InfoHub Logo

قاي كەزەڭدە بولماسىن، كوپ ءتىلدى مەڭگەرگەن حالىقتار مەن ۇلتتار الدىڭعى قاتارلى ەلدىڭ قاتارىنا كىرىپ، ءوزىنىڭ كوممۋنيكاسيالىق جانە ينتەگراسيالىق قابىلەتىن كەڭەيتىپ وتىرعانى تاريحتان بەلگىلى. ماسەلەن، ەجەلگى مىسىردىڭ وزىندە بىرنەشە ءتىلدى بىلەتىن ماماندار يەرارحيالىق ساتىمەن جوعارىلاپ، كوبىنە سالىق تولەۋدەن بوساتىلعان كورىنەدى.

قازىرگى تاڭدا الەمنىڭ الپاۋىت مەملەكەتتەرى كوپ ءتىلدى، اسىرەسە حالىقارالىق تىلدەردى مەڭگەرۋدى ماڭىزدى مىندەت دەپ سانايدى. سوندىقتان ءبىز دە ءوز حالقىمىزدىڭ قارىشتاپ دامىپ، وركەنيەتتەن كەنجە قالماۋ ءۇشىن كوپ ءتىلدى مەڭگەرۋىمىز قاجەت. بۇل زامان تالابىنان تۋىنداپ وتىرعان قاجەتتىلىك. سەبەبى، بىرنەشە تىلدە ەركىن سويلەي دە، جازا دا بىلەتىن مامان باسەكەگە قابىلەتتى تۇلعاعا اينالاتىنى ءسوزسىز. وسى رەتتە، پرەزيدەنتىمىز ن.ءا.نازاربايەۆتىڭ: «ءقازىر ءبىز بالالارىمىز قازاق تىلىمەن قاتار ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىن دە بەلسەندى مەڭگەرۋ ءۇشىن جاعداي جاساۋعا شارالار قابىلداپ جاتىرمىز. ۇشتىلدىلىك مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ىنتالاندىرىلۋى كەرەك»، – دەگەن بولاتىن 2012 جىلى 14 جەلتوقسانداعى جولداۋىندا.

 «ءبىز بارشا قازاقستاندىقتاردى بىرىكتىرۋدىڭ باستى فاكتورلارىنىڭ ءبىرى – ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن، بارلىق قازاقتاردىڭ انا ءتىلىن ودان ءارى دامىتۋعا بار كۇش-جىگەرىمىزدى جۇمساۋىمىز كەرەك»،– دەگەن بولاتىن. مەيلىنشە، كوپ ءتىلدى مەڭگەرۋ قاجەت، دەگەنمەن ءوز انا ءتىلىمىزدى ەشقاشان ۇمىتپاعانىمىز ءجون.

 بۇگىندە ەگەمەندى ەل، تاۋەلسىز مەملەكەت بولىپ الەمگە جار سالىپ جاتقان ءدۇبىرلى كەزەڭدە قازاق ۇلتىنىڭ جانىنا سۇيەۋ، رۋحىنا تىرەۋ بولاتىن باستى ماسەلەنىڭ ءبىرى وسى – ءتىل. مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىنە يە بولعان قازاق ءتىلى – ۇلتتىق رۋحانياتىمىزدىڭ وزەگى. قازىرگى كەزدە قازاق ءتىلىن دامىتۋ، وقىتۋدىڭ دەڭگەيىن ارتتىرۋ ماسەلەسى كوتەرىلىپ، وسى ورايدا ءتۇرلى شارا اتقارىلىپ جاتقانى بارشامىزعا ايان. قازاق ءتىلىنىڭ قولدانۋ اياسىن كەڭەيتۋ، ونىڭ مۇمكىنشىلىكتەرىن بارىنشا پايدالانۋ – ەلىمىزدىڭ ءاربىر ازاماتىنىڭ ابىرويلى مىندەتى. ادامزات مادەنيەتىنىڭ نەگىزى – تىلدە. كەز كەلگەن ۇلتتىڭ باستى ەرەكشەلىگى – ونىڭ انا تىلىندە. ۇلتتىڭ جانى مەن جۇرەگى ارى مەن ۇياتى، قازىنا-بايلىعى مەن اتاق ابىرويى تىلگە بايلانىستى. جەر بەتىندەگى سان مىڭداعان ۇلتتاردىڭ ىشىندە تەك قازاق حالقى ءوز ءتىلىن انا ءتىلى دەپ ارداق تۇتىپ، قاستەرلەيدى. قازاق ءۇشىن تىلدەن قۇدىرەتتى ەشتەڭە بولماعان.

 ءتىل – قازاقتىڭ جان دۇنيەسى، رۋحاني نەگىزى، ەل ەركىندىگى مەن ۇلتتى تانىتاتىن باستى بەلگى. انا ءتىلى – ءار ادامعا انانىڭ اق سۇتىمەن بويعا جەتىپ، انانىڭ الديىمەن، بەسىك جىرىمەن قۇلاققا ءسىڭىپ، اتادان-بالاعا جەتىپ وتىراتىن ۇلى كۇش. انا ءتىلى – ۇرپاق تاربيەسىنىڭ پارمەندى قۇرالى، رۋحاني بايلىقتىڭ باعا جەتپەس بايلىعى، قۋاتتى قاينار بۇلاعى. انا ءتىلى – حالىقتىڭ وتكەن ۇرپاعى، قازىرگە جانە كەلەشەك ۇرپاعى اراسىنداعى تاريحي جالعاستىقتى جۇزەگە اسىراتىن بىردەن-بىر سەنىمدى قۇرال. ءتىلىمىز ارقىلى حالقىمىزدىڭ جان دۇنيەسىن تانىپ بىلەمىز، سەبەبى، حالىقتىڭ رۋحاني بايلىعىنىڭ سارقىلماس بۇلاعى سوندا جاتىر. تۋعان جەرىمىز بەن ەل-جۇرتىمىزدى دا سول ارقىلى ايتىپ جەتكىزەمىز.

ءتىل ادام بالاسىنىڭ باستى قازىناسى بولعاندىقتان – ءتىل بايلىعى ەلدىڭ ەلدىگىن، جۇرتشىلىعىن، عىلىمى مەن ادەبيەتىن، ونەركاسىبىن، مادەنيەتىن، قوعام-قۇرىلىستارى مەن سالت-ساناسىنىنڭ، جاۋىنگەرلىك ءداستۇرىنىڭ – مۇراسىنىڭ قاي دارەجەدە ەكەنىن تانىتاتىن دالەلدى كورسەتكىشى. ءار حالىقتىڭ عۇمىرى – ونىڭ تىلىندە. ءاربىر ءتىل ءوزىنىڭ حالقى ءۇشىن «ۇلى» دەپ قىرعىزدىڭ اتاقتى جازۋشىسى شىڭعىس ايتماتوۆ ايتقانداي، ءتىل – ۇلتتىڭ تىرەگى. ول جان-دۇنيەڭدى اشىپ كورسەتەتىن ءمولدىر ايناڭ. ءتىل جوعالسا، ۇلت تا جوعالاتىنى بەلگىلى. بارلىق قازاقستاندىقتى بىرىكتىرەتىن – قازاق ءتىلى سوندىقتان، ەگەمەن ەلىمىزدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن مەملەكەتتىك تىلگە ەرەكشە ىقىلاس قاجەت.

P.S. قازاق ءتىلى قازاقستان حالقىنىڭ ورتاق تىلىنە اينالىپ قوعامدىق قاتىناستا مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىمەن ءوز تۇعىرىندا نىق ورنىققان ءتىل بولىپ قالىپتاسۋى ءۇشىن اتسالىسۋ ءاربىر قازاقستاندىقتىڭ مەملەكەت الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ باستى شارتى دەپ ايتساق، ارتىق ايتقاندىق ەمەس. توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنىن ايتقاندا، ەلباسىمىز اتاپ كورسەتكەندەي: «داۋعا سالسا الماستاي قيعان، سەزىمگە سالسا قىرانداي قالقىعان، ويعا سالسا قورعاسىنداي بالقىعان، ءومىردىڭ كەز كەزگەن ورايىندا ءارى قاراۋ، ءارى قالقان، ءارى بايىرعى، ماڭگى جاس، وتتى دا ويناقى انا ءتىلىمىز» ماڭگى جاساسىن دەمەكپىن.

«ۇلىم ءتىلىڭدى جامان سوزدەن، كوزىڭدى جاماندىق باعۋدان ساقتا. ۇلىم، ءسوزىڭدى جۇرەگىڭمەن تەربەپ، سودان سوڭ ايت، بۇلاي ەتسەڭ بارشاعا سۇيكىمدى بولارسىڭ. ۇلىم، بىرەۋدەن جامان ءسوز ەستىسەڭ، ونى جۇرەگىڭنىڭ جەتى قارىس تۇكپىرىنە تۇت، وعان جامان بولار، ساعان جاقسىلىققا قايتار»، - دەپ دانا حيكار ۇرپاعىنا وسى ءبىر دانالىق ءسوزدى جادىمىزدا ماڭگى ۇستاپ وزگە تىلدەردى ەركىن مەڭگەرە وتىرىپ، ءوز انا ءتىلىمىزدى ساقتاپ، ايتار ءسوزىمىزدى ءوز ورنىمەن پايدالانا بىلەيىك، اعايىن!

---