"ءۇش انىق" قازاقى ءپالساپانىڭ نەگىزى رەتىندە
XX عاسىردا قازاق فيلوسوفياسى رەپرەسسياعا ۇشىراعان، نە قۋدالاعان زيالى قاۋىمنىڭ ءىس- ارەكەتتەرىمەن بايلانىcتى. جاڭا قوعامدىق قاتىناستار نەگىزىندە (قوعامدىق قاتىناستاردى جاسايتىن ادام) ۇلتتىق فيلوسوفيانى دامىتقان، «ءۇش انىق» ەڭبەگى ارقىلى سينتەتيكالىق وي-تۇجىرىم جاساعان شاكارىم قۇدايبەردييەۆ. شاكارىم قۇدايبەردييەۆ — قازاقتىڭ ۇلى دانىشپان ويشىلى. ونىڭ دۇنيەتانىمىندا كوبىنە مورال فيلوسوفياسىمەن مادەنيەت ءىلىمىن قامتىدى. شاكارىم دۇنيەتانىمىندا ءتاڭىر، نۇر، كۇن، تابيعات — ول ءۇشىن قاسيەتتى، كيەلى ۇعىمدار. ونىڭ دۇنيەتانىمى مورال فيلوسوفياسىنا جاقىن.
ەڭبەككە شىدا ەبىن تاپ،
سابىردىڭ ءتۇبى سارى التىن.
ءوزىمشىل بولما، كوپتى سىيلا.
ادامنىڭ ءبارى ءوز حالقىڭ.
ادامزاتقا ءوزارا ءبىرىن-بىرى قور قىلماۋعا شاقىرادى. ادامزاتقا ورتاق نەگىزدە ءومىر سۇرۋگە ۇندەيدى. ءاربىر ادام ادامزاتقا ورتاق مۇددەنى قورعاۋعا، ادام دەگەن ۇلى ۇعىمدى قور ەتپەۋگە شاقىردى. ار-ۇيات ماسەلەسىن ءبىرىنشى ورىنعا قويدى. ەگەر ادام وزىنە ساي ادامگەرشىلىگىن ادامشىلىعىن جوعالتسا، ونىڭ ولگەنىمەن بىردەي. بار جازادان ار-ۇيات جازاسى اۋىر. قاراڭعى ەلدى ناداندىقتان قۇتقارۋدىڭ باستى جولى ادامگەرشىلىك پەن ونەر، ءبىلىم جولى دەپ بىلەدى. ونەر بىلىمگە سۇيەنە وتىرىپ، ادامگەرشىلىك ماقساتتاردى تۋرالى كوزقاراستاردى كوتەرەدى. ويشىلدىڭ ولەڭدەرى، شىعارمالارى تەرەڭ دانالىققا تولى. وسىنداي شىعارمالارىنىڭ ءبىرى «ءۇش انىق». بۇل شاكارىمنىڭ تەرەڭ دانالىققا تولى شىعارماسى ەدى. شاكارىمنىڭ دۇنيەتانىمىنداعى وزەكتى ماسەلە — ار-ۇيات ماسەلەسى. ءاربىر ادام دۇنيەگە كەلگەننەن سوڭ ماقساتى دوس كوبەيتىپ، وزگەلەرمەن ادامگەرشىلىك، ار-ۇياتتى ساقتاماق. ويتكەنى ءومىر ءبىرقالىپتى تۇرمايدى، ول اۋمالى-توكپەلى. قازاق دۇنيەتانىمىندا جاقسىلىق پەن جاماندىق كاتەگوريالارىنىڭ الاتىن ورنى زور. سەبەبى جاماندىق جاساعان ادامنىڭ وزىنە، جاقسىلىق جاسا، سوندا ونى جەڭەسىڭ، جاقسىلىق جاساساڭ، جارقىراپ اشىلىپ، تولارسىڭ. ار — ۇلكەن، ۇلى ۇعىم. ار — ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ بىردەن-بىر كەپىلى. ۇيات سەزىمى اردان كەلىپ شىعادى. ارى جوق ادامدا ۇيات بولمايدى. وسى ار-ۇيات ماسەلەسى شاكارىم دۇنيەتانىمىندا ەرەكشە ورىن الادى.
سابىر-ساقتىق وي تولىپ بولماعان جان،
انىق تومەن بولماي ما حايۋاننان،
ىنساپ، مەيىرىم، ار-ۇيات تابىلماسا،
ولگەن ارتىق دۇنيەنى بىلعاعاننان، —
دەپ جىرلايدى.
ارينە، ادام قارنى اشسا، ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن، قانى بۇزىلىپ، ار-ۇياتىن ساتسا، سانالى ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن ەمەس. قازاقتا وسىعان وراي جوعارىدا ايتىلعان «ولىمنەن ۇيات كۇشتى» دەپ تانىعان. ەگەر ار-ۇياتتى اياققا باسساڭ، ولگەنمەن بىردەيسىڭ. سوندىقتان قازاق دۇنيەتانىمىندا ار-ۇيات ماسەلەسىنە بايلانىستى ءتىرى ءجۇرىپ، ارامدىقپەن بال جالاعانشا، ادامگەرشىلىكتىڭ ۋىن ءىشىپ ولگەن ارتىق دەگەن يدەياعا سايكەس ءومىر سۇرۋگە شاقىرادى. شاكارىم قۇدايبەدى ۇلىنىڭ ەڭ نەگىزگى فيلوسوفيالىق شىعارماسى — «ءۇش انىق». شاكارىم دۇنيە ەشقانداي كەزدەيسوقسىز بەلگىلى ءبىر زاڭدىلىقتى دامۋىنىڭ نەگىزىندە قۇدايدىڭ، جاراتۋشى، جاراتقاندى — ءبىرىنشى انىق دەپ تانىعان.
جاننىڭ اجالسىزدىعى، اسا ماڭىزدىلىعى — شاكارىم فيلوسوفياسىنداعى ەكىنشى انىق. ەگەر دۇنيە ماقساتى جارىمساقتىلى دامىپ جەتىلسە، ادامنىڭ جانى مادەنيەتتى جاساۋدا ەڭ نەگىزگى رول اتقارسا، وعان ەندى ازىق كەرەك، ول ۇجدان. ۇجدان — بۇل شاكارىم فيلوسوفياسىنداعى ءۇشىنشى انىق. ول ادىلەت، مەيىرىم، ىنساپ. شاكارىمنىڭ فيلوسوفيالىق تولعاۋلارى ادامدى دانالىققا باستايدى، ادامدى ۇنەمى ورىندى حارەكەت ەتۋگە شاقىرادى. شاكارىمنىڭ فيلوسوفيالىق ويلارى ادامداردىڭ ءوز بولمىسىنا ۇڭىلۋگە شاقىرادى. بۇل وتە اۋىر جول، قيىن. بۇل جەكە ادامنىڭ تۇلعانىڭ عانا قولىنان كەلە بەرەدى. سوندىقتان كوپ ادام وسىدان قاشادى. قاشۋ ارقىلى ءبىز مۇمكىندىگىمىزدەن ايىرىلامىز.
ەگەر ادامدار ءوز بولمىسىنا ءۇڭىلىپ، سوعان ساي ارەكەت ەتسە، دۇنيەدە ادام دەگەن اتقا لايىقتى ورىن تەبەدى. سونداي-اق قازاق دانالىعىنىڭ دامۋىنا وزىندىك ۇلەسىن قوسقان ويشىل ادام بويىنداعى تال بەسىكتەن جەر بەسىككە دەيىنگى بارلىق ماسەلەلەردى كوتەرە وتىرىپ، ادامزاتقا ورتاق ماسەلەلەردى كوتەرگەن. ادامزات ومىرىندە شاكارىم قۇدايبەردييەۆتىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ ەرەكشە دانالىققا تولى، دانالىق ەكەنى انىق. ونىڭ تەرەڭىنە بويلاعان سايىن ءبىز ونى ءار ءتۇرلى قىرلارىمەن كورەمىز. وعان زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلگەن سايىن ءبىز دانالىققا شومىلامىز. سوندىقتان شاكارىم دۇنيەتانىمى ادامزاتقا ورتاق قۇندىلىق. قازاق فيلوسوفياسىندا وزىندىك ورىنى بار ويشىل شوقان ءۋاليحانوۆ. ش.ءۋاليحانوۆ — قازاق حالقىنىڭ ۇلى عۇلاما، اعارتۋشىسى. شوقاننىڭ دۇنيەتانىمىندا تەرەڭ فيلوسوفيالىق كوزقاراستار جاتىر. شوقان ادامداردىڭ ءدىني سەنىمىن تابيعات كۇشىنىڭ ادامعا ەتكەن وكتەمدىگىنىڭ اسەرىنەن، ادامنىڭ ونىڭ الدىنداعى السىزدىگىنەن پايدا بولعان دەپ دالەلدەيدى. «تابيعات پەن ادام» ءومىر مەن ءولىم اقىل جەتپەس قۇپيا بولىپ كەلدى. الەمدى جانە عاجايىپ عالاماتتارىن ءومىر مەن ءولىمنىڭ سىرىن ادامنىڭ تابيعاتقا دەگەن قاتىناسىن، قۇپياسىن ءبىلۋ سياقتى قاجەتتىلىكتەردەن كەلىپ الەم مەن تابيعات، ولگەن ادامداردى قاستەرلەۋ شامان ءدىنىن تۋعىزدى. سابيلىك دارەجەدەگى ادام كۇنگە، اي مەن جۇلدىزعا جانە ءبىزدىڭ تابيعات نەمەسە الەم دەپ اتاپ جۇرگەن شەتسىز، شەكسىز ماڭگىلىككە، بارىنە تابىناتىن بولادى. الەمنىڭ باسى دا اياعى دا جوق، ءومىر ماڭگىلىك دەپ بىلگەن.
شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ «ءۇش انىق» اتتى ءفالسافالىق تراكتاتى – وتاندىق، گۋمانيتارلىق ءبىلىم جۇيەسىندە ەرەكشە ورىن الاتىن شىعارما.
شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى «ءۇش انىق» ەڭبەگىن جازۋعا ەرەسەن دايارلىقپەن كەلگەن. قازىرگى ءبىز بىلەتىن اۆتورلاردىڭ ەڭبەكتەرىمەن تانىس بولىپ قانا قويماي، ولارعا تالداۋ جاساعان.
ول سول زامانداعى سوزدىكتەرمەن ەنسيكلوپەديالىق ەڭبەكتەردى پايدالانعان. ونىڭ ۇستىنە ايتارىم، شاكارىم اراب، پارسى، تۇرىك، تىلدەرىندەگى شىعارمالارمەن تانىس بولعان.
بۇل تۇستا تاعى ءبىر ەسكەرتەتىن جايت، شاكارىم ءۇشىن عالىمنىڭ اتاعى، ونىڭ كەڭ تانىمالدىعى باستى ماسەلە ەمەس، ونىڭ شىندىققا جاقىندىعى عانا قىزىقتىرعان. ول «ءۇش انىقتا» بىردە-بىر اۆتوردىڭ ىعىنا جىعىلىپ، ونىڭ ناسيحاتشىسىنا اينالماعان. شاكارىم سىنشىل. ول ادامزاتتىڭ سوناۋ پيفاگور داۋىرىنەن اداسقاندارىنا ەش كۇمان كەلتىرمەيدى. ءبىزدىڭ اتاقتى دەپ جۇرگەندەرىمىزدىڭ دەنى اداسۋشىلار. ءبىرازى اداسىپ ءجۇرىپ جول تابۋشىلار، ال ءبىر پاراسى ادامزاتتى ودان ءارى اداستىرۋشىلار. بىلەمىن دەپ بىلمەي سويلەۋشىلەر، تۇسىنەمىن دەپ تۇسىنىكسىز كىتاپ جازۋشىلار. جاراتۋشىنىڭ العاشقى ءبىلىمىن قيراتۋشىلار. اقىلدىمىن دەگەندەر مەنمەندىككە سالىنىپ، ادامزاتتىڭ الداعى زامانداردا اشار ەسىكتەرىن جاپتىرۋشىلار.
شاكارىم وسىلاردىڭ ءبارىن ءبىلىم، ءوزىنىڭ ساۋ اقىلىنا سالىپ سارالاعان، ءسويتىپ ءوزىنىڭ كەمەل ءتۇيىنىن – «ءۇش انىقتى» بايان ەتكەن.
نەگە شاكارىم ەڭبەگىن «ءۇش انىق» دەپ اتاعان. سوندا «انىق» دەگەنىمىز نە؟
ءحىح ءجۇز جىلدىقتىڭ اياق شەنىندە دۇنيە وزدىگىنەن، جاراتۋشى يە جوق دەگەن جول تۇيىققا تىرەلدى. سول كەزدە پوزيتيۆيزم دەگەن اعىم پايدا بولدى.
ونىڭ قالىپتاسۋى نەگىزىنەن فرانسۋز وگيۋست كونتقا قاتىستى ايتىلادى، ول مەتافيزيكانى سىنعا العان. ول كەزدە مەتافيزيكا دەپ فيلوسوفيانى ايتاتىن. كونت پوزيتيۆيستىك تۇيىندەردى التى عىلىمنان: ماتەماتيكا، استرونوميا، فيزيكا، حيميا، بيولوگيا جانە سوسيولوگيادان تاپتى. پوزيتيۆيزم كەيىنىرەك تارام-تارام بولىپ بۇگىنگە دەيىن جەتكەن. شاكارىم وسى پوزيتيۆيزم اعىمىمەن تانىس.
شاكارىم ايتادى: «وگيۋست كونت پوزيتيۆيزم (شىن انىق) دەگەن ءبىر جول شىعاردى. ونىڭ قورىتىندىسى مىناۋ: كوزىمىز كورىپ، وزگە سەزىمىمىزبەن ابدەن انىقتالماعان ءھام جارالىس جولى فيزيكا عىلىمىمەن تەكسەرىلىپ، شىندىعىنا كوزىمىز جەتپەگەن نارسەگە اۋرە بولمايىق دەگەن».
شاكارىم ءپوزيتيۆيزمدى قازاقشاعا «انىق» دەپ اۋدارعان. ۇتىمدى اۋدارما. سوندا نە انىق؟ كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاپ، قۇلاقپەن ەستىگەن انىق پا، الدە انىق سىرى وزگەرىستە مە؟ وزگەرىس انىق، ءبىراق كوزبەن كورىپ تۇرعانىڭ انىق پا؟ شاكارىم كونتتى سىنايدى: «ادامدا جارالىس جولىنان جوعارى ءبىر قۋات بارلىعىن سەزەتىندىك بار بولعاندىقتان، كۇن سايىن بۇرىن سىرى بىلىنبەگەن نارسە تابىلىپ، بۇرىن ءتىپتى مۇمكىن ەمەس دەگەندەرىمىز انشەيىن داعدىلى نارسە بولىپ، ونى كۇندە پايدالانىپ وتىرعاندىقتان، ول كونتتىڭ سوزىندەي سوزدەر ادامدى جارالىس جولىنان جوعارى قۋاتتى ويلانۋدان توقتاتا المايدى».
انىق دەگەن – جول تاڭداۋ. ادامزات ادامدار جۇرەتىن جولدا ما؟ پوزيتيۆيستەر ادامزاتتىڭ اداسۋىن ايتۋدا. وزدەرىن انىق جول كورسەتۋشىلەر دەپ تۇسىنگەن سىڭايلى. سوندىقتان ولار «انىقتى» بىلۋشىلەرمىز دەگەن. شاكارىم بۇل ويمەن كەلىسپەيدى. ول «قاي جولداسىڭ، ايتشى سەن؟» دەپ باستالاتىن ولەڭىندە «ءومىر دەگەن – ۇيقى عوي، ءتۇس كورگىزبەي قويا ما؟» دەگەن.
ۇيىقتاپ ءجۇرىپ ءتۇس كورگەندەر سونى «انىق» دەۋدە. بۇل شاكارىم سىنى. كەلىسپەسەك، وياۋ جۇرگەنىمىزدى دالەلدەپ كورەيىك. وياۋ بولساق، نەلىكتەن ويسىزدىققا جول بەرەمىز. نەلىكتەن كوپە-كورىنەۋ تەرىس جولعا تۇسەمىز. سوندا ۇيىقتاپ ءومىر سۇرگەننەن، ۇيىقتاپ جاتىپ ءتۇس كورگەنىمىز «انىق» بولعانى ما؟ شاكارىم «انىق» ماسەلەسىن مۇلدەم كۇردەلەندىرىپ جىبەرگەن. ويلاساق سولاي، ويلاماساق ءبارى كورگەن تۇستەي اپ-انىق.
شاكارىم «انىق» دەگەندى انىقتاي الماي قينالعان، ول جوعارىدا كەلتىرگەن ماتىندە «...ۇيقىداعىمىز، وياۋىمىز بىردەي» – دەگەن. انىقتىڭ قولعا ۇستاتپايتىن شىندىق ەكەنىنە شاكارىم گرەك ويشىلى پلاتوننىڭ ۇڭگىر فيلوسوفياسىنا سۇيەنە ايتقانى بار.
«باياعى پلاتون دەگەن بىلگىش ءوزىنىڭ «رەسپۋبليكا» دەگەن كىتابىندا تروگلوديت دەگەن ادامدار بولىپتى دەپ بىلاي مىسالدايدى. ولار زىندان سياقتى ءبىر قاراڭعى ۇڭگىردە وسكەن، ومىرىندە جارىق كورمەگەن. سونىڭ ءبىرى الدەقالاي كەز بولىپ، ۇڭگىردىڭ اۋزىن بەكىتكەن ەسىككە قاقتىعىپ، ەسىك اشىلىپ، تىسقا شىققان. باسىندا كوزى شاعىلىسىپ تۇك كورمەسە دە، ۇيرەنە كەلە كۇندى، اعاشتى، سۋدى، ءشوپتى، تاۋدى كورىپ قۋانىپ، تاماشالاپ، جولداستارىنا كەلىپ ايتسا، مىناۋ جىندانعان ەكەن دەپ كۇلكى قىلىپتى. الگى بايعۇس انىق كورگەن تابيعات قاسيەتتەرىن ايتپاي تۇرا الماي، شىن دەي بەرگەن سوڭ، انالار ونى ۇرىپ-سوعىپ قويعىزباقشى بولادى. ءبىراق ولاردى سوگۋگە دە بولمايدى. سەبەبى ومىرىندە وندايدى كورگەن جوق. نە بارىپ ولار دا تەكسەرىپ كورگەن جوق. ءويتىپ سىناپ قاراسا، انا بايعۇستى سوكپەس تە ەدى. سوندىقتان ءبىز ومىرىمىزدە كورگەنىمىز جوق، وندايدى بىلمەيمىز، ءبىز بىلمەگەن سوڭ ول ايتقانىڭ جوق نارسە دەيدى دە قويادى. وعان لاجىڭ نە؟»
شاكارىم زامانىندا فيلوسوف، ويشىل، دانىشپان دەگەندەر دۇنيە تۋرالى ايتقاندارى بۇلدىرلاي بەردى. تۇسىنىكتى-اۋ دەگەندەردى تەرىستەپ تۇسىنىكسىزدىككە اينالدىرا باستاعان فيلوسوفتار قالىپتاستى. اقىل سەنبەيتىن سوزدەر كوبەيدى. وسى جاعدايدا پوزيتيۆيزم اعىمى قوعامدىق تالقىعا تۇسە باستادى. ونىڭ وبەكتيۆتىك نەگىزى باتىس ەۋروپادا نارىق جانە نارىقتىق قاتىناستار نىعايا باستاۋىندا ەدى. نارىققا دەرەكسىز فيلوسوفيانىڭ قاجەتى شامالى. امەريكا قۇراما شتاتتارى وڭىرىندە ءپوزيتيۆيزمنىڭ وزگە ءتۇرى «پراگماتيزم» ومىرگە كەلىپ، كۇش الدى.
قارا سوزبەن جازعان «ءۇش انىق» تولىمدى، ماعىناسى تەرەڭ شىعارما. قازاق عىلىمىندا مۇنداي شىعارما شاكارىمگە دەيىن جازىلماعان. ارينە، ەسىمىزگە حاكىم ابايدىڭ قارا سوزدەرى، اسىرەسە وتىز سەگىزىنشى ءسوزى ورالادى. شاكارىمنىڭ «ءۇش انىعىنىڭ» ەرەكشەلىگى، ول ءوزى عۇمىر كەشىپ وتىرعان زامانداعى عىلىمنىڭ، تەحنيكانىڭ، فيلوسوفيانىڭ، ءدىني، وزگە دە قوعامدىق عىلىمعا قاتىستى ءىلىم، تەوريا، جاڭالىق دەرەكتەردى جانە يرراسيونالدىق: سپيريتيزم، تەلەپاتيا، ت.ب. سول كەزدە جاڭبىردان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتار سياقتى قاپتاعان اقپاراتتاردى تالقىعا سالعان. وسىلاردىڭ انىق-قانىعىنا تولىققاندى شولۋ جاساعان.
شاكارىم «ءۇش انىقتا» ساياسات جاعىنا بارماي-اق انىقتىڭ عىلىمدىق، دۇنيەتانىمدىق، فيلوسوفيالىق ماسەلەلەرىنە تالداۋ جاساعان. شاكارىم عىلىمعا ارقا سۇيەگەن. ول زاماندا اتوم ءبولىنىپ، عىلىم، تەحنيكا جاڭالىقتارى قاۋىرت شىعا باستاعان كەز. نارىق جانە نارىقتىق قاتىناستار ءورىس الا باستاعان. نارىققا عىلىمي جاڭالىق، تەحنولوگيا قاجەت. ياعني، ويلاۋ جۇيەسى دە نارىققا ساي بولۋى – تابيعي ۇيلەسىمدىك. وسى حالگە وراي، باتىس ەۋروپادا پوزيتيۆيستىك يدەيالار ءورىس الا باستادى. قازاقشالاپ ايتساق، ولار انىق يدەيالار، ءبىراق دۇنيەتانىمدىق، فيلوسوفيالىق جاعى قالاي بولماق دەگەنگە شاكارىم جاۋاپ ىزدەپ، انىق دەگەن تەك فيزيكالىق نارسەلەر ەمەس، انىق دەگەن وي انىعى دەگەن. وگيۋست كونتتىڭ ءپوزيتيۆيزمى (انىعى) شاكارىم، ساۋ اقىلىنا كەلمەيتىن، سىيمايتىن جاي ەكەن.
ءبىرىنشى انىق
ءبىرىنشى انىق جاراتۋشى ءبىلىمى. شاكارىم ماسەلەنى مۇنىمەن اياقتامايدى. ول جاراتىلىستىڭ مازمۇنى تۋرالى ايتقان.
ەگەر سەبەپسىز بار بولعان اتوم نەمەسە نۇر دەسەك، ولار قوزعالىستا. ال قوزعالىستىڭ ولشەۋلەرى بار. وسى ويدى نوقتالاپ شاكارىم: «ولشەۋلى نارسە ءوزى بار بولعان ەمەس»، دەيدى. ول قوزعالىستىڭ ابسوليۋتتىگىن ايتىپ وتىر. قوزعالىستىڭ سەبەبى – سەبەپسىز سەبەپتە، ياعني ءتۇپ جاراتۋشىدا. ال ول ءتۇپ سەبەپ ولشەنە مە؟ «ولشەۋلى نارسە ءوزى بار بولعان ەمەس»، دەيدى شاكارىم. ولاي بولسا، ولشەۋسىز نارسەنىڭ بار بولعانىن قالاي بىلمەكپىز. ولشەۋسىز نارسەنى عىلىمدا ابسوليۋت دەيدى.
ءتۇپ سەبەپتىڭ ولشەۋى جوق. ول جاراتۋشى ءبىلىمى. جاراتۋشىنىڭ ءوزى دە ابسوليۋت، جاراتۋشىنىڭ ءبىلىمى دە ابسوليۋت. حاكىم ابايدىڭ «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەگەنىندەي.
جاراتۋشى ابسوليۋت – ونتولوگيا. جاراتۋشى ءبىلىمى دە ابسوليۋت (گنوسەولوگيا). شارتتى تۇردە وسىلاي بەينەلەۋگە بولادى. نەگىزىندە جاراتۋشى دا، ونىڭ ءبىلىمى دە – تۇتاس ابسوليۋت.
جاراتۋشى ءبىلىمنىڭ سەبەبى وزىندە، ول ەش نارسەمەن ولشەنبەيدى، قۇپيا، سىر.
اللا تاعالا – ابسوليۋت. نەگىزىندە «تاعالا» دەگەن ابسوليۋت دەگەن ماعىنا بەرەدى. شاكارىم ءابسوليۋتتى ولشەنبەيتىن، ولشەۋى جوق نارسە دەگەن.
شاكارىم ءبىرىنشى انىق ابسوليۋت – جاراتۋشى دەگەنمەن ويىن اياقتاماعان. ول ءابسوليۋتتى – سۋبستانسيا دەسە، ونىڭ اكسيدەنسيالارىن اتاپ وتكەن، ولار: ولشەۋسىز قۇدىرەت ونى عىلىم تىلىندە – ونتولوگيا دەۋگە بولار؛
ولشەۋسىز ءبىلىم (اللا تاعالا ءبىلىمى بىزگە بەيمالىم)، ونى عىلىم تىلىندە گنوسەولوگيا دەڭىز.
ولشەۋسىز شەبەرلىك، ونى عىلىم تىلىندە گارمونيا دەڭىز. حاكىم ابايدىڭ «بەزەندىرگەن جەر ءجۇزىن ءتاڭىرىم شەبەر» دەگەنى وسى جاعدايعا سايادى.
قورىتا ايتساق، ءبىرىنشى انىق – ابسوليۋت. جاراتۋشى (اللا تاعالا).
ءابسوليۋتتى – سۋبستانسيا دەسەك، ونىڭ اكسيدەنسيالارى:
– ولشەۋسىز قۇدىرەت
- ولشەۋسىز ءبىلىم
– ولشەۋسىز شەبەرلىك
دەمەك، ءبىرىنشى انىق جاراتۋشىنىڭ ءبىلىمى، قۇدىرەتى، شەبەرلىگى. بۇل ۇشەۋىنىڭ ولشەۋى جوق، ولار ءابسوليۋتتىڭ اكسيدەنسيالارى.
ەكىنشى انىق
جان تۋرالى. ادامزات تاريحىندا جان ماسەلەسىمەن اينالىسپاعان، پىكىر ايتپاعان عۇلاما جوق. جان تۋرالى ايتىلعان، جازىلعانداردا ەسەپ جوق.
شاكارىم جاندى بىلايشا تۇسىندىرگەن. اۋەلى بار بولعان جان ەشقايدا جوعالىپ كەتپەك ەمەس، ول بارلىقتىڭ ىشىندە جۇرە بەرمەك. جان ءار تۇرگە ءتۇسۋى مۇمكىن، ءبىراق جوعالمايدى. مىسالى، دەيدى ول: «ينستينكت – سەزىمدى جان، سوزنانيە – اڭعارلىق جان. مىسل – ويلايتىن جان، ۋم – اقىلدى جان دەگەندەي ءارتۇرلى قاسيەتتەرى بولادى».
ويلانايىق. شاكارىم الدىمەن جاندى دەنەگە قاتىستى ايتتى. جارايدى. كەلىستىك. ءبىراق بۇل وتە ۇلكەن داۋلى ماسەلە ەكەنىن ەسكەرتە كەتەلىك.
بۇدان ءارى شاكارىم جاندى اقىلمەن قوسا وربىتە بايانداپ، پىكىر ايتۋدا. ول كىسى جاننىڭ ناپسىگە قاتىستى جاعىن ايتپاعان. ول ماسەلەنى، ازىرشە قويا تۇرالىق.
سەزىمتال جان – ينستينكت. بۇعان تالاس جوق. ول ادامعا دەيىنگى (تىپتەن، كەيدە ادام بالاسىنا دا قاتىستى – ع.ە.) جاندىلار الەمىنە تىكەلەي قاتىستى جاعداي.
شاكارىم «سوزنانيە» دەيدى، ونى ءبىز «سانا» دەيمىز، ونىڭ جانعا قاتىسى كۇردەلى. سانا – جان تۋرالى تۇسىنىك، سونىمەن بىرگە جاننىڭ قۇپياسىن جابۋشى. مەن سولاي ويلايمىن. سانالى جان تۇسىنەدى، ءبىراق، شىن مانىندە، ءبارىن ساناعا سالسا، اينالا دۇنيە – تۇيىق تۇسىنىكسىز، انشەيىن قۇمىرسقا – تىرشىلىك.
كەلەسىنى شاكارىم «مىسل» دەيدى، ول وي، ويلاۋ. ويلاۋشى جان ازاپ الەمىنىڭ ەسىگىن اشۋشى. وي، ويلاۋ الەم قۇپياسىنا ساياحات. ناعىز ازاپتى جان. سەبەبى ءبارى تۇسىنىكسىز، ءبارى قۇپيا. سودان ءۇمىت، قيال، ارماندار ءوسىپ-ونىپ شىققان.
ويشىلدىق «ۋم» – اقىلدى جان دەگەنى جاننىڭ ادامعا قىزمەتى. شاكارىم: «تولىق، تەرەڭ اقىل ادامنان شىعادى. ءبىراق سول ادام دا تابيعاتتان شەبەر ەمەس». تاماشا وي!
شاكارىم جاننىڭ ماڭگىلىگى دەگەن ماسەلەنى ولىمگە قاتىستى ءتۇسىندىرىپ كورگەن. تىڭدايىق، ول كىسى نە دەگەن ەكەن. «مەن جان جوق، ولگەن سوڭ ءومىر جوق دەگەنگە تاڭعالامىن. ولارعا مۇنداي ءسوزدى قانداي وي ايتقىزىپ وتىر ەكەن؟ وسى كەزدە جاننىڭ بارلىعىنا، ولگەن سوڭ دا جوعالمايتىنىنا كۇندەي جارىق دالەلدەر تابىلىپ تۇرسا دا، نانىپ قالعان، ادەت العان شاتاق دىننەن شىعا الماعان مولدالارشا قاتىپ قالۋ – اقىل ءىسى مە؟ ءبىر ادام جانىنىڭ ولگەن سوڭ دا جوعالماي، مۇنان تازا، جوعارى بولاتىنىن اقىلىمەن قابىلداپ نانسا جانە ءبىر ادام جان ولگەن سوڭ ءبىرجولاتا جوعالادى دەپ تانىسا، وسى ەكەۋى ولەردە ەسى دۇرىس بولىپ، ولەرىن ءبىلىپ ولسە، ەكەۋى نە جايمەن ولەدى؟ ارينە جاننىڭ ولگەن سوڭ تازارىپ، جوعارىلايتىنىنا نانعان كىسى قۋانىشتا بولىپ، جوعالۋىنا نانعان كىسى وكىنىشتە بولىپ، ءبىرجولا جوعالدىم-اۋ دەپ ولسە كەرەك».
جان ماڭگىلىگىن قابىل الماعاندار دۇنيەدەن اسا ءبىر قينالىسپەن وتەدى. جاننىڭ ماڭگىلىگى دەگەن يمان ماسەلەسىنە تىرەلدى. وسىدان ءارى شاكارىم ءۇشىنشى انىققا اۋىسادى.
ءۇشىنشى انىق
شاكارىم پايىمداۋىنشا، جاننىڭ ەكى ومىردەگى ازىعى ۇجدان-سوۆەست. كۇردەلى ماسەلە. شاكارىمدى تىڭدالىق، ول «ادامدىعى نىساپ، ادىلەت، مەيىرىم ۇشەۋىن قوسىپ ايتقاندا، مۇسىلمانشا ۇجدان، ورىسشا سوۆەست بار». ۇجدان اراب ءسوزى، ول مۇسىلماندىق تۇسىنىك. ونىڭ قۇرىلىمى اقىن ايتۋىنشا نىساپ (قاناعات دەۋگە بولادى – ع.ە.)، ادىلەت، مەيىرىم. نەگىزىندە بۇل جەردەگى باستى ۇعىم – ادىلەت، قالعان ەكەۋى ونى ايقىنداۋشالىر.
اباي دا، شاكارىمنىڭ وزدەرى دە ار دەگەن ۇعىم قولدانادى. ار ءبىلىمى دەگەندى شاكارىم ايتقان دەپ ءجۇرمىز. ۇجدان دەگەن مۇسىلماندىق تۇسىنىك. ار ءبىلىمى دەگەندە ۇجدان، نىساپ، ادىلەت، مەيىرىم دەگەندەر ار ءبىلىمى قۇرىلىمدارى. شاكارىم ىلگەرىدە ءوزى ايتىپ جۇرگەن اردىڭ ورنىنا نەگە ۇجداندى ايتتى دەسەك، ءسىرا، ول اراب تىلىندەگى وقىعان كوپ كىتاپتارىنىڭ ىقپالى بولسا كەرەك.
سوندىقتان ءۇشىنشى انىقتى جاننىڭ ەكى دۇنيەگە ازىعى بولاتىن ار ءبىلىمى دەسەك، ارتىق ەمەس. مۇقيات وقىعان ادام «ءۇش انىقتا» ار ءبىلىمى تۋرالى ايتىلىپ وتىرعانى بەلگىلى بولماق. ءبىرىنشى انىق اللا تاعالانىڭ العاشقى ءبىلىمى (اللا تاعالا ءبىلىمى – ع.ە.) بولسا، ەكىنشى انىق جاننىڭ ماڭگىلىگى تۋرالى پايىم، ءۇشىنشى انىق – ار ءبىلىمى.
شاكارىم «مەن سول ۇجدان، سوۆەست (ار دەپ تۇسىنە بەرىڭىز – ع.ە.) قايدان شىعىپ تۇر دەسەم، وعان جاۋاپ جوق سياقتى» دەيدى. جاۋاپ بار. جاندى قياناتقا جۇمسايتىن ءناپسى. شاكارىمنىڭ ءوزى ايتقان ءناپسى قياناتتى جاستانىپ جاتىر دەپ. جان قياناتقا ۇشىراسا، ونىڭ اراشاسى – ار. بۇل ەكى دۇنيەدە قاتىستى ءسوز.
ءناپسى جاندى قيناعاندا، كۇنالى بولعاندا «ار سوتى» دەگەن بولادى. مۇنى جالعاننىڭ ءىسى دەسەك، باقيدا قالاي بولماق، شاكارىم پايىمىندا ار سوتى و دۇنيەدە بولماق. پەندە جاراتۋشىسىنا جاۋاپ بەرمەك، پەندە قويىلاتىن ساۋالدارعا دايار بولماق. ولاي بولسا، بۇل جالعاندا پەندەنىڭ جۇرەتىن ءبىر عانا جولى بار، ول مۇسىلماندىق جولى دەيدى شاكارىم. دانىشپاننىڭ ءوزىن تىڭدالىق: «ادام اتاۋلىنى ءبىر باۋىرداي قىلىپ، ەكى ءومىردى دە جاقسىلىقپەن ءومىر سۇرگىزەتىن جالعىز جول وسى مۇسىلمان جولى سياقتى».
وسى تەزيسكە تالاس بار ما، ارينە پىكىرلەر بولار، ءبىراق ادام اتاۋلى ءبىر باۋىر دەپ تۇسىنۋدەن بيىك ۇعىم بار ما؟!
شاكارىمنىڭ ءۇش انىعى مۇسىلماندىق جولعا باستاماق. ول ادامزاتتى باۋىر ەتەتىن ىزگىلىك جولى. وسى جولدى قابىلداعاندار اداسا ما، الدە ادامزاتتى تۋرا جولعا سالا ما؟
ول ءۇشىن اللا تاعالا ءبىلىمىن انىق دەۋ، جان ماڭگىلىگىن مويىنداۋ جانە ونىڭ ەكى دۇنيەدەگى ازىعى ار ءبىلىمىن ۇيرەنۋ كەرەك.
بۇل ءار زيالىنىڭ كوڭىل قالاۋىنا ۇسىنىلاتىن شاكارىم پايىمداۋى.
دەرەككوز: اكادەميك عاريفوللا ەسىمنىڭ ماتەريالدارى
ديدار، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ 1 كۋرس ماگيسترانتى
You Might Also Like
-
پاريج سىپىرۋشىسى جان شامەت جونىندەگى وسى ءبىر حيكايانى قايدان ەسىتىپ-بىلگەنىمدى ەسىمە تۇسىرە الماي-اق قويدىم. شامەت تىرشىلىكتەگى كۇنكورىسىنە جالاقىنى ءوز ماحاللاسىنداعى قول ونەرشىلەردىڭ شەبەرحانالارىن...
-
ايەل تەڭدىگى جايىندا العاش رەت پىكىرىن ورتاعا سالىپ، ماڭىزدىلىعىن ەسكەرگەن الاش ازاماتتارى ەدى. ءتىپتى، سول كەزەڭنىڭ وزىندە-اق ايەل تەڭدىگىن ناسيحاتتايتىن باسىلىمداردىڭ پايدا بولۋى قازاق اراسىندا ءاي...
