قىمبات باعالى شاڭ-توزاڭ
پاريج سىپىرۋشىسى جان شامەت جونىندەگى وسى ءبىر حيكايانى قايدان ەسىتىپ-بىلگەنىمدى ەسىمە تۇسىرە الماي-اق قويدىم. شامەت تىرشىلىكتەگى كۇنكورىسىنە جالاقىنى ءوز ماحاللاسىنداعى قول ونەرشىلەردىڭ شەبەرحانالارىن جيناستىرۋ ارقىلى تاباتىن.
شامەت قالانىڭ شەت ايماعىنداعى لاشىعىندا تۇراتىن. ارينە، سو شەت ايماقتى بايىپتىلىقپەن سيپاتتاپ، وقىرمانداردى اڭگىمەنىڭ نەگىزگى ارقاۋىنان مۇلدە باسقا جاققا اكەتۋگە بولار ەدى. ءبىراق، اسىلىندە، وسى ۋاقىتقا دەيىن ءپاريجدىڭ شەتىندەگى ەلدى مەكەندەردە حادىمداعى قورعان-دۋالدارىنىڭ ساقتالىپ قالعانىن ايتا كەتكەنىم ءجون بولار. وسىناۋ حيكاياتتىڭ قيمىل-ارەكەتتەرى بولىپ جاتقان كەزدەرى بۇل دۋالدار ۇشقات پەن دولانا توعايلارىنا مالىنىپ تۇراتىن جانە ولارعا قۇستار ۇيا سالاتىن.
سىپىرۋشىنىڭ لاشىعى سولتۇستىك قورعان دۋالىنىڭ ەتەگىنە تاقاپ بارىپ، قاڭىلتىرشىلار مەن ەتىكشىلەردىڭ، تەمەكى تۇقىلدارىن جيناۋشىلاردىڭ جانە قايىرشىلار ۇيشىكتەرىمەن قاتار قونىس تەپكەن ەدى.
ەگەر موپاسسان وسىناۋ لاشىقتاردى مەكەندەۋشىلەر تىرشىلىگىمەن اۋەس بولسا عوي، ول تاعى دا بىرنەشە عاجايىپ اڭگىمەلەر جازار ەدى. بالكىم، بۇلارى ونىڭ قالىپتاسقان اتاق-داڭقىن بۇرىنعىدان بەتەر جايا تۇسەر مە ەدى.
ءبىر وكىنىشتى جەرى، بۇل ماڭايعا تىڭشىلاردان وزگە ءتىرى جان اياق باسپايتىن. ولاردىڭ ءوزى دە تەك ۇرلانعان زاتتاردى ىزدەگەن جايتتاردا عانا توبە كورسەتەتىن.
كورشىلەرىنىڭ شامەتتى "توقىلداق" دەپ اتاپ كەتكەنىنە قاراعاندا، ول، قالپاعىنىڭ استىنان، قۇستىڭ ايدارى ءتارىزدى، ءبىر ۋىس شاشى ۇدايى شىعىپ تۇراتىن، ىستىك مۇرىندى، تىريعان ارىق كىسى بولعان عوي دەپ ويلاعان ءجون.
ءبىر كەزدەرى شامەت تە جاقسى كۇندەردى باسىنان وتكەرگەن. ول مەكسيكان سوعىسى كەزىندە "باكەنە ناپولەون" ارمياسىنىڭ سولداتى بولعان.
شامەتتىڭ جولى بولدى. ۆەرا-كرۋستە ول بەزگەكتىڭ اۋىر تۇرىمەن مۇرتتاي ۇشتى. ءالى دە بولسا، بىردە-بىر الاساپىران اتىستا بولىپ كورمەگەن ناۋقاس سولداتتى وتانىنا قايتارىپ جىبەرەدى. پولك كوماندير! بۇل جايتتى پايدالانا قويادى، ءسويتىپ ءوزىنىڭ سەگىز جاسار قىزى -سيۋزاننانى فرانسياعا اپارىپ تاستاۋعا تاپسىرما بەرەدى.
كوماندير ايەلى ولگەن – ءۇي سىنىق بولاتىن، سول سەبەپتى دە لاجدىڭ جوعىنان ول قىزىن ءوزى جۇرگەن جەردىڭ بارىنە بىرگە الىپ جۇرەتىن. ءبىراق وسى جولى ول كىشكەنە قىزىمەن ايىرىلىسىپ، ونى رۋانداعى قارىنداسىنا جونەلتپەك بولادى. مەكسيكانىڭ اۋا رايى ەۋروپا بالالارىن قىرشىنىنان قيىپ تۇسەر ەدى. مۇنىڭ ۇستىنە الماعايىپ پارتيزان سوعىسى توسىن قاۋىپ-كاتەرگە تولى بولاتىن.
شامەت فرانسياعا قايتىپ كەلە جاتقان كەزدە، اتلانت مۇحيتىنىڭ ۇستىندە ىستىق كۇن مۇنارتىپ تۇردى. قىز بالا ۇدايى ءلام دەپ ءتىل قاتپادى. ءتىپتى مايلى سۋدان شورشىپ، اتىپ شىعاتىن بالىقتارعا قاراعاندا دا ءجۇزى جىلىپ كۇلگەن ەمەس.
شامەت، قولىنان كەلگەنشە، سيۋزانناعا قامقورلىق جاسادى. ول، ارينە، كىشكەنتاي قىزدىڭ ودان تەك قامقورلىقتى عانا ەمەس، ەركەلەتىپ، ايالداعاندى دا كۇتكەن شىعار. وتارلاۋ پولكىنىڭ سولداتى مەيىربان جىلىلىقتى، ەركەلەتۋدى قايدان تاپسىن؟ ونىڭ كوڭىلىن قالاي اۋلاسىن؟ سۇيەك تاستاپ ويناي ما سوندا؟ الدە كازارمانىڭ دورەكى اندەرىن ايتىپ پا؟
دەگەنمەن، ۇزاق ۋاقىت ۇندەمەي وتىرا بەرۋگە دە بولمايدى. شامەت ءجيى-جيى قىزبالانىڭ بىردەڭەنى تۇسىنبەگەندەي، وزىنە اڭىرىپ قاراي بەرەتىنىن بايقاپ قالادى. سوسىن ول اقىرىندا وعان ءوز عۇمىرىنىڭ ۋاق-تۇيەگىنە دەيىن، ەشتەڭەسىن قالدىرماي ەسىنە ءتۇسىرىپ، ۇيلەسىمسىز بولسا دا، ەگجەي-تەگجەيىنە دەيىن ايتىپ بەرۋگە بەل بايلادى: لا-مانش جاعاسىنداعى بالىقشىلار كەنتىن، سىنىق قوڭىراۋلى سەلو شىركەۋىن، كورشى-قولاڭدارىن، جۇرەك قىجىلداۋىنان ەمدەيتىن اناسىن — ءبارىن دە قالدىرمادى.
وسىناۋ ەستەلىكتەرىنەن شامەت، سيۋزاننانىڭ كوڭىلىن كوتەرەتىن ەشتەڭەنى تابا المادى. ءبىراق بۇنىڭ ءبىر تاڭعالعانى، بالدىرعان، سو اڭگىمەلەردى قۇمارتا تىڭدادى، ءتىپتى ونىڭ جاڭا ءبىر جايتتارىن قايتالاپ ايتۋدى تالاپ ەتىپ، مازا بەرمەدى.
شامەت سو ءبىر وقيعالاردىڭ ەگجەي-تەگجەيىن جادىنىڭ سۇزگىسىنەن وتكىزىپ، اۋرە بولىپ، اقىرىندا سولاردىڭ بولعانىنىڭ وزىنە ءشۇبالانا باستادى. بۇلارى ەندى ەستەلىك ەمەس، سولاردىڭ كولەڭكەسى عانا ەدى. سونىڭ ءوزى تۇمان سياقتى سەيىلىپ بارادى. راس، شامەت ەشقاشان دا ءوز عۇمىرىنىڭ باياعىدا ەتىپ كەتكەن كەزەڭىن جادىندا قايتا جاڭعىرتۋ قاجەت بولار-اۋ دەپ استە ويلاماعان ەدى.
ءبىر كۇنى التىننان قۇيىلعان راۋشانگۇل تۋرالى كومەسكى ەستەلىك پايدا بولدى. شامەت سو ءبىر قارايىپ كەتكەن التىننان جاسالعان دوكىر راۋشانگۇلدى كارى بالىقشى ايەلدىڭ ۇيىنەن، يسا كەرىلگەن ايقىشقا (راسپياتە) ءىلۋلى تۇرعان جەرىنەن كوردى مە، الدە سول راۋشانگۇل جونىندەگى اڭگىمەنى اينالاسىنداعى كىسىلەردەن ەسىتتى مە ەسىندە ساقتالماپتى.
جوق، تەگى، ول سول راۋشانگۇلدى ءبىر كۇنى كورگەن، تەرەزە سىرتىنان كۇن كورىنبەي، بۇعاز ۇستىندە قارا داۋىل قۇتىرىپ تۇرسا دا ول جىلتىراپ كوزگە تۇسكەن ەدى. ويلانعان سايىن شامەت سونىڭ جىلتىلىن — الاسا ءۇي توبەسى استىڭداعى بىرنەشە وت ۇشقىنىن انىق كورگەنى ەسىنە ءتۇستى.
كەمپىردىڭ ءوزىنىڭ اسىل تاسىن نەگە ساتپاي كەلە جاتقانىنا كەنت جۇرتى تاڭعالاتىن. ول سول التىنىنا قىرۋار اقشا الار ەدى. تەك ءبىر كىسى — شامەتتىڭ اناسى عانا التىن راۋشانگۇلدى ساتۋ — كۇنا، ويتكەنى ونى كەمپىرگە عاشىعى "باقىتتى بولسىن دەپ" سىيلاعان، بۇ كەمپىر و كەزدە ودەرنەدەگى مايشاباق فابريكاسىندا جۇمىس ىستەيتىن كۇلەگەش قىز بولاتىن.
— الەمدە مۇنداي التىن راۋشانگۇلدەر وتە از، — دەيتىن شامەتتىڭ شەشەسى. — ءبىراق وسىنداي التىن راۋشانگۇلدەر پايدا بولعان ءۇي ادامدارىنىڭ ءبارى مىندەتتى تۇردە باقىتتى بولادى؛ جانە تەك بۇلار عانا ەمەس، سول راۋشانگۇلگە قولى تيگەندەردىڭ ءارقايسىسى باقىتقا كەنەلەدى.
بالا كەمپىردىڭ قاشان باقىتتى بولاتىنىن شىدامسىزدانا كۇتتى. ءبىراق ءتىپتى باقىتتىڭ نىشانى دا بىلىنبەي قويدى. كەمپىردىڭ ءۇيى اڭىراي سوققان جەلدەن دىرىلدەپ تۇراتىن، ال كەش تۇسىسىمەن بۇل ءۇي مۇلدە وت جاقپايتىن.
حوش، سونىمەن، شامەت كەمپىردىڭ تاعدىر-تالايىنان ەشبىر وزگەرىستى كورە الماي-اق كەتىپ قالدى. تەك ارادا ءبىر جىل وتكەننەن كەيىن عانا، پوشتالىق پاروحودتىڭ وتجاعۋشى تانىسى گاۆردە، وعان، كەمپىرگە كۇتپەگەن جەردەن پاريجدەن سۋرەتكەر بالاسى، كوڭىلدى دە ساقالدى ءبىر قىزىق جىگىتتىڭ كەلگەنىن ايتتى. سودان بەرى قاراي لاشىقتى جۇرت تانىماي قالادى. ونىڭ ءىشى ۋ-شۋعا، اۋقات-ساۋقاتقا تولادى. سۋرەتشىلەر وزدەرىنىڭ بوياماسىنا اقشانى كۇرەپ الادى دەيدى جۇرت.
ءبىر كۇنى، شامەت پالۋبادا وتىرىپ الىپ، سيۋزاننانىڭ جەل ۇيىستىرعان شاشىن ءوزىنىڭ تەمىر تاراعىمەن جايىمەن تاراپ جاتقاندا، قىزبالا ودان:
— ماعان الدە بىرەۋ التىن راۋشانگۇلدى سىيلار ما ەكەن؟ — دەپ سۇرادى.
— ءبارى بولۋى مۇمكىن، — دەدى شامەت. — ساعان دا، سيۋزي قاراعىم، قايداعى جوق ءبىر اپەندى تابىلاتىن شىعار. ءبىزدىڭ روتادا ءبىر ارىق سولدات بولدى. جولى بولعىش نەمە ەدى. ول ارپالىس الاڭىنان سىنىپ قالعان التىن جاق سۇيەگىن تاۋىپ الدى. ءبىز ونى كۇللى روتا بولىپ ءىشىپ قويدىق. ول انناميت سوعىسى كەزىندە بولعان جايت ەدى. Mac زەڭبىرەكشىلەر ەرمەك ءۇشىن، ءمورتيردى گۇرس ەتكىزىپ اتىپ جىبەرەدى، سنارياد ءسونىپ قالعان ۆۋلكاننىڭ وقپانىنا ءتيىپ، جارىلادى، ويلاماعان جەردەن ءسونىپ قالعان جانارتاۋ كەنەت پىسىلداپ، جاندانىپ اتقىلاي باستايدى، سو جانارتاۋدى نە دەپ اتاعانىن شايتانىم ءبىلسىن! كراكا-تاكا سياقتى ەدى. نەسىن ايتاسىڭ، اتقىلاۋىندا ءمىن جوق! قىرىق شاقتى بەيبىت تۇزەمدىك قازا تاپتى. ويلاپ تۇرساڭىز، قايداعى ءبىر جاقسۇيەك ءۇشىن، قانشا ادام وپات بولدى. سول جاقسۇيەكتى جوعالتىپ العان ءبىزدىڭ پولكوۆنيك ەكەنىن كەيىن بارىپ بىلدىك. البەتتە، بۇل ءىستى دەرەۋ جاۋىپ تاستادى -ارميانىڭ ابىرويى بارىنەن دە جوعارى. ءبىراق ءبىز شاراپقا سىلقيا ءبىر تويدىق قوي!
— سونىڭ ءوزى قايدا بولىپ ەدى؟ — دەدى سيۋزي ءشۇبالانعانىن جاسىرماي.
— مەن ساعان ايتتىم عوي، اننامدا دەپ. ءۇندى قىتايدا. و جاقتا مۇحيت، توزاق سياقتى، ورتەنىپ جاتادى، ال مەدۋزالارى بالەرينانىڭ شىلتەرلى يۋبكاسى سياقتى. ونداعى ىلعالدىڭ قالىڭدىعى سونداي، ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ ەتىكتەرىمىزگە ساڭىراۋ قۇلاق، ءوسىپ شىعادى! ەگەردە وتىرىك ايتسام، مەنى دارعا تارتسىن!
بۇل جايتقا دەيىن دە شامەت سولداتتار وتىرىگىن كوپ ەسىتكەن، ءبىراق ءوزى ەشقاشان وتىرىك ايتپاعان ەدى. سوندا ونى ايتا الماعاندىقتان ەمەس، جالپى سونىڭ ەشبىر قاجەتى جوق بولاتىن. ال ءقازىر سيۋزاننانىڭ كوڭىلىن كوتەرۋدى قاسيەتتى مىندەتىم دەپ ەسەپتەدى.
شامەت قىز بالانى رۋانعا الىپ كەلىپ، سارى ەرنىن جىمقىرىپ العان ۇزىن بويلى ايەلگە — سيۋزاننانىڭ اپاتايىنا قولما-قول تابىستادى. كەمپىر باسىنان اياعىنا دەيىن قارا جىلتىر ماتاعا مالىنىپ الىپتى، سيركتىڭ جىلانى سياقتى جارقىراپ تۇر.
بالدىرعان ونى كورىسىمەن، شامەتكە، ونىڭ كۇڭسىگەن شينەلىنە جابىسا قويدى.
— ەشتەڭە ەتپەيدى! — دەپ سىبىرلادى شامەت، سوسىن سيۋزاننانى يىعىنان ۇستاپ، يتەرە سالدى. — ءبىز، قاتارداعى سولداتتار دا، وزىمىزگە روتا باستىعىن تاڭداپ المايتىنبىز. شىدا، سيۋزي، سولداتكا!
شامەت كەتىپ قالدى. ول بىرنەشە رەت موينىن بۇرىپ، ءىش پىستىراتىن ءۇيدىڭ تەرەزەلەرىنە قارادى، ولاردىڭ پەردەلەرىن ءتىپتى جەل دە جەلپىمەيدى ەكەن. قۋىقتاي تار كوشەلەردەگى دۇكەنشەلەردەن ساعاتتاردىڭ اسىعا سوققان ءۇنى ەستىلەدى. شامەتتىڭ سولداتتىق دورباسىندا سيۋزيدەن ءبىر ەسكەرتكىش — ونىڭ بۇرىمىنىڭ بۇكتەلىپ قالعان جەلەمىگى جاتىر. بۇنى شايتان بىلمەسە، كىم بىلگەن، ايتەۋىر سو جەلەمىك ءداپ ءبىر شەگىرگۇل سالىنعان سەبەتتە جاتقانداي-اق، ودان ءبىر نازىك ءيىس شىعاتىن.
مەكسيكان بەزگەگى شامەتتىڭ دەنساۋلىعىنا كوپ زاقىم كەلتىردى. ونى اسكەر قاتارىنان سەرجانت شەنىن بەرمەي شىعارىپ تاستادى. ول ازاماتتىق ومىرگە قاتارداعى قاراپايىم سولدات رەتىندە ارالاستى.
جىلدار ءبىر سارىندى مۇقتاجدىقپەن وتە بەردى. شامەت كىسى جارىتپايتىن سانسىز كوپ ىسپەن اينالىستى، اقىرىندا ءپاريجدىڭ سىپىرۋشىسى بولىپ الدى. سودان بەرى شاڭ-توزاڭ مەن جۋىندىنىڭ ءيىسى ونى وكشەلەيدى دە جۇرەدى. ول ءتىپتى سەنا وزەنى جاعىنان كوشە-كوشەگە تارايتىن سامالدان دا وسى ءبىر ءيىستى سەزەتىن، جانە اعاشتى الاڭداردا مۇنتازداي تازا كەمپىرلەر ساتىپ تۇراتىن قۇشاق-قۇشاق دىمقىل گۇلدەردەن دە سونى سەزەتىن.
سارى كۇندەر ءوتىپ جاتتى. ءبىراق كەيدە ساعىم تۇستەس شامەتتىڭ ىشكى كوڭىل-كوزىنە جەپ-جەڭىل قىزعىلت بۇلت — سيۋزاننانىڭ كونە كويلەگى شالىنادى. وسىناۋ كويلەك تە، شەگىرگۇل سالىنعان سەبەت تە ۇزاق ۋاقىت جاتقاندايىن، ودان دا كوكتەمنىڭ حوش ءيىسى اڭقىپ تۇراتىن.
سول قىز، سيۋزاننا، قايدا ءجۇر؟ وعان نە بولدى ەكەن؟ ول ونىڭ ءداپ ءقازىر بويجەتكەن قىز بولعانىن، ال اكەسىنىڭ جاراقاتتارىنان قازا تاپقانىن بىلەتىن.
شامەت ۇدايى رۋانعا بارىپ، سيۋزاننانى ءبىر كورىپ قايتپاقشى بولىپ، قومدانىپ ءجۇردى. ءبىراق قومدانعان سايىن، ونى كەيىنگە قالدىرا بەردى، اقىرىندا قاجەتتى ۋاقىتتىڭ ءوتىپ كەتكەنىن، سيۋزاننانىڭ بۇنى باياعىدا ۇمىتىپ كەتكەنىن انىق ءتۇسىندى.
بالعىن سابيمەن قالاي قوشتاسقانىن ەسىنە تۇسىرگەن سايىن، ول وزىنە شوشقاسىڭ دەپ كەينتىن. ول كىشكەنە قىزدى ءسۇيۋدىڭ ورنىنا، ونى انە ءبىر كارى مىستانعا قاراي ارقاسىنان يتەرە سالدى دا، "شىدا، سيۋزي، سولداتكا!" — دەدى-اۋ.
سىپىرۋشىلاردىڭ تەك تۇندە جۇمىس ىستەيتىنى ءمالىم. بۇعان ولاردى ەكى سەبەپ ءماجبۇر ەتەدى: ادامنىڭ قايناپ جاتاتىن، ءبىراق ءاماندا پايدالى بولا بەرمەيتىن ارەكەتىنەن كىر-قوقىس كوبىنە-كوپ كۇن باتاردا قوردالانىپ جينالىپ قالادى جانە بۇعان قوسىپ ايتارىم، پاريجانداردىڭ جانارى مەن ءيىستى سەزىنۋىن قورلاۋعا بولمايدى. ال تۇندە سىپىرۋشىلاردىڭ جۇمىسىن، ەگەۋ قۇيرىقتار بولماسا، ءتىرى جان بايقامايدى.
شامەت تۇنگى جۇمىسقا داعدىلانىپ العان ەدى، ول ءتىپتى تاۋلىكتىڭ وسىناۋ ساعاتتارىن جاقسى كورەتىن. اسىرەسە پاريج ۇستىنەن باياۋلاپ، تاڭ ساپاك جارىپ كەلە جاتقان كەزدى. سەنا ۇستىندە تۇمان ۇيىرىلە باستايدى، ول ءبىراق كوپىرلەر جاقتاۋىنان جوعارى كوتەرىلە بەرمەيدى.
ءبىر كۇنى وسىنداي ءبىر تۇماندى تاڭ ساتىندە شامەت مۇگەدەكتەر كەپىرىنەن ەتىپ بارا جاتىپ، ۇستىنە قارا شىلتەرلى جۇپارگۇل تۇستەس كويلەك كيگەن ءبىر جاس ايەلدى كوردى. ول كوپىردىڭ جاقتاۋىنا سۇيەنىپ، سەنا سۋىنا قاراپ تۇر ەكەن.
شامەت ءسال ايالداپ، قالپاعىن شەشىپ، بيكەشكە باياۋ ءتىل قاتتى:
— بيكەتاي، سەنانىڭ سۋى بۇ كەزدە تىم سۋىق بولادى. مەن ءسىزدى ودان دا ۇيىڭىزگە شىعارىپ سالايىن، — دەپ.
— ەيدى مەنىڭ ءۇيىم جوق، — دەپ ىلە جاۋاپ بەردى دە ول شامەتكە قاراي بۇرىلا بەردى.
شامەتتىڭ قالپاعى قولىنان ءتۇسىپ كەتتى.
— سيۋزي! — دەدى ول جانۇشىرا زور قۋانىشپەن. — سيۋزي، سولداتكا! قاراشىعىم مەنىڭ! سەنى دە كوردىم بە اقىرىندا. سەن، بالكىم، مەنى ۇمىتىپ قالعان شىعارسىڭ. مەن جان-ەرنست شامەتپىن، ءوزىڭدى الگى سۇمپايى تاتەڭە اپاراتىن، جيىرما جەتىنشى وتارلاۋ پولكىنىڭ سو باياعى سولداتىمىن. قانداي سۇلۋ بولىپ كەتكەنسىڭ! جانە شاشىڭ قالاي كەلىستى ەتىپ تارالعان! ال، مەن، ەبەدەيسىز سولدات باسىممەن، ونى مۇلدە جيىستىرا الماۋشى ەدىم!
— جان! — دەپ قىشقىرىپ قالدى دا، كەلىنشەك ۇمتىلىپ بارىپ، ونى موينىنان قۇشاقتاپ، جىلاپ جىبەردى. — جان، ءسىز ءالى سول باياعىداي قايىرىمدىسىز. ءبارى ەسىمدە!
— ە-ە، ەسەرلىك قوي ءبارى! — دەپ كۇبىرلەدى شامەت. — مەنىڭ قايىرىمدىلىعىمنان كىم قانداي پايدا تاۋىپ جاتىر. ساعان نە بولدى، ءتيتتايىم مەنىڭ؟
شامەت سيۋزاننانى كەۋدەسىنە باسىپ، رۋاندا باتىلدىعى جەتپەي قويعان نارسەنى جاسادى — ونى جالتىراعان شاشىنان سيپاپ، ەمىرەنە ءسۇيدى. سوسىن سيۋزاننا ونىڭ كۇرتەشەسىنە سىڭگەن تىشقان ءيىسىن سەزىپ قويا ما دەپ قورقىپ، كەيىن شەگىنە بەردى. ءبىراق سيۋزاننا ونىڭ يىعىنا بۇرىنعىدان دا بەتەر جابىسا ءتۇستى.
— ساعان نە بولدى، قىزىم؟ — دەپ قايتالادى ءسوزىن ساسىپ قالعان شامەت.
سيۋزاننا جاۋاپ بەرمەدى. ول كوز جاسىنا ەرىك بەردى. ازىرشە ودان ەشتەڭەنى سۇراۋعا بولمايتىنىن شامەت تۇسىنە قويدى.
— سوناۋ قورعان دۋالىنىڭ قاسىندا، — دەدى ول اسىعا، — مەنىڭ ۇڭگىر ءتارىزدى باسپانام بار. بۇل ارادان الىستاۋ. ارينە ءۇي بوس، قاڭىراپ تۇر. ءبىراق سۋدى جىلىتىپ، جۇمساق توسەكتە ۇيىقتاي الاسىڭ. سەن وندا جۋىنىپ-شايىنىپ، تىنىعۋىڭا بولادى. جالپى العاندا، قانشا تۇرام دەسەڭ دە ەركىڭدە.
سيۋزاننا شامەتتىڭ ۇيىندە بەس كۇن تۇردى. بەس كۇن بويى پاريج ۇستىنەن توتەنشە كۇن كوتەرىلدى. كۇللى ۇيلەردىڭ ءبارى، ءتىپتى ولاردىڭ ىس باسقان كونەلەرىنە دەيىن، بارلىق باۋلار، اسىرەسە شامەتتىڭ ۇڭگىرىنە دەيىن، وسىناۋ كۇننىڭ شۇعىلاسىنان اسىل تاستاي بولىپ جارقىراپ كەتتى.
ۇيىقتاپ جاتقان كەلىنشەكتىڭ ەستىلەر-ەستىلمەس تىنىسىنان جانى تولقىپ كورمەگەن كىسى مەيىرىمدىلىكتىڭ نە ەكەنىن تۇسىنبەيدى. ونىڭ ەرنى دىمقىل گۇل كۇلتەسىنەن دە قىزىل تۇنگى كوز جاسىنان كىرپىگى جىلتىراپ جاتتى.
ءيا، سيۋزاننانىڭ باسىنا تۇسكەن جايت، تۋرا شامەتتىڭ ويلاعانىنداي بولىپ شىقتى. وعان عاشىعى، جاس اكتەر وپاسىزدىق جاساپتى. ءبىراق سيۋزاننانىڭ شامەتتىڭ ۇيىندە تۇرعان بەس كۇنى، ولاردىڭ تاتۋلاسۋىنا جەتىپ ارتىلدى.
شامەت سول ىسكە ارالاستى. ول سيۋزاننانىڭ اكتەرگە جازعان حاتىن اپارىپ بەرۋىنە جانە الگى جاسى جەتپەي قاجىعان جىلتىر بەتكە، ول شامەتكە شايعا دەپ بىرنەشە سۋدى — تىيىندى الاقانىنا باسقىسى كەلگەندە، كىشىپەيىل سىپايىلىقتى ۇيرەتۋىنە تۋرا كەلدى.
كوپ ۇزاماي اكتەر فياكرمەن — كۇيمەمەن سيۋزاننانى الىپ كەتۋگە كەلدى. گۇلشوعى، سۇيىسۋلەرى، جىلاپ تۇرىپ كۇلۋى، وكىنۋلەرى مەن جارتىكەش بەيعامدىقتارى — ءبارى جون-جورالعىسىمەن بولدى.
جاستار كەتىپ بارا جاتقاندا، سيۋزاننانىڭ اسىققانى سونداي، شامەتپەن قوشتاسۋدى ۇمىتىپ، فياكرگە سەكىرىپ شىقتى. قاس قاعىمدا اعاتتىعى ەسىنە ءتۇسىپ، قىزارىپ كەتتى دە كىنالى كەيىپپەن وعان قولىن سوزدى.
— تالعامىڭا قاراي تىرشىلىك ءتۇرىن تاڭداپ العان ەكەنسىڭ، — ەندەشە باقىتتى بول، — دەدى شامەت.
— مەن ءالى ەشتەمەنى دە بىلمەيمىن، — دەپ جاۋاپ بەردى سيۋزاننا كوزىنە جاس الىپ.
— سەن بەكەر تولقىپ وتىرسىڭ، ءتيتتايىم، — دەدى جاس اكتەر بۇنى جاقتىرماعانداي داۋسىن سوزىپ، سوسىن: — مەنىڭ تيتىمدەي ءاستايىم، — دەدى قايتالاپ.
— شىركىن، دۇنيە-اي، ماعان التىن راۋشانگۇلدى سىيلايتىن بىرەۋ تابىلسا! — دەپ ءبىر كۇرسىندى سيۋزاننا. — بۇل ناعىز باقىتتىڭ جورالعىسى بولار ەدى. سەنىڭ پاروحودتا ايتقان اڭگىمەڭدى ۇمىتقان جوقپىن، جان.
— كىم بىلەدى! — دەدى شامەت. — قانشا ايتقانمەن، ساعان التىن راۋشانگۇلدى مىنا مىرزاسىماعىڭ تارتۋ ەتپەيدى. كەشىر، مەن سولداتپىن. تىراشتاردى جاقسى كەرمەيمىن.
جاستار بىرىنە-بىرى قارادى. اكتەر يىعىن قۋشيتتى. فياكر ءجۇرىپ كەتتى.
ادەتتە شامەت قولونەرشىلەردىڭ قوسىنان كۇنى بويى جينالىپ قالعان كىر-قوقىستى اپارىپ تاستاي سالاتىن. سيۋزاننا باسىنان كەشكەن جايتتان كەيىن، ول زەرگەرلەر شەبەرحانالارىنىڭ شاڭ-توزاڭىن لاقتىرىپ تاستامايتىن بولدى. ول سولاردى جۇرتتان جاسىرىپ، قاپقا سالىپ، ۇيىنە الىپ كەتەتىن بولدى. كورشىلەرى سىپىرۋشى "اقىلىنان اداسقان ەكەن" دەپ ويلادى. ءبىراق سو ءبىر شاڭ-توزاڭ تاستاندىلارى اراسىندا التىننىڭ مىسقىلدان دا از ۇلپاسى بولاتىنىن ەلدىڭ كوبى بىلە بەرمەيتىن، ويتكەنى زەرگەرلەر ءىس ۇستىندە التىننىڭ زارەدەي ءبىر بولشەگىن شارىقتاعاندا ۇشىرىپ تۇسىرەدى عوي.
شامەت سول زەرگەرلەر شاڭ-توزاڭىن ەلەپ-ەكشەپ، التىن ۇلپاسىن ايىرىپ الىپ، شاعىن عانا قۇيما جاساپ، سودان كىشكەنە عانا التىن راۋشانگۇلدى سيۋزاننانىن باقىتى ءۇشىن، شىڭداپ شىعارماقشى بولدى. مۇمكىن، ءبىر كەزدەرى اناسى ايتاتىن گاپ بويىنشا، ول كوپتەگەن قاراپايىم ادامداردىڭ باقىتتى بولۋى ءۇشىن قىزمەت ەتەتىن شىعار. كىم بىلگەن! ول قاشان سول راۋشانگۇل دايىن بولعانشا، سيۋزاننامەن كەزدەسپەۋگە بەل بايلادى.
شامەت ءوزىنىڭ ەرمەك-زاتى تۋرالى جان بالاسىنا سىر اشپادى. ول وكىمەت پەن پوليسيادان قورقاتىن. سوت ءتاسىلقويلارىنىڭ ويىنا نە كىرىپ، نە شىقپايدى. ولار مۇنى ۇرى دەپ جاريالاپ، تۇرمەگە تىعا سالۋى، التىنىن تارتىپ الۋى مۇمكىن. نە دەگەنمەن ول بوتەننىڭ دۇنيەسى عوي.
ارمياعا الىنعانعا دەيىن شامەت سەلولىق كيۋرەنىڭ (موللا) فەرماسىندا باتىراق بولدى، سودان با، ءداننىڭ جاي-كۇيىن تاباتىن. سول بىلىگى ەندى بۇنىڭ كادەسىنە جارادى. ول بيدايدى قالاي سۋىرۋدى بىلەتىن، سالماقتى ءدان ساۋدىراپ جەرگە تۇسەتىن دە شاڭ-توزاڭدى جەل ايداپ كەتەتىن.
شامەت شاعىن عانا سۋىرعىش ىستەدى، تۇنەمەلىكتە زەرگەرلىك شاڭ-توزاڭىن سۋىرادى. ول لوتوك-شىرە ۇستىنەن ازەر كورىنەتىن التىن ۇلپاسى كوزىنە تۇسكەنشە، قاتتى تولقىدى.
التىن ۇنتاعى قۇيما جاساۋعا جەتەتىن دەڭگەيدە جينالعانشا، ارادا ۇزاق ۋاقىت ءوتتى. ءبىراق شامەت ودان التىن راۋشانگۇلدى جاساۋ ءۇشىن ونى زەرگەرگە بەرۋگە اسىقپادى.
ونى توقتاتا بەرگەن نارسە اقشانىڭ جوقتىعى ەمەس — كەز كەلگەن زەرگەر ىستەگەن جۇمىسى ءۇشىن، قۇيمانىڭ ۇشتەن ءبىرىن الۋعا كەلىسەر ەدى جانە وعان ريزا دا بولار ەدى.
ءىستىڭ ءتۇيىنى وندا ەمەس-تۇعىن. كۇن وتكەن سايىن سيۋزاننامەن كەزدەسەتىن ءسات تە جاقىنداي بەردى. الايدا ءبىرازدان بەرى شامەت سول ساعاتتان قورقاتىن بولدى.
جۇرەگىنىڭ ەڭ تەرەڭ تۇكپىرىنە قۋالاپ تىققان ەت باۋىرىن ەلجىرەتەر مەيىرىمىن ول تەك سو بالعىنعا، سيۋزيگە باعىشتاعىسى كەلگەن. ءبىراق قارت ءسۇدىنسىزدىڭ مەيىرىمى كىمگە كەرەك! شامەتتىڭ باياعىدان بەرگى ءبىر بايقاعانى، وزىمەن كەزدەسكەن كىسىنىڭ بىردەن-بىر تىلەگى وسىناۋ بەت تەرىسى بولبىر، ءوڭى قۋارىپ، جاعى سۋالعان تەسكىر كوزدى ادامنان تەزىرەك كەتىپ، ونى دەرەۋ ۇمىتۋ عانا بولاتىن.
ونىڭ لاشىعىندا اينانىڭ سىنىعى بار ەدى. ول سوعان اندا-ساندا ءبىر قاراعاندا، سول ساتتە ءوزىن-وزى بالاعاتتاپ، ايعانى لاقتىرىپ تاستايتىن. ەڭ ءتاۋىرى ءوزىن — وسى ءبىر اياعىن اقساڭداي باسقان سيىقسىز ءسۇدىندى كورمەۋى.
اقىرىندا، راۋشانگۇل ءازىر بولعاننان كەيىن، شامەت، سيۋزاننانىڭ پاريجدەن امەرنكاعا كەتىپ قالعانىن جانە ءبىرجولاتا كەتكەنىن ءبىلدى. ەشكىم شامەتكە ونىڭ ادرەسىن ايتىپ بەرە المادى.
العاشقى مينۋتتا ءتىپتى ونىڭ بويى ءبىر ءتۇرلى جەڭىلدەپ قالعانداي بولدى. ءبىراق سوسىن سيۋزاننامەن ەمەن-جارقىن كورىسىپ، مارە-سارە بولىپ، ءبىر جاساپ قالامىن دەپ اڭساعان كوڭىلى، مۇلدە تۇسىنىكسىز جاعدايدا تات باسقان تەمىر جارىقشاعىنا اينالدى. سول جارىقشاق شامەتتىڭ كەۋدەسىنە، جۇرەگىنە جاقىن ءبىر جەردە قادالىپ تۇرىپ قالدى، سودان كەيىن-اق، بايعۇس شامەت الگى بالەكەت كارى جۇرەگىن تەزىرەك جانشىپ، سونى ءبىرجولاتا توقتاتسا ەكەن دەپ، ءبىر قۇدايعا جالبارىنا باستادى.
شامەت ەندى شەبەرحانالاردى جننامايتىن بولدى. ول بىرنەشە كۇن بويى لاشىعىندا تەرىس قاراپ جاتىپ الدى. ول لوم دەپ ءۇن شىعارمادى، تەك ەسكى كۇرتكەسىنىڭ جەڭىن كوزىنە باسىپ، ءبىر رەت جىميىپ كۇلگەنسىدى. ءبىراق ونى ءتىرى جان كورمەدى. كورشىلەرى ءتىپتى شامەتتىڭ ۇيىنە كىرمەدى دە - اركىمنىڭ قام-قارەكەتى باسىنان اسىپ جاتقان ەدى.
شامەتتى سىرتىنان تەك ءبىر ادام عانا باعىپ ءجۇردى — ول التىن قۇيمادان جىپ-جىڭىشكە ەتىپ راۋشانگۇلدى جانە ونىڭ قاسىنا، ءبىر بۇتاققا كىشكەنە عانا جۇقا كۇلتەنى جاساپ شىڭداعان قارت زەرگەر ەدى.
زەرگەر شامەتكە كەلىپ، كوڭىلىن سۇرايتىن، ءبىراق دارى-دارمەك اكەلمەيتىن. ويتكەنى ونى ءبارىبىر پايداسىز دەپ ەسەپتەيتىن.
شىنىندا دا سوداي بولدى. شامەت، زەرگەر تاعى ءبىر كەلگەن كەزدە ەلەۋسىز عانا كوز جۇمدى. زەرگەر سىپىرۋشىنىڭ باسىن كوتەرىپ، سۇرعىلت جاستىق استىنان بۇكتەتىلىپ قالعان كوك لەنتاعا ورالعان التىن راۋشانگۇلدى الدى، سوسىن اسپاي-ساسپاي سىقىرلاعان ەسىكتى جايىمەن جاۋىپ، كەتىپ قالدى. لەنتادان تىشقان ءيىسى شىعىپ تۇرعان ەدى.
كۇزدىڭ تاۋسىلار كەزى بولاتىن. كەشكى قاراڭعىلىق جەلدەن جانە جىپىلىقتاعان جارىقتان قيمىلداپ تۇرعان سەكىلدى. زەرگەر، ولگەننەن كەيىن شامەت ءجۇزىنىڭ قالاي وزگەرىپ سالا بەرگەنىن كوردى. ول ءبىرتۇرلى قاتۋلانىپ، بايسالدى كۇيگە تۇسكەندەي. بەتىندەگى ءسال كۇيىنگەندىك بەلگىسى زەرگەرگە عاجايىپ سۇلۋ بولىپ كورىندى.
"ءومىر بەرمەگەن نارسەنى اجال اكەلەدى"، — دەپ ويلادى جاتتاندى ويعا بەيىم تۇراتىن زەرگەر، سوسىن قاتتى ءبىر كۇرسىندى.
ءبىرازدان كەيىن زەرگەر التىن راۋشانگۇلدى ۇقىپسىز كيىنە سالعان ەگدە ادەبيەتشىگە ساتتى، زەرگەردىڭ پىكىرىنە جۇگىنسەك، ول وسىنداي قىمبات باعالى زاتتى ساتىپ الۋعا قاقىسى جوق، قوڭىر توبەل تىرشىلىكتىڭ ادامى ەدى.
زەرگەردىڭ التىن راۋشان گۇلدىڭ تاريحى تۋرالى ايتقان اڭگىمەسى بۇنى ساتىپ الۋ ىسىندە شەشۋشى رول اتقارعانى انىق.
27ء-شى وتارلاۋ پولكىنىڭ بۇرىنعى سولداتى جان ەرنەست شامەت ءومىرىنىڭ كۇيىنىشتى ءبىر ءساتى الدە كىمگە بەلگىلى بولىپ قالعانى ءۇشىن، ءبىز قارت ادەبيەتشىنىڭ جازبالارىنا قارىزدارمىز.
قارت ادەبيەتشى ءوزى بايقاعان جايتتارى تۋرالى ءسوز اراسىندا بىلاي دەپ جازىپتى:
"ءاربىر مينۋت، ءاربىر وقىس ايتىلعان ءسوز بەن كوزقاراس، ءاربىر تەرەڭ وي مەن ازىلكەش وي، ادام جۇرەگىنىڭ ءاربىر ەلەۋسىز قيمىلى، تەرەكتىڭ ۇشىپ كەلە جاتقان ۇپەلەگى، تۇنگى شالشىققا تۇسكەن جۇلدىزدىڭ ساۋلەسى سياقتى، — مىنە وسىنىڭ ءبارى التىن شاڭنىڭ تۇيىرشىكتەرى بولىپ تابىلادى.
ءبىز، ادەبيەتشىلەر، ولاردى، وسىناۋ ميلليونداعان قۇم تۇيىرشىكتەرىن، ونداعان جىلدار بويى جينايمىز، وزىمىزگە دە ەلەۋسىز تۇردە جينايمىز دا قورىتپاعا اينالدىرامىز، سوسىن سو ءبىر قورىتپادان ءوزىمىزدىن "التىن راۋشان گۇلىمىزدى" — حيكاياتتى، روماندى، نە پوەمانى جاساپ شىڭدايمىز.
شامەتتىڭ التىن راۋشان گ ۇلى! ول ءبىر ەسەپتە ماعان ءبىزدىڭ شىعارماشىلىق ەڭبەگىمىزدىڭ تۇپكى بەينەسى بولىپ ەلەستەيدى. تاڭعالارلىق ءبىر نارسە، وسىناۋ قىمبات باعالى شاڭ-توزاڭداردان ادەبيەتتىڭ ءتىرى تاسقىنى قالاي تۋاتىنىن جان بالاسى سونىڭ ىزىنە ءتۇسىپ، ىقتياتتاپ زەرتتەپ شىعۋعا كۇش-جىگەرىن جۇمساماعانى.
ءبىراق، قارت سىپىرۋشىنىڭ التىن راۋشانگ ۇلى سيۋزاننانىڭ باقىتتى بولۋىنا قالاي باعىشتالعان بولسا، سول سياقتى ءبىزدىڭ شىعارماشىلىعىمىز دا جەردىڭ سۇلۋلىعى ءۇشىن، باقىت ءۇشىن، قۋانىش پەن بوستاندىق ءۇشىن كۇرەسۋگە ۇندەۋى، ادام جۇرەگىنىڭ كەڭدىگى مەن اقىل-ويدىڭ كۇشى قاراڭعى تۇنەكتەن باسىم ءتۇسىپ، ماڭگى باتپايتىن كۇن ءتارىزدى جادىراپ جايناپ تۇرۋى جولىنا باعىشتالادى.
You Might Also Like
-
جوو ۇزدىك وقىتۋشىسى – 2020» بايقاۋىنىڭ جەڭىمپازدارى ماراپاتتالدى.
-
XX عاسىردا قازاق فيلوسوفياسى رەپرەسسياعا ۇشىراعان، نە قۋدالاعان زيالى قاۋىمنىڭ ءىس- ارەكەتتەرىمەن بايلانىcتى. جاڭا قوعامدىق قاتىناستار نەگىزىندە (قوعامدىق قاتىناستاردى جاسايتىن ادام) ۇلتتىق فيلوسوفي...
