InfoHub Logo

حالقىمىز تابيعات تىلسىمىن ەرتە زاماننان-اق ءتۇسىنىپ، ونى ءوزىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە ارقاۋ ەتىپ، قولدانا بىلگەن. سولاردىڭ ءبىرى – حالىقتىڭ اۋا رايىن بولجاۋ تاسىلدەرى. قىسى-جازى دالالىق ومىردە تىرشىلىك ەتكەن حالقىمىز وزدەرى تۇرعان ولكەنىڭ تابيعي ەرەكشەلىگى مەن قۇپياسىن تەرەڭ بىلگەندىگى سونداي، ايسىز تۇندە جۇلدىزعا قاراپ جول تاۋىپ، كوز اشتىرماس بوراندا جەردىڭ شوبىنە قاراپ ەل تاۋىپ، قۇس، جان-جانۋار، قۇرت قۇمىرسقا تىرشىلىگىنە زەر سالىپ، اۋا رايىن كۇنى بۇرىن بولجاپ، ەرتە قام جاساپ وتىرعان.

جىلدىڭ ءار ايلارى مەن توقسانىندا بولاتىن اۋا رايىنداعى جانە تابيعات وزگەرىستەرى مەن قۇبىلىستارىن دالا حالقى اركەز نازارىنا ۇستاپ، وعان ات قويىپ، ايدار تاعىپ، باعا بەرىپ وتىرعان. مۇنداي جايلاردى ۇنەمى قاداعالاپ، بولجاپ، ونى كۇنى بۇرىن حابارلاپ تۇراتىن جۇلدىزشىلار بولعان. ونداي ادامدار ءقازىر دە بار. سولاردىڭ ءبىرى – تانىمال جۇلدىزشى نازاربەك قوجامسەيىتوۆ.

جىلدىڭ ون ەكى ايىنداعى تابيعات قۇبىلىسىنا بايلانىستى حالىقتىڭ قاعيدالارعا قالىپتاسقان بولجامدار جانە ونىڭ اتاۋلارى مەن رەتتەرى ادەتتەگىدەي ناۋرىز ايىنان باستالادى.

ءولارا – ەكى ايدىڭ اراسى. وسى ارقىلى الداعى ايعا بولجام جاسالادى. «ءولارادا جاۋىن-شاشىن بولسا، جاڭا (كەلەسى) اي جاۋىن-شاشىندى بولادى»، - دەيدى حالىق. بۇل بولجام ءارقاشان قاتەسىز كەلىپ وتىرعان.

امال. جىل ون ەكى ايدا اينالىپ سوعىپ تۇراتىن ىستىق پەن سۋىقتى، قار مەن جاڭبىردى، جەل مەن بوراندى حالىق ءبىر سوزبەن امال دەپ اتاعان. ياعني جىلدىڭ ءار مەزگىلدەرىندەگى تابيعات قۇبىلىستارىنىڭ وتكىنشى ءارى توسىن، از ۋاقىتتا بولىپ وتەتىن وزگەرىسى مەن كورىنىسىن جانە ونىڭ بىرنەشە تۇرلەرىن ايتقان. ۇلتتىق ساندىق ۇعىمدا جەتى امال بار. ولار:

1. كۇننىڭ توقىراۋى.

2. قاراشانىڭ قايتۋى.

3. ۇركەردىڭ باتۋى.

4. مۇزدىڭ قاتۋى.

5. كيىكتىڭ ماتاۋى.

6. قىس توقسان.

7. اي توعامى.

قۇس قاناتى. ناۋرىز ايىنىڭ سوڭعى كۇندەرىندە جىل قۇستارى دا ۇشىپ كەلە باستايدى. قۇستاردىڭ كەلۋىمەن قار ارالاس جاڭبىر، ۋىق جەل تۇرادى. مۇنى ەل قۇس قاناتى دەپ اتاپ، امالعا جاتقىزعان.

الاساپىران. كوكتەمدە، ناۋرىز ايىندا، كەيدە ءساۋىر (كوكەك) ايىندا قار كۇرت ەرىپ، جەر لايساڭ بولىپ، شارۋاشىلىققا قيىن كۇندەر تۋادى. وسىنداي جايسىز، قولايسىز مەرزىمدى الاساپىران دەيدى.

بەسقوناق. جىل اياعىندا، ياعني ناۋرىز ايىنىڭ 17-21 كۇندەرى ارالىعىندا، بولاتىن جاۋىندى-شاشىندى كۇندەر. بۇل – ءار جىلى سوعىپ وتەتىن سۋىق ءارى لايساڭ مەزگىل. جۇرت بەسقوناقتان قاتتى ساقتانىپ، كۇتىنىپ وتىرعان.

قىزىر قامشىسى. ءساۋىر ايىنىڭ ورتا كەزىنەن اسا بەرە العاش نايزاعاي وينايدى، جاڭبىر جاۋادى، جەر بۋسانادى، وڭتۇستىكتە جازدىڭ جايلى كۇندەرى باستالادى. وسى ساتتەردەگى نايزاعايدىڭ جارقىلىن حالىق: «قىزىردىڭ قامشىسى شارتىلدادى، قىس كەتتى»، – دەپ ەسەپتەيدى.

توبىلعى جارعان. ءساۋىردىڭ سوڭعى كۇندەرىندە ەكى-ۇش كۇنگە سوزىلاتىن سۋىق جەل سوعادى. بۇل – توبىلعى بۇرشىك جاردى، ياعني وسىمدىكتەر تامىر جايدى، العاشقى كوك شىعا باستادى دەگەن ءسوز.

قىزىل جۇمىرتقا. مامىر ايىنىڭ العاشقى ونكۇندىگىندە دالا (سۋ) قۇستارى بالاپانىن شىعارا باستايدى. حالىق تىلىندە قىزىل جۇمىرتقا دەپ اتالاتىن، وسى كەزدەردە 1-2 كۇنگە سوزىلاتىن سۋىق بولادى.

قۇرالايدىڭ سالقىنى. مامىر ايىنىڭ اياعىندا بولاتىن سۋىق جەل. وسى جەلگە قارسى كيىك ءوز قۇرايلالارىن (بالاسىن) اياقتاندىرىپ، جۇگىرتىپ، ورگىزەدى. كيىك قانشا كوپ بولسا دا، ولار 2-3 كۇن ىشىندە تۇگەلدەي تولدەپ بولادى. كيىكتىڭ تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىك ەرەكشە قاسيەتى ونىڭ – ەنەلىگى كەز كەلگەن قۇرالايدى ەمىزىپ، باۋىرىنا الا بەرەدى. كيىك قۇرالايىنىڭ دالادا جەتىم، جالعىز قالماۋى وسىدان.

ۇركەردىڭ باتۋى. ماۋسىم ايىنىڭ باسىندا ۇركەردىڭ مۇلدە كورىنبەي كەتۋى. كەيدە مۇنى ۇركەردىڭ جەرگە ءتۇسۋى دەيدى. وسىدان كەيىن 40 كۇن شىلدە باستالادى. «ۇركەر جەرگە تۇسپەي، جەر قىزبايدى»، – دەيدى حالىق جۇلدىزشالارى مەن ەسەپشىلەرى.

قىرىق كۇن شىلدە. ماۋسىم، شىلدە ايىندا 40 كۇنگە سوزىلاتىن ىستىق. وسى اپتاپتى كۇندەرگە وراي حالىق اراسىندا قىرىق كۇن شىلدە دەپ اتالاتىن حالىقتىق كالەندارلىق اتاۋ پايدا بولعان.

ۇركەردىڭ تولعاعى. مال-جانعا جايلى كەزەڭ، شىلدە ايىنىڭ ورتا كەزىندە باستالادى. بۇل كەزدە ۇركەر تۋادى، جەر قۇرعاپ، ءشوپ بۋىنى قاتىپ، سارعايا باستايدى.

تارازىنىڭ تۋۋى. تامىز ايىنىڭ ورتاسىندا اۋا رايى سالقىن تارتىپ، قويۋ بۇلت پايدا بولىپ، العاشقى كۇز نىشانى بىلىنە باستايدى. «تارازى تۋسا – تاڭ سۋىر» دەگەن ماتەل وسىندايدان شىققان.

ميزام شۋاق. قىركۇيەك ايىنىڭ ەكىنشى ونكۇندىگىندە سالقىن باستالادى، جاڭبىر جاۋادى، تۇندە ءشوپ باسىنا شىق تۇسەدى. وسى كەزدەردە كۇندىز شۋاقتى كۇندەر دە بولادى. دالادا ۇزىننان-ۇزاق ميزامدار شۇباتىلادى. مۇنداي جىلى مەزگىلدەردى ميزام شۋاق دەپ اتايدى.

سۇمبىلەنىڭ تۋۋى. «سۇمبىلە تۋسا – سۋ سۋىر»، – دەيدى حالىق قاعيداسى، ياعني قىركۇيەكتىڭ سوڭعى ونكۇندىگىندە كۇز كەلەدى، سۋىقتى كۇندەر، جاۋىن باستالادى.

---