرىلىپ، دۇرديگەن ۇستىڭگى ەرنى جۇقارىپ كۇرەك تىسىنە جابىسىپ، بوپ-بوز بولىپ سولىپ قالعان جانسىز بەت-بەينەسىن كورگەندە... قانشا قىرعىندى كورىپ كەلە جاتسام دا وسى ءبىر ءولىم ماعان ءتىپتى تۇسىنىكسىز، جاراتىلىسقا جات-سوراقى بولىپ كورىنىپ، تۇلا بويىم مۇزداپ قويا بەردى. كوزىمنەن جاس شىقپاي پروشانىڭ وزىمە سونشا تانىس بەتىنەن تيتتەي بولسا دا تىرشىلىك بەلگىسىن ىزدەپ، قادالىپ قاتىپ قالىپپىن، ءبىراق تىرلىكتىڭ ساڭلاۋ ساۋلەسى كورىنبەي قىرشىن جاستىڭ بەتىندەگى اجالدىڭ سالقىنى مەنىڭ ءون بويىما كەۋلەپ كىرىپ باراتقانداي بولدى.
«پروحور ۋساچيەۆ سوۆەت حالقىنىڭ ادال ۇلى. ول جەڭىس ءۇشىن قىرشىن جانىن قۇربان ەتتى» دەدى نوسوۆەس پروشكانىڭ بەتىن جاۋىپ جاتىپ.
«جەڭىس ءۇشىن جانىن قۇربان ەتتى»... بۇل جەڭىستىڭ قۇرباندىعى كوپ... تىم كوپ بولايىن دەپ تۇر. سول قۇرباندىققا بارۋ ءۇشىن دە، جۇرتتى اپارۋ ءۇشىن دە شىمىرىكپەيتىن جۇرەك كەرەك. ءوز قازامدى قايتەيىن، جازمىشتى كۇتىپ، كەلەر دەپ ءجۇرمىن عوي، ءبىراق وزگەنى قۇرباندىققا بايلايتىن مىقتى جۇرەك مەندە جوق. ءسىرا «جەڭىس» دەگەن مەنىڭ شۇرق-شۇرق تەسىك قالقانسىز، وسال ايەل جۇرەگىممەن ەمەس «قابىرعاسىن قاقىراتىپ سوكسە دە» قايىسپايتىن نوسوۆەس سياقتى مىقتىلاردىڭ شىمىرىكپەيتىن بولات جۇرەگىمەن جاسالاتىن نارسە بولار.
17
«ءتىرى بولسام كەلەمىن» دەن ەدى ابان. مەنىڭ ەندىگى بار تىلەگەنىم: اباننىڭ تىرلىگى. كەۋدەسىندە جانى بولسا ول ءبىزدى ىزدەپ تاپپاي قويماسى — كامىل. قاسىمبەك تاپسىرماعا شىققاندا ءدال ءوز قاسىنا اباندى ەرتكەنىن كورگەن جوق ەدىم، مەزگىلىندە بايقاماعان ءبىراز سىردى كەيىن اڭعارىپ كەلەمىن — «ءبىرىمىز ولسەك ءبىرىمىز قالايىق» دەگەنى ەكەن عوي.
وسى وتريادتاعى اينالدىرعان ءۇش قازاق ءبىر ءۇيلى جانداي بولىپ كەتتىك تە. ابان قاسىمبەكتىڭ ەركەلەتىپ وسىرگەن كەنجە ىنىسىندەي ارسالاڭداپ بىزگە ءتىپتى ەركىن بولاتىن. مەنى بىردە جەڭگەي» دەپ ۇلكەيتىپ، بىردە «نازىكەش» دەپ كىشىرەيتىپ، قاسىمبەكتى دە وڭاشا جەردە كوماندير تۇتىپ جاتپاي بىردە «اقساقال»، بىردە «قاسەكە» دەپ ساپىرىپ سويلەگەنىندە دە ەرسىلىك جوق، ءبارى جاراسىن تۇراتىن. ءوزى بالاجان: قولى بوساپ كەتسە ەرمەگى دۋلات، ونى اسپانعا اتقىلاپ، ارسالاڭداپ ءماز بولىپ جالعىز ءوزى لاگەردى باسىنا كوتەرىپ جاتقانى. قاسىمبەكتىڭ قازاسى بۇل جىگىتتى دە وزگەرتىپ كەتتى. بۇرىنعىداي اڭقىلداۋىن قويىپ، داڭعىر-دۇڭگىر سالدىرلاق مىنەزىنەن جاڭىلىپ، بويىنا قاياۋلى سابىر كىرگەن. العاشقىدا بەينە ءبىر اۋرۋ باققانداي، ءوزىنىڭ ءار ءسوزى مەن قيمىلىنا قاراۋىل قويىپ، اياعىن دا ەپپەن باساتىن سياقتى كورىندى ماعان. دۋلاتتى سەكىرتىپ ويناتقاندا دا بۇرىنعىداي تاپىراڭداپ داۋرىقپايدى، تەك بالا شىقىلىقتاپ كۇلگەن كەزدە شىداي الماي، كۇلكىسىنىڭ استىنا كۇرسىنىسىن توسەپ، اقىرىن عانا جايىمەن كۇلەدى. باياعىدان بەرى اڭگۇدىكتەۋ كورىنگەن جىگىت كىسى قاسىرەتىنە ەسكەرىمپاز بولىپ شىقتى.
قايعىلى قازادان تۋعان اباننىڭ وسى جاڭا مىنەزى وزىنە جاراسىپ تا، جاراسپاي دا ءجۇردى. العاشقىدا جۇبانىش ايتقاندا ماعان «جەڭگەي» دەپ ءجۇردى دە، سودان كەيىن اتاۋسىز سويلەسەتىن بولدى. «جەڭگەي» دەسە قاسىمبەكتى ەسىمە سالىپ جاراسىن شۇقىلاي بەرەرمىن دەگەنى بولار، ال «نازىكەش» دەگەنى ەندى ەرسىلەۋ كورىنەتىن سياقتى. ىلعي بەتىنە ءوزى قاراپ بىردەمە دەمەسە قاشانعى كىسىمەن اتاۋسىز سويلەسە بەرەسىڭ، «ءاي» دەمەسەڭ، كىسىنى ايتەۋىر ءبىر نارسە دەپ اتاۋ كەرەك قوي. جاسىم كىشى بولسا دا، جولى ۇلكەن دەپ ماعان جاساعان ىزەتى بولار، اقىرى ابان مەنى «نازەكە» دەيتىن بولدى. بۇرىن جاقىن تارتىپ جاداعايلاۋ كەتىپ، كوبىنە «سەن» دەپ سويلەي بەرەتىن ابان ءبىرىڭعاي «سىزگە» دە كەشكەن-دى. ايتسە دە، «سوعىس» دەگەن قۇرعىردىڭ مىنەزى شاپشاڭ دا دوعال، جول-جورالعى، ىزەت-يناباتتى ساقتاتىپ كىسىنى سىزىلتىپ قويمايدى، كوپ جەرىڭدى توتەلەپ جىبەرەدى. اباننىڭ دا قازادان كەيىنگى اۋرۋ باققانداي وبەكتەگەن ەسكەرىمپاز سىنىقتىعى مەن اياعىن قىسقان تار ەتىكتەي مازاسىن كەتىرگەن سىزىلعان سىپايىلىعى ۇزاققا بارعان جوق. قىسىلتاياڭ كەزەڭدە «بالانى ماعان بەر، ءوزىڭ قالما» دەپ دۋلاتتى ءبىر قولىنا الىپ، ءبىر قولىمنان سۇيرەپ دەدەكتەتە جونەلەدى. كەيدە ۇرىس كەزىندە اشىق جەردە جاتىپ قالسام، ەكى ەتەگى دالاقتاپ جۇگىرىپ كەلىپ، سۇيرەپ، شۇقىرعا اپارىپ تىعىپ: «وسى ارادان قوزعالۋشى بولما! باسىڭدى كوتەرمە!» دەن زەكىپ تاستايدى.
الاساپىران سوعىس تۇساۋىن اعىتىپ جىبەرگەندەي ابان ازعانا كۇندە-اق بۇرىنعى اڭقىلداق مىنەزىنە قايتىپ ورالادى. ايتسەدە ونىڭ ءدال بۇرىنعى ابان ەمەس ەكەنىن، ءىشىم سەزەدى؛ ۇلكەن ءۇيدىڭ ەركە بالاسى، جالعىز اعاسى ءولىپ، ەندىگى ۇلكەن ءوزى بولىپ قاپەلىمدە ەسەيىپ شىعا كەلگەندەي. ەكەۋمىزدىڭ ورنىمىز دا وزگەرىپ كەتكەن سياقتى — بۇرىن كوبىنە مەنىڭ اۋزىما قاراپ، ىعىمدى الىپ ءجۇpce، ەندى ءوزى باس بولىپ مەنىڭ تىزگىنىمدى قولىنا العان.
سوعىس وتكەن قازانى كەيىنگى كوپ قازامەن ۇمىتتىرىپ، ولگەن ادامدى كوپ جوقتاتپايدى؛ بۇل سوعىستىڭ قيامەتى مەنى دە شاشىمدى جايعىزىپ، قارا جامىلدىرىپ وتىرعىزىپ قويعان جوق، دەرەۋ تىرشىلىك قامىنا ارالاستىردى. ەكى جەتىمەكتى جەتەلەپ، سايابىر بولسا پارتيزانداردىڭ قازاڭ-وشاعىنىڭ ماڭىندا، قىم-قۋىت ۇرىس بولىپ كەتسە كوپتىڭ ىشىندە جان ساۋعالاپ، باس باعىپ كەتە باردىم. قيامەتسىنىپ جۇرگەن پارتيزانداردىڭ بۇرىنعى ءومىرى ءقازىر كوزىمىزدەن ءبىر-بىر ۇشتى. بىلتىرلارى ۇلكەن ورماننىڭ تەرەڭ تۇكپىرىندە ورنىعىپ الىپ، ايلاپ تۇرۋشى ەدىك، بيىلعى جازدا بايىز تاپپاي كەتتىك. دۇشپاننىڭ اسكەرىمەن جول-جونەكەي جۇرە سوعىسىپ، تۇلكى قۇيرىققا سالىپ ءىز اداستىرىپ، ءجيى-جيى ورىن اۋىستىرامىز. مۇنداي ۇدەرە كوشىپ جۇرگەن جورتۋىلدا، كوپشىلىك ساعان قانشا قامقور بولعانمەن جان القىمعا تىرەلگەندە كىمنىڭ جانىندا تۇراسىڭ، مەنشىكتى ازاماتىڭ بولماسا، قوس بالالى ايەلدىڭ ءحالى ءتىپتى مۇشكىل بولادى ەكەن. نيكولاي توپوركوۆ كوماندير مەنى ابانعا تىركەپ بەردى دە ءحالىمدى جەڭىلدەتتى. جاۋمەن ويدا جوقتا سوقتىعىسىپ قالىپ اتىسىپ جاتقان كەزدە دە اباننىڭ ءبىر كوزى جاۋدا بولسا، ءبىر كوزى بىزدە بولدى. ازعانا ايالداي قالعان جەردە قاراعايدىڭ بۇتاعىنان يتارقا-كۇركە جاساپ الدىمەن ءبىزدى جايعاستىرادى. سودان وبوزدا تاماقتان وتەتىن ءبىر نارسە بولسا تاۋىپ اكەلىپ، الدىمەن ءبىزدىڭ قوستا ءتۇتىن تۇتەتەدى. ابان بىلاي اڭگۇدىكتەۋ كورىنگەنمەن ەپسەكتى جىگىت، تارىققان كەزدە ايتەۋىر جۇرەك جالعار بىردەڭە بولسا قىمقىرىپ بىزگە اكەلىپ: «ءما، مىنانى ەكى بالاعا تالشىق قىل، ءوزىڭدى دە قۇر قالدىرما، ەمىزىپ ءجۇرسىڭ عوي» دەپ ءتارتىپ بەرىپ قويادى. ايتەۋىر تاپقانىن بىزگە تىققىشتايدى. ءبىر جولى ەسكىلەۋ ودەيال تاۋىپ اكەلىپ: «قولىڭ تيگەندە مىنادان بالالارعا قاتىرىپ پالتو تىگىپ بەر، قىستىڭ قامىن جازدا ويلاماي بولمايدى» دەدى.
شىنىمدى ايتسام، بيىلعى كۇزدەي ناعىز مازاسىز قاتەرلى كەزەڭدە ابان قاسىمبەكتىڭ جوقتىعىن بىلدىرمەدى، يەسىز قالعان كىشكەنە شاڭىراققا ءوزى قامقور، ءوزى يە بولىپ، بار اۋىرتپالىعىن ارقاسىنا سالىپ الدى، ءتىپتى سىرت كوزگە دە كىشكەنتاي ەكى بالاسى بار شاعىن جورىق سەمياسى بولىپ كورىنەتىنبىز. وسى حالىمە ءوزىم دە ۇيرەنىپ الدىم، ابانسىز كۇنىمنىڭ نە بولارىن بىلمەيمىن. ءسويتىپ جۇرگەندە ابان ماعان ءبىر كۇنى ءسوز سالدى. ءوزى كوپ ويلانعان بولار، «دۋلاتجاندى جەتىم قالدىرعىم كەلمەيدى، بار دوزاقتى بىرگە كەشتىك قوي، ءتىرى بولساق قالعان ءومىرىمىزدى دە بىرگە وتكىزگىم كەلەدى» دەپ وتە ورىندى دا، جاندى جەردەن ۇستايتىنداي ءوتىمدى ايتتى.
مەن وعان بىردەن جاۋاپ قايىرا الماي ءۇنسىز قالدىم. «اباننان ونداي ءسوزدى كۇتكەن جوق ەدىم، تاس توبەمنەن تۇسكەندەي بولدى» دەپ كولگىرسيتىن جايىم جوق، ول ماعان كوزىن ءسۇزىپ، تەلمىرە قاراپ جاۋتاڭداماعانىمەن، جاناشىرلىق جاي قامقورلىقتان باسقا دا ءبىر ىقىلاسىنىڭ بار ەكەنىن ءىشىم سەزگەن. قايراتى تاسىعان ەڭسەگەي بويلى اپتالداي جىگىت ەكى جىل بويى قۋ تىزەسىن قۇشاقتاپ كەلە جاتسا... «قارا ەشكىگە جان قايعى بولعاندا» مەن وزگە ەشنارسەنى ويلامادىم» دەسەم دە بەكەر: «جان قايعىسى» ءبىر كۇن ەمەس، ءبىر اي ەمەس، جىلداپ سوزىلسا ويلايتىن نارسەلەرىڭ دە كوپ بولادى، مەن دە ءبىراز نارسە ويلاعانمىن. اباننىڭ وسى ءسوزدى ايتارىن الدىن الا سەزگەنمىن دە، شىنىمدى. ايتسام كۇتكەنمىن دە. جەسىرلىكتىڭ نەسى جاقسى بولسىن. وسى ءبىر ماعان وزىنەن ءوزى سۇيەنىش بولىپ، بار اۋىرتپالىعىمدى ارقالاپ العان جىگىتتىڭ كەيىن دە ارقاسىنان تۇسكىم كەلمەيتىن ءبىر بويكۇيەز تىلەك كوڭىل تۇكپىرىمە كىرىپ كەتكەن، ءبىراق وسى تىلەگىمدى ءوزىم وعاش كورىپ ىشتەي قىسىلىپ جۇرەتىنمىن. بىلمەيمىن، ۇرلىق ويىمنىڭ ۇستىنەن تۇسە قالعانعا ما، الدە كولگىر توڭىرەكتىڭ قاڭقۋىنان قۇدايدىڭ قاھارىنان بەتەر قورقاتىن، قازاق ايەلىنىڭ ءمۇلايىم جاندىلىعى ما، ايتەۋىر ابان الگى ءسوزدى ايتقاندا ءۇنسىز قالدىم، بەتىمدى ءبىر نارسە قىزدىرىپ باراتقانىنا قاراعاندا قىزارىپ كەتسەم كەرەك. Meن ءتىلسىز قالعان سوڭ ابان دا قىسىلدى ما، ودان ءارى قىسپاقتاپ جاۋاپ سۇراماي، جاڭاعى باتىلدىعى مەن ورنىقتىلىعىنان ايرىلىپ، قيپاقتاپ از وتىردى دا، مەنى ءوز ويىممەن وڭاشا قالدىرىپ، سىرتقا شىعىپ كەتتى.
بۇعان نە دەۋىم كەرەك؟ مۇنداي سوزگە قامسىز بولماسام دا داعدارىپ قالدىم. الدىمەن كەلگەن وي: «قاسىمبەكتىڭ جىلىن بەرمەي جاتىپ...» ءبىراق مىنا سوعىس كىمنىڭ جىلىن بەرگىزىپ جاتىر. كۇيەۋىمنىڭ قايتىس بولعانىنا ەكى ايدان اسىپتى. سول ەكى اي، ەكى جىل ەمەس، بەيبىت كەزدەگى جۇرتتىڭ جيىرما جىلدا كورمەيتىنىن كورسەتىپ، تاۋقىمەتىن تارتقىزعان جوق پا؟ الدىمىز جانە نەعايبىل. اباندى اسىقتىرعان دا سول نەعايبىلدىك ەمەي نەمەنە. ارينە ەل ىشىندە بولسا: «بەتىم-اۋ، كۇيەۋىنىڭ توپىراعى سۋىماي جاتىپ، مىنا قانشىقتىڭ شىداماعانى نە ماسقارا» دەپ تالاي قاتىندار بەتىمدى ايعىزداي قىلار ەدى. بۇل ارادا ءويتىپ كۇستانا قىلىپ ماسقارالايتىن، ءتىپتى قۇپتاماسا ايىپتاي قوياتىن ادام جوق. ءبىراق سوناۋ ارتتا قالعان ەل-جۇرتىم باستارىن شايقاپ، تاڭدايلارىن قاعىپ جازعىرا قاراپ تۇرعانداي ءبىر اسەر پايدا بولدى كوڭىلىمدە، كونگىم كەلسە دە وسى كورىنبەيتىن كوپتىڭ كوزقاراسى كەرى قاراي تارتادى. بىردە اباننىڭ سوزىنە سەنگىم دە كەلمەيدى. ارينە بۇل ايتىپ تۇرعان ءسوزى ءدال قازىرگى ادال، شىنى عوي، ءبىراق ءومىر دەگەن قۇرعىرىڭ كىسىنى قاي سەرتىندە تۇرعىزا بەرەدى. ەرتەڭ مىنا سۇرگىن ءبىتىپ، قۇداي تىلەگىمىزدى بەرىپ امان-ەسەپ تۋعان جەرگە ورالساق، قىلقانداي قىرشىن جىگىتتەرىن مىنا سوعىس جالماپ كەتكەن ەلدە كەزدەرى جاۋدىرەپ نەبىر قىلقيعان قيعاش قاستار وتىرعان جوق دەيسىڭ. سوندا ول جىگىت شىداپ تۇرا الا ما؟ اعايىن توڭىرەگى دە قۇلىندى بيە جەتەلەپ كەلگەنىن قومسىنىپ، ءوز تەڭىڭدى تاۋىپ بەرەمىز دەپ قۇلاعىنىڭ قۇرىشىن جەپ جاتسا... الدە، مەن وعان تەڭ ەمەسپىن بە؟ اباننان جاسىم كىشى بولعانمەن ءوزىمدى ودان ۇلكەنسىنەم. بۇل الدە قاسىمبەك تۇسىندا جەڭگە بولىپ، جولىمنىڭ ۇلكەن بولعاندىعىنان قالعان اسەر مە ەكەن؟ ءاي، ءسىرا ودان عانا ەمەس، كەيدە وزىمە ءوزىم كوپتى كورىپ كوزى اشىلعان، ءتىپتى cap قارىن تارتقان كەكسە ايەل سياقتى كورىنەم. مىنا سوعىستىڭ ىستىعى مەن سۋىعى، اشتىعى مەن ازابى اجارىن العان ءتانىم عانا ەمەس، نەبىر سوراقى سۇمدىق، اجال مەن ۇرەي قارىعان جانىم دا كون بولىپ ەسكىرىپ كەتكەن سياقتى، كوز سۇيسىنەرگە قىزىعىپ، كوڭىلىم تۇسكەنگە ەلپ ەتە قالار ەلگەزەك جاستىق جوق ءقازىر مەندە. ايتىلعان سوزگە الاڭسىز سەنە قالماي استارىن ويلايتىن، الدىمدا تۇرعان ادامنىڭ بەتىنە قاراپ قانا قويماي، كوبەسىن سوگىپ كومبەسىنە ۇڭىلەتىن زالىم مىنەز تاۋىپپىن. ابان ماعان، ءومىردىڭ ءوزى ۇيلەستىرىپ كەلە جاتقاندا، ءوز الدىما اشىق مويىنداۋعا باتا الماسام دا، كوڭىل تۇكپىرىمدە دامەتىپ جۇرگەن ءسوزدى ايتقاندا، توقىراپ قالۋ سەبەبىم دە سودان بولار. دۇرىس بولىپ شىعا ما، بۇرىس بولىپ شىعا ما، قايدان بىلەيىن، اباننىڭ دا ار جاق، بەر جاعىن انىق كورىپ وتىرعان سياقتىمىن وزىمشە. ءيا، ول اق كوڭىل، اشىق جىگىت، ءبىراق سول تىم اشىق دەگەن ادامداردىڭ دا كەيدە قالتارىسىنان ءبىر پالە كەلۋشى ەدى. ول قالتارىستا نە جاتقانىنا ءازىر مەنىڭ كوزىم جەتپەيدى، ءبىراق ايتەۋىر قازىرگى ىقىلاسى ءتۇزۋ، ونى بىلەم. وسى ىقىلاس ۇزاققا كەتەتىن اينىماس سەزىم بولىپ قالا ما، الدە زامان تۇزەلىپ ەلگە بارعاندا سوعىس تاڭداۋ بەرمەي قولىنا ىلىككەنىنە ۇرىندىرعان اشقاراق ماۋقى باسىلىپ... ءوز كوڭىلىمە دە سەنە بەرمەيمىن، قىزۋى قايتپايتىن ىستىق بار ما، ەرتەڭ اپتىعى باسىلعان كەزدە ەسىك-تەرەزەسى اشىق جيھازسىز بولمە سياقتى وسى جىگىتتىڭ جاداعايلىعى جالىقتىرىپ جىبەرمەي مە؟.. كوزى تىرىسىندە قاسىمبەك تۋرالى سونداي ءبىر ءقاۋىپ كوڭىل تۇكپىرىمدە شىم ەتە قالاتىن، ابان سياقتى اشىق ەمەس ءبىر توعا، تۇيىقتاۋ بولعانمەن ول دا ءبىر ىڭعايلىلاۋ بولىپ كورىنەتىن. ءبىراق ونىڭ قاتپارى قالىڭداۋ، ءالى دە اشىلماي جاتقان كومبەلەرى بار-اۋ دەپ توپشىلايتىنمىن.
قاڭقۋ سوزگە ىلىكپەۋ ءۇشىن قارشادايىنان سىرتىن جۋاسىتىپ، سىرىن ىشىنە بۇگىپ ۇيرەنىپ قالعان قازاقتىڭ قىزى ەمەسپىن بە، انشەيىن كولدەنەڭ كۇدىكتى كوڭىلىمدە قانشا كۇنسىتكەنمەن مىنا قاقاعان سوعىس تا، ونىڭ ارجاعىنداعى قاراشا ءومىر دە مەنىڭ قالاۋىمدى بەرىپ قويمايتىنىن، بوتەكەسى تۇسكىر ءبىلىپ-اق تۇر. ءتىرى بولسام، تۇلىپقا موڭىرەپ وتىرا بەرگەننەن گورى، بالاما اكە، وزىمە جولداس كەرەك. سوندا كوز كورگەن اباننان ارتىق كىمدى تابام؟ اناۋ-مىناۋ بۇلتالاق ويدىڭ ءبارى — بىردەن قۇلاي كەتپەي، از دا بولسا ادەپ ساقتاۋدىڭ دالباساسى عوي. ابان جيىرما بەسكە كەلگەن سوقتاۋىلداي جىگىت بولسا دا بالاڭ مىنەزىنەن ارىلماعان با، مەن ۇندەمەي قالعاننان كەيىن ەندى باتىپ ءسوز ايتا الماي، ءسوز ەمەس-اۋ بەتىمە تىكتەپ قاراي الماي ءجۇردى. جاۋابىن تىكەلەي قايىرماي اراعا ۋاقىت سالىپ العان سوڭ ەندى كەلىپ ءسوز ايتقانىم ءوزىم ۇرىنعانداي كورىنىپ قىسىلىپ مەن ءجۇردىم. مىناۋ كۇندە قىرشىن جاتقان قىرعىن سوعىستىڭ بەتىمىزدەن سىپىرىپ الۋعا ءالى جەتپەگەن ءبىر جەلەگى بار ما، ەكەۋمىز دە قاراپ ءجۇرىپ ىڭعايسىز حالگە تۇستىك. نەسىن جاسىرايىن، بىردەن «ءيا» دەي سالماعانىما دەگەن وكىنىشىمە، كوڭىلدەگى ويىن قايتالاماعان ابانعا دەگەن رەنىشىم جالعاسىپ، كەزەك مازالايدى.
وسىلاي مەن اۋرە-سارساڭ ويمەن الەك بولىپ جۇرگەندە ەكى كۇننەن كەيىن ابان تۇنگى تاپسىرماعا كەتتى. «تاپسىرما» دەگەننىڭ كوبى-اق شارت تا شۇرت تۇنگى سوعىسقا اينالىپ كەتەتىن قاتەرلى نارسە بولعانمەن، پارتيزاندار ومىرىندە ول كۇندەلىكتى اتقارىپ جۇرگەن كەزەكتى جۇمىس سياقتى. جۇرت كەتەرىندە قوشتاسىپ، باقۇلداسىپ جامان ىرىم جاساپ جاتپاي: «ساۋ بول، جول بولسىنمەن» قالا بەرەدى. ابان دا: «تاڭ اتا ورالاتىن شىعارمىز، بالالارعا دا تاماقتان وتەتىن ءبىر نارسە قاراستىرا قايتارمىن» دەپ جۇرە بەردى. سول ءتۇنى ۇيىقتاي المادىم. بۇرىن دا، وزىمە سۇيەنىش بولعان وسى جىگىتتىڭ اماندىعىن تىلەۋشى ەدىم، ءبىراق سول ءتۇنى جۇرەگىم ءدىرىل قاعىپ، قۇدايدان با، تاعدىردان با، ايتەۋىر دۇنيەدە نە قۇدىرەت بولسا سودان اباننىڭ امان كەلۋىن، ساسقانىم شىعار، تىم بولماسا ءدال وسى جولى امان كەلۋىن تىلەپ جالبارىنا بەردىم. ەگەر جازاتايىم بولىپ كەتسە موينىمدا اباننىڭ قارىزى كەتەتىن بولدى، كەشە اپ-ادال نيەتىمەن پەيىلىن ءبىلدىرىپ الدىما كەلگەندە، جوق، ول زارەدەي جالعان ايتقان جوق، كەجەگەم كەرى تارتىپ ىقىلاسىن قايتارىپ تاستادىم. جاۋابىن الا الماعان سوڭ ايتقان ءسوزىن اعات ساناپ، سونشاما قىسىلىپ قالعانى — مەنى سىيلاعانى، ءتىپتى سىيلاۋ عانا ەمەس جاقسى كورگەنى شىعار، ايتپەسە، مىنا سوعىس سىزىلعان سىپايىلاردىڭ ءوزىن انايى قىلىپ جاتقاندا ويىنا كەلگەنىن قويىپ قالاتىن اپەرباقانداۋ جىگىت، نە دە بولسا ءبىر جاۋابىڭدى ايتسايشى» دەۋدىڭ ورنىنا ۇيات جاساپ قويعان بالاداي قىبىجىقتار ما؟! مەنى قاتتى قيناعانى ابان سول ۇياتى قۇرعىر جانىن جەگىدەي جەگەن جامان سەزىممەن جازاتايىم بولىپ كەتسە... بار وبالى مەندە ەمەس پە. مەنىڭ دە ءتىلىمدى بايلاپ قالعان سول «ۇيات» دەگەن قۇرعىر ەدى. «ۇيات» دەگەن ءسوز ەسىمدى بىلەر -بىلمەستەن-اق قۇلاعىمدى سارسىتقان: قىز بالاعا ۇلكەندەردىڭ ۇستىنە كipگەن دە ۇيات، سەكەكتەپ جۇگىرگەن دە ۇيات، جىگىتپەن قۇشاقتاسىپ ءسۇيىسۋ تۇرسىن، ونىڭ بەتىنە قاراپ كۇلگەن دە ۇيات. قارشادايىمنان سۇم ەدىم، وسىنىڭ ءبارىن بىرەۋ كورىپ ءبىلىپ قالسا، قاڭقۋ ءسوز بوپ كەتسە ۇيات، ال ەشكىم كورمەسە، ىشىندە يت ءولىپ جاتسا دا ءبىرازىنىڭ-اق ۇيالا قويمايتىنىن سەزۋشى ەدىم. سول ۇياتتى كوپ ايتاتىندار ءوز ارىنىڭ الدىندا ءسىرا ونشا ۇيالا قويمايتىن بولار؛ ويتكەنى سوزدەرىنىڭ سىقپىتى دا: «ويباي-اۋ، بىرەۋ كورىپ قالسا ۇيات قوي، جۇرت ەستىسە ماسقارا عوي» دەپ كەلەتىن، «جۇرت نە دەيدىسى» جانە بار. سوناۋ كوز كورمەس الىستا جاتقان جۇرتىم، ەندى كايتىپ كورىسۋىم ەكى تالاي جۇرتىم «نە دەيدى» دەپ مەن دە كوڭىلدەگى ويىمدى ىركىپ اباندى رەنجىتتىم. ماسقارا-اۋ، مىنا جالعاندىق جۇرمەيتىن اجال الدىندا دا بويىڭا ءسىڭىپ كەتكەن جاقىندىقتىڭ قالمايتىن بولعانى ما؟
سۆەتا... قاتەسى، قاسىرەتى بولسا دا جادىگويلىگى جوق ەدى-اۋ ونىڭ. جۇرت بىرەۋ كورمەسە تىسىنەن شىعارمايتىن ماسقاراسىن مەنىڭ الدىما جايىپ سالىپ ءوزىن ءوزى اياماي جازالاعان جوق پا ەدى، نيكولايدان دا تايسالمادى، ارالارىنا جاقىندىق سالىپ جاراستىق ىزدەگەن جوق. ويلاعان سايىن وسى قۇربىم ەركەك-ۇرعاشىمىزدان بىردەي ءبولىنىپ بيىكتەي بەرەدى. كوڭىلى مەنىكىندەي بولىپ، مەنىڭ ورنىمدا بولسا ول ءويتىپ كولگىرسىمەس ەدى. ۇيالامىن دەپ اباندى ۇيالتىپ جىبەردىم. ونىكى مەنىكىندەي ««اتتاندى ۇيات ەمەس شىن ۇيات قوي: «كۇيەۋىنىڭ قازاسىنا جىلى تولماعان قارالى ايەلگە ءسوز ايتتىم، سول ءۇشىن ول مەنەن ءتۇڭىلىپ، شوشىپ كەتتى» دەپ ءىشىن يت جالاتقانداي كىرەرگە تەسىك تاپپاي جۇرگەن شىعار. تاڭ اتقانشا مەنى قيناعان وسى حال بولدى. جازىعى قاسىمبەكتىڭ ارتىن توزدىرمايىن دەپ اۋىرتپالىعىن ارقالاعانى ما؟ جازىقسىز ۇياتتان ارىلماي تۇرىپ كوزى جۇمىلىپ كەتپەسە ەكەن، دەپ دوڭبەكشي بەردىم.
ەرتەڭگىلىك، «اباندار امان كەلدى» دەگەن حاباردى ەستىگەندە ەتەگىمە ءسۇرىنىپ كۇركەدەن ازەر شىقتىم. باياعى اسكەري فورما قاشانعىعا شىداسىن، بۇرىنعى سولداتتار دا، نيكولايدان وزگەسى، باسقا پارتيزاندار سياقتى قولدارىنا تۇسكەنىن كيەتىن بولعان. اباننىڭ دا باياعى، جاباعىسى جۇندەلمەگەن تايلاق سياقتى ەكى جامباسىن تومپيتىپ، سيراعىن سيديتىپ تۇراتىن گاليفەسى جوق. سانىن قىسىپ تىرسيعان تار شالباردىڭ بالاعىن ەتىكتىڭ قونىشىنا تىعىپ، بەلىن قايىس بەلبەۋمەن بۋىپ، ۇستىنە جەڭى قىسقالاۋ ىقشام كۇرتكە كيىپ العان. قول-اياعى سەرەيىپ ءوسىپ كەتىپ، ەسكى كيىمىن جاڭارتا الماي جۇرگەن ەرەسەك بالا جىگىت سياقتى. تەك جاقىنداعاندا عانا كەڭ شىقشىتى بۇرىنعىدان دا ۇلكەيىپ، قۇلاق تۇبىنەن ءبولىنىپ شىعىپ، قىزىل شىرايى سۇرلانىپ، بەت تەرىسى قالىڭداپ ەسەيىپ قالعانىن سەزەسىڭ. تومپاقتاۋ دوڭگەلەك قوي كوزى دە شۇڭىرەيىپ تەرەڭدەپ، نۇرى وتكىرلەنە تۇسكەن. سول تۇرىنە قاراپ ەرەسەك دەيىن دەسەڭ ءبىر نارسەگە ءماز بولىپ اراسالاڭداپ شىعا كەلگەندە بالا سياقتى. وسى جىگىت ەرەسەك پە، بالا ما، سونى ءوزىم دە اجىراتا الماي قالامىن. ءقازىر دە الىستان قاراعاندا قىسقا جەڭىنەن سەرەيىپ شىعىپ كەتكەن بالاڭ جىگىت بولىپ كەلە جاتىر ەدى، قاسىما تايانعاندا اۋىر تۇندە ۇيقى كورمەي قاراۋىتىپ قاجىعان سۋىق جۇزىنە كوزىم تۇسكەندە، ار جاعىمنان اتىلىپ كەتەيىن دەپ تۇرعان قۋانىشتى داۋسىم القىمىما تىعىلىپ كەپتەلىپ قالدى. بار ايتقانىم:
— ايتەۋىر، امان-ساۋ كەلدىڭدەر مە؟ — دەپپىن.
— پالەندەي ءقاۋىپتى ەش نارسە بولعان جوق. نەمىستەر ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن، — دەي سالدى ابان. سودان كەيىن كىشكەنە كوڭىلدەنىپ: — بالالاردىڭ دا نەسىبەسى بار ەكەن. قۇدايعا شۇكىر، قۇر قول قايتقانىم جوق، — دەپ ءبىر تۇيىنشەكتى ۇستاتا بەردى.
«راحمەت» دەگەنىم شىعار، اۋزىمدى قىبىر ەتكىزىپ، اباننىڭ قولىنداعى تۇيىنشەكتى الىپ، سەلتيىپ تۇرىپ قالىپپىن. سودان «ويباي-اۋ، ءقازىر بۇرىلىپ جۇرە بەرسە قايتەم» دەگەن وي شوشىتىپ:
— ءوزىڭ دە وتىرسايشى، بىرگە تاماق ىشەيىك، — دەدىم، — ءقازىر سۋ قايناتىپ جىبەرەيىن.
— «ءبارىمىزدى تويدىراتىن ءوزى دە ماردىمدى نارسە ەمەس... بايعۇس ءبىر كەمپىر قوسىمىزدا ەكى كىشكەنتاي بالامىز بار ەدى دەگەسىن... ءوزى ءبىر كوڭىلشەك ادام ەكەن... قايتسىن ەندى...»
اباننىڭ ءسوزى ءبىر قۇلاعىمنان كىرىپ، ءبىر قۇلاعىمنان شىعىپ جاتىر، ءوز ويىممەن ارپالىسىپ ماعىناسىن شالا-شارپى ۇعامىن. ءتۇنى بويى دوڭبەكشىتىپ، قيناعان ويلارىم قايدا؟ ابان جازاتايىم بولسا ۇلكەن رەنىشپەن، جانىن جەگىدەي جەگەن جالعان ۇياتتىڭ كۇيىنىشىمەن قۇسا بولىپ كوز جۇمادى-اۋ دەگەن قورقىنىشىم قايدا؟ مىنا وتىرىك جۇرمەيتىن قالىڭ سوعىستىڭ ورتاسىندا دا قىلىمسۋىم قالماعانى نە پالە؟ ابان ەندى باتىپ، قايتالاپ ءسوز ايتا المايدى عوي، وسى جىگىتتى ءارى-سارى قىلىپ ازاپقا سالىپ قويعانشا، جاۋابىن ءوزىم قايتارۋىم كەرەك ەمەس پە؟ ەكى بالا سۇيرەتىپ، وسى كوپكە ماسىل بولىپ جۇرگەن ءمۇساپىر قاتىن سونشا بۇلداناتىن نەڭ بار؟ دەپ وزىمە ىزا بولام. ىزا بولعان سايىن بۋلىعىپ، ەش نارسە ايتا الماي سىزدانا بەرەم. سوزىنە جوندەپ قۇلاق قويىپ تىڭداماي تۇرعانىمدى سەزدى-اۋ دەيمىن، ابان «ال مەن جىگىتتەر جاققا بارايىن» دەپ ىڭعايلانا بەردى. ابان ەندى كەتسە ارامىزداعى ءبىر نارسە ءۇزىلىپ كەتەردەي شوشىنىپ:
— جوق، جوق... كەتكەنى نەسى..، ءقازىر مەن شاي قايناتام... تىم بولماسا ءىشىڭدى جىلىتىپ اس-سۋ ىشپەي... سونشا جەردەن ءتۇن قاتىپ سوعىسىپ كەلگەندە... تۇنىمەن ۇيىقتاي المادىم... زارە-قۇتىم قالمادى. قۇداي ساقتاپ ەندى امان-ساۋ كەلگەندە،.. — دەپ بايەك بولدىم دا قالدىم.
شاي ۇستىندە ەسىمدى جيىپ، بويىمدى تەجەپ، ويىمدى سۇرىپتاسام دا، قىزارىپ-سۇرلانىپ، قىسىلىپ-قىمتىرىلا وتىرىپ، اقىرى ابان ءسوزىنىڭ جاۋابىن بەردىم... بۇرىن دا جۇبىمىز جازىلماي، تاعدىرىمىز تىركەسىپ كەلە جاتقان جاندار ەدىك، ەندى ءبىر ءۇي بولىپ جۇپتاستىق. اباننىڭ ار جاعى كورىنىپ تۇرادى عوي، ونىڭ بار ىقىلاسىمەن قۇلاعانىنا ءشۇبام بولعان جوق. تەك ونىڭ مول ىقىلاسىنىڭ ورايىن مەن عانا تولتىرا الماي ءجۇردىم. ءبىز ءۇشىن جانىن اياماي جۇرگەن وسى ءبىر اق كوڭىل جىگىتتەن ايانارىم جوق-اق سياقتى ەدى، ويتسە دە، كوڭىلىم مەن ناپسىمە تۇسكەن ءبىر تۇساۋ بار؛ سول تۇساۋى تۇسكىردى اعىتا الماي-اق قويعانمىن. قوسىلعان العاشقى كۇندەرى ءتىپتى مازاسىز بولدىم. اڭسارى قاتتى، ارىندى جىگىتتىڭ اپتىعى ءناپسىمدى وياتىپ جىبەرۋدىڭ ورنىنا، كوڭىلىمدى ۇركىتىپ تاستايدى. قاسىمبەكتەن وزگەنى كورمەگەن نادان ءتانىم دە توسىن ەركەكتى جاتىرقايتىن ءتارىزدى. بايقاسام — ارامىزعا قاسىمبەك كىرىپ كەتەدى ەكەن. كۇندىز ەكەۋ بولعانمەن توسەكتە ۇشەۋمىز... وسىنداي الاڭ كوڭىلدەن ارىلا الماي اۋرە بولدىم. اباندا ونداي سەزىم بار ما ەكەن؟ ءسىرا جوق شىعار، مەن سياقتى كىدى ەمەس، ەكىگە جارىلىپ الاڭ بولمايتىن، كوڭىلى تۇتاس، ءبىر بەتكەي جىگىت قوي، ول تۇرماق مەنىڭ قاق جارىلعان ءحالىمدى دە سەزە بەرمەيتىن ءتارىزدى. ابان الاڭسىز بولسا، ايىبى نە؟ تەك مەنىڭ ءوزىم ءار نارسەگە اككى بولىپ كەتىپپىن؛ بىرەۋدىڭ ار جاق-بەت جاعىنا سۇق كوزىمدى جۇگىرتكىش، اسىرەسە ءوز كوڭىلىمنىڭ بۇكپەلەرى مەن ۇرى قالتارىستارىن تىمىسكىلەگىش قازىمىر مىنەز تاۋىپپىن.
سودان شىعار، اباندى دا ءقازىر الاقانىما سالىپ، اينالدىرا ۇڭىلگەندەي ار جاق-بەر جاعىنا كوز جۇگىرتەم. ابان مەنى «نازىكەش» دەپ ەركەلەتىپ سويلەيتىن بولدى، ويدەمەگەندە قايتسىن، ەندى بالاما اكە، ماعان جار، شاڭىراق يەسى قوجايىنىم عوي. ءبىراق مەن تىم ەسەيىپ كەتكەنمىن بە، ىڭعايسىزدانىپ ەركەلەي المايمىن. ەكىنشى نەكەمنىڭ العاشقى نەكەمنەن، ەندىگى جاي-جاپسارىمنىڭ بۇرىنعىدان وزگەشە بولارىن سەزەمىن. العاشقىدا جاسىم ون سەگىزگە قاراعان سىرىقتاي قىز بولسام دا، بەتىم اشىلماعان بالا ەدىم. قاسىمبەك مەنەن جەتى جاسى ۇلكەن، كورگەن تۇيگەنى كوپ، قابىرعالى ازامات،.. مەنى بالاشا بوكتەرىپ الىپ جۇرە بەردى، مەن دە تىزگىنىمدى سوعان ۇستاتىپ، سونىڭ ىرقىنا جىعىلدىم؛ ول ءتىرى بولسا ءبىرىمىز ۇلكەندىكتەن، ءبىرىمىز كىشىلىكتەن جازباي ءومىر كەشەتىن ءتۇرىمىز بار ەدى. ەكىنشى قادامىمدى ەسەيگەن، كوڭىلى كەكسە تارتقان ايەل بولىپ اتتادىم. مەنى ەسەيتكەن، ەسىك كورگەندىگىم عانا ەمەس، مىنا سۇم سوعىس. ابان مەنى قانشا «نازىكەش» دەپ ەركەلەتكەنمەن، تىلىندە بولماسا دا، دىلىندە مەن وعان «نازەكە» بولامىن. مۇنداي اشىق-تەسىك اڭعال ادامدارعا ءبىر قاباتى بولسا دا قالىڭ، از دا بولسا، قىمقىرماسى بار جەتەكشى كەرەك. قاسىمبەككە بالا بولسام، ابانعا انا بولارىمدى سەزەمىن.
18
تاعى دا ءبىر تاڭ اتتى. قانشا ۇنەمشىل بولساڭ دا، قىسقا ءجىپ كۇرمەۋگە كەلگەن بە، ازىعىم دا تۇگەسىلدى، قالعان ازىعىم — كىشكەنتاي سۆەتانىڭ جۇدىرىعىنداي عانا قاتىپ قالعان قارا نان. «الدا قانداي ۋاقىت بار»، — دەپ قازاق سوڭعى تالشىعىن قارا كۇنگە ساقتاۋشى ەدى، ءبىراق مەنىڭ «قارا» ەمەس كۇنىم دە شامالى. قالىڭ نەمىستىڭ قۋعىنىنان وزدەرى جانىن قورعار جەر تاپپاي جۇرگەن پارتيزانداردىڭ مەنى قاشان ىزدەپ تاۋىپ الاتىنىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى ءبىلسىن. قانشا قىتىمىرلانسام دا، ەكى نارەستە شىداتار ەمەس، سولىپ قالعان ەمشەگىمنەن دە تاندىرى كەتپەي بالالاردىڭ تاڭدايىنا تيەتىن تامشى جوق، امالىم قانشا سوڭعى ءبىر شوكىم ناندى بەرەمىن دە، ەندىگى ءناسىپتى تاڭىردەن كۇتەم. «مەنىڭ باسىم پىسكەن باس»، — دەۋشى ەدى ءبىزدىڭ ەلدەگى ءبىر قازاق، مەن شىدارمىن-اۋ، تەك مىنا ەكى بالا شىداتسا.
قاتقان ناندى اساپ جەيتىن بۇل ەكەۋىندە ءتىس قايدا، تيتتەي ناننىڭ شەتىنەن شوكىم تىستەپ الىپ شايناپ بەردىم. قارا ناننىڭ اشقىلتىم ءتاتتى ءسولى تاڭدايىمدى ءۇيىرىپ، سولقىلداتىن ءارى قاراي كەتىپ بارادى. قاتتىراق شايناعاندا، ەرىمەگەن تۇيىرلەرىن دە اۋزىمنىڭ سۋىمەن قوسا جۇتىپ جىبەردىم، بايقاماسام، اشىلىپ تۇرعان ارانىم مىنا ءبىر جاپىراق ناندى قىلق ەتكىزەر ءتۇرى بار. جاعىمدى قىسىپ الىپ، كوزىمدى جۇمىپ از وتىرىپ، ءناپسىسى قۇرعىردى ازەر تەجەدىم. اشتىقتىڭ دا ءوز مىنەزى بار، ونە بويى ءىشىڭدى تىرنالاي بەرمەي، ءبىراق ءوزىن دە ۇمىتتىرىپ جوعالىپ كەتپەي، قولقاڭنىڭ تۇبىندە اقىرىن عانا مۇلگىپ جاتادى، ەكى بالاعا ءنار تاتىرام دەپ، سول سايتاندى وياتىپ الدىم.
قانشا كىشكەنتاي دەگەنمەن، الگى ءبىر شاينام نانعا قايدان تويسىن، بۇل ەكەۋى مەنىڭ اۋزىما ءۇڭىلىپ، ەندى جاعىم قيمىلداماعاسىن، الدىمەن دۋلات ەمشەگىمە قاراي ورمەلەدى. ءوزىم اشتىقپەن الىسىپ، ىزام كەلىپ وتىرعاندا، يتەرىپ تاستاپ ەدىم، سولقىلداپ جىلاپ قويا بەردى. ءبىر جاعىنان ماعان قاراي ۇمسىنا بەرگەن كىشكەنتاي سۆەتا، ءوز بالامدى يتەرىپ تاستاعانىمدى كورىپ، باتا الماي، تۇرىپ قالدى. كوزىنىڭ استىمەن بىر-ەكى رەت قاراپ الىپ، مەنىڭ جىبىمەسىمدى بىلگەن سوڭ، دۋلات تا توقتادى.
ءوزىم ويلاپ تاپپاعان، وزىنەن-وزى كەلگەن جان ساقتاۋدىڭ ءتاسىلى بولار: وسىلاي انىعىن تارىققاندا، نە ءبىر قاتەر ءتونىپ قورىققاندا، ەسەك دامەنى تالشىق ەتىپ، ۇزىلمەيتىن ءۇمىتتىڭ سوڭىنا ىلەسىپ، الاڭ بولامىن. كوبىنە شىدادىم، ەندى ازى قالدى عوي. مەنىڭ دە ازابىمنىڭ ادىرى تايانعان شىعار — ءبىزدىڭ قىزىل اسكەر تاياپ قالدى، انە-مىنە جەتەدى دەپ جۇرتتىڭ ءبارى، قۇر بولجام ەمەس ءار كۇنگى جىلجىعان قادامىن ساناپ ءجۇر ەدى عوي. تەك ءبىزدىڭ اسكەر جاقىنداعاندا، نەمىستەردىڭ دە پارتيزاندارعا دەگەن قاھارى قاتايىپ كەتتى. قاراقشىعا جەتكەندە قۇلاپ تۇسپەي، وسىدان ءبىر امان وتسەم... قايدام، بۇرىن دا تالاي قيامەتتەن ءوتىپ ەدىم. قاسىمبەكتەن ايرىلسام دا، تاعدىر مەنى جالعىز قالدىرمادى، سۇيەنىش قىلىپ تاعى ءبىر ازاماتتى بەردى. شۇكىرلىك دەگەندى دە ۇمىتپاعان دۇرىس قوي، بالامدى قۇشاقتاپ قالتالاقتاپ ءتىرى كەلە جاتقانىم دا سول تاعدىردىڭ تارتۋى شىعار. كەۋدەسىندە جانى بولسا، ابان ىزدەپ تاپپاي قويمايدى. تەك سول ازاماتىمدى امان قىلعاي دا. اپىر-اي، ءوزىم دە ءبىر قيتىعىم جازىلمايتىن، كىناراتشىل قىرسىقپىن عوي دەيمىن. ءبىرجولا باسىمدى بايلاپ بەرسەم دە، سوعىس اراسىندا، ءتاڭىردىڭ توتەنشە سىيىنداي، وڭاشا قالعان ازعانا ساعاتتاردا سوعان ءبىر بار ىقىلاسىممەن مەيىرلەنىپ اشىلا الماي-اق قويعانىم. مەنىڭ ەرىكسىز بەرىلگەندەي قىرتىسىپ جاتقان سولعىندىعىمدى سەزە مە ەكەن اڭعال جىگىت؟ سەزسە دە، ماعان سەزدىرمەي جۇرە مە ەكەن؟ ايتەۋىر سونىڭ ماعان دەگەن اقاۋسىز كوڭىلىنە اقاۋ سالعاننان باسقا، ونى جارىلقاعانىم شامالى بولار. انادا، ءسوز سالعاندا دا، سونداي ءبىر كىربەڭ ءتۇسىرىپ ەدىم عوي كوڭىلىنە. اباننىڭ الدىندا تاعى دا قارىزدار بولىپ قالعان ايىبىم قامشىلاپ، تاعاتسىز كۇتەم. بىرەر كۇنسىز ورالا الماسىپ بىلسەم دە، ەكى كۇننەن بەرى اۋىق-اۋىق سىرتتاعى دىبىسقا قۇلاعىمدى توسىپ، الاڭداپ اپتىعا بەرگەنمىن، ەندى كەلەتىن دە ۋاقىتى بولدى. قانشا ەتىم ءولدى دەگەنمەن، ۇرەيى قۇرعىر دا ۇلعايىپ بارادى، تەزىرەك جەتسە ەكەن. تەزىرەك جەتەم دەپ الدە ءبىر پالەگە ۇشىراپ قالدى ما؟ ەندى، ماشىقتى ادەتىممەن، قارماپ ۇستاپ الىپ، سۋ بەتىندە قالقىپ تۋرا بەرەتىن تالىمنان ايرىلىپ قالىپ، الاسۇرىپ مالتىعىپ جۇرگەن سياقتىمىن. جەتەلەپ الىپ كەتە بەرەتىن ويىم دا، الاڭ قىلاتىن ەكى بالام دا ءبىر جاقتا قالىپ، جۇرەگىم دىرىلدەپ، دەمىمدى ىشىمە تارتىپ، تىڭ تىڭدايمىن. بىر-ەكى رەت قادام دۇڭكىلى مە، سىرت جاقتان ءبىر تىقىر ەستىلگەندەي بولىپ ەدى، ۇشىپ تۇرىپ جوعارعى ساڭىلاۋعا قۇلاعىمدى توسسام — بۇرىشتا بۇگەجەكتەپ ءبىر نارسەنى اۋرەلەپ وتىرعان بالالاردىڭ سىبدىرى ەكەن. ىزا بولعاننان، ەكەۋىن ۇرىپ تاستاي جازدادىم.
تاعى دا سول بالالاردىڭ قارەكەتى مە دەسەم، مىنا تىقىر جاقىنداپ كەلەدى، دۇڭك-دۇڭك باسقان بىرەۋدىڭ اۋىر قادامى مەنىڭ ۇڭگىرىمە تايانىپ قالدى. ورنىمنان ۇشىن تۇرىپ، ەسىككە قاراي ۇمتىلعاندا، كەنەت جۇرەگىم القىمىنا كەپتەلىپ، بۋىنىم قالتىراپ، جارعا سۇيەنە جەتتىم. «نەمىستەر بولسا قايتتىم؟»... بىرەۋ سەنىمدى قيمىلمەن ەسىكتى اشىپ جاتىر.
«نازىكەش» دەگەن تانىس داۋىستى ەستىگەندە، بۋىنىمنان ءال كەتىپ، جەرگە وتىرا كەتكەنىمدى بىلەم. اباننىڭ جوعارىدان سەرەيىپ ءتۇسىپ كەلە جاتقان سيراعىن دا كورىپ قالعانىم ەسىمدە، وسىدان كەيىن ەسىمنەن تانىپ قالعانداي، ءبىر ءۇزىلىس بار. ەركەكتىڭ شىمىر ەرنىنىڭ ءدامى كەلەدى اۋزىما؛ دۇنيەدە سودان ءتاتتى جوقتاي سول ءدامدى جۇتا بەرگىم كەلەدى. ەرىنىم بوساپ كەتسە، بەتىنەن سۇيەمىن: تىلىمە توپىراق جۇعىپ، جۋىلماعان بەتتىڭ اشقىلتىم ءدامى كەلەدى؛ ءبىراق ونى دا مەن قۇشىرلانىپ جۇتىپ جاتىرمىن. سالدەن كەيىن ەسىمدى جيدىم، ءبىراق اباندى قۇشاعىمنان بوساتقانىم جوق. ول دا ەڭگەزەردەي بويى الاسارىپ كەتكەندەي ءيىلىپ، ىڭعايىما كەتە بەرەدى. ەسىمدى جيسام دا، وسى ءبىر بەرىك قامالداي قورعانىش قۇشاقتاپ شىعىپ كەتكىم كەلمەي، قالىڭ كيىممەن قوربيعان قولتىعىنا باسىمدى تىعىپ ءبىراز تۇردىم. ابان دا مەنى تەز شىعارا قويمادى، ماڭدايىمدى، بەتىمدى كۇستى قولىمەن مايدا سيپالاپ، شاشىمنان يىسكەيدى. كۇيەۋگە شىققالى تۇڭعىش رەت وسى جىگىتكە مەيىرلەنىپ كەتتىم.
بۇگىن بىزگە ناعىز مەيرام بولدى. سوعىستىڭ قىسقا-قىسقا مەيرامدارى بولىپ تۇرادى. سول قىسقالىعى مەن سيرەكتىگىنەن بە، ول مەيرامنىڭ قۋانىشى مەن قىزىعى دا جايشىلىقتاعىدان مىڭ ەسە ارتىق. ابان، ورمان شەتىنە قاراڭعى تۇسە جەتەتىن بولىپ، الدىمىزدى كەشكە شىعامىز دەدى، الىپ كەلگەن ازىق-تۇلىگى دە بار ەكەن. ورماننىڭ ىرگەسىندە قاراۋىلدارى بولعانمەن، ىشىندە جەمىس جوق كورىنەدى: ونىڭ ۇستىنە كۇن دە بۇلىڭعىر بولعان سوڭ، قورىقپاي وت جاعىپ جىبەردىك. ءۇش كۇننەن بەرى توبەمىزدى كورسەتۋگە قورقىپ، قاراڭعى ۇڭگىردە تىعىلىپ جاتقان مەن دە، كىشكەنتاي قوس مۇڭلىق تا، جارىق دۇنيەنى كورىپ، ارقا-باسىمىز كەڭىپ بوي جازدىق. وتتىڭ ەكى جاعىنان قاعىپ، كولدەنەڭ قويعان تاياققا كوتەلوكتى ءىلىپ، سۋ قايناتىپ جاتىرمىز. ءۇش كۇننەن بەرى سالقىن تۇتىپ، قۇرىستاپ قالعان دەنەگە جالىننىڭ شارپۋى جاعىپ بارادى. اسىرەسە ەكى كىشكەنتاي وتقا ەنتەلەگەندە، اڭدىپ وتىرماساڭ، ۇستەرىن ورتەن الار تۇرلەرى بار، دۋلات قالىڭ كورپەدەن كوكتەپ تىككەن شاپانىنىڭ شالعايىن شارپىتىپ تا الدى.
كۇيەۋى الىستان بازارشىلاپ ارتىنىپ قايتىپ، ءۇيىنىڭ ءىشىن قارىق قىلىپ تاستاعان قازاقتىڭ ايەلىندەي، ءتورت قۇبىلام تۇگەندەلىپ مارە-سارە بولىپ جاتىرمىن. بالالاردىڭ اۋزىن قيمىلداتىپ تويىندىرىپ الدىم، ولار دا ءماز. مەنىڭ قۋانىشىم دارىعان بولار ءسىرا، اباننىڭ دا جاعاسى جايلاۋ: مالداسىن قۇرىپ، ەكى بالانى ەكى تىزەسىنە قوندىرىپ الىپ، كادىمگى ءبىر شاڭىراق كوتەرگەن ۇيەلمەندى ءۇيدىڭ قوجاسىنداي، شالقيىپ اڭگىمەنى سوعىپ وتىر، ماعان جىلى شىرايمەن قاراپ قويادى. جاقسى قاباعى سياقتى ايتىپ وتىرعان ءسوزى دە جاقسىلىق — جانىما جاعىپ بارادى. مايدان ءتىپتى جاقىنداپ كەلىپ قاپتى. ءارى كەتسە ەكى-ۇش كۇندە قىزىل اسكەر تۋرا وسى اراعا كەلەتىن كورىنەدى. بۇل نەمىستەردىڭ وسى اراداعى سوڭعى تۇياق سەرپۋى، وزدەرى ءبىر جاعىنان قاشۋعا دايىندالىپ جاتسا كەرەك. «اماندىق بولسا، ەلدىڭ توبەسى دە كورىنىپ قالدى عوي»، — دەيدى ابان. كۇتە-كۇتە كۇدەرىمدى ۇزگەنمىن بە، بىردە اباننىڭ سوزىنە ەلىگىپ، اۋىل قاراسى كورىنگەندەي جۇرەگىم الىپ ۇشسا، بىردە وسى ورمان ىشىندەگى ءحالىم ماڭگىلىك سياقتى كورىنىپ توقىراپ قالامىن. ايتسە دە، اباننىڭ ءسوزى ەمەس-اۋ، ءوزى مەنىڭ كۇدىگىمدى سەيىلتىپ، جاقىن تۇرعان جاقسىلىققا ەلىكتىرىپ اكەتتى.
ورماننىڭ ءىشى وزىمىزگە وڭاشا ءتيىپ، وتاۋ ۇيىمىزدە باس قوسقانداي شۇيىركەلەسىپ وتىرمىز مىنەكەي. سوعىس تا، نەمىس تە جوق. ورنىقتى ءومىرى بار ادام سياقتى كوكىرەگىمە شۇكىرشىلىك كىرگەن. شۇكىر دەمەي نە دەيىن، ءقازىر مىناۋ توڭىرەكتى تۇگەل جالماپ جاتقان اجداھا وتتىڭ ورتاسىندا، كەتىلگەنىم بۇتىندەلىپ، بالامدى قۇشاقتاپ امان كەلەمىن. الدىرعانىم دا از بولماس، ءبىراق تۇتاس-تۇتاس اۋىلدار قارا ورمانىمەن قۇرىپ كەتىپ جاتقان زاماندا، الدىرعانىڭدى ايتۋدىڭ ءوزى ايىپ ءتارىزدى؛ تاعدىر مەنەن العانىن تۇگەندەي بەردى — تورىمدە جۇبايىم وتىر. ىشىمنەن ءسۇيسىنىپ قويام: ءبىزدى تەك الىپ قانا كەتەيىن دەمەي، اشىعىپ وتىرعانىمىزدى ۇمىتپاي، مىنا سوعىس ۇپتەپ كەتكەن جەردە، يت قوسىپ ىزدەسەڭ تابىلمايتىن قورەك تاۋىپ اكەلىپ، جارىلقاپ تاستادى. مۇنداي پىسىق، ۋىتتى، جوقتان جونىپ الاتىن ەپسەكتى كۇيەۋى بار ادام قور بولمايدى. تۋماي جاتىپ تاعدىردىڭ تاۋقىمەتىن تارتقان دۋلاتىمنىڭ دا باقىتى شىعار، ابان امان بولسا، اياعىنا باسىپ كەتكەنشە، بۇ بالاعا تارشىلىق كورسەتپەس. ادام ءقادىرىن ادام اجىراسقاندا عانا بىلە مە، قالاي، «اپىر-اي، اباننان ايرىلىپ قالعاندا قايتەر ەدىم» دەگەن وي جۇرەگىمدى شىمشىپ الادى دا، ىلە ونىڭ امان كەلگەنىنە دەگەن قۋانىش تۇلا بويىمدى تولتىرىپ جىبەرەدى. بۇرىنعى وسى جىگىتتىڭ ار جاعىن تىنتكىلەي بەرەتىن تىمىسكى ويلارىم دا ۇساق كيكىلجىڭ سياقتى. تۇگەندەلگەنىمە مىڭ شۇكىرلىك ەتپەيتىن نەم بار.
— ەرتەڭ ءبىزدىڭ اسكەر جەتكەن سوڭ، سەنى ەكى بالامەن ەلگە اپارىپ تاستاۋعا ماعان، تىم قۇرىسا، ءبىر اي دەمالىس بەرەتىن شىعار. ءتىل تارتىپ نوسوۆەسكە دە ايتىپ كورىپ ەدىم، بىلاي، تۇرىنە قاراعاندا، «كەت ءارى» ەمەس سياقتى، تەك: «اساتپاي جاتىپ قۇلدىق دەمە، الدىمەن قورشاۋدان شىعىپ الايىق»، — دەپ قالجىڭداپ قويدى. نەگە بەرمەسىن، بەرەدى عوي. وسىدان شىققاسىن ەندى، الدىمەن ءسىزدىڭ اۋىلعا سوقساق پا ەكەن، الدە ءبىزدىڭ اۋىلعا سوقساق پا ەكەن؟ — دەپ سۇرادى ابان مەنەن، مەن قاپەلىمدە نە ايتارىمدى بىلمەي، ۇندەمەي قالدىم. بۇرىن مەن ۇندەمەي قالعاندا، ابان دا ىركىلىپ، قيپاقتاڭقىراپ، ءسوزىن ءۇزىپ الاتىن، ءقازىر ولاي ەمەس، بار بيلىك وزىندەگى ادامداي، ەركىن سويلەيدى؛ شىنىمدى ايتسام، سونىسى ماعان ۇناپ بارادى. — جوق، الدىمەن ءسىزدىڭ اۋىلعا سوققانىمىز دۇرىس بولار. ويباي-اۋ، ايتپاقشى اكە-شەشە، اعايىن — تۋعاندارىڭنىڭ الدىنان ءوتۋىم كەرەك قوي. سودان كەيىن ءبىزدىڭ ەلگە كەلەمىز. كەمپىر مەن شالعا ءوزىڭدى تابىس ەتىپ مايدانعا ورالام عوي.
«مايدانعا ورالام عوي»... ەرتەڭ قىزىل اسكەر كەلگەندە، بارلىق پالەدەن قۇتىلدىم دەپ وتىرسام... بۇل سوعىس ابان ءۇشىن ءالى بىتەتىن ەمەس ەكەن عوي. مەنىڭ كىلت وزگەرگەن ءتۇرىمدى بايقاپ، ابان باسقاعا جورىپ، كوزى ءۇرپيىپ:
— الدە... ءبىزدىڭ اۋىلدا قالعىڭ كەلمەي مە؟ — دەپ سۇرادى.
— جوق، جوق... نەگە؟.. وعان جەتەتىن كۇن بولسا. Meن تەك ءبىزدىڭ اۋىل پوەزدان الىس، الدىمىز قىس... سونى ويلاپ... — دەپ جالتاردىم.
— ا — ا... ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ دا تەمىر جولعا جاقىندىعى شامالى-اۋ، — دەپ ابان جەلكەسىن قاسىپ توقىراپ قالدى دا، كەنەت مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. — جارايدى، و جاعىن ۋايىمداماي قويا تۇرالىق. امان-ەسەن ءبىر وسى قورشاۋدان شىعىپ الايىقشى. قالعانى ءسوز ەمەس قوي.
ابان راحاتتانىپ، قارقىلداپ كۇلىپ، ۇزىن قولىمەن يىعىمنان وراي قۇشاقتادى. ونىڭ بالا سياقتى اقاۋسىز قۋانىشى مەنىڭ دە كوڭىلىمدى تۇتاتىپ، ءوزىن جاقسى كورىپ كەتىپ، قولتىعىنا تىعىلا بەرىپپىن. ءوزىنىڭ ۇلكەندىگىن، ماعان يەلىگىن وسى جولى عانا سەزىنىپ، ادەتىنشە اپتىقپاي، قارۋلى قولىمەن كەۋدەمدى وزىنە قاراي بۇرىپ الىپ، اۋەلى كوزىمنەن، بەتىمنەن ءسۇيدى. قاپساعاي قارۋلى دەنەنىڭ قاتتىراق قىسقانىن، دىمقىل ەرىننىڭ تابىمەن قوسا قىلتاناق سيرەك ساقالدىڭ بەتىمە ۇيكەلگەنىن راحاتتانا سەزىنىپ، ءتانىم بالبىراپ، ماس بولعانداي، باسىم اينالىپ، اباننىڭ ىرقىنا بەرىلىپ، كەۋدەسىنە كىرىپ بارام...
ماۋجىراپ كوزىم ءىلىنىپ بارادى ەكەن، باسىمدى وقىس كوتەرىپ الدىم. ءبىر ادام قاراۋىل بولماسا... بىردەن قور ەتىپ، قاتتى ۇيىقتاپ كەتكەن ابان قولىنىڭ كەۋدەمنەن ءتۇسىپ كەتكەنىن دە سەزگەن جوق. ءۇش كۇن بويعى ۇرىس پەن جورىقتا دەم الۋعا ءقايبىر پۇرساتى بولدى دەيسىڭ، ونىڭ ۇستىنە، جاۋدان جاڭا عانا قاراسىن ءۇزىپ، جۇرت ەندى تىنىعامىز دەگەندە، بۇل تىزە بۇكپەستەن بىزگە قاراي سالپاقتاعان. ەندى قورىلى باسىلىپ، بالا سياقتى ەرنىن سىلپ ەتكىزىپ، ەزۋىنەن ءبىر ءتاتتى كۇلكى تابى كورىنىپ، بالبىراپ ۇيىقتاپ جاتىر.
وتاسقالى ايدان اسسا دا، ەكەۋمىزدىڭ جىمداسپاي تۇرعان قۇشاعىمىز بۇگىن قوسىلدى؛ مەنىڭ جانىم مەن ءتانىمدى قابات قۇرساپ جىبەرمەي تۇرعان ءبىر قۇرساۋ بار ەدى، سول قۇرساۋ بۇگىن سىندى. ابان وسى قۇرساۋدى بۇرىن سەزدى مە، جوق پا، بىلمەيمىن، مۇمكىن سەزبەگەن دە شىعار، تاجىريبەسىز اڭقاۋ جىگىت قوي، ءبىراق مەنىڭ اعىتىلىپ كەتكەن مول ىقىلاسىما شومىلىپ، ەرلى-زايىپتىنىڭ اراسىندا شىن بەرىلگەن قالتقىسىز كوڭىل بولاتىن بولسا، ونىڭ ءدال وسىنداي بولاتىنىن بۇگىن عانا سەزدى. جاڭا كورگەندەي اباننىڭ بەتىنە ۇڭىلە قارايمىن: شىقشىتى شىعىپ، بەت سۇيەگى بەدىرەيىپ تۇراتىن اشاڭ، قاتقىل ءجۇزى جۇمسارىپ، ۇزىن كىرپىگىنىڭ استىنا سۇيقىلتىم نۇر ۇيالاعان، ماناۋراعان وڭىندە جان، ءتانى قاناعات تاپقان، الدى اشىق الاڭسىزدىق بار؛ ءبىر ساتكە ونىڭ ءتۇرى قۋانىپ ۇيىقتاعان، نە قۋانىپ وياناتىن بالاعا ۇقساپ كەتىپ، جۇرەگىمدى جىلىتىپ قويا بەردى.
ۇيىقتاپ جاتسا دا، ميىنىڭ ءبىر تۇكپىرىنە قاراۋىل قوياتىن جورىق ادامىنىڭ داعدىسى ەمەس پە، ابان توسەكتەن باسىن وقىس كوتەرىپ الىپ، «اھ!» دەپ دەمىمەن داۋىستاپ قالىپ، الاقتاپ جان-جاعىنا قارادى. قايدا وتىرعانىن تۇسىنگەن سوڭ، جۇمىرىعىمەن كوزىن ۋقالاپ، ۇيقىسىن اشتى.
— از ۇيىقتادىڭ عوي، كىشكەنە تىنىعا تۇرسايشى، — دەپ ەدىم:
— ا؟ جوق ۇيقىم قانىپ قالدى. ءوزى، ۋاقىت تا كەشتەتكەن شىعار، — دەدى، ابان ۇيقىسىنان تەز ايىعىپ.
سوعىستىڭ اقىرى جاقىنداعاندا ادامنىڭ جانى ءتاتتى بولىپ كەتەدى ەكەن، ەندى تاعدىردى سىناپ، باسىمىزدى قاۋىپ-قاتەرگە تىكپەي-اق، وسى وڭاشا ورماننىڭ ىشىندە ەكى-ۇش كۇن بۇعا تۇرساق، ءبىزدىڭ اسكەر دە كەلىپ قالماس پا ەكەن دەگەن ارام وي مانادان بەرى ميىما ۇيالاپ قالعان-دى.
— وسى ارادا بىرەر كۇن كۇتە تۇرساق قايتەدى، — دەدىم ابانعا.
— ا-ا؟ جوق، — دەپ ول ءۇزىپ تاستادى، — نوسوۆەس بۇگىن تۇندە قايتسەڭ دە جەتەسىڭ دەگەن. ولارعا دا وڭاي ەمەس. ادام ازايىپ قالدى عوي.
— ايتسە دە ۋاقىت ءالى ەرتە عوي، — دەپ بوگەپ ەدىم، ابان وعان دا كونبەدى.
— ورمان شەتىنە ەرتەرەك شىعىپ، جان-جاقتى شولىپ، باعدارلاپ العانىمىز دۇرىس بولار. تۇندە اداسىپ كەتۋىمىز دە وپ-وڭاي، — دەدى.
ەكەۋمىز ەكى بالانى كوتەرىپ الىپ، جولعا شىقتىق: سالماعى اۋىرلاۋ عوي، دۋلاتتى ابان كوتەرىپ، مەن سۆەتانى ارقالاپ كەلەم. سوڭعى كەزدە جاڭبىر جاۋا قويماسا دا، جەر اياققا اۋىر-دىمقىل. جۇمساق. ولەڭ ءشوبى بوياۋى وڭىپ، سولعىن تارتىپ جاتىپ قالعان، بۇتالارى دا سەلدىرەگەن ورمان ءىشى اعاشتارىنىڭ سيراعى سورايىپ جالاڭاشتانىپ قالعان. اسىرەسە قايىڭ وسكەن جەرلەردىڭ قالىڭ توگىلگەن جاپىراعىن اياعىڭمەن قارشا كۇرەپ ءجۇرۋ-اق قيىن ەكەن. اسپاندى تومەن تورلاعان جاباعى بۇلتتاردىڭ اراسىنان وكتيابردىڭ جىلۋى قاشقان الاسا كۇنى از ۋاقىت جىلتىراپ كورىنەدى دە، توڭىرەكتى سۇرلاندىرىپ قايتادان جوعالىپ كەتەدى. ابان بايقاماي وزىڭقىراپ كەتىپ، كەنەت كىلت توقتاپ، ارتىنا قايرىلىپ مەنى توسادى، كەيدە: «شارشاعان جوقسىڭ با؟» دەپ سۇراپ الادى. شارشاي دا قويعان جوقپىن، تەك اباننىڭ ەكپىنىنە ىلەسە الماي، ەمپەڭدەپ كەلە جاتىرمىن، «ءقازىر ورماننىڭ شەتىنە شىققان سوڭ دەم الامىز» دەن مەنى جۇباتىپ قويادى.
ارقامداعى بالاعا ىڭعايلى بولسىن دەپ ەڭكەيىپ، ءارى ءسۇرىنىپ كەتپەۋ ءۇشىن اياعىمنىڭ استىنا قاراپ كەلە جاتىپ، اباننىڭ كىلت توقتاعانىن بايقاماي قالىپپىن. ول «بۇق» دەپ تۇنشىعا سويلەپ، يىعىمنان نۇقىپ قالدى. شوشىپ كەتىپ، ارقامداعى سۆەتانى قولىما الىپ قۇلاي بەرىپ ەدىم سامبىرلاعان داۋىستار دا ەستىلدى، دۋلات تا كەلىپ باۋىرىما تىعىلدى. سويتكەنشە پاتىرلاعان اۆتوماتتىڭ داۋسى تۇلا بويىمدى قالتىراتىپ اكەتتى.
— اعاشتىڭ تۇبىنە تىعىل!
ەكى-ۇش قادامداي جەردە جۋان تەرەك بار ەكەن، ەكى بالانى سۇيرەتىپ، ەڭبەكتەپ سونىڭ تۇبىنە جەتتىم. ابان جىڭىشكەلەۋ اعاشتى تاسالانىپ، اۆتوماتىن موينىنان الىپ اتىسۋعا وڭتايلانعان ءتۇرى بار. ەندى جاۋدىڭ دا كەلە جاتقان باعدارىن اڭعاردىم. اۆتومات وقتارى ازىرگە جوعارىراق، اعاشتارعا قادالىپ جاتىر. ابان اعاش تاساسىنان تىزەرلەي كوتەرىلىپ، ماعان بۇرىلدى.
— ەندى قاشىپ كەتە المايمىز. قوزعالما... جاۋدىڭ الدىن ءوزىم بوگەيمىن، — دەپ داۋىستادى.
باسقا نە دارمەنىم بار، ەكى بالانىڭ تۇمسىعىن تەرەكتىڭ تۇبىنە تىرەپ، باۋىرىما قىسىپ جاۋتاڭداپ جاتىرمىن. ابان ماعان تاعى ءبىر جالت قاراپ، «بۇق» دەگەنى بولار قولىن تومەن قاراي ءبىر سىلكىپ، تىزەرلەپ كوتەرىلە بەرە ىلگەرى قاراي اتىلدى. باۋىرىمەن جەر سىزىپ ەڭكەيە جۇگىرىپ بارىپ تاعى ءبىر اعاشتىڭ تاساسىنا جىعىلدى. شاڭقىلداپ ايقايلاعان داۋىستار انىق ەستىلەدى، ءبىراق سوندا دا كەلە جاتقان نەمىستەردى كورە المادىم. ەكى كوزىم اباندا. ول باسىن قايقاڭ ەتكىزىپ، جاتقان جەرىنەن كەۋدەسىن كوتەرىڭكىرەپ، اۆتوماتىنىڭ ءدۇمىن يىعىنا تىرەپ، تىر-تىر ەتكىزىپ ەكى دۇركىن وق اتتى دا، كەنەت وعى تاۋسىلدى ما، الدە اۆتوماتى وت الماي قالدى ما، الدەنەگە ىركىلىپ قالدى. قالاي جاردەم ەتەرىمدى بىلمەي ساسقانىمنان ءتورت تاعانداپ جەردەن باۋىرىمدى كوتەرىپ، سىرەسىپ قالىپپىن. ابان بۇگەجەكتەپ اۆتوماتىمەن اۋرە بولىپ جاتىر؛ نە ىستەپ جاتقانىن بىلمەيمىن، مويىنى يىعىنا كىرىپ قۇنجىڭداعان جەلكەسىن، تەز-تەز ىشقىنا قيمىلداعان شىنتاعىن عانا كورەمىن. انەكەي، انتەك باسىن دا كوتەرىپ الدى. ايقايلايىن دەسەم داۋسىم شىقپايدى، ايقايلاعانمەن نە بىتىرەم. دۇشپاننىڭ وعى ءتىپتى ۇدەپ بارادى. بىرەۋ ماڭدايدان سوعىپ جىبەرگەندەي ابان كەيىن قاراي شالقايىپ قالدى دا، باسى سىلق ەتىپ وڭ جامباسىنا قۇلاپ ءتۇستى...
ابان قۇلاپ ءتۇستى. ءتورت تاعانداپ ەڭبەكتەگەن كۇيى، نە تۇرىپ كەتە الماي، نە قايتادان بۇعىپ جەر باۋىرلاپ جاتا الماي، اياز قاتىرىپ تاستاعان ولىكتەي سىرەسىپ مەن تۇرمىن. باسىنىڭ استىنا قاراي ىڭعايسىز قايرىلىپ قالعانىن دا سەزبەي، قاتتى ۇيىقتاپ كەتكەن ادامداي اياعى سەرەيىپ ابان جاتىر. ءبىر ساتكە قايدا ەكەنىمدى، نە حالدە ەكەنىمدى ۇمىتىپ، نە بولىپ جاتقانىن دا تۇسىنبەي تەك بادىرايىپ تۇرعان توڭىرەكتىڭ سۋرەتىن عانا كوردىم.
موينىنا اسىنعان اۆتوماتىن ەمشەگىنەن تومەنىرەك ۇستاپ، وقتالا كەزەنىپ، جاسىل شينەل، ادەمى سوپاق كاسكا كيگەن بىرەۋ كەلە جاتىر، سوڭىنان تاعى دا ەكەۋى كورىندى. وسى ساتتە باسىما بالعامەن قويىپ قالعانداي ەسىم كىردى. ابان ءولىپ جاتىر، مىنا كەلىپ قالعان نەمىستەر عوي... قورىقتىم با، قورىقپادىم با، بىلمەيمىن، ءسىرا ادام قاتتى قورىققاندا قورقىنىشتىڭ ءوزىن ۇمىتىپ كەتەتىن شىعار. قارسىلاسقان ادام بولماعان سوڭ با، ولار ەندى وق اتپاي، شاڭقىلداپ سويلەسىپ اباننىڭ قاسىنا كەلدى. بىرەۋى ەتىگىنىڭ تۇمسىعىمەن اباننىڭ جانسىز دەنەسىن نۇقىپ كورىپ «كاپۋت» دەدى. وسى كەزدە دەنەمە جان ەنگەندەي ىشقىنىپ، ەكى بالانى باۋىرىما قالاي قىسىپ العانىمدى ءوزىم دە بىلمەي قالدىم. نەمىستىڭ بىرەۋى مەنى كورىپ قالىپ اۆتوماتىن كەزەي قويدى. ءقازىر پاتىرلاعان كوپ وق ءون بويىمدى تۇيرەپ وتەدى... سول ءبىر جيىركەنىشتى جامان سەزىمنەن تۇلا بويىم قۇرىسىپ، ءبىر ۋىس بولىپ جيىرىلىپ بارادى. نەمىس ساۋساعىن اۆتوماتىنىڭ شۇرىپپەسىنە قويىپ، اتپاي جاقىنداپ كەلەدى. ءقازىر... ءقازىر... ءار قادامى اتقاننان بەتەر جانىمدى تۇرشىكتىرەدى. شۇرىپپەدەگى ساۋساعىن انىق كورىپ قالدىم... سىرەسىپ تۇر. بەتىنە دە كوزىم ءتۇسىپ كەتتى — ءجۇزى سۋىق، اقسارى بەتى اپپاق اجال سياقتى... ەكى بالا... قولىممەن قارمانىپ ىزدەسەم... ەكى بالا باۋىرىمدا ەكەن. اجال ءمۇلت كەتپەيتىن جەرگە جاقىنداپ كەلەدى. قاتتىراق قىسسام ولارعا وق وتپەيتىندەي ەكى بالانى ەكى بۇيىرىمە سىعىپ قىسا تۇسەم... ءبىر عاجابى وسى ساتتە ءوز اجالىم تۋرالى وي شارت ەسىمنەن شىعىپ كەتىپ، ەكى بالانى قالاي قورعايمىن دەپ الاس ۇردىم. ايتقىم كەلەدى مىنالارعا... بۇلار دا ادام بالاسى عوي... قالاي جەتكىزەم؟ قالاي ايتام؟.. تال قارمانىپ تاپقانىم: جۇزىنە، بەتىنە قاراۋ كەرەك. بەتىنە قارايمىن. اپپاق اجالداي... كوزىنە... ىشىمدە جاتقان ءبىر قۇدىرەتتى سوقىر سەزىم، اقىلعا دا كەلتىرمەي، ءسات زاماتتا كوزىنە، كوزىنە قارا دەپ بۇيرىق بەردى. ەندىگى ءبىزدىڭ ءومىرىمىز وسى نەمىستىڭ كوزىندە. كوزىنە كوزىم تۇسسە... جانتالاسىپ اجالداي اپپاق بەتتەن كوزىن ىزدەيمىن. ۇستاپ الدىم. كوك كوزدىڭ سۇيقىلتىم ساۋلەسى شىڭىلتىر، سۋىق ەكەن. ءبىراق سوندا دا كوزىنەن ايرىلماي اجال الدىنداعى ادامنىڭ بار زار تىلەگىن، ءتىپتى ودان دا كوپ، كوپ نارسەنى باقىرايعان كوزىممەن ايتىپ قادالىپ قاراي بەردىم. «ادام ادامنىڭ كوزىنە تىكە قاراپ تۇرعاندا قالاي اتپاق؟» وسى سەزىم كوڭىلىمە ءۇمىت ساڭلاۋىن جۇگىرتىپ، الاسۇرىپ كوزىنىڭ قاراشىعىن ىزدەيمىن. ءبىر ءسات ەكەۋمىزدىڭ كوزقاراسىمىز ءتۇيىسىپ قالدى. كوزىنەن ەندى ايىرىلىپ قالسام، اۆتوماتتىڭ دا شۇرىپپەسىن باسىپ قالارىن سەزىپ، جىلانمەن ارباسقان تورعايداي قادالىپ قاتتىم دا قالدىم. اۋەلى ماعان جاي قاراي سالعان كوكشىل كوزى كەنەت توقتاي قالدى دا شاراسى ۇلكەيە بەردى. جانارىنداعى جىلت ەتكەن ساۋلەدەن سەزىپ قالدىم، ءوزىنىڭ ىستەيىن دەپ تۇرعان ىسىنەن شوشىپ كەتىپ، ار جاعىندا ءبىر نارسە اۋدارىلىپ ءتۇستى. ماعان ەندى باتىپ قاراي الماي بۇرىلىپ جۇرە بەردى. قاسىنداعىلارمەن كەرىستى مە، بىلمەيمىن، شاڭقىلداسىپ سويلەسىپ، ولاردى دا ەرتىپ الىپ كەتتى. مەن سول ءتورت تاعانداپ سىرەسكەن كۇيى ءالى دە ءبىراز تۇرىپ، ءبىر كەزدە بۋىنىمنان ءال كەتىپ، قارا جەرگە سىلق ەتە قالعانىمدى بىلەم.
19
قاراڭعى... دۇبىرلەتە شاپقان كوپ جىلقى... قالىڭ تۇياقتىڭ دۇڭكىلىنەن جەر سولقىلدايدى. شىڭعىرىپ كىسىنەپ بارادى. جىلقىلاردى انىق كورە المايمىن، سۇرعىلت، كۇڭگىرت اسپاننىڭ رەڭكىندە ەدىرەيگەن قۇلاقتارى مەن توگىلىپ باراتقان جال-قۇيرىقتارىنىڭ بەدەرىن عانا كورەمىن. تاۋدان قۇلاعان تاسقىن سياقتى، ۇمار-جۇمار تولقىن بولىپ اعىپ بارادى. سول تولقىن تەڭسەلتىپ، شايقاپ، مەنى دە اكەتىپ بارادى. جۇيتكىپ كەلە جاتقان ايعىرلار شىڭعىرىپ كەلىپ كىسىنەيدى. داۋىستارى شابىستارىنان وزىپ، ۇزاپ كەتىپ، الىسقا بارىپ جوعالادى. قۇلاعىمدا تەك تۇياق ءدۇرسىلى عانا قالادى. القىنىپ، شايقالىپ، جىلقى تولقىنىنىڭ ارقاسىندا كەلەمىن. ءبىر جەردە قۇلاپ كەتەم بە، ۇشىپ تۇسەم بە دەگەن قورقىنىشىم دا بار. بىردە شابىس باسەڭدەپ، تۇياق ءدۇرسىلى السىرەگەندەي بولادى. كەنەت وسى حال ماعان بۇرىننان تانىس سياقتى كورىنەدى. ءيا، بۇرىن دا وسىنداي جىلقى تولقىنىنىڭ ارقاسىندا شايقالىپ كەتىپ باراتقان كەزىم بولعان. شىڭعىرىپ كىسىنەگەن ايعىرلار... ۇيىقتاپ جاتسام دا ءتۇسىم ەكەنىن سەزەمىن. بۇرىن كورگەن تۇسىمە تاعى دا قايتىپ ورالىپپىن. كوپ جىلقىنىڭ شىڭعىرا كىسىنەگەن داۋسىنان ويانىپ كەتتىم. شىڭعىرىپ پاروۆوز ايقايلايدى. پوەز دا ءجۇرىسىن ۇدەتكەن ەكەن، تومەندەگى كورىنبەيتىن دوڭعالاقتار ءدۇرس-دۇرس ەتىپ، ۆاگون تەڭسەلىپ كەلەدى. تاڭ قىلاڭ بەرگەن بولار، قارا-قۇرا كورىنەتىندەي ۆاگون ءىشى كەۋگىم تارتىپ قالىپتى.
ءۇش كۇن بولدى، اۋاسى اۋىرلاپ كەتكەن، ينە شانشارعا ورىن جوق، تىعىز ۆاگوننىڭ ىشىندە، دەمىم تارىلىڭقىراپ قينالىپ ويانام دا، كىشكەنە ۇيقىمدى اشىپ، قايدا كەلە جاتقانىم ەسىمە تۇسكەندە، ءون بويىما قۋانىش كىرەدى. ەسىك جاقتا قوزعالىپ، قيمىلداعان بىرەۋلەردىڭ دىبىسى بولماسا، وزگە جۇرت جاتىر. اقىرىن باسىمدى كوتەرىپ جان-جاعىما قارايمىن. قارا كولەڭكەدە ۆاگون ءىشى تولعان ادام ەمەس، بىر-بىرىنە سۇيەي سالعان كىلەڭ اۋزىن بۋعان قاپشىق سياقتى، كەرىلىپ جاتقان ءبىرى جوق، وتىرعان كۇيى قابىرعاعا، جاقتاۋعا قيسايىپ، ءبىرىنىڭ يىعىنا ءبىرى موينىن سالىپ، كىلەڭ وتىرىپ ۇيىقتاعان جاندار. استىڭعى ءبىر پولكا وڭاشا تيگەن مەن عانا، ەكى بالانىڭ ءبىرىن جوعارى، ءبىرىن تومەن، ىرگەگە سالىپ، شەت جاعىنان ءوزىم جاتىپ، تار دا بولسا، كەرىلىپ ۇيىقتايمىن. بۇل ورىندى تالاسىپ-تارماسىپ العانىم جوق، مەنىڭ حال-جاعدايىمدى سۇراسىپ بىلگەن جولاۋشىلار ىقىلاستارى ءتۇسىپ وزدەرى سىيلادى. كوڭىل سىيسا ءبارى سىيادى دەپ، تارشىلىق تا بولسا جايلى كەلە جاتىرمىن. تەك ءبىر قيىن قايدان كەلە جاتقانىمدى ءبىلىپ العان جۇرت انانى، مىنانى سۇراپ، وتكەنىمدى وياتىپ مازامدى الا بەرەدى. ءتۇرى بولەك بوپ تۇرعان سوڭ شۇقىلاپ سۆەتانىڭ تەگىن سۇرايدى. «شەشەسى جاقسى ادام ەدى، قازا تاپتى. جاۋدىڭ ىشىندە جانسىز بولىپ ەدى» دەيمىن. ءوز كۇيەۋىمدى سۇرايدى. «و دا قازا بولدى. كوماندير ەدى» دەيمىن. بىلمەگەن، كورمەگەن ادامدارعا ودان ارتىق نە ايتام. ولارعا قاسىمبەك كىم، سۆەتا كىم... باسقالارى كىم؟ ايتەۋىر ءبىر توپ پارتيزاندار سوعىسىپتى، قىرىلىپتى، قۇداي ساقتاپ ساۋ قالعان ءبىر ايەل ەكى بالانى جەتەلەپ ەلىنە كەلە جاتىر. مىناۋ ءالى دە بىتپەي جاتقان وبىر سوعىستىڭ تيتىمدەي ءبىر بولشەگى عانا. بۇگىن ەستىسە ەرتەڭ ۇمىتىپ قالادى، تەك مەن ءۇشىن عانا، كوكىرەگىمە وتپەن قارىپ جازىپ قويعانداي، ولاردىڭ ءبىرى دە ۇمىت بولاتىن ەمەس. قاسىمبەگىم دە، ابانىم دا، سۆەتام دا... ولار تۇگىل وسى تاۋقىمەتتىڭ ەڭ باسىندا بىرگە بولعان ءوزىمىزدىڭ پولكتىڭ ايەلدەرى... باستىعىمىز بايعۇس ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا، اليەۆتينا پاۆلوۆنا، ەكى بالاسىنان ايرىلىپ، ەكى بالاسىمەن پوەزدان قالىپ قوياتىن كەڭ پەيىلدى، كونبىستى سىرباز ايەل يرايدا يۆانوۆنا... ءولى مە ەكەن، ءتىرى مە ەكەن بايعۇستار. تاعدىر ولاردىڭ ماڭدايىنا نە جازدى ەكەن؟ ۇرىسقاق مۋسيا بايعۇس قازا بولدى، جەتى جاسار قىزى جەتىم قالىپ ەدى. ون التى جاسار پارتيزان پروشا... قىرشىن جاس قازا تاپتى. ونىڭ شەشەسىن كورمەسەم دە بالانىڭ كوپ ايتۋىنان كورگەندەي بولۋشى ەدىم. و دا، يرايدا يۆانوۆنا سياقتى كوپ بالالى، كونتەرلى كەلىستى ادام بولسا كەرەك. ءبىزدىڭ ەلدە ات قويىپ، ايدار تاققىش قوي. «بايدىڭ بالاسى، حالىق جاۋىنىڭ تۋىسقانى» دەپ تە كوزگە تۇرتكىلەي بەرەدى. كامپيت سورعانداي ەكى ۇرتى قۋسىرىلىپ، ۇستىڭگى ەرنى ءدۇرديىپ تۇراتىن سۇيكىمدى پروشا... قىرشىن جاسىڭدى قۇربان ەتىپ، شەشەڭ مەن ءىنى-قارىنداستارىڭدى اكەڭ سورلى اكەلگەن ابىرويسىزدىقتان قۇتقارىپ كەتتىڭ عوي. ەندى سەنىڭ شەشەڭدى «ساتقىن پوليسايدىڭ ايەلى» دەپ مۇيىزدەمەي، «قازا تاپقان جاس پارتيزاننىڭ اناسى» دەپ سىيلايتىن بولار. اقشۇناق شال كۋزميچ... ابان قازا تاپقاننان كەيىن مەنى ىزدەپ كەلىپ، ەكى بالاممەن ورماننان الىپ شىققان سول ەدى... ءۇش كۇننەن بەرى، مەن كوبىنە مىنا ۆاگون ىشىندەگى سىعىلىسقان جولاۋشىلارمەن ەمەس، ءولىسى بار، ءتىرىسى بار، ورمان ىشىندەگى ءوز ادامدارىممەن بىرگە كەلە جاتقان سياقتىمىن. ءبىر عاجابى، اقىرى امان-ەسەن قۇتىلىپ، ارمان ەتكەن اۋىلىما قاراي بەت العاندا... سول ارمان ەتكەن اۋىلىمدى، قاۋىشار قۋانىشتى ساعاتتارىمدى كوپ ويلاي بەرمەيمىن. قامقا اجەم... قارتايعان شىعار. سەيىلحان اعام ءالمۇقان قۇرداسىمەن، امان بولسا ءبىر جەردە سوعىسىپ جۇرگەن بولار. اكەم دە اسكەردە مە ەكەن؟.. كورىپ كەلەمىن، ەلدىڭ دە ىڭىرشاعى اينالعان ەكەن. ەلدى ويلايىن دەسەم، ەندىگى بار تىرشىلىك قارەكەت تە، شەشىلەر ءتۇيىن دە، كەيىندە، كەشەگى ءوزىم شىققان جاقتا قالىپ قويعانداي، ويىم كەيىن قاراي الىپ كەتەدى. ءقازىر دە تەرەزەگە قاراپ وتىرىپ، تاڭ ابدەن اتىپ، جۇرت ويانىپ ۆاگون ىشىندەگى بەلگىلى تىرشىلىكتەرىنە كىرىسىپ كەتكەنىن اڭعارماي قالىپپىن.
بۇلاردىڭ تاڭعى تىرشىلىكتەرى دە ماعان تانىس بولدى. ءقازىر ۇلكەندەۋ ستانسيا بولسا، ىدىسى بارلارى جۇگىرىپ بارىپ ىستىق سۋ اكەلەدى، سودان سوڭ ءار قايسى سومكەلەرىن اشىپ، كوبىندە سومكە، چەمودان از، تۇيىنشەكتەرىن شەشىپ، ەرتەڭگى اسقا كىرىسەدى. سوعىستىڭ الدىندا دا اسىپ-توگىلىپ جاتقان ەل ەمەس ەدىك، ءقازىر جۇرت ابدەن جۇدەۋ. ءبىراق جوقشىلىقتىڭ ءوزى دە ادامدى تەڭەستىرمەي مە دەيمىن، وسى جولاۋشىلاردىڭ ىشىندە دە كۇيلىسى، كۇيسىزى، ءتىپتى جوعى بار. بىرەۋلەردىڭ سومكەسىنەن كولباسا نە كونسەرۆى تابىلىپ جاتسا، بىرەۋلەرىنەن جۇمىرتقا مەن پىسىرگەن نان شىعادى، ال، كەيبىرەۋلەرى قاتىپ قالعان قارا نانىن قىتىرلاتادى. ءبىزدىڭ پارتيزاندارداي، مۇندا بار-جوعىن ورتاعا سالمايدى، اركىم ۇرلىق قىلعانداي، وزگەلەردەن كوزىن جاسىرىپ، تىزەسىنە ءۇڭىلىپ، تۇيىلە شايناپ جاتقانى. ازىعى جوقتارى ورىندارىنان تۇرىپ كەتىپ، كارى-قۇرتاڭدارى كۇيسەپ جاتقاندارعا قاراماۋعا تىرىسىپ، ناماز وقىعانداي مۇلگىپ وتىرادى. موسكۆادان بەرگەن، مەن دە كۇيسىز ەمەسپىن، وزىمىزگە جەتەتىن قورەگىمىز بار، ەندى سونى جەۋدىڭ ءوزى قيناپ كەلەدى.
— تۇزدى قيار... تۇزداعان اششى قيار جەمەيسىڭ بە؟
بۇرىلماي جاتىپ-اق داۋسىنان تانىدىم، جول وتەتىن جەردەگى كولدەنەڭ پولكادا وتىراتىن كىشىلەۋ بەتىن ءاجىم ايعىزداعان، ورىستىڭ قايمىجىق ەرىن، قايقى تۇمسىق شۇيكە كەمپىرى.
— ءما، بىرەۋىن جەپ ال. اشىرقانىپ قالاسىڭ، — دەپ اينەك بانكىسىنەن ءبىر قياردى الىپ ماعان ۇسىنىپ جاتىر.
كەشە وسى كەمپىردىڭ تۇزدالعان قيارىن كورگەندە، قاتتى اۋسارىم اۋىپ كەتىپ، اۋزىم سۋعا تولىپ، كوزىم جاساۋراپ شىداي المادىم. جولىڭ بولعىر، تۇسىنىكتى ادام ەكەن، مەنىڭ جاۋتاڭداپ قاراي بەرگەنىمدى بايقاپ، «بايقايمىن، اششىلاعىڭ كەلىپ وتىر-اۋ، شاماسى. ءما، جەي عوي» دەپ ءبىر قيارىن ۇستاتا سالعانى. مەنىڭ وپىرا اساپ، قاپىل-قۇپىل شايناپ، قياردىڭ اششى ءسولىن راحاتتانا سورعانىمدى كورىپ، تاعى سويلەپ كەتتى. «بايقايمىن، ءوزىڭ جەرىك بولىپ قالعانسىڭ-اۋ دەيمىن. ەندى جاس ادامسىڭ عوي، بولماي تۇرا ما» دەدى. تەك ءبىر جامانى، ءوزى تىم سوزشەڭ ادام ەكەن، اياق استىنان سارت ەتكىزگەن مىنا ءسوزىن مەن ۇعىپ بولماي جاتىپ، «كۇيەۋىڭ بار ما ەدى، قايدا ەدى؟» دەپ باستىرمالاتىپ، ءتۇپ-تۇقيانىمدى قازبالاپ مازامدى الىپ بارادى. كەمپىرگە جاۋاپ بەرىپ، ونىڭ اۋزىن سىلپ ەتكىزىپ ايتقان ايانىشتى ءسوزىن تىڭدايمىن دەپ، ءوز ءحالىمدى ويلاپ تۇيىندەۋگە پۇرساتىم ازەر جەتتى.
ءوزىم دە ءبىر سەكەم الىپ ەدىم، راس بولدى-اۋ، شاماسى. ءبىر ەمەس، ەكى جەتىمەكتى موينىما ارتىپ الىپ، ەندى قايتەمىن دەپ كەلە جاتقاندا، تاعى دا اياعىم اۋىرلاپ قالعانى ما؟ ءقازىر ەلدىڭ دە تۇرمىسى كۇيزەلىپ تۇرعان شاقتا جالعىز ايەلگە ءۇش بالانى سۇيرەتۋ وڭاي بولماس دەگەن ۋايىم كىرە باستاپ ەدى، كەنەت ءبىر وي ساپ ەتىپ، مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردىم. قاقاعان سوعىستا ەكى بالانى قاتار ارقالاپ جۇرگەن ادامعا ەل ىشىندە ءۇش بالا تۇرماق ون بالانىڭ سالماعى ويىنشىق ەمەس پە. ەلگە جەتكەن سوڭ ءتىپتى توبەمنەن تاۋ قۇلاتسا دا، مەنىڭ وسى كورىپ كەلە جاتقانىمنىڭ شيرەگىنە جەتەر مە ەكەن؟ ادام دەگەن دە ءتاۋباسىن تەز ۇمىتاتىن جارىقتىق ەكەن-اۋ. ءسال ۇركىپ قالعان كوڭىلىم ورنىعىپ، شىم-شىمداپ قاناعات سەزىم كەۋلەپ كەلەدى؛ ءتىرى قايتام دەپ تۇسىمە كىرمەگەن جەردەن امان-ەسەن قايتىپ كەلە جاتىرمىن. تار كەزەڭدە جولداس بولىپ، وڭ-سولىمدى ايىرا الماي اداسىپ قالعاندا قولىمنان جەتەلەگەن سۆەتا.. قيامەت قايىمدا ارقاسىنا سالىپ الىپ شىققان ازاماتىم قاسىمبەگىم... وزدەرى جوق بولعانىمەن كوزدەرىن الىپ كەلە جاتىرمىن. بۇل ەكەۋى تۇرعاندا ول ەكەۋى دە مەن ءۇشىن ولمەيدى، كوكىرەگىمنىڭ تۇكپىرىندە ءجۇpiپ، كورگە بىرگە كەتەدى. ابان دا ۇيلى-كۇيلى بولماعان، جيىرما بەسكە بيىل شىققان قىرشىن ەدى عوي. و دا ءىز-تۇزسىز كەتپەيتىن بولدى، اماندىق بولسا ارتىندا تۇياعى قالادى. مەنى ءتىرى قالدىرعان دا، شاھيت بولعان قىلقانداي جاستاردىڭ ارتى جوعالماسىن دەگەن تاعدىردىڭ ادىلەتى شىعار، مەنىڭ ەندىگى بورىشىم سولاردىڭ ارتىن باعۋ. ەلدە كەكسە ايەلدەر «كۇيەۋىمنىڭ ارتىن باعامىن» دەپ وتىرىپ قالۋشى ەدى، مەنىڭ جاسىم بيىل جيىرما بىرگە شىقتى، ءبىراق مەن ولاردان دا كەكسەمىن. وسى جاسىمدا ەكى رەت كۇيەۋگە شىقتىم، جار قىزىعىن، بالا قىزىعىن كوردىم؛ بىلمەيمىن، قىزىعىن كوردىم بە، ازابىن كوردىم بە، ءبىراق ءوتىپ كەتكەن سوڭ ايتەۋىر ءبارى قىزىق سياقتى.
ويعا ەلىگىپ پوەزدىڭ توقتاعانىن دا بىلمەي قالىپپىن، مىناۋ ءبىر تانىس ستانسيا ەكەن. ورىنبوردان كەشە ءوتىپ ەدى، ەلگە جاقىنداپ جۇرمەيىك. اناۋ شاشىلىپ جاتقان الاسا ۇيلەر، قىربىق قارى ەزىلىپ تاپتالىپ قالعان لاس قيسىق كوشەلەر. بۇرىن دا ءبىر كورگەن، ەسىمدە قالعان كورىنىس. قوربيعان ەسكى سىرماق كيىپ، ەتەگى شۇباتىلىپ، بالا جەتەلەگەن قازاق ايەلى كەتىپ بارادى. ءيا، بۇل مارتىق ستانسياسى. قاسىمبەكپەن كەلە جاتقاندا دا وسىندا توقتاعانبىز. تۇك وزگەرمەپتى. سودان بەرى قانشا ۋاقىت ءوتتى؟ ول قىرىق ءبىرىنشى جىلدىڭ مارت ايى ەدى-اۋ. ەكى جارىم-اق جىل ۋاقىت وتكەنى مە؟ اۋىلدان ۇزاپ باراتقانىما شوشىنىپ، بالاپانداي كوزىم ءۇرپيىپ جاۋتاڭداي قاراعان جەرىم ەدى-اۋ. «اۋىلعا جەتىپ قالدىم-اۋ» دەگەن قۋانىش ءلۇپ ەتە ءتۇسىپ ەدى، ءبىراق ۇزاققا سوزىلماي اياعى سۇيىلىپ كەتتى. ءبىراق عاجابى، اۋىل مەن ءۇشىن ءالى دە الىستا، جاقىنداماس الىستا سياقتى بولادى دا تۇرادى، ءسىرا اۋىلعا كەتكەن كۇنى دە مەن وعان جاقىنداي المايتىن شىعارمىن. سونشالىق جاتىرقاپ قالعانمىن با؟ مەن ەلدەن كەتكەلى تۇتاس ءبىر ءومىر ءوتىپ، ەندى اۋىل دا باسقا، اسىرەسە مەن باسقا سياقتىمىن. بالاپانداي ءۇرپيىپ، ۇياسىنان ۇركىپ اتتانعان بالعىن قىز ورىستىڭ ورمانىنىڭ ىشىندە ءولىپ، ەندى تالايدى كورگەن، كەكسە تارتقان بالا-شاعالى ايەل كەلە جاتىر. ەرتەڭ جەڭگەلەرىم جىلاپ كورىسكەندە دە، بەدىرەيىپ كوزىمنەن جاس شىقپاي قويار ءسىرا. قازاقتىڭ كوڭىلشەك قاتىندارىنىڭ كوز جاسى قيىن ەمەس-اۋ، مەنىڭ كوز جاسىم قيىنداپ كەتتى.
ءبىراق مەنىڭ دە وسال جەرىم كوپ ەكەن. ۆاگونعا ءبىر ورىس ايەلى كىردى. قولىنا تۇيىنشەك ۇستاپ كەلە جاتىر ما دەسەم، كىشكەنتاي قىزىن جەتەلەپ كەلەدى. بەس-التى جاسار قىزدىڭ باسىنا ۇلكەن ءتۇبىت ءشالى تارتىپ، ونىڭ ۇشىن بەلىنە ەكى قايىرا وراپ بايلاپتى. شىنىندا دا ءتۇيىپ تاستاعان تۇيىنشەك سياقتى. كىشكەنە قىز كىرە سالا ورامالدى شەش دەپ قىڭقىلداي باستادى. ءوزى ەركە بولار، شەشەسى دەگەنىن ىستەي قويماعان سوڭ، اياعىمەن جەر تارپىپ، ايقايلاپ جىبەردى. نەدەن شوشىنعانىمدى بىلمەيمىن، تۇلا بويىم ءدىر ەتە تۇسكەندەي بولدى... كوز الدىما كىشكەنتاي پاراشا كەلىپ تۇرا دالدى. و دا ءدال وسىنداي ءتۇيىپ قويعان تۇيىنشەك سياقتى، دومالانىپ دۋنيا اپايدىڭ ۇيىنە كىرىپ كەلەتىن. اتۋعا aپapa جاتقاندا «اعاتايلار، ولتىرمەڭدەر! اعاتايلار، ءان سالىپ بەرەم!..» دەپ شىرىلداعانى. قاسىمدا وتىرعان ەكى بالانى مويىندارىنان قىلعىندىرىپ قىسىپ الىپپىن، ولار قولتىعىمنان شىققىسى كەلىپ بۇلقىنعاندا بارىپ بايقادىم.
بالالاردىڭ موينىنان قولىمدى الدىم دا، سىرتتا ءبىر نارسەم قالىپ قويعانداي تەرەزەگە ءۇڭىلدىم. جاڭاعى ءبىر بايقاۋسىزدا شاعىپ العان جامان سەزىم تۇلا بويىمنان ارىلا قويعان جوق. وي دەگەن قۇرعىر دا سۋىرتپاق سياقتى ءبىر تارتىپ قالساڭ جالعاسىپ شىعا بەرەدى. مەنىڭ دە سول پاراشامەن بىرگە اقتىق ساعاتىمدى كۇتىپ جار باسىندا تۇرعانىم... ءولىمنىڭ ەڭ سوڭعى سىزىعىنا ەكى رەت بارىپ، ەكى رەت قايتقان ەكەم-اۋ. (جالپى ءولىم ءقاۋپىن ايتپايمىن، ول سوعىستا جۇرگەن ادامعا كۇنىنە تالاي كەزدەسەتىن نارسە عوي). اۆتوماتتىڭ شۇرىپەسىنە ساۋساعىن باسىپ، وقتالىپ تۇرعان نەمىس سولداتى... بەت الپەتىن دە انىق كورە المادىم، تەك اق جال سياقتى... كوزىنە كوزىم ءتۇسىپ كەتكەندە... شىدامادى. ونىڭ دا ار جاعىنان ءبىر سەزىم... ادامدىق سەزىمى ويانىپ كەتتى دە، شۇرىپپەدەگى ساۋساعىن باسىپ قالۋعا ءداتى شىداماي، بۇرىلىپ جۇرە بەردى. «ءجۇز كورسە بەت ۇيالادى... ادام بالاسى ءبىر-بىرىنىڭ كوزىنە تۋرا قاراسا قايتەر ەدى...
الاشابىر قىربىق قاردىڭ استىندا كوسىلىپ، قازاقتىڭ كەڭ دالاسى جاتىر. وسى ءبىر قىستىڭ العاشقى سۋىعى شالعان ادىرلى دالاعا كوڭىلىم ەندى جىلىپ كەلەدى. ءبارى تانىس. اتا — بابالارىمىزدىڭ باعزى زاماننان بەرى قاراي كوشىپ-قونعان جەرى. اناۋ ادىرلاردان جۇك ارتقان تۇيەلەرى قايتقان قازداي ءتىزىلىپ، قاپتاعان مالدارىن ايداپ تالاي كوشتەر وتكەن شىعار-اۋ. قاپتاپ كوشىپ باراتقان قالىڭ نايمان ەلەستەيدى كوز الدىما. ەكى جاستى ولتىرگەنى ءۇشىن اعايىننىڭ بەتىنە قاراي الماي، اتا قونىستارىنان ىعىسىپ ارىرەك كەتىپ بارادى. نايمان قولىنان قازا بولعان، ءتىپتى ەڭلىك پەن كەبەك بولسا دا، ەكى-اق ادام ەدى-اۋ. ءبىراق كىسى ءولدى، قان توگىلدى، اعايىن اراسىن اجال ءبولىپ كەتتى. ناقاق قاننىڭ ۇياتى قالىڭ ەلدى قونىسىنان ىعىستىردى. سول نايمان بالاسىنىڭ ۇياتىن ادام بالاسىنا بەرسە...
— بالامەن وينايمىن. كىشكەنتاي بالامەن ويناعىم كەلەدى... ماما... كىشكەنتاي قىزبەن دە ويناعىم كەلەدى.
ۇيقىدان ويانعانداي الىپ قاشپا ويىمنان سەرپىلىپ، ۆاگون ىشىنە كوز جۇگىرتسەم، قيعىلىق سالىپ تۇرعان ماناعى كىرگەن كىشكەنە قىز ەكەن. شەشەسى باسىڭداعى ءشالىنى شەشىپ الىپتى: دومالاق بەت، كىشكەنتاي قايقى تۇمسىق سارى قىز؛ دوڭگەلەك كوزى بولماسا پاراشاعا ۇقسايتىن جەرى ونشا كوپ ەمەس، ەركەلىك ءوتىپ كەتكەن مىنەزى ۇقساي ما، قالاي. شەشەسى كەيىپ:
— قوي، تىنىش وتىر. جۇرت ءتىپتى اياعىن قويارعا جەر تاپپاي كەلە جاتقاندا... قۇتىرۋىن قاراشى مۇنىڭ، — دەپ كەيىپ تاستاپ ەدى، كىشكەنە قىز ءتىپتى ورشەلەنىپ كەتتى.
— جوق، وينايمىن. مەنى بالانىڭ قاسىنا شىعار...
وزدەرىنەن باسقا بالا كورمەگەن مەنىڭ ەكى بالام قىڭق ەتۋدى بىلمەيدى، تىنىش، قولىنا تۇسكەن ءبىر نارسەنى شۇقىلاپ، ءۇن-تۇنسىز وتىرا بەرەدى.
— بالا عوي، ويناسىن. بەرى شىعارىپ جىبەرىڭىز، — دەدىم.
مەنىڭ ەكەۋىم بەيتانىس قىز بالانى جاتىرقاڭقىراپ ونشا پەيىل بىلدىرە قويماپ ەدى، ونى ەلەيتىن كىشكەنە قىز جوق، بورلىكتىرىپ بارادى.
— سەن قايدان كەلە جاتسىڭ؟ ا، ايتشى. — ءتىلى تاستاي، تاق-تۇق سويلەيدى، — نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ سويلەي بىلمەيسىڭ بە؟
دۋلاتتىڭ ءتىلى شىعىپ كەلە جاتىر، ازداپ سويلەيتىنى بار ەدى، ءبىراق جاۋاپ بەرمەي، قىزعا باجىرايا قاراپ، ءۇنسىز وتىر.
وسىنداي كوپتىڭ ىشىندە بىرەۋ ءۇشىن جاۋاپ بەرگىش، ءتيىپ كەتسەڭ، اعىتىلىپ جۇرە بەرەتىن سوزشەڭ ەركەكتەر بولادى.
— بۇل بالا مايداننان كەلە جاتىر، — دەدى سوندايدىڭ بىرەۋى.
— مايداننان؟... جوق، كىشكەنتاي بالالار مايدانعا بارمايدى، — دەپ ءتۇسىندىردى كىشكەنتاي قىز.
— نەگە بارماسىن، بارعان، — دەپ داۋلاسا كەتتى سوزشەڭ ەركەك. — بارعان ەمەس، سول مايداننىڭ ىشىندە تۋعان.
— جو — جوق، مايداندا بالا تۋمايدى. مايداندا سوعىسادى. جاۋدى اتادى، — دەپ كونەتىن ەمەس بىلگىش قىز.
— جوق، بۇل سوعىستىڭ قاق ورتاسىنان شىنىعىپ كەلە جاتقان بالا، — دەپ تۇسىندىرەدى الگى ەرىنبەيتىن ەركەك، — ەرتەڭ ناعىز مىقتى سولدات بولاتىن وسىلار. بۇلار سوعىستا دا مىقتاپ سوعىسادى.
— وسى سوعىس از بولىپ جاتىر ما، ساعان. مىنا سابيلەردىڭ باسىنا سوعىس تىلەمەي تۇرا تۇرشى، — دەدى، جولىڭ بولعىر، ماعان الگى اششى قيار بەرەتىن كەمپىر.
سىعىلىسقان جۇرتتىڭ اراسىنان ازەر اتتاپ كوندۋكتور ايەل كەلە جاتىر.
— ءقازىر اقتوبە ستانسياسىنا كەلەمىز. تۇسەتىن جولاۋشىلار، قامدانىڭىزدار، — دەپ داۋىستادى.
ۋھ، ەلگە دە جەتتىم-اۋ، ايتەۋىر.
You Might Also Like
