InfoHub Logo

XVIII عاسىرداعى ۇلى تۇلعانىڭ ءبىرى — ءۇيسىن تولە بي. ول ءاز تاۋكەنىڭ تۇسىندا «جەتى جارعى» اتتى زاڭ جوباسىن جاساعان قوعام قايراتكەرى، ەل اعاسى. تولە الىبەك ۇلى قازىرگى جامبىل وبلىسى شۋ اۋدانىنىڭ جايساڭ جايلاۋىندا دۇنيەگە كەلگەن. قازاق شەجىرەسىندە: دۋلاتتان جانىس، ودان جارىلقامىس، جارىلقامىستان جانتۋ بي، ودان جايىلمىس بي، ودان قۇدايبەردى بي («توعىز ۇلدى قۇدايبەردى» دەپ تە اتالادى). سول توعىز ۇلدىڭ ءبىرى الىبەكتەن تولە بي تۋادى. تولە جاستايىنان ەسكىشە وقىپ ساۋاتىن اشادى. ارابشا، پارسىشا تاريحي كىتاپتاردى، اڭىز، حيسسا-حيكايالاردى كوپ وقيدى. ءبىر جاعىنان قازاقتىڭ اڭىز-اڭگىمە، ولەڭ-جىرلارىن، شەجىرە-تاريحتارىن ەل اراسىنان تىڭداپ، اسىرەسە ءوزىنىڭ بابالارى جانتۋ، جارىلقامىس بيلەردىڭ كەسىمدى، تاپقىر، ونەگەلى ناقىل، شەشەن سوزدەرىن ويىندا ساقتاپ وسەدى. تولەنىڭ اكەسى الىبەك تە سوزگە ءدىلمار شەشەن بي بولعان كىسى. تولە بالا اكەسىنە ەرىپ ءجۇرىپ ەل كورەدى، جۇرت تانيدى. ون بەس جاسىنان ەل بيلىگىنە ارالاسىپ، ءوزىنىڭ اقىل، پاراساتتىلىعى، ءادىل شەشىمى، شەشەندىك ونەرىمەن كوزگە تۇسەدى.

ول جاس كەزىندە تالاي جاسى ۇلكەن اتاقتى ابىز بيلەردىڭ الدىنان ءوتىپ باتاسىن الادى.

تولە بالا انەت باباعا بارىپتى. جاسى جۇزگە كەلىپ وتىرعان انەت بابا ىنتىماق، ەل بىرلىگى جونىندە اڭگىمە ايتىپ وتىرادى. «قالاي ەتكەندە بىرلىك بولادى، ونىڭ كۇشى قانداي بولماق» دەگەندى سۇرايدى. سوندا انەت بابا اۋەلى جاۋاپ ايتپاس بۇرىن ءبىر بۋما سولقىلداق شىبىق الدىرادى.

— بالام، مىنانى سىندىرىپ كورشى؟

تولە بۋىلعان شىبىقتى ولاي-بۇلاي ءيىپ سىندىرا المايدى.

—  ەندى سول شىبىقتى بىرتىندەپ سىندىرشى؟ — تولە ورتاسىنان بۋىلعان شىبىقتى شەشىپ، بىرتىندەپ پىرت-پىرت ەتكىزىپ، وپ-وڭاي سىندىرىپ بەرەدى. انەت بابا:

—  بۇدان نە ءتۇسىندىڭ، بالام؟ — دەيدى.

سوندا تولە بالا:

—  ءتۇسىندىم، بابا، بۇل مىسالىڭىزدىڭ ءمانىسى: ىنتىماعى، بىرلىگى مىقتى ەلدى جاۋ دا، داۋ دا الا المايدى. «ساياق جۇرگەن تاياق جەيدى» دەمەكشى، بىرلىگى، ىنتىماعى جوقتى جاۋ دا، داۋ دا وپ-وڭاي الادى دەگەنىڭىز عوي.

—  بارەكەلدى، بالام، دۇرىس تاپتىڭ. ەل بيلەۋ ءۇشىن الدىمەن ەلدى اۋىز بىرلىككە، ىنتىماققا شاقىرا ءبىل. «ب ا ق قايدا باراسىڭ، ىنتىماققا بارامىن» دەگەننىڭ ءمانىسى وسى، — دەپتى.

تولە بي ورتا ءجۇزدىڭ اعا ءبيى قازىبەك كەلدىبەكۇلىمەن، كىشى ءجۇزدىڭ اعا ءبيى ايتەكە بايكەنۇلىمەن بىرگە قازاق حانى از-تاۋكەنىڭ باستى كەڭەسشىسى بولدى. تولە ءبيدىڭ باسشىلىق، شەشەندىك دارىنى قازاق حاندىعى جويقىن قولمەن شابۋىلعا شىعىپ، قازاق حالقىن قىرعانى، قالعانىن «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاماعا» ۇشىراتقان كەزدە ايقىن كورىندى. ول سول كەزدەگى قازاقتىڭ بەلگىلى باتىرلارى — قابانباي، بوگەنباي، حانكەلدى، وتەگەن، جانىبەك باتىرلارمەن ءبىرىڭعاي حالىق مايدانىن قۇرىپ، ازاتتىق كۇرەسىن باسقارادى. قازاق جەرىن باسقىنشىلاردان ازات ەتۋگە باسشىلىق ەتەدى. ەل اۋزىندا تولە بي تۋرالى كوپتەگەن تاريحي اڭىزدار مەن ەرتەگى-اڭگىمەلەر ساقتالعان. ونىڭ اتىمەن بايلانىستى تولىپ جاتقان ناقىل، ماتەل سوزدەر، بيلىك-كەلىسىمدەر حالىق اراسىندا كەڭ تاراعان. تولە بي ءوزى بيلىك ەتكەن شىمكەنت، تۇركىستان جانە تاشكەنت قالالارىندا كوپشىلىك پايدالاناتىن عيماراتتار سالۋ ىسىنە بەلسەنە ارالاسقان. تولە ءبيدىڭ باسشىلىعىمەن (XVIII عاسىردا سالىنعان) ەسكى تاشكەنت قالاسىنداعى تولە بي (قارلىعاش) ماۆزولەيى وسى كۇنگە دەيىن ساقتالعان.

تولە ءبيدىڭ ەسىمى تەك ۇلى جۇزگە عانا ەمەس، سونداي-اق ورتا ءجۇز بەن كىشى جۇزدەگى ءىرى-ىرى تاريحي وقيعالارمەن دە تىعىز بايلانىستى. سول ءۇشىن دە ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇز قازاقتارى اراسىندا دا ول جونىندە اڭىز-اڭگىمە، ولەڭ-جىرلار كوپ ساقتالعان. دەمەك، ول تەك ۇلى ءجۇزدىڭ عانا رۋ باسى، توبە ءبيى بولىپ قويماي، بۇكىل قازاق ەلىنىڭ ساياسي، مەملەكەت قايراتكەرى دارەجەسىنە كوتەرىلگەن ادام.

تولە بي الىبەك ۇلى تۋرالى تاريحي قۇجاتتار وسىنداي از عانا دەرەك قالدىرسا، قازاق اۋىز ادەبيەتىندە ول جونىندە ەرتەگى، اڭىز-اڭگىمەلەر، شەشەندىك سوزدەر وتە مول. ولاردىڭ كوپشىلىگىندە تولە اقىلدى، ءادىل، شەشەن ءارى حالىق قامىن ويلاعان قايراتكەر بەينەسىندە سۋرەتتەلەدى. شىنىندا تولە بي ءوز زامانىنىڭ اقىلدى، ءبىلىمدى، پاراساتتى ادامى بولعان. اڭىزداردىڭ ايتۋىنشا تولە ورتا بويلى، سىمباتتى، نۇرلى كىسى بولعان. اۋليە-اتا ماڭىندا تۋعانىمەن كوبىنەسە تاشكەنت توڭىرەگىندە، جيدەلى-بايسىن جەرىندە، سىر وزەنى بويىندا كوشىپ-قونىپ جۇرگەن. كوپ تۇرعان جەرى — شىناز (ەسكى تاشكەنت)، سول جەردە قايتىس بولعان. سۇيەگى تاشكەنتتەگى شايحان-تاۋىردە، مەشىت تۇبىندە جەرلەنگەن.

تولە بي الىبەك ۇلى — ۇلى ءجۇزدى باسقارعان، قازاق حاندىعىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە نىعايتىسىپ، زاڭىن جاساسقان بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، 1723-1730 جىلدارداعى جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا قارسى قازاق حالقىنىڭ ازاتتىق كۇرەسىن باستاۋشىلاردىڭ ءبىرى. قازاق ەلىنىڭ باۋىرلاس، كورشىلەس ەلدەرمەن تاتۋلىعىن جاقتاعان، ەلىمىزدە حالىقتار دوستىعىن قالىپتاستىرۋعا وزىندىك ۇلەس قوسقان كورەگەن ماملەگەر. سونداي-اق، ول ارتىنا اتالى ءسوز، ۇلگىلى ونەگە-وسيەت قالدىرعان، ءوزىنىڭ دانالىق، تاپقىرلىق ءادىل بيلىكتەرىمەن، شەبەر، كوركەم سوزدەرىمەن حالىق ادەبيەتىن دامىتقان، بايىتقان دارىندى شەشەن، كەمەڭگەر ويشىل.

---