حانگەلدى نەمەرەسى رايىمبەك تۋرالى
ايتۋشى قارتتار، حانگەلدى نەمەرەسى رايىمبەك ءۇش جاستا ات باسىن الىپ ءجۇردى، بەس جاستا ءوزى ات ۇستاپ ءمىنىپ، جىلقى ايداپتى. جەتى جاسىندا بەلگىلى ءبىر جىگىتتىڭ ساپىندا جىلقى باعۋعا جارامدى ەدى.
رايىمبەكتىڭ ناعاشى اتاسى جالايىر وراق باتىردىڭ تۇقىمىنان ەكەن. رايىمبەك جەتى جاسقا كەلگەندە ناعاشى اتاسى ءبىر كوك تاي، ساداق، ايبالتا، قىلىش، نايزا، قالقان، ساۋىت، بولات، سەمسەر دايارلاپ الىپ كەلىپ حانگەلدى باتىرعا تاپسىرادى. «مىناۋ مەنىڭ جيەنىم رايىمبەكتىڭ جورىققا اتتانعاندا ءوزى جىگىت بولادى، كوك تايى ات بولادى، سوندا مىنەتىن اتى، اسىناتىن قۇرالدارى»، — دەپ تاپسىردى.
رايىمبەك سول زامان كوك تايدى ءوزى يەلەنىپ، جۇگەندەپ سول كۇننەن باستاپ ءوزى مەنشىكتەپ باعۋعا، كۇتپەككە الدى. تاپسا، توك تايعا بيەنىڭ ءسۇتىن بەرەدى، بيە ءسۇتى تابىلماسا، ەشكى ءسۇتىن بەرەدى، جەتەلەپ ءجۇرىپ وتتاتىپ، ءوزى بىلگەنىنشە كوك تايعا ونەر ۇيرەتەدى، وزىنە «كوكويناق» دەپ ات قويدى.
كوكويناققا بەرگەن تاپسىرما
ءبىرىنشى — قارعىپ سەكىرۋ؛ ەكىنشى — جات دەسە جاتىپ، حابار بەرمەي، تۇرماۋ؛ ءۇشىنشى — قىلىشىن الىسقا كورسەتپەي تاستاپ، تاپقىزىپ الىپ كەلۋ؛ ءتورتىنشى — سۋمەن ءجۇزۋ، ءوزى جەكە ءمىنىپ تە ءوتۋ؛ بەسىنشى — ءتورت اتتى قاتار تۇرعىزىپ، ءوزى ءمىنىپ تۇرىپ، ءتورت اتتىڭ ساۋىرىنا ءتورت اياعىن قويىپ، سول ورىندا رۇقساتسىز جەرگە تۇسپەۋ؛ التىنشى — الىسقا جاتقىزىپ قويىپ، حابارلاماي باسىن كوتەرمەۋدى تاپسىردى. وسى ءبىلىمدى كوكويناق سەگىز جاسار بولعانعا دەيىن ۇيرەنىپ بولدى. رايىمبەك ءوزى ون بەس جاستان اسقانشا ءوزىن-وزى ساداق تارتۋ، قىلىش شابۋ، اتپەن ويناۋ ادىستەرىن دە، سۋدان ءجۇزۋ، اتپەن ءجۇزۋ، جەكە ءوزى سۋعا سۇڭگىپ مالتىپ ءوتۋ ادىستەرىن دە تولىق ءبىلدى. قاسىندا جۇرگەن ءوزى تەڭدى بالالارعا دا ۇيرەتىپ، مۇنىمەن ىلەس ۇيرەنگەنى دە بولدى، كەيبىرەۋى ىلەسپەي قالدى.
حالىق قاراتالعا جينالىپ، جورىققا اتتانۋعا دايارلانىپ جاتقاندا رايىمبەك اۋىلدا جوق ەدى. مىنۋگە جارامايتن اقساق جاۋىر اتىمەن جۇمىسقا، جورىققا بارۋعا جارامايتىن ءبىرسىپىرا قارت ادامدارمەن الىستا باعۋدا ەدى، رايىمبەك سول قارتتارمەن بىرگە كوكويناقتى باعۋ، باپتاۋمەن بىرگە ءجۇر ەدى. رايىمبەككە كەيبىر قارتتار ايتار ەدى:
— اي، بالام، قايداعى جوق سۇمدىقتى شىعارىپ جاۋعا بارامىن، جاۋ كەلىپ قالدى دەپ زارەنى كەتىرىپ بولدىڭ عوي، — دەر ەدى. كەيبىر قارت:
— بالام، دۇشپاڭدى شاۋش كەلگەندە ولجا بەرمەي، مەنى ۇمىتىپ كەتپە، — دەر ەدى. بۇل سوزگە رايىمبەك:
— اتا، تىلەكتەس بول، — دەر ەدى. ءبىر كۇندەردە ءسادى دەگەن قارت ەلگە بارىپ كەلدى. الگى كەلگەن حابارىن «ۇلى ءجۇز بولىپ باس قوسىپ قاراتالعا جينالىپ، «اقىرعى جورىعىمىز — وسى» دەپ، قايتسەك تە دۇشپاننان كەك الامىز، جاۋ قولىندا كەتكەن ۇل مەن قىزداردى قايتارىپ الامىز، مال-مۇلىكتى الا الماعان كۇندە كەتكەننەن ارتىق ەمەسپىز»، — دەپ ۋادە جاساپ، اتتانعالى جاتىر دەپ حابار الىپ كەلدى.
بۇل ءسوزدى كەيبىر قارتتار رايىمبەككە ايتپالىق دەستى. ءسادى قارت:
— ولاي ەمەس، مۇنان جاس كەزىندە مەن قالماققا اتتانامىن دەگەندە، اكەسى حانگەلدى: «باتىر كوكويناعىڭ ات بولسىن، ءوزىڭ ازامات بول» دەدى. بيىل ەل جورىققا اتتاناتىنىن ءوزى دە ايتىپ جۇرگەن، تالابىن قايتارۋعا بولمايدى، — دەدى (ءسودى قارت).
كەيبىر قارتتار كۇلكى قىلىپ: «ساعان جاۋ شاۋىپ ولجا الىپ كەپ بەرەمىن دەگەن سوڭ، بارسىن دەپ وتىرسىڭ عوي» دەپ كۇلدى. ءسادى قارت:
— ونداي وي دا، تىلەك تە بار عوي، رايىمبەك مۇندا تۇرعاندا ونى بىرەۋلەر مال ىزدەمەيسىڭ، قاننان-قاپەرسىز ۇيىقتايسىڭ، «قۇلاندى دا جىلانداي جىگىت اتادى» دەگەن. رايىمبەك ايسىز قاراڭعى تۇندە كۇندىزگى قالىڭ شوپكە ءتۇسىپ قالعان قامشىسىن تاۋىپ الادى. اتپەن ويناتىپ رايىمبەك سياقتى قايسى بالالار جۇرەدى؟ ساداق تارتۋى، قىلىش شابۋى، شىن ءبىر ءوزى تەندەستەر تۇگىلى، ونان ۇلكەندەر دە ىستەي المايدى، — دەپ ءسادى قارت تا رايىمبەككە ەستىپ، كورىپ كەلگەن اڭگىمەسىن ايتتى. سوندا رايىمبەك سول جەردەگى قارتتاردىڭ باتاسىن الىپ،: ەلگە قاراي ءجۇرىپ كەتتى. ەلگە كەلسە، جورىقشىلار ءجۇرىپ كەتكەن. كەلىپ اناسىنان جورىقشىلار قاشان كەتكەنىن ءبىلدى، اناسىنا «مەن دە جاۋىنگەرلەردىڭ ارتىنان بارامىن» دەپ رۇقسات سۇرادى. شابۋىلعا بارۋعا جاسى كەلمەگەن — دەدى سوندا اناسى. سوندا رايىمبەك:
— جوق، اپا، اتامنىڭ بۇرىن ايتقان ءسوزى بار: «كوكويناق ات بولسىن، ءوزىڭ ازامات بول» دەگەن. «جاۋعا بارىپ ءوزىڭدى-وزىڭ بايلاپ بەرمەيتىن بول، ءوزىڭ مەن اتىڭ بىردەي ءادىستى بولىپ، قايراتىڭ تولسىن» دەگەن. وسى تاپسىرمانىڭ ءبارىن ورىندادىم، جاۋمەن شايقاسۋعا دايارمىن، — دەپ اناسىنا جاۋاپ بەردى. اناسى توقتاماسىنا كوزى جەتكەن سوڭ، بالاسىنىڭ ازىعىن دايارلاپ، رۇقساتىن بەردى.
رايىمبەكتىڭ ءبىرىنشى ساپارى
رايىمبەك اناسىنان رۇقسات-باتاسىن الىپ جورىقشىلار ارتىنان ءجۇرىپ كەتتى. قارۋ-جاراقتارىن تۇگەل اسىنىپ رايىمبەك جولعا شىعىپ كوكويناققا قامشى باسىپ:
ءيا، جورىقشىلاردىڭ جولباسشىسى — ناعاشى اتام وراق باتىر، ءوز اتام سىرىمبەت باتىر قولداي گور! جاۋدان قايتپاسقا سەرت بەرەمىن، جاردەمدەرىڭىزدى سىزدەر بەر! — دەپ وزىنە-وزى قايرات بەرىپ كەلەدى.
اتىنا: «شارشاما، شالدىقپا، كوكويناق، سەنى مەن جاس جۇرەك تابىندى تارتپاساڭ دا ءپىرىڭ بار، قازىرەتى شەرىنىڭ ءدۇلد ۇلى سەن دە پىرىڭە سىيىن!» دەپ جاۋىن كەرى كەتپەس جولمەنەن ءتۇن دەمەي، كەزەكتى جەردە تاماقتانىپ، ات شالدىرىپ، توقتاماستان جاۋىنگەرلەر كەتكەن جولىن بولجاپ كەلەدى. ارادا قانشا بەل-بەلەستەر قالدى، تاۋلار قالدى، بىردە-بىر رەت ساسپاي، توقتاماي ۇلى ساسكە بولعاندا ۇلىتاۋدىڭ باسىنا شىعىپ كوپ جاۋىنگەرلەردىڭ قاراسىن كورەدى. بۇلاردى كورگەندە جاۋدى قيراتىپ العانداي قۋانىشى كوينىنا سىيماي شاتتانىپ كوكويناقتىڭ باسىن بۇرىپ، سانسىز قاپتاعان قالىڭ قولعا قاراي ات قويىپ كەلەدى.
كەلە جاتىپ تاعى رايىمبەك مىنانى ويلايدى: «اتام حانگەلدى باتىر مەنى كورىپ قويسا، انام ايتقانداي، «ءالى جاسسىڭ» دەپ جاۋعا جىبەرمەي قويار ما ەكەن، جاۋعا كىرگەڭدە كوپ ادامنىڭ اراسىمەن جۇرەيىن» دەپ ويلايدى.
سول كەزدە رايىمبەك ون بەستەن اسقان كەزى، 16 جاسقا تولماعان، كوپ جاۋىنگەردىڭ ورتاسىنا كىرىپ، ارالاپ كەلسە، وزەن بويىندا كوپ حالىق جينالعان، وتكەل ىزدەپ، كوزەر تابا الماي اتتارىن ءولتىرىپ العاندار بار، ات سالىپ، سۋعا اتپەن جاقىنداي الماي جاتقاندار بار. سول جەردە رايىمبەك وزىنە-وزى كەڭەس بەرىپ، بەل شەشىپ اعىنى قاتتى سۋعا ءتۇسۋدى ماقۇلدادى. قاراسا، سۋعا تۇسكەن ادامدار ءوز اتىن ءوزى اتاپ ايقايلاپ ءتۇسىپ، شىعىپ جاتىر. جينالىپ تۇرعان كوپشىلىكتەن رۇقسات الىپ شىعىپ جاتىر. رايىمبەك مۇنى كورىپ: «تاۋەكەل، وسى سۋعا مەن دە تۇسەيىن» دەپ، جينالىپ تۇرعان كوپشىلىكتەن اتتان ءتۇسىپ، قول قۋسىرىپ: «وسى سۋعا مەن تۇسسەم» دەپ رۇقسات سۇرادى. كەيبىرەۋلەرى: «بەلى قاتپاعان، ءالى شيكى جاس بالا ەكەن، قيىنداۋ بولار» دەدى. كوپشىلىگى: «جاس تالابىن قايتارما» دەپ رۇقسات بەردى. «باقىتتى بول، بالام!» دەگەن كوپتىڭ رۇقساتىن الىپ، كوكويناقتىڭ ايىل تارتپاسىن قايتا تارتىپ، ءوز اتىن ءوزى ۇران ەتىپ ايقايلاپ سۋعا ءتۇستى. كوكويناق سۋ بەتىندە ءوزىن سۋعا باتىرماس ادىسىمەن سۋدىڭ ارعى بەتىنە شىعىپ، سۋمەن جارعا قالاي جاقىندايتىنىن بولجاپ، قايتا ءوتىپ كەلىپ حالىققا ايقايلاپ تۇرعان كوپ باسشى باتىرلارعا مىناداي تىلەك قويدى:
— ايبالتا، قىلىشىمەن وتىز ادام بەرىڭىزدەر، سۋ تاياز، ەرتەڭگى ازاندا وتەمىز، بۇگىن ساربازدارمەن وتۋگە كۇن كەش بولادى. تاڭدا حالىق دايىن بولسىن، بۇگىن جايلانىپ جاتسىن، — دەپ حابارلادى. مۇنى ەستىپ كوپ باتىرلار وزدەرىنىڭ قوستارىنا قايتىپ، سۇراعان وتىز ادامىن بەردى. ەل جايلانىپ بولعان سوڭ رايىمبەك بۇل وتىز ادامعا قامىس شىبىق ورعىزىپ سال ەتىپ، جۋاندىعىن قۇشاق تولعانداي ەتىپ جالعاستىرىپ بۋعىزا بەردى. ءوز مولشەرىنە تولعاندا جىگىتتەرگە تاپسىردى.
رايىمبەك كوكويناقتى ويناتىپ كەلىپ:
— ال، جىگىتتەر، ماعان قامىس پەن شىبىقتىڭ باسىنان ارقان بايلاپ بەر، سۋعا يتەرىپ كىرگىزە بەرىڭدەر، مەن ار جاقتا سۋدىڭ شەتىنە شىعىپ، مىقتاپ بايلاپ كەلەمىن. جىبەرمەي بەرىك ۇستاڭدار، — دەپ، كوكويناقپەن سۋعا كىردى دە كەتتى. ءبىر زاماندا كوكويناقتى ويناتىپ كەلدى دە، مىنا باسىن جۋان تەرەككە بايلاپ قويدى.
رايىمبەك:
— ال ەندى باتىرلار، دەمالايىق، تەك ءقۇن شىقپاي حالىقتى حابارلاپ، ءاربىر باتىرلار وز-وزدەرىنىڭ جاۋىنگەرلەرىن قاتارلاپ ساپقا تۇرعىزىپ، رەتىمەن سۋدان وتەتىن بولسىن. مىنا بەلگىدەن تومەن كەتپەسىن، تورت-بەستەن قاتارى كوپ بولماسىن. جىگىتتەرگە تاپسىردى، — مەن ءوزىم الدا باستاپ جۇرەمىن، — دەپ. جىگىتتەر بۇل تاپسىرمانى ورىنداۋعا مىندەتىنە الدى. تۇنىمەن رايىمبەك وتىز جىگىتپەن كوزەر باسىندا بولدى.
رايىمبەك كوزەردى تۇنىمەن تەكسەرىپ شىقتى. تاڭ شىعا رايىمبەك جىگىتتەرى مەن سانسىز جاۋىنگەرلەرگە كوزەر دايىن، ساپقا تۇرۋدى تاپسىردى ايقايلاپ.
— ءاربىر باتىرلار ءوز جاۋىنگەرلەرىمەن قاتارعا ساپقا تۇرىڭدار! — دەپ رايىمبەك كوكويناقتى ويناتىپ، كوپ، سانسىز قولدى ارالاپ، ءوز اتىن ءوزى اتاپ، «كوزەر دايىن» دەپ سانسىز جاۋىنگەرلەردىڭ الدىنا كوزەرمەن ءوزى باستاپ، اق نايزاسىن كوتەرىپ، ءوز اتىن ءوزى ۇران ەتىپ شاقىرىپ الدى. رايىمبەكتىڭ ارتىنان سانسىز قول شۋلاپ، بەس ادام، ونان ارتىق ەمەس، ساپپەن ءجۇرىپ، امان-ەسەن سۋعا جىعىلماي، سۇرىنبەي كوزەردەن كوپشىلىك العا قاراي وتە بەردى. سۋدىڭ اعىسىنا قاراسا، سىعىلىسقان سەڭ ءجۇرىپ جاتىر. سۋعا باتقان ات جوق، قالاي وتكەنىن ەل بىلمەي قالدى. كوزەردەن امان وتكەن سوڭ كەيبىرەۋلەر بىلاي دەپ تە ءتۇسىندى: «بۇرىن-سوندى «رايىمبەك» دەگەن اتتى باتىردى كورگەن دە ەمەس، ەسىتكەن دە ەمەس ەدى. بۇل كىم، ادام با، پەرى مە، پەرىشتە مە؟» — دەپ تە ويلادى. «ءوزى ادام بولسا، اتى بولەك، بۇل كۇندەگى جىلقىعا ۇقسامايدى. ءجۇرۋى قۇسقا لايىق» دەپ كەڭەس جاساپ، تاڭ قالىپتى. كوپ جاۋىنگەر امان وتكەننەن كەيىن ۇلى ءجۇزدىڭ كوپ قولباسشىسى، باتىرلارى باستارىن قوسىپ، بىرىگىپ: «ءبىزدى سۋدان باستاپ وتكىزگەن كىم، سول ادام بولسا، تانىسساق ەكەن» دەپ سۇرادى سوندا. رايىمبەككە حابار بەردى. رايىمبەك كوكويناقتى ويناتىپ، جينالعان ۇلى ءجۇزدىڭ كوپ باتىرىنىڭ الدىنا كەلىپ ءتورت اتتى قاتار قويىپ، كوكويناققا ءمىنىپ، تاقىمىن ءبىر قاعپ قويعاندا قاتار تۇرعان ءتورت اتتىڭ ساۋىرىنا ءتورت اياعىن قويىپ تۇرا قالدى. ءوزى ەرگە شىعىپ تۇرا كەپ تىك تۇرىپ، حالىققا ءوزىن تانىستىرىپ، ايقايلاپ، ۇلى ءجۇزدىڭ جينالعان كوپ حالقىمەن، جاۋىنگەرلەرىمەن قولباسشى باتىرلارشا ءسوز تاستادى.
— مەن ۇلى ءجۇزدىڭ البانى، ونىڭ ىشىندە رۋىم — الجان، حانگەلدى باتىردىڭ نەمەرەسى، اتىم رايىمبەك، — دەدى. وسى ءسوزدى ايتىپ كوكويناقتى ويناتىپ جەرگە ءتۇستى.
سوندا ۇلى ءجۇزدىڭ باتىرلارى حانگەلدى باتىرعا:
— باتىر-اۋ، كەشەدەن بەرى بىزگە قالاي ايتپادىڭ، رايىمبەك ءسىزدىڭ بالاڭىز ەكەنىن، — دەدى.
حانگەلدى باتىردىڭ باتىرلارعا بەرگەن جاۋابى:
— باتىرلار، رايىمبەك كوپتىڭ بالاسى، ۇلى ءجۇز ءۇشىن تۋدى. ۇلى ءجۇز ءۇشىن ەڭبەك ەتۋگە ءتيىستى، — دەدى.
سوندا ۇلى ءجۇزدىڭ قولباسشىسى، كوپ باتىرلارى تۇرىپ: «بۇگىننەن باستاپ رايىمبەكتى قولباسشى ەتەمىز» دەپ ايقاي كوتەردى. «وسى سوعىستى بۇگىننەن باستاپ رايىمبەك باستاسىن!» — دەپ ايقاي كوتەردى. وسى جاۋىنگەرلەردى باستاپ الىپ كەلە جات-قان باتىرلاردى قوسقاندا ۇلى جۇزدە ءبىر ءجۇز ون باتىر بار ەدى رايىمبەكتى قوسپاعاندا. ول باتىرلاردىڭ كەيبىرەۋىندە ءجۇز، كەيبىرەۋىندە ەلۋ، ياكي وتىزدان كەم ەمەس ەكەن، كوپ جاۋىنگەردى «سانسىز قول» دەيدى ەكەن...
حانگەلدى باتىر، قاپاي باتىر، ساتاي باتىر، بولەك باتىر، ىرىسكەلدى باتىر، ارالباي باتىر، بەردىقوجا باتىر، ەردەس باتىر، تىلەۋكە باتىر، باراق باتىر، باقاي باتىر، بيەكە باتىر، رايىمبەك باتىر. سول ۋاقىتتا وسىنداي ۇلى جۇزدە باتىرلار بولعان مىنالاردى باس باتىر دەپ اتايدى ەكەن، كوپ باتىرلاردىڭ اتىن ۇمىتتىق دەيدى. جۇزدىك باتىر، ەلۋلىك باتىر، وتىزدىق باتىر دەپ اتايدى ەكەن. وندا دا وزدەرىنشە ءتارتىپ قاتتى ەكەن. باعىنۋشىلىق، قايتا ءسوز قايىرماي، تاپسىرمانى ورىنداۋعا باسى كەتسە دە، قايتپايدى ەكەن.
وسى باتىرلار باستاپ رايىمبەكتى بۇگىننەن باستاپ قولباسشى ەتۋدى قابىلدادى. سوندا ۇلى ءجۇزدىڭ كوپ باتىرلارىنا تىلەك قويدى:
— مەن ءالى جاسپىن، بۇرىن سوعىستا بولعان جوقپىن، سوعىس ءادىسىن بىلمەيمىن، قايتا جۇمساساڭىزدار مەن دايىن، — دەپ جاۋاپ كۇتتى. سوندا قولباسشى باتىرلار:
— سوعىس جاعدايىن ءبىز ايتامىز، مىناداي زاڭداردى ءبىل، — دەدى. — ءبىرىنشى — ول جاقتان دۇشپانداردىڭ جاۋى كەلەدى. سوعىس قاشان باستالادى، مەزگىلى كورسەتىلەدى. سونىمەن بىرگە سوعىسپاي، كەلىس جۇمىسى توقتالماس.
ەكىنشى — جەكپە-جەككە ادام شىعادى. ول شىققان باتىرلار ءوز اتتارىن بايانداپ ۇران ايتىپ شىعادى، بىردەن بەس رەتكە دەيىن، ەگەر ەكى جاقتىڭ ءبىر جاعى بەس رەت جەڭىلسە، اقىر جەڭبەسىنە كوزى جەتسە، تۋىن جىعىپ، جەڭىلىس بىتىمگە كەلەدى. «جوق، ءبىرىمىز قالعانشا سوعىسىپ، جەڭىس الامىز» دەسە، تۋىن جىعىپ، قولباسشىسىن ءولتىرىپ، جەڭىپ الادى. سوندا انىق جەڭگەن سول بولىپ تابىلادى، — دەدى باتىرلار.
ۇلى ءجۇزدىڭ قولباسشى باتىرلارىنىڭ سوزىنە تۇسىنگەننەن كەيىن رايىمبەك:
— اقىرى سىزدەر ماقۇلداعان ىستەرىڭىزگە مەن رازىمىن، — دەدى. — مەنىڭ ۇسىنىس تىلەگىم ۇران بىرەۋ-اق بولسىن، كىمدى ۇران ەتىپ الساڭىزدار دا.
جەكەلەپ سوعىس بولماسىن. بارلىق سوعىسقا حابارشى بولسىن، — دەپ تىلەگىن ءبىلدىردى.
ۇلى ءجۇزدىڭ قولباسشى كوپ باتىرلارى: «بۇگىننەن باستاپ رايىمبەك باتىر ۇلى ءجۇزدىڭ كوپ جاۋىنگەرىنە، كوپ باتىرلارىنا قولباسشى دەپ سانالسىن. بۇگىننەن باستاپ رايىمبەك باتىردىڭ باستاۋىمەن سوعىس بولسىن. رايىمبەك باتىردىڭ باستاۋىنا قارسى بولسا، كوپ ورتاسىندا باسى الىنسىن!» — دەپ ايقاي كوتەردى.
«سوعىسقا كىرگەندە ۇران بىرەۋ-اق بولسىن. ول ۇران «رايىمبەك» دەپ جاۋعا شاپقاندار ۇرانداپ كىرەتىن بولسىن!» — دەپ ۇلى ءجۇز كوپ جاۋىنگەرلەرى مەن باتىرلارى سەرت جاسادى.
كوپ جاۋىنگەرلەر ارىق ات، بيە، بايتالعا ءمىنىپ، كەيبىرەۋى جاباعى تايعا ەرتوقىممەن ەرتتەپ كەلگەندەر بولعان بولار، سول ساربازدار قىستاققا تۇسكەن قالماقتاردى شاۋىپ الدى. تۇلپارىن، ارىق-سەمىز اتتارىن ءمىنىپ، سوعىسقا ءتۇسۋ كەزىن، ەركەك قويىن ازىققا دايارلادى، بار جەردەن سوعىس قۇرالدارىن ءتۇسىرىپ قامداندى، كوپ جاۋىنگەرلەر تىنىس الىپ، سوعىسقا قامدانىپ جاتىر.
ەندى تۇرگەندەگى قورىن حانىنان حابار كەلدى.
وسى كەلە جاتقان كوپ جاۋىنگەردىڭ ىشىندە بۇرىن، جاسىندا قازاق قولىنا ءتۇسىپ قازاق بولعان قالماقتار بار، قالماقتارمەن بايلانىستى بولىپ جۇرگەن نيەتى بولەك قازاق بار جانە قالماقتارمەن بايلانىستى بولىپ جۇرگەن ودان باسقا دا قازاقتار بار. بۇلاردىڭ ءبىر توبى باستارى قوسىلىپ، كەڭەسىپ: «ءبارىبىر قالماق كۇشتى قازاقتى جەڭەدى، ودان گورى تۇرگەندەگى قورىن حانىنا بارىپ حابار بەرەلىك، ول ءبىزدى سەنىمدى ادامى ەتىپ، بۇل قازاقتى جەڭگەن سوڭ ءارقايسىمىزدى بيلەۋدى مانسابىنا قويادى»، — دەپ، بارۋعا بەل بايلادى. بۇلار ەل ورىنعا وتىرعاننان كەيىن ون ءبىر ادام، شانشقىلى كەنجەعۇل دەگەن باستاپ ءتۇن قاتىپ ءجۇرىپ، ەشبىر جەرگە توقتالماي، قورىن حاننىڭ الدىنا باستارىن حاننىڭ اياعىنا قويىپ جىلاپ، اسىعىس كەلگەن جۇمىستارىن باياندادى.
كەنجەعۇل جول باستاپ شۋلاپ:
— تاقسىر حان، قازاقتىڭ كوپ جاۋىنگەرى كەلە جاتىر ءسىزدىڭ ەلىڭىزدى شاۋىپ، ورداڭىزدى ويران ەتىپ، مال-مۇلكىن تالاپ الىپ، قاتىن، قىزىن كۇڭدىككە، ەركەگىن قۇلدىققا الامىز دەپ. ىلەنىڭ سىعىسقان سەڭىن توقتاتىپ تاستاپ، كوپ جاۋىنگەرىن سۋدى توقتاتىپ، قۇرعاقپەن وتكىزىپ الدى. رايىمبەك دەگەن جاس سيقىرشى باتىرى بار ەكەن. «قورىن حان ءوزى باعىنسا، ۇرىس اشپايمىن، كونبەسە، تاۋداعىسىن تاۋ مەن تاسقا سوعىپ، ويداعىسىن ىلەنىڭ سۋىن قاپتاتىپ مۇز قىپ قاتىرامىن!» دەيدى. تاقسىر حان، ەرتە قامدانباساڭىز، وتە ءقاۋىپتى.
قورىن حان مۇنى ەستىپ، ءبىرىنشى باس ءۋازىرى ءبىر جاعىنان جاۋىنگەرلەرىنىڭ قولباسشىسى سەركە دەگەندى شاقىردى.
— مىنا يتتەر نەنى ايتىپ وتتاپ وتىر، سەن ون بەس ادام الىپ بارىپ تەكسەرىپ قايت! ءبىرىنشى، ىلەنىڭ مۇزى قاتتى ما ەكەن، قازاقتىڭ قولى كەلگەنى راس پا ەكەن، مۇز قاتپاسا، قايتىپ ءوتتى ەكەن، رايىمبەك دەگەن سيقىرشى بارى راس پا ەكەن، سونى تەز بارىپ تەكسەرىپ قايت! — دەپ بۇيرىق بەردى.
سەركە قورىن حاننىڭ بۇيرىعىن الىپ، قاسىنا ون بەس ادام الىپ ءجۇرىپ كەتتى. جول بويى جولىققان قالماقتار كوزدەرى جاسقا تولىپ سەركەگە ارىزدانا شۋلاپ: «قازاقتىڭ كوپتىگىنە كوز جەتپەيدى. كوپ جاۋىنگەرى كەلىپ جىلقىنى وتارمەن ايداپ كەتتى، سيىر، قويدى قىرىپ، سويىپ جەپ جاتىر. ىلەنىڭ سىقاسقان سەڭىن بۇزىپ بارلىق جاۋىنگەرىن قۇرعاققا وتكىزىپ الادى.
رايىمبەك دەگەن جاس سيقىرشىسى بار ەكەن. «ايتقانىما كونبەسە، ويران ەتەمىن» دەيدى.
سەركە جەرگە ءتۇسىپ، ارالاپ قارادى. مۇز قاتپاعان. ىلەنىڭ سەڭى سىقاسىپ ءجۇرىپ جاتىر. قورىن حاننىڭ سەنىمدى تۇلپار باققان اجىكە دەگەن مىنىسكەرى بار ەدى. سول سەركەگە كەلىپ جولىعىپ:
— تاقسىر، مەن جاسىمنان تۇلپار باعامىن، تالاي تۇلپاردى سىناپ تا كوردىم، مەن مىنا رايىمبەك مىنگەن اتتاي اتتى كورگەن ەمەسپىن، قاناتتى قۇسقا ۇقساس. ءوزى ادام بالاسىنان ءبىر وزگەشە بارلىعى دا، وعان بىتكەن جۇرەك ءار ادامعا بىتە بەرمەيدى، سۋدى سەڭىمەن توقتاتىپ تاستاپ، بارلىق جاۋىنگەرىن وتكىزىپ العانى راس، — دەپ سەركەنى سەندىردى: وسى ماسەلەلەردى انىقتاپ، قايتا ءجۇرىپ تۇرگەندەگى قورىن حانعا كەلىپ، كورگەن بىلگەنىن باياڭداپ ءوتتى.
قورىن حان سوندا اشۋلانىپ، جەندەتتەرىن شاقىرىپ الىپ، قاسىنداعى ون بەس جولداسىن دارعا اسىپ، سەركەنى «سەن رايىمبەكپەن تىلەكتەس بولىپ كەلگەن ەكەنسىڭ، رايىمبەكتى بايلاپ الىپ كەلىپ، ەكەۋىڭدى بىرىكتىرىپ دارعا ءبىر-اق تارتامىن»، — دەپ سەركەنى تەمىر تورعا سالىپ، اۋزىن بەكىتىپ تاستادى. قالعان جاۋىنگەرلەردىڭ باستىقتارىنا جارلىق بەردى:
— وزدەرى باستاپ، وزىنە اجال ىزدەپ كەلگەن قازاقتاردى ەلگە اۋرەلەتپە، تەز كوزىن جويىڭدار، جورىققا جارايتىن بىردە-بىر ادامدى قالدىرماي قازاق جاۋىنگەرلەرىن ەل ارالاتپاي، الدىن توسىپ تۇرۋ كەرەك! — دەپ بۇيىردى. — ەكى كۇننەن قالدىرماي الدىنان شىعامىز، — دەدى.
قورىننىڭ ورتالىق حانى سەكەرگە جازعانى:
«تاقسىر، باس يەمىز، ءامىرى كۇشتى حانىمىز سەكەر! سىزگە قۋانىشتى سالەممەن الدىڭىزعا مىنا ادامدى جىبەرىپ وتىرمىن. قۋانىشىمىزدىڭ سەبەبى مىناۋ: مىنا قازاقتاردى اجال ايداپ، كوپ جاۋىنگەرلەرىمەن كەلىپتى. اتسىز، جاياۋ، قۇرالسىز، قولىنداعى ۇستاعانى — باقان، وزدەرى ازىقسىز، اش كەلىپتى. سىزدەن تىلەگىم، «اجال ايداپ كەلگەندەردى ولتىرىڭدەر!» دەپ اشۋ شاقىرماڭىز، ءوز وبالى وزىنە جانە ايتارىم، ولجانىڭ ەڭ الدى وزىڭىزدىكى جانە ولجا الار ادامدارىڭىزدى، ولجا قويار جەرىڭىزدى دايارلاڭىز دەپ جاردەم سۇرايمىز، ءوزىمىز-اق ويناپ ءجۇرىپ قىزىعىن كورەلىك. حات قورىننان. قىستاق تۇرگەن».
حان قورىن اتقا مىنۋگە جاراعان ەركەك ادامىن بىردە-بىرىن قالدىرماي سوعىسقا بارۋعا جارلىق بەرىپ، قازاق جاۋىنگەرلەرىنىڭ الدىنان شىقتى. قازاقتىڭ سانسىز قولى جاۋعا كىرۋگە دايارلانىپ جاتقاندا، قورىن ەكى ادام قازاق قولباسشىلارىنا ەلشى جىبەردى. ول ەكى ادام كەلىپ قازاق قولباسشىلارىنا حاننىڭ تاپسىرماسىن باياندادى.
— قورىن حان سىزدەرگە جىبەردى، قىرىلماي، باستارىن ولجا قىلىپ، اتتارىن تاستاپ، جۇزدەن بەس ادام قۇلدىققا بەرىپ قايتسىن، — دەدى. — وعان رازى بولماسا، بىردە-بىر ادامى ءتىرى قالمايدى، — دەپ ايتتى. — سوعان جاۋاپ كۇتەمىز، — دەدى ەلشىلەر.
رايىمبەك باتىر ەكى ەلشىگە جاۋاپ بەردى:
— ەلشىلەر، حانىڭ قورىنعا ايتىپ بارىڭدار، بۇرىنعى ۋادەسىز، وپاسىز ەلىمىزدى بەس رەت شاپقان اتامەكەن جەرىمىزدەن كەتسىن، تەز ارادا الىپ كەتكەن ۇل، قىزدارىمىزدى وسىمەن قايتارسىن، الىپ كەتكەن مالىمىزدى وسىمەن قايتارسىن، وپاسىزدىق ىستەگەنى جونىندە اداممەن، مالمەن ايىبىن تارتسىن! — دەپ، رايىمبەك ەكەۋىن اتىمەن قاتار تۇرعىزىپ قويىپ، كوكويناقتى ويناتىپ، تاقىمىن قاعىپ قالعاندا قابات تۇرعان ەكى ەلشىنىڭ اتىنان قارعىپ ار جاعىنا ءتۇستى. ەلشىلەرگە رايىمبەك باتىر:
— تەز بارىپ حاندارىڭا ايت! — دەدى.
— تاقسىر حان، جارلىعىڭىزدى ايتتىق، رايىمبەك دەگەن جاس باتىرى بار ەكەن، ادام بالاسىنا بىتپەگەن ءتۇرى بار ەكەن. مىنگەن اتى بۇل زاماننىڭ جىلقىسى ەمەس. ساداق تارتقاندا، ەكەۋمىزدىڭ اتپەن تۇرعان باسىمىز ودان تەڭ تارتىپ، ساداق الىسقا ءتۇستى. سول باتىرى رايىمبەك سىزگە ايت دەپ بىزگە تاپسىرعانى: «ۋادەنى بۇزىپ بەس رەت شاپقان، سونداعى الىپ كەتكەن ۇلى مەن قىزدارىمىزدى، مال مەن مۇلىكتەرىمىزدى وسىمەن قايتارسىن. وعان كونبەسە، ءوزىنىڭ ولمەسىن ويلاسىن!» دەدى، — [دەيدى] ەلشىلەر. — جانە ەركىمەن كوشسىن دەدى.
حان قورىن بۇل ءسوزدى ەستىپ اشۋلانىپ، جاۋىنگەرلەرىنە:
— تەز جينالىڭدار! — دەپ باقىردى. — مەنىڭ جارلىعىمدى ەستىدىڭدەر مە؟ — دەپ، ءوزى ورتادا تۇرىپ جاۋىنگەرلەرىن جارلىق شاشىپ باتىرا سويلەدى.
* * *
رايىمبەك سول قالماقتار جيىلىپ جاتقاندا ۇلى ءجۇزدىڭ قولباسشى باتىرلارىنا مىناداي ماسەلە قويدى:
— مىنا قورىن جاۋىنگەرلەرىن جيىپ جاتىر، نەندەي ماسەلە بولار ەكەن، وسىعان مەن بارايىن. مەنىڭ جانىما ەكى ادام بەرىڭدەر، ول ادامدار قالماق ءتىلىن تولىق بىلەتىن بولسىن. ولاردى قالماق كيىمىن كيگىزىپ، ات-تۇرمانى قالماقشا بولسىن. قالماقتىڭ ايدارى بولسىن، قارا قالپاعى باستا، ايدەرى توقىمى بولسىن، مەن وزگەرمەيمىن، — دەدى رايىمبەك.
باس باتىرلار بۇل ءسوزدى قابىلداپ، ەكى ادامدى دايارلادى. قالماق ءتىلىن بىلەتىن، قالماق ۇلگىسىندە، بىرەۋى — دۋلات بۇيەمباي دەگەن.
رايىمبەك باتىر ساپار حابارشىعا ءجۇردى قاسىندا ەكى جولداسىمەن. سوندا رايىمبەك باتىرلارعا مىنانى ايتتى:
— بىزدەن حابار بولماي جاۋىنگەر تاراماسىن جانە دە ءوز جاۋىنگەرلەرى مەن باتىرلار دايىن بولىپ تۇرسىن. جول بولىپ باسشىسى ءولىپ، تۋى جىعىلسا، جاۋىنگەرلەردى ءوز باتىرلارى باستاپ سوعىسقا كىرىسەدى، — دەپ جول تارتتى باتىر.
رايىمبەك باتىر سوعىسقان ىلە بويىنداعى جاۋىنگەرلەردىڭ ورتاسىنان يتەرمەلەپ، قىسىلا ءجۇرىپ قورىن حانعا جاقىن جەرگە جەتتى. سوندا قورىن حان سويلەپ جاتتى. تۇگىن سىرتىنا الىپ جاۋىنگەرلەرىن بوقتاپ قويادى.
رايىمبەك باتىر قاسىنداگى جولداستارىنان سۇرادى: «قورىن نە ايتىپ جاتىر؟» دەپ. قاسىندا تۇرعان بۇيەمباي حاننىڭ ءسوزىن بايان ەتتى.
«مىنا اجال ايداپ كەلگەن قازاقتاردى تۇرعان جەرىندە قىرۋ كەرەك، بۇعان اياۋشىلىق بولماسىن! بۇرىن قازاقتى شاپقاندا الدىڭعى ولجا — حاندىكى، ەكىنشى ولجا — جاۋىنگەر باسشىنىكى، ءۇشىنشى ولجا — سوعىسقا قاتىسقان جاۋىنگەردىكى ەدى. ەندى ولاي ەمەس، كىمدە-كىم تاپقانىن ءوزى السىن، ادامىن قۇل قىلىپ پايدالانا ما، ولتىرە مە — اركىمنىڭ ءوز ەركىندە. جانە رايىمبەك دەگەن جاس باتىرى، ءوزى سيقىرشى ەكەن، سونى ءتىرى ۇستاپ بەرگەنگە كۇتتىرمەي تۇقىمىنا ماڭگىگە حاندىقتى بەرەمىن. وسى كەلگەن قازاقتاردى بىتىرگەن سوڭ، ارتىندا قالعان ەلىنە بارىپ كونگەنىن قۇل ەتىپ، قىزىن كۇڭ ەتىپ الامىز. ولجا مۇنان ارتىق بولا ما، مەنىڭ جارلىعىمدى ءسوزسىز ورىنداۋ، جالتارعاندارعا قاۋىپ جازاسى»، — دەپ حان باقىرىپ جاتىر دەپ بۇيەمباي باياندادى.
رايىمبەك باتىر مىنا ءسوزدى تولىق ەستىگەن سوڭ، جولداسىنا:
— قامدانىڭدار، قاراپ تۇرۋعا بولمايدى، ەندى مەن حاننىڭ باسىن شابۋعا ۇمتىلامىن، سىزدەر دە ايقاي، ۇران قوسىڭىزدار، — دەپ كوكويناققا قامشىنى باسىپ، ءوز اتىن ءوزى اتاپ، ۇران ەتىپ: «رايىمبەك! رايىمبەك!» دەپ ايقاي سالىپ، ۇمتىلدى. كوكويناق قاتار تۇرعان كوپ اتتىڭ ۇستىنەن سەكىرىپ، قورىن حاننىڭ قاسىنا جەتتى، الماس قىلىشپەن حاننىڭ باسىن دوپتاي ۇشىردى. قاسىنداعى تۋ ۇستاعاننىڭ باسىن الدى. تۋ جىعىلدى. قالماق بىت-شىت بولىپ قاشۋعا كىرىستى. «رايىمبەك!» دەپ ۇران شاقىرعان باسىندا جالعىز ادام بولسا، ەندى «رايىمبەك!» دەپ ۇران شاقىرۋشىلار كوبەيىپ كەتتى.
بۇل — ۇراندى كوبەيتۋ، بۇرىن باسىندا قالماققا ءتۇسىپ كەتكەن قازاق بالالارى جانە نيەتى قازاقتا بولىپ جۇرگەن قالماقتار دا بار. سولارمەن داۋىس كوبەيگەن.
مىنە، ارتتاعى كوپ جاۋىنگەرلەر قالماقتىڭ تۋى جىعىلىپ جاتقانىن كورىپ ءار باتىرلار وزدەرىنىڭ جاۋىنگەرلەرىمەن سوعىسقا كىردى. قالماقتار وڭتۇستىكتەگى تاۋعا بەت الا قاشىپ، بوسىپ بەردى اعاناس پەن سەكەر حاندى بەت الا. وسى كەزدە قاسىنداعى جولداستارى:
— باتىر، مىنا جەردە «مەنى ولىمنەن قۇتقارعان رايىمبەك باتىر» دەپ زارلاپ جاتىر، — دەدى. ايتقان جەرىنە بۇرىلىپ بارسا، تەمىر توردا جاتقان الگى سەكەر ەكەن. تەمىر توردىڭ اۋزىن الماس قىلىشپەن قاعىپ تاستاپ، بوساتىپ الدى.
— مەن وسى قورىن حاننىڭ باس ءۋازىرى ەدىم جانە جاۋىنگەرلەرىن باسقاراتىن قولباسشىسى ەدىم، مەنىڭ وسى حالگە تۇسۋىمە سىزدەر ىلە سۋىنان ءوتىپ كەلگەندەرىڭىزدە قەنجەعۇل باستاپ ون ءبىر ادام باردى. «سوعىلىسقان سەڭدى توقتاتىپ، كوپ جاۋىنگەرىن ىلە سۋىنان وتكىزىپ الدى، رايىمبەك دەگەن باتىر بار، ءوزى سيقىرشى»، — دەپ باياندادى. — سول ۋاقىتتا حان مەنى جۇمسادى، بارىپ ءبىلىپ كەلۋگە. انىعىن تەكسەرىپ، قاسىما ون بەس ادام الىپ ىلەگە ءتۇستىم. ىلەنىڭ مۇزى ءالى دە قاتپاعان ەكەن، سىقاسقان سەڭ ءجۇرىپ جاتىر. سىزدەردىڭ جاۋىنگەرلەرىڭىز ءبىرى قالماي ارعى بەتكە تاسقىن سۋدان امان ءوتىپ العان. ىلە سۋىنان، سول ىلە بويىندا وتىرعان حالىق شۋلاپ، ارىز بولدى: «رايىمبەك دەگەن ءوزى جاس بالا باتىر بار ەكەن، ءوزى سيقىرشى ەكەن، مىنگەن اتى دا بۇل كۇندە ادامنان بولەك» دەپ. حاننىڭ جاسىنان تۇلپار باققان سەنىمدى اجىكە دەگەن ادام بار ەدى، ول دا انىقتادى بۇل ءسوزدى.
مەن كەلىپ حانعا باياندادىم كورگەن، ەستىگەندەرىمدى. حان اشۋلانىپ ون بەس جولداسىمدى دارعا تارتىپ ءولتىردى. مەنى «سەن رايىمبەكپەن شارتتاسىپ، بىرگە بولماق بولىپ كەلگەنسىڭ، رايىمبەكتى تىرىدەي ۇستاپ، سەن ەكەۋىڭدى قوساقتاپ دارعا بىرگە تارتامىن» دەپ تورعا سالىپ، مەنى دە وسىندا الىپ كەلدى. مەنىڭ ءىشىم اق، تىلەگىم دۇرىس ەكەن، ءسىزدى ولمەي ءتىرى كوردىم، ەندى مەنىڭ ولسەم دە ارمانىم جوق. سىزدەن راحىم بولسا، جولىڭىزدا ولۋگە سەرت بەرەمىن، قىلىشىڭىزدىڭ ءدۇزىن قايدا سالساڭىز دا، مەن دايار، بىرگە تۋعان باۋىرىڭىزداي بولايىن»، — دەپ سەركە رايىمبەك باتىرعا ويداعى زارىن ايتىپ زارلاپ، باسىن ءيىپ تاعزىم ەتتى.
— سەركە، سەن بۇگىننەن تارتىپ مەنىمەن بىرگە تۋدىم دەپ ەسەپتە. ءوزىڭدى حانگەلدى باتىردىڭ بالاسىمىن دەپ سانا، سەنىڭ اتىڭ بۇرىن سەركە بولسا، ەندىگى اتىڭ امانجول بولسىن، قازىردەن تارتىپ سوعىستا مەنىمەن بىرگە بولاسىڭ، ءبىر بۇگىن ەمەس، كەۋدەدەن جان شىققانشا بىرگە بولامىز. ەكىنشى، ساعان قوياتىن مەنىڭ سەرتىم بار، ماعان ساداقتىڭ وعى تيەدى، قىلىش شاۋىپ، جاۋدىڭ سالماقتى قولىنىڭ زاردابىنان نايزانىڭ ۇشى تيەدى، سوندا مەنىڭ دەنەمنەن قان كەتۋىمەن كۇن مەن تاڭ اسىرا السىرەسەم، ماعان ايتقايسىڭ، «قان كوپ كەتتى، السىرەدىڭ دەمە»، سوعىس بىتكەن جوق، — دەپ رايىمبەك باتىر سەركەنى اتپەن، قارۋ-جاراقپەن تولىق قامتاماسىز ەتىپ، استىنا تۇلپار مىنگىزىپ، الماس قىلىش، ساداق، ساۋىت كيگىزىپ، قولىنا نايزا، باسىنا قورىن حاننىڭ «تاس جارعان» دەگەن الماس قىلىشىن بەلگە بايلاپ، سەركە رايىمبەك باتىردىڭ قاسىنا ەرىپ، جاۋعا شابۋعا كىرىستى. سەركە بۇل حالىقتىڭ ەلىن، جەرىن، ادامىن تولىق بىلەتىن ەدى.
حابار كۇتىپ وتىرعان ارتتاعى ۇلى ءجۇزدىڭ جاۋىنگەرلەرى، كوپ باتىر قولباسشىلارى قالماقتىڭ كوپ جاۋىنگەرلەرىنىڭ ىدىراپ قاشقانىن كورەدى، ءار باتىر ءوز قاراۋىنداعى جاۋىنگەرلەرىن باستاپ بارشىننىڭ تولىق حابارىن الىپ، شابۋىلعا كىرىستى.
«ەل ورتاسىنان ۇركەدى» دەگەن ماقال راس دەيدى. جوڭعارلارعا سول كۇنى تۇننەن قالماي حابار جەتتى. «قازاقتىڭ كوز جەتپەيتىن سانسىز قولى كەلىپ، رايىمبەك دەگەن جاس بالا باتىرى بار ەكەن، ءوزى سيقىرشى ەكەن، قورىن حاننىڭ باسىن دوپتاي ۇشىرىپ، قىلىشپەن شاۋىپ، قاسقىر قۋعان قويداي جۋساتىپ، قۋىپ قىرىپتى، قاپتاعان قول جوق، شابىسىپ جۇرگەن جاۋىنگەر جوق، ايتەۋىر رايىمبەك دەگەن ايقايشى ۇراندى. كورنەۋ شابىسىپ جۇرگەن حالىق جوق، قازاقتىڭ سانسىز جاۋىنگەرى كەيىن تۋرالاپ سوعىسقا دا كىرگەن جوق»، — دەپ حابارلادى.
بۇل ءسوزدى ەستىپ كوپشىلىك جوڭعار حالقى، اۋىلدا قالعان قارتتارى مىنا ماقالدى ايتىپ، جولداس بولادى دەستى. «مىڭ اسقانعا ءبىر توسقان بار» دەگەن، بەيبىت، تىنىش جاتقان قازاقتى قايتا-قايتا شاۋىپ ۇل-قىز، مال-مۇلىكتەرىن تالاپ، جەرىنەن قۋدى. قازاقتىڭ قۇداي جار بولىپ حالقىن قورعايتىن، حالقى ءۇشىن ءبىر اۋليە تۋعان بولار».
«جاۋدان قاشقان قۇتىلادى» دەگەن عوي، قوي، سيىر بايلاۋ بولادى، جىلقى، تۇيەمەن كەتەلى. اتا-اناسىمەن سەكەر حاننىڭ ەلىنە قوسىلادى دەپ كۇن-تۇن دەمەي قوي، سيىردى تاستاپ، جۇرە المايتىن مۇگەدەك، كەمپىر-شالدى، كوشكە ىلەسە المايتىن اۋرۋلاردى تاستاپ جالاعاشتاعى اعاناس حان مەن كوكپەكتەگى سەكەر حاننىڭ ەلىنە قاراي كۇن-تۇن دەمەي جونەلدى. وسى سارىنمەن جوڭعار حالقى قاشۋعا كىرىستى.
ۇلى ءجۇزدىڭ بارلىق باتىرلارى، قولباسشىلارى باستارىن قوسىپ، ەندى سوعىستى قالاي جۇرگىزۋ جوسپار-ۇلگىسىن جاسادى. اۋەلى — رايىمبەك باتىر باستاپ تۇرگەندەگى قورىن حاننىڭ ورداسىن الۋ، ونان كەيىن كۇنباتىس شەتىنەن رايىمبەك باتىر، باقاي باتىر، شانىشقىلى قوجامبەردى باتىر، باراق باتىر، ەردەس باتىر باستاعان جانە قانشا جاۋىنگەرلەرمەن كۇنباتىس شەتىنەن بەرى قاراي قۋۋ. ساتاي باتىر، ىرىسكەلدى باتىر، وتەپ باتىر، اقباس باتىر، تىلەۋكە باتىر قانشا جاۋىنگەرلەرمەن الماتىنى استى، ىلە بويىن تازالاۋعا كىرىستى. حانگەلدى باتىر، ارالباي باتىر، قاپاي باتىر، بيەكە باتىر جانە قانشا باتىرلار بار، كوپ جاۋىنگەرلەرمەن سارىقامىس شاھارىنىڭ كۇنباتىس جاعىن تازالاپ شىعۋ مىندەتىن الدى، سوعان قاراي جول تارتتى.
رايىمبەك باتىر تۇرگەندەگى قورىن حاننىڭ ورداسىن الىپ، ول اراعا وزدەرىنىڭ ءحالسىز جاۋىنگەرلەرىنەن ادام قالدىرىپ، الماتى، قاستەكتەن ءوتىپ جوڭعاردىڭ ارعى شەتىنەن كوپ قالماقتى تۇرە قۋىپ، ءار جەرگە قالعان 3-5 شالداردىڭ باسىن قوسىپ، قولعا تۇسكەن مال-مۇلىكتى سولارعا باققىزىپ، وزدەرىنىڭ جاۋىنگەرلەرىنە باس ەتىپ ادام قوسىپ، تەز ارادا تۇرگەنگە جەتتى. قولعا تۇسكەن قاتىن-قىزداردى، باسقا ادامدار مەن مال-مۇلىكتەرىن الىپ ەكى ايدان اسقاندا وسى كۇندەگى بايسەيىت مەكەنىنە كەلىپ باس قوسار ەدى. بۇل جەردىڭ يەسى بايسەيىت دەگەن مىقتى باتىر دەپ جۇرگەن سارباز بار ەدى. جاسى ەگدەلەۋ. دوسالى تابىنان ەدى ءوزى.
رايىمبەك باتىر كەلسە، مۇندا ءبىرسىپىرا باتىرلار دا كەلگەن ەكەن. سول جەرگە ولمەي، ءتىرى قالعاندار ءۇش ايدا تولىق: باستارىن قوستى. بارلىعى دا جەڭىسكە يە بولعان، جوڭعارلاردىڭ قولعا تۇسكەن ادامدارىنىڭ، مالدارىنىڭ، مۇلىكتەرىنىڭ ەسەبىن الۋعا ادام دايارلادى.
ۇلى ءجۇزدىڭ بارلىق باتىرلارى مەن قولباسشىلارى سوعىس بولعان جەردە ءولىم بولماي قويمايدى، ءاربىر باتىرلارعا تاپسىردى.
بۇرىنعى شابىندىدا قالماق قولىنا ءتۇسىپ كەتكەن قازاقتىڭ ۇلدارى مەن قىزدارى قويداي جامىراپ، قوزىداي شۋلاپ، تابىسىپ جاتىر. جاس شاعىندا ءتۇسىپ كەتكەن ۇلدارى مەن قىزدارى بالالى بولعان. سولار دا قازاق ەكەنىن ۇمىتپاعان، تانىعاندارى قۋانىشى قوينىنا سىيماي، شاتتانىپ جاتىر، تانىماعاندارى دا «قازاقپىن» دەگەنىنە قۋانىسىپ، قۇرمەتتەپ جاتىر. وسى جەڭىسكە جەتىپ، جوعالعاندارى ۇيىرىنە قوسىلعانىنا ۇلى ءجۇزدىڭ باتىرلارى مەن قولباسشىلارى ۇلكەن توي جاساۋدى قولعا الىپ، ءار باتىردىڭ جاۋىنگەرلەرىنە قانشا مالدان بەرىلۋىن بەلگىلەپ مورە-سارە توي بولدى. وسى شابىستا قازاق قولىنا ءوز ەلدەرىندە باتىر اتاعىن العان كوپ جىگىتتەر تىرىدەي قولعا ءتۇستى. بۇلاردى وزدەرىنىڭ قالاۋىنا بەردى. «قاي باتىرمەن، بولماسا قايسى ساربازعا باۋىر بولۋىنا ءوزى ەرىكتى» دەپ رايىمبەك باتىر ايقايلاپ جاريالادى. كوپشىلىك بۇل ءسوزدى ماقۇل كورىپ، قولدادى.
سوندا تۇرىپ قازاق بولعان ءبىر باتىر مىناداي ءبىر اڭگىمە ايتتى.
— مەنىڭ اتىم — ارىستان. بۇل اتتى اكەم قويعان ات ەمەس، قورىن حاننىڭ قويعان اتى، — دەپ. — بۇل اتتى ماعان قويۋ سەبەبى، مەن ەشكىمنەن قورىقپايمىن جانە دە ايانبايمىن. بۇيىرعان جۇمىسىن مەزگىلىنەن بۇرىن ورىندايمىن. سول سەبەپتى ماعان «ارىستان» دەپ ات قويعان ەدى.
مەنىڭ ولمەي، ءتىرى سىزدەرگە بەرىلىپ، قولعا ءتۇسۋ سەبەبىم، مىنا كىسىنىڭ بۇرىنعى اتى سەركە ەدى. قازىرگى اتى امانجول بولعان ەكەن، رايىمبەك باتىردىڭ باۋىرى بىزگە باسشى بولعان. مۇنىڭ باسقارۋى، ىستەگەن ءجۇمىسىندا ەشبىر كەمشىلىك بولعان ەمەس. قاراۋىنداعى جاۋىنگەرلەرگە ىزەت، قۇرمەتى قورىن حاننان ارتىق ەدى. قورىن كەيبىردە: «وسىنىڭ اقىلىمەنەن ىستە» دەپ ايتقان كۇندەرى بولدى.
مىنە، حان بىزگە تاپسىرما بەردى: «رايىمبەك باتىردى ءتىرى ۇستاپ بەرگەن ادامنىڭ تۇقىم-تۇقىمىنا حاندىقتى تاپسىرامىن. ول رايىمبەك ءوز اتىن ءوزى اتاپ جاۋعا سوعىسقا كىرەدى. سوعىسقا قاراساڭ، سوعىسىپ جۇرگەندەر ءبارى دە «رايىمبەك!» دەپ ۇرانداپ ايقاسادى، شابىسادى. ونى كوزىم كوردى. ونىڭ قاسيەتىنەن بۇرىن ءوزىم ءولىم جازاسىنا بۇيىرعان سەركەنىڭ ءوزى تۋعان باۋىرى بولىپ كەتكەن. مىنە، سول سەركە ءقازىر اتاقتى رايىمبەك باتىردىڭ جولداسى بولىپ وتىر».
قورىن حان وسىلاي بۇرىنعى قولباسشى ادامىن ەزگىلەپ، ءولىم جازاسىنا بۇيىرىپ وتىر. بۇل مەيىرىمسىز بەتباقتاردان نە جاقسىلىق كۇتۋگە بولادى، — دەپ، — مەن رايىمبەك باتىردىڭ مەيىرلى، راقىمدىسىنا قىزىعىپ جانە جولداسىم سەركەمەن بىرگە مىنا وپاسىزدارعا قىلىش شاۋىپ، ۇلى ءجۇزدىڭ قولباسشىلارىنا، رايىمبەك باتىرعا قىزمەت ىستەپ بەرەيىن، كەۋدەمنەن جانىم شىققانشا، سەرتىم — وسى، — دەدى.
* * *
تولە ءبيدىڭ ابدەن قارتايعان كەزى ەدى. ءبىر جاعى ساۋلىعىنان، الداعى شابىندىدا ءبىر جاقسى بالاسى ولگەن ەكەن. ۇلى ءجۇزدىڭ باتىرلارى، قولباسشىلار: «تولە ءبيدىڭ بالاسى بولسىن» دەسىپ، سول ۇسىنىستى بىردەن قابىلدادى. بۇگىننەن باستاپ ارىستان تولە ءبيدىڭ بالاسى اتانادى. وسى سياقتى قازاق قولىنا تۇسكەن باتىرلار تۋىسقان-اعايىندار تاۋىپ الدى، وسى جاسالعان توي قۋانىشتى، جاقسى ءوتتى.
وسى تويدا ۇلى ءجۇزدىڭ قولباسشىلارى، جوڭعارلاردىڭ قولعا تۇسكەندەرى جالاعاشتاعى اعاناس حان مەن كوكپەكتەگى سەكەر حانعا باردى. بۇل جاققا، ارتىنا قارامايتىن بولدى. ءبىراق مۇنان بىلاي ءالى دە ءۇش حان بار. بۇلاردىڭ ۇلكەنى، ەل بيلەۋ حانى — سەكەر حان. ەندى مۇنىڭ قاراۋىندا ەكى حان بار. جالاعاشتاعى اعاناس حان، ول — ديقانعا باي. كومىرشى مەن تەمىرلىكتە — ارىسحان. بۇل سوعىس قۇرالىن جاساپ شىعارۋشى، بۇل دا وتە مىقتى حان.
«ەندى كوكپەكتەگى سەكەر حاندى جويماي، بۇل جەڭىسكە جاتپايدى، — دەستى. — سونىڭ ءۇشىن قولعا تۇسكەن مال-مۇلىكتى ۇلەسكە سالۋعا بولمايدى. كوكپەكتەگى سەكەر حان ءبىر جايلى بولسى»، — دەپ ۇيعاردى قولباسشى باتىرلار.
ۇلى ءجۇزدىڭ قولباسشى باتىرلارى كەڭەسىپ، ورتاسىنان الىستاعى ەلگە بارىپ قايتۋعا دۋلات بۇيەمبايدى دايارلادى. ءبىر قانشا جاۋىنگەردى الىپ، قاسىنا سەنىمدى ادامدار قوسىپ ەلدەگىلەرگە اۋىلدان شىققاننان باستاپ بۇگىنگە دەيىن قانداي جۇمىستاردى تولىق ايتىپ، حالىققا قۋانشتى حاباردى تولىق جەتكىزەدى. بۇل باتىرلار وعان سەنىپ، ونى جۇرگىزۋگە دايارلادى. ءبىرىنشى رەت تولە بيدەن «ۇلكەن بالاڭىز ءتىرىلدى» دەپ، «اتى — ارىستان» دەپ ءسۇيىنشى سۇراپ، سونىمەن بىرگە سوعىستا شەيىت بولعانداردى ەستەرىنە ءتۇسىرىپ كوڭىل ايتۋ، بۇرىنعى شابىندا قولعا تۇسكەندەردىڭ ءبىرقانشاسى قايتىپ، ۇل-قىزداردىڭ ەلگە قوسىلۋى جايلى تاپسىردى بۇيەمبايعا. قانشا مال-مۇلىكپەن ەلگە سالەمدەمەسىن الىپ بۇيەمباي ەلگە تارتتى. قالعان ەل قولباسشى باتىرلار وزدەرىنشە كەڭەس جاساپ، سەكەر حانعا جول تارتتى.
كوپ باتىرلارعا رايىمبەك باتىر:
— وسى توپتا سەكەر حاندى الماساڭ، كۇش بەرمەيدى، كەيىن قاتتى دايارلانىپ الادى، الدىمەن سەكەر حاننىڭ ورداسىنا جەتۋ ءۇشىن كوكپەكتىنى باسىپ ءوتۋ كەرەك. جول جالعىز اياق، ەكى جاعىنداعى ۇلىتاۋ باسىندا قويعان قاراۋىلى بار. الدىمەن ول قاراۋىلداردى قولعا ءتۇسىرۋ كەرەك. سوندا عانا كوكپەكتەگى سەكەر حاننىڭ ورداسىنا جەتەمىز. سوندىقتان مەن جيىرما اداممەن كۇنباتىس جاقتاعى تاۋداعى قاراۋىلىنا بارايىن. كۇنشىعىستاعى تاۋ باسىنداعى قاراۋىلعا قاسىنا جيىرما ادام الىپ ساتاي باتىر بارسىن. بۇلاردىڭ كوپشىلىگى قالماقشا ءتىل بىلەتىن بولسىن، قالماق تۇرىمەن كيىنىپ، ايدارىن تاعىپ، ەر- توقىمى مەن قالپاعى ۇناسىمدى بولسىن. مەنىڭ جانىمدا امانجول بولسىن، باقاي باتىردىڭ جانىندا ارىستان بولسىن، سەرىگى بۇگىن تۇندە ورىنداپ، كۇندىز قوزى تۇستە وسى ورىندا بولۋعا سەرت بولسىن، — دەدى رايىمبەك باتىر.
رايىمبەك باتىر قاسىندا امانجول بار، ءبىرقانشا باتىر جاۋىنگەرلەر بار، جيىرما ادامدى قالماق نوبايىندا جابدىقتاپ، قالماق ءتىلىن بىلەتىندەردى الىپ، كۇن باتىستاعى تاۋ باسىنداعى قاراۋىلدارعا بارۋعا جولعا شىقتى.
كۇنشىعىستاعى تاۋ باسىنداعى قاراۋىلعا قاسىندا ارىستان بار، قانشا باتىر جاۋىنگەرلەردى الىپ جيىرما ادام مەن باقاي باتىر جول تارتتى، بارلىق جاۋىنگەرلەردى قالماق ۇلگىسىمەن جابدىقتاپ، قالماقشا ءتىل بىلەتىندەردى الدى. ۋادە — ەرتەڭ قوزى تاستا بولۋعا.
جورىقشى باتىرلار وسى تاپسىرمانى الىپ، ساپارعا شىقتى. بۇلار بىر-بىرىنە بايلانىستى جاساپ تۇرۋعا ورتاق ادامدار بولدى. تاۋ باسىنا شىقتى. قاراڭعى تۇندە بۇل قاراۋىلشىلارعا ايقايلاماق بولىپ ۋادە جاسادى. رايىمبەك باتىر الدىمەن امانجولدى قاسىنا الىپ، باسقا جولداستارىن ارتقا جۇرگىزىپ، قاراۋىلشىنىڭ كەزەكتە تۇرعانى بۇلاردى كورىپ، ءتىل قاتتى. بۇل كۇزەتشىلەرگە امانجول ءوز تىلىمەن جاۋاپ بەردى: «سىزدەرگە جاردەم بەرۋگە كەلە جاتىرمىز» دەپ. سول كەزدە اتتاعىلار قالماقشا ولەڭ ايتىپ، سىرنايلارىن تارتىپ، بۇلار دا جەتتى.
بۇل كۇزەتشى قۋانعاننان ۇيقىدا جاتقانداردى دا وياتۋعا دەگبىر تاپپادى. بۇلاردى جاتقان ورىندارىنان تۇرعىزباي:
— سىزدەر ءوز جاندارىڭا جاندارىڭ اشىسا، ءسوزسىز باعىنىڭىزدار، بولماسا تۇگەل قىرىلاسىزدار، — دەپ امانجول بۇلارعا ءتۇسىندىردى. جاتقان قاراۋىلدىڭ باستىعى امانجولدى تانىپ:
— سەركە، وسى ءتىرى ەكەنسىڭ عوي، ءسىز قايدا بولساڭىز، مەن دە بىرگە بولامىن، جان ساۋعا، — دەپ امانجولدڭ اياعىنا باسىن قويىپ جىلادى. وسى جەردە ءسوزسىز بارلىق قاراۋىلشىلار قولعا ءتۇستى. بۇلار رايىمبەك باتىرعا وزدەرىنشە كىشىلىك جاساپ، باعىندى. قىرىق شاماسىندا ادامدى تولىق الىپ، مۇنىڭ ىشىنەن الگى قاراۋىلشىنىڭ باستىعى بايسەركە:
— مىنا ادامداردىڭ ىشىندە تۇبى-نيەتى تۇزەلمەيتىندەر بار، — دەدى. بۇل ادامداردىڭ ورنىنا جاڭالاپ ادامدار قويىپ، قولعا تۇسكەندەردى الىپ قايتتى. باقاي باۋىرىنداعى قاتىناسى ارقىلى حابار الدى. بۇلار دا وتىز ادامدى تىرىدەي قولعا ءتۇسىرىپ، كوپ ادام الىپ قايتتى. كونبەگەنىنىڭ باسىن الىپ، ورىندارىنا قاراۋىلعا ادامدار قويىپ، بۇل باقاي باتىر دا مەزگىلدى ۋاقىتتان قالماي، قوزىتاستا ۇلى ءجۇز كوپ جاۋىنگەرلەرىمەن باتىرلاردىڭ الدىنا كەلدى. رايىمبەك باتىر مەن باقاي باتىر كوپ تابىسپەنەن كەلىپ قوسىلدى قانشا سوعىس قۇرالدارمەن. ۇلى ءجۇزدىڭ جاۋىنگەرلەرى مەن قولباسشى باتىرلارى قاتتى قۋانىشتا بولىپ، رايىمبەك باتىر مەن باقاي باتىرعا ۇلى ءجۇز اتىنان ماڭگىلىك راحمەتىن ايتىپ، وزدەرىنشە «داڭقى زور اتاقتى باتىر» دەگەن اتاق بەردى.
ەندى كوپ باتىرلار كەڭەسىپ، سەكەر حانعا جول تارتۋعا قام جاسادى. قولباسشى رايىمبەك باتىر مىناداي تاپسىرما ايتتى:
— ەندى، — دەدى رايىمبەك باتىر، — سەكەر حاڭدى الامىز. ورداسىن بۇزامىز. وعان سەبەپ — بىزگە ەندى جاۋىنگەرلەردى ۇشكە ءبولۋ كەرەك. كۇنباتىس جاق شىلىك سۋىن ورلەتىپ باقاي باتىر باستاعانداردى سۋىقتوعاي ايلانىپ كوكپەككە كەلىپ قوسىلۋ. كۇنشىعىس جاقتان شانىشقىلى بەردىقوجا باتىر، ەردەس باتىر، تىلەۋكە باتىرلار، بۇل جاققا سارىقامىس باسىپ، ەكى بۇعىتىنى اينالىپ كوكپەكتىدە، سەكەر حاننىڭ ورداسىندا كەزدەسەتىن بولسىن!
ۇلى ءجۇزدىڭ بۇرىنعى قولباسشىسى قارت باتىرلارى مەنى جانىنا السىن، كوكپەكتىڭ وزەنىمەن ءجۇرىپ سەكەر حاننىڭ ورداسىنا كىرەمىز. قارتتار ايتادى: «قورىققان جاۋ المايدى» دەپ. جوڭعاردىڭ الدىڭعى بەتى تويتارىلدى. دەگەنمەن، ءالى ەرتە. ەندى ءوزىمىز قورىقپاساق، ەندىگى جاۋدى الۋ ونشا قيىنعا تۇسە قويماس، — دەدى رايىمبەك باتىر. ساربازدارىن، قوسشىلارىن شيراتا ءتۇستى، — ساقتىق كەرەك ، — دەدى.
— مىنا الداعى قورىن حاننىڭ ورداسىن بۇزىپ، ەلىن شاپقاندا مىنا باراق باتىردىڭ الدىنان اتىسىپ وعىمەن، شابىسىپ قىلىشىمەن بەس جۇزدەي جوڭعاردان ادام ولگەن، «سەرىكتىڭ اسۋىندا» اش-جالاڭاش، بۇرالقىلار ءۇسىپ ولگەن ءار جەردە، «قاش- قان جاۋعا قاتىن ەر» دەپ بۇرىنعى قارتتار ايتادى. قاتىن، بالا كىنالى ەمەس، قازاقتى اتامەكەن جەرىنەن كوشىرىپ، مەزگىلسىز شابۋىل جاساعان جوڭعاردىڭ حانى مەن بايلارى. ەندى مۇنان بىلاي باتىرلار قاتىن-بالانى ساقتاۋ كەرەك، — دەدى رايىمبەك.
سوندا قولعا تۇسكەن بايسەركە دەگەن سەكەر حان جايىندا ايتتى.
— سەكەر حان وزىنشە مىقتى حان، ورداسى بەرىك، ءوق-دارى سوعادى، قۇرالى كوپ. وسى تۇرگەندەگى قورىن حان، جالاعاشتاعى اتا-اناسى، كومىرشى، تەمىرلىكتە — ارىس حان وسى سەكەر حانعا باعىنىشتى (كومىرشى). تەمىرلىكتەگى ارىس حان سوعىس قۇرالىن جاساپ شىعارادى. سەكەر حاننىڭ باراق دەگەن باتىرى بار، اتاقتى جاۋىنگەر.
«قازاقتى توقىراتىپ، ءوزىم-اق شاۋىپ الامىن، ءبىرىنشى ءابيىر- ءدى ءوزىم الامىن»، — دەپ ويلاعان قورىن حان. ەكىنشى، «ولجاعا جەكەلەپ قارىق بولامىن» دەپ تە ويلادى. جوق، مۇنىڭ ويى قاراڭ قالدى. وسى قورىن حاننىڭ ەلىنەن سەكەر حانعا قاشىپ بارعاندار حاننىڭ اياعىن قۇشاقتاپ، جىلاپ زارلادى. ءبىز قورىن حاننىڭ اقىماقتىعى دەپ وسىنى ايتامىز.
حانعا جىلاپ بارعاندار مىناداي ارىز، ارماندار ايتتى:
— الماتىدان ايىرىلدىق — الماسى بار جۇرەكتەي،
بالدىرعانى بىلەكتەي، تۇرگەندى تارتىپ
مۇنى الدى، وزەنى — ءتولدى ۇلىكتەي.
رايىمبەك تۇرعاندا ەشكىمدى قويماس،
جوڭعاردىڭ تۇگەل كۇنى وتپەي.
«رايىمبەك باتىردىڭ دابىسى، باتىرلىعى، ايلاكەرلىگى كوپ ايتىلادى. جۇرگەن ءجۇرىسىن ادام بىلمەيدى. اتى مەن ءوزىنىڭ ونەرىن، رايىمبەك باتىردىڭ باتىرلىعى مەن ايلاكەرلىگىنە دە سۇيىنەمىن، كەۋدەمنەن جان شىققانشا بۇيىرعان تاپسىرماسىن ورىندايمىن»، — دەدى بايسەركە.
رايىمبەك باتىر باستاپ كوكپەكتىڭ قىساڭ سايىنا جولعا شىقتى. ۇشكە بولىنگەن جاۋىنگەرلەر مەن باتىرلار ءوزى العان مىندەتتى جۇمىسىمەن ساپارعا شىقتى. جولعا شىعىپ ۇلى ءجۇزدىڭ بارلىق قولباسشىلارىمەن رايىمبەك باتىر اقىلداستى.
— كوكپەكتىڭ ويرانى شىقتى. مىنا سەكەر حاننان الىنعان حابارعا قاراعاندا، اعاناس حان مەن ارىس حان جاۋىنگەرلەردى كوپ جيناپ جاتقان كورىنەدى. ەرتەڭ ساسكەمەن حالقىنا، جاۋىنگەرلەرى مەن قولباسشى باتىرلارىنا بۇيرىق بەرەتىن كۇنى ەكەن، قالاي دا بولسا سول باس قوسقان توبىنا مەن بارشى (جاۋشى) رەتىندە بارىپ قاتىناسىپ، ايتقان بۇيرىعىن ءبىلىپ كەلۋىم كەرەك. سول ساپارعا بارۋ ءۇشىن ون بەس ادام دايارلانۋ كەرەك. بەستەن ءۇش بولەك بولىپ ءجۇرۋ ءتيىستى. بەس ادام الداعى ساپتا، مەنىڭ جانىمدا بولسىن، ارتقى ون ادام بىرىنەن ءبىرى قاتىناسىپ حابار الىپ تۇراتىن جەردە بولسىن، — دەپ، ون بەس ادام دايارلاپ الدى. — قالعان قارت باتىرلار بار، ءار باتىر ءوز جاۋىنگەرلەرىمەن بىزدەن حابار كەلمەيىنشە ورىندارىندا بولسىن، — دەپ بۇيىردى.
رايىمەك باتىر بەس ادامدى قالماق ۇلگىسىندە كيىندىرىپ، جابدىقتاپ، امانجولدى ءوز جاعىنا الىپ، باسقا ادامدار دا بىرگە ءجۇرىپ، جەر قايىسقان جينالعان حالىقتىڭ اراسىنان قىستاقتا تۇرعان سەكەر حاننىڭ جانىنا جاقىن جەرگە كەلدى.
سەكەر حان مۇنارانىڭ باسىنان ورىن الدى. قاسىندا اتاقتى باراق باتىرى بار، جەر قايىسقان حالىققا سەكەر حان مەن باراق باتىر جارلىق بەردى.
ءسوزىنىڭ باستاماسىندا تۇرگەندەگى قورىن حاندى جامانداپ سويلەدى.
— قورىن انىق وڭباعان، ءوزىنىڭ جاۋىنگەرلەرىن جوندەپ باسقارا الماي، ءوزىن-وزى وپات ەتتى. ونىمەن قويماي حالقىن ويران ەتىپ قىرعىزدى، ەندى ءوزىن-وزى اجالعا ايداپ، كەلگەن جاياۋ شۇباپ، ءوزى اشتىقتان قىرىلعالى كەلگەن قازاقتاردان جەڭىلىپ وتىرعان، بۇل ماسقاراشىلىق. ەندى ءبىزدىڭ مىنا باراق باتىرداي دۇنيەگە ادام كەلە بەرمەيدى. باراقتىڭ اتىن ەستىگەن قازاق ىشكەن اسىن جەرگە قويىپ، ءوز توسەگىندە جاتا المايدى. ەندى مەنىڭ جارلىعىم مىناۋ: مىنا اجال ايداپ كەلگەن قازاقتاردى اياۋشىلىقتىڭ كەرەگى جوق بولادى، ەس الدىرماي قىرۋ كەرەك بولادى. بۇل جەردە دىبىسىن شىعارماي قىرىپ، ارتىنداعى ەلىنە بارىپ قىزىن قاتىن، قاتىنىن كۇڭ ەتىپ، ۇلىن قۇل ەتۋ كەرەك. بۇل قازاقتان اتام قوڭتاجىدان تارتىپ جەڭىلىپ كورگەن ەمەس، وسى كەلگەن جاۋىنگەرلەرىن باستاپ جۇرگەن ءبىر سيقىرشى رايىمبەك دەگەن بار دەيدى. سونى ولتىرمەي، ءتىرى ۇستاپ الىپ كەلگەن ادامعا تۇقىم- تۇقىمىنا دەيىن حاندىقتى تاپسىرامىن.
ءبىزدىڭ حالىق قازاقتان باتىر بولادى. ونىڭ دالەلى مىناۋ: بىزدە سوعىس قۇرالىن ءوزىمىز جاساپ شىعارامىز. جىلقىنىڭ تۇلپارى دا بىزدە، ءجۇز ادامعا ءبىر-اق ميتىڭ جاۋاپ بەرەدى، ءجۇز شابان اتقا ءبىر-اق تۇلپار تاتيدى. مىنە، وسىنداي سوعىس قۇرالى بار جەردە، ۇشقان قۇستاي تۇلپارى بار ەلدە باتىر كوپ بولادى. جاۋعا تايعا ەرىن ەرتتەپ، قارۋىنا قاراماي نايزا ۇستاعان قازاقتا باتىر كوپ بولماق پا؟ بۇل جارلىقتى ورىنداماعاندار ءولىم جازاسىنا تاپسىرىلادى، — دەدى سەكەر حان.
رايىمبەك باتىرعا قاسىنداعى قالماق ءتىلىن بىلەتىن باتىر: ءتۇسىندىردى. سەكەر حاننىڭ حالقىنا جانە جاۋىنگەرلەر مەن باتىرلارىنا بەرگەن جارلىعىن باستان-اياق ءتۇسىندىردى.
رايىمبەك باتىر بۇل حاننىڭ جارلىعىن تولىق تۇسىنگەننەن كەيىن جولداستارىنا ايتتى:
— ەندەشە، مەنىڭ دە جارلىعىمدى ورىنداڭدار. ەندى قاراپ تۇرۋ بولمايدى. تورتەۋىڭ قاتار تۇرىڭدار، مەن اناۋ مۇنارانىڭ باسىندا تۇرعان سەكەر حان مەن باراق باتىرىن كوزدەپ ساداق تارتامىن. سونان كەيىن «رايىمبەك!» دەپ ۇرانداپ، قىلىشپەن جاۋاپ بەرىڭىزدەر، — دەپ.
رايىمبەك باتىر اتتاردى قاتار قويىپ، مۇنارادا تۇرعان سەكەر حان مەن باراق باتىردى كوزدەپ: «ناعاشى اتام وراق باتىر، ءوز بابام سىرىمبەت، حانگەلدى باتىرلار قولداي گور!» — دەپ ساداقتى بار كۇشىمەن تارتقاندا باراقتىڭ ساداعىنىڭ وق موينىن جۇلىپ ءوتىپ، سەكەر حاننىڭ وڭ يىعىن قاقىراتىپ جىبەردى. سول زاماندا رايىمبەك ۇران شاقىرىپ، جالاڭ قىلىشپەن كىرىستى. رايىمبەك باتىر كوكويناقتى ويناتىپ، اتىن قارعىتىپ، تۋ ۇستاعان باتىردىڭ باسىن الماس قىلىشپەن الماداي ۇشىردى. «رايىمبەك! رايىمبەك!» دەگەن ۇران كوبەيدى.
سوندا سەكەر حان ولمەي قالىپ، جاۋىنگەرلەرىنە جارلىق بەردى. «قازاق قولىنا تۇسپەسىن، سوعىس قۇرالدارى: وق ءدارى، ءورت قويىڭدار!» — دەپ جارلىق بەردى. سول جارلىقتى ورىنداپ، قويماعا ءورت قويىپ جىبەردى. بۇتكىل قويما ورتەنىپ، ءوق-دارى اتىلىپ، جول قوپارىلىپ، اتىلعان وق-دارىدەن كوپ قالماق قىرىلدى.
سەكەر حان تىرىدەي قولعا ءۇستى. سەكەر حاننىڭ باسىن شاۋىپ، ونىڭ قانىن امانجول ءىشتى. ارتتا تۇرعان ۇلى ءجۇزدىڭ باتىرلارى جاۋىنگەرلەرىمەن قاپتاپ، تۇس-تۇسىنان قولما-قول قان مايدانعا كىرىستى. بۇل سوعىستى كەشەگى زارەزۇم سوعىسىنان قەيىنگى زور مايدان سوعىسى دەپ ەسەپتەدى. كۇن-تۇن دەمەي، جەتى كۇن سوعىس بولدى. قالماقتان زور داۋىس ەستىلەدى: «رايىمبەكتى ءتىرى ۇستا!» دەپ. رايىمبەك [ءتىڭ] كىم ەكەنىن بىلمەيدى. سوعىستا جۇرگەن بارلىعى «رايىمبەك!» دەپ ۇران شاقىردى.
كۇنباتىستاعى شەلەك وزەنىن ورلەپ كەتكەن باقاي باتىر جاۋىنگەرلەرىمەن جول بويى جاۋدى تازالاپ بولدى، وسى سوعىسقا كىرىستى. كۇنشىعىس جاقتاعى سارىقامىستى ورلەپ، ەكى جاقتى اينالىپ شانىشقىلى قوجامبەردى باتىر دا بارلىق جاۋىنگەرلەرىمەن جول بويى دۇشپاندارىن تازالاپ، امان-ساۋ ولجاسىمەن وسى سوعىسقا كەلىپ قاتىناستى. بۇل كۇشتى سوعىستىڭ زاردابىنا شىداي الماي جوڭعارلار جالاعاشتاعى اعاناس حان مەنەن كومىرشى، تەمىرلىكتەگى ارىس حاننىڭ قول استىنا بارىپ تىعىلدى. قالماقتاردىڭ ءۇيى تىگۋلى بويىمەن، [مالى] قورادا قالدى، ەلسىز كەمپىر-شالدارى جۇرتتا قالدى. جالاعاشتاعى اعاناس حان، كومىرشى، تەمىرلىكتەگى ارىس حان ءتىرى قالعان جاۋىنگەرلەرىمەن ءوز جەرىنە قايتتى. سونداعى قالماقتاردىڭ ايتقان زارى:
— ويران توبە ويىلدى،
سەكەر، باراق جويىلدى.
رايىمبەك كەلدى دە
الماداي ءۇزدى مويىندى.
جالاعاش [تى] جاۋ العان.
قازاقتار ات ءمىنىپ،
قارنى تويىندى، —
دەپ زارلاعان، قاشقان اعاناس حان مەن ارىس حان ءوز وردالارىنا بارىپ بارلىق حالقى مەن جاۋىنگەرلەرىنە جارلىق بەردى. «ءتىرى جان قالماي، ءبىرىمىز قالعانشا سوعىسامىز. ەندى قازاققا بوداۋ بولا المايمىز، — دەدى. — ەگەر قازاق بىتىمگە كەلسە، ءبىز دە ماقۇل دەيمىز»، — دەپ وزدەرىنشە سوعىس دايىندىعىن جۇرگىزىپ جاتىر، شەپكە ءتىرى جانىن، ەر ادامدارىن شىعاردى، وزدەرىنىڭ ءبارى دايىنداۋدا بولدى.
ۇلى ءجۇزدىڭ جاۋىنگەر، قولباسشىلارى بولىپ مىنا ەكى حاندىقتى شاۋىپ تالقانداعانىنا زور قۋانىشتا بولىپ، قورىتىندى جاساۋعا كەڭەستى. بۇل جونىندە ءاربىر قولباسشى ءوز پىكىرلەرىن ايتىپ، ورتاعا سالىپ كەڭەستى.
— ۇلى ءجۇزدىڭ جاۋىنگەر، قولباسشى باتىرلارى، مەنىڭ ويىمشا، بۇل سوعىستى توقتاتپاي جۇرگىزۋ سەبەبى — ءدال وسى ۋاقتا وزدەرىنىڭ كۇشى ازايعان كەزى، جۇرەگى قايتىپ تۇرعان مەزگىلى. ولارعا قاراعاندا ءبىز كۇشەيدىك، العاشقى كەلگەنىمىزدە بىزدە نە بار ەدى، مىنگەنىمىز — الدى ات، ارتى جاباعى تاي ەدى. سوعىس قۇرالدان: ءجۇز ادام بولساق، ون بەسىندە عانا سوعىس قۇرالى بار ەدى، ازىعىمىز — جارما، تارى ەدى. ال ەندى بارلىق جاۋىنگەرلەردە سوعىس قۇرالى تولىق بار. بارلىعىنىڭ مىنگەنى — الدى تۇلپار، ارتى اتاقتى ات بولدى. ازىق تا قىجالات ەمەس، وسى قىزۋىمەن اعاناس حان مەن ارىس حانعا كىرىسۋ كەرەك، — دەدى رايىمبەك باتىر.
— قولباسشى رايىمبەك باتىر، ءسىزدىڭ ايتقان ۇسىنىستارىڭىز دۇرىس-اق، ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەردىڭ تابىسى — بۇرىن-سوڭدى بولماعان تابىستا، قۋانىشتا. اناسىنان ايىرىلعان قوزىداي ماڭىراپ، قالماق قولىنا ءتۇسىپ كەتكەن جەتىم-جەسىرلەرىمىز قايتىپ كەلىپ اتا-انا، باۋىر-تۋعاندارىن تاپتى، قالماقتان كوپ جەتىم-جەسىرلەر ءتۇسىپ قولىمىزدا تۇر. ەسەپسىز سوعىس قۇرالى مەن مال-مۇلىك ءتۇسىپ وتىر. مىنا جاۋىنگەر باتىر امانجول سياقتى قانشا باتىرلار باۋار (باۋىر) بالا بولىپ وتىر. مىنا امانجولدىڭ شىدامدى، تاباندىلىعى سول ەمەس پە، رايىمبەك باتىرعا قادالعان ساداقتىڭ وعىن ءوزى تارتىپ الىپ، ءوزىنىڭ قالتاسىنا جيناپ، كەشەگى دەمالىستا: «سىزگە قادالعان، تيگەن مىناۋ ەدى» دەپ الدىنا ساۋدىراتىپ تاستادى.
باتىر امانجول ءبىر عانا رايىمبەك باتىر ەمەس، باسقا دا: باتىرلارعا ءوق-دارى تيگەن بولسا، ونىڭ ءىرىڭىن سۋىرىپ، تازالاپ جازادى، مۇنداي دارىگەر بولا بەرمەيدى. سول سياقتى ارىستاي باتىرلار بىزگە تۇبەلىكتى باۋىر، مىنا تابىسىمىز زور ەمەس پە؟
ءبىز ەندى ءبىراز ۋاقىت دەم الساق، سوعىس باستالعالى قازا تاپقانداردى انىقتاپ، سانىن الىپ، ولاردىڭ ارتتاعى بالا-شاعالارىنا جاردەم بەرسەك، مىنا قولعا تۇسكەن كەمپىر-شالداردىڭ ەسەبىن الىپ، ولارعا جاندارىن باعاتىن مال بەرىپ، تۇرمىستارىن جوندەسەك، تۇسكەن مال-مۇلىكتىڭ ەسەبىن تولىق الىپ، ءار جەرگە كەتىپ تاسىعان مالداردى ءبىرىڭعايلاساق.
مىنە، اعاناس حان مەن ارىس حاننان حابار الساق، ەگەر ولار بىتىمگە كەلسە، ۋاقىتىلى ءبىتىم جاساساق، ار جاقتاعى ەلدى بەرى ورنالاستىرىپ، ورىن بەرسەك، — دەپ باتىرلاردىڭ اتىنان، كوپ جاۋىنگەردىڭ اتىنان ساتاي باتىر ايتىپ ءوتتى.
بۇل تىلەكتى رايىمبەك باتىر دا ماقۇلداپ، ءبىرىنشى سوعىس باستالعالى ۇلكەندەردىڭ جۇمىسقا جارامايتىن، اۋىر جارالى بولعانداردىڭ ەسەبىن الۋ ءار باتىرعا مىڭدەتتەلدى. قولعا تۇسكەن ادام، مال-مۇلىكتىڭ ەسەبىن الۋعا ادام بەلگىلەدى. بۇرىن قالماق قولىنا، جەتىمدىككە، كۇڭدىككە ءتۇسىپ كەتكەندەردەن قانشا ادام قايتىپ ەلگە قوسىلدى، ونىڭ دا ەسەبىن الۋ تاپسىرىلدى.
وسى سەكەر حاننىڭ سوعىسىندا بەرىك سالعان قامالىن، ءوق-دارى قويعان قويماسىن سەكەر حاننىڭ ءوز بۇيرىعىمەن ءورت قويعىزىپ، ورتەپ جىبەردى. التى ءجۇز قۇلاشتان شىعارىپ العان قۇدىقتى دا توپىراق باسىپ، ادامنىڭ ولىگى تاستالىپ، بۇزىلدى. اۋىز سۋى حالىققا جەتپەي، سۋدان قاتتى تارىقتى. «ۇلىتاۋ» — وسى كۇندە تورايعىر تاۋى ەدى. سول تاۋ تۇبىنەن رايىمبەك باتىر قازىپ، باستاۋ شىعارىپ، سەگىز اي سول باستاۋ باسىندا قونىستاپ، قوسىن تىگىپ وتىرعان ەكەن. وسى كۇنگە دەيىن «رايىمبەك باستاۋى» دەپ اتايدى سول ءوڭىردى جەرلەگەن حالىق. ال كەيبىر دىنشىلەر قوسپا سوزبەن: «رايىمبەك باتىر تاسقا نايزاسىن شانشىپ، تارتىپ العاندا سۋ شىعىپتى» دەسەدى.
ۇلى ءجۇزدىڭ جاۋىنگەرلەرى مەن قولباسشى باتىرلارى كەڭەسىپ: «اعاناس حان مەن ارىس حانعا ەلشىلىككە ادامدار بارسىن. وعان مىنا ادامدار بارسىن. جالاعاشقا، اعاناس حانعا، باس باتىر قاسىنا بەس جولداس الىپ بارسىن. كومىرشى، تەمىرلىكتەگى ارىس حانعا قاپاي باتىر بارسىن، قاسىنا بەس ادام الىپ. بۇلار انىعىن ءبىلىپ، ءسوزدىڭ تياناعىن شەشىپ كەلسىن. سوعىسقا دايىن بولسا، ونىسىن انىقتاپ، جوق، بولماسا، بىتىمگە كەلسە، قايسى ۋاقىتقا جولدارىن، مەزگىلىن انىقتاپ كەلۋ جىبەرىلدى.
حانگەلدى باتىر مەن قاپاي باتىرلار حانعا بارۋعا جولعا شىقتى. «ءبىز، قازاقتان كەلە جاتقان ەلشىمىز» دەپ حابار بەردى حاندارعا. بۇلار اسىپ-ساسىپ ەكى حاننىڭ ورتالىق جەرىنە ءۇي تىگىپ قارسى الدى. باتىرلاردى اعاناس حان مەن ارىس حان باستارىن قوسىپ، «باتىرلارعا بەتاشار تارتۋىمىز» دەپ، ەر-توقىم سايمانمەن ەكى تۇلپار ات تارتتى. «ال ەندى باتىرلار كەلگەندەرىڭىزگە قۇلدىق ايتتىق»، — دەدى. سوندا، حانگەلدى باتىر كەلگەن جۇمىسىن ايتتى:
— قالاي سىزدەردەن، سوعىسۋعا ءازىر بولساڭدار، بىزدەردەن ءبىتىمدى قالاساندار، ونى ايت، — دەدى. سوندا ارىس حان:
— تاقسىر باتىرلار، جامانداسامىز دەپ ءبىرتالاي حالقىمىزدان ايىرىلدىق. ەندى جاماندىق-ارازدىقتىڭ كەرەگى جوق. قازاق-قالماق ءتۇبىمىز ءبىر، سوندىقتان تاتۋ بولىپ تامىرلاستىقتى كۇشەيتەلىك، — دەدى. قاپاي باتىر:
— تاتۋ بولۋ ءۇشىن بۇرىنعى ءوز ايىبىڭدى بىلەسىڭ بە؟ — دەدى.
ارىس حان:
— ايىپتىمىز، نە دەسەڭىزدەر دە موينىمىزدا. ارىس حان كەشىكپەي:
— حابار وزىمىزدەن بولسىن، — دەدى. حان مەن باتىرلار مەيىرلەسىپ قوشتاسىپ، اتتاندى. ەكى باتىردى قوشەمەتتەپ كورتوعايدىڭ سۋىنان وتكىزىپ، قانشا جاۋىنگەرلەرىمەن قوش ايتىسىپ قايتتى.
حانگەلدى باتىر مەن قاپاي باتىر قاسىنداعى جولداستارىمەن ۇلى ءجۇزدىڭ كوپ جاۋىنگەرلەرىمەن قولباسشى باتىرلاردىڭ ورتاسىنا كەلدى. بارعان جۇمىستارىنىڭ باياندى بولعانىن ايتتى. بۇل جۇمىس [قا] كوپ جاۋىنگەرلەر مەن باتىرلار وتە قۋانىشتى بولدى. «ەندى حالىقتىڭ ۇلەسىن ءبىتىم سوڭىن بەرەدى» دەپ ۋادە جاسادى. تاپسىرىلعان ەسەپتەر دە دايىڭدالدى.
كوپ كەشىكپەي ارىس حان مەن اعاناس حاننىڭ ەلشىلەرى كەلدى. بىتىمگە شاقىرىپ ەكى حاننىڭ ورتالىق شەتىنە كورتوعايعا جاقىن كەڭ سايعا ءۇي تىگىلىپ، ەكى حان بىرىگىپ ۇلى ءجۇزدىڭ جاۋىنگەرلەرى مەن قولباسشى باتىرلارى، ءاربىر ادامدارى كەلدى. ەلشىلەردىڭ ءسوزى: «ءبىتىم قوناعىنا كوپ كەلسە، كوپسىنبەيمىن، از: كەلسە، ازسىنبايمىز. ءبىر-اق تىلەگىمىز، رايىمبەك باستاعان قولباسشىلار تولىق كەلۋىن سۇرايمىز» دەگەن حان تاپسىرماسىن ايتتى.
ۇلى ءجۇزدىڭ جاۋىنگەر قولباسشىلارى كەڭەسىپ، بەس ءجۇز جاۋىنگەر، باتىرلاردى جىبەرۋدى ۇيعاردى. رايىمبەك باتىر مەن امانجولدى قالدىردى.
ۇلى ءجۇزدىڭ جاۋىنگەر، باتىرلارىنان جالاعاشتاعى اعاناس حان مەن كومىرشى، تەمىرلىكتەگى ارىس حاننىڭ شاقىرۋىنا قازاق، قالماقتىڭ مۇنان بىلاي تىنىشتىقپەن ءومىر سۇرۋىنە ءبىتىم جاساۋ تۋرالى حانگەلدى باتىر، قاپاي باتىر، ساتاي باتىر، بولەك باتىر، ارالباي باتىر، ىرىسكەلدى باتىر، شانىشقىلى قوجامبەردى باتىر، باقاي باتىرلار باستاعان بەس ءجۇز ادام بىتىمگە ءجۇردى. بۇلاردىڭ كەلە جاتقانىن ارىس حان مەن اعاناس حان قانشا باتىر، جاۋىنگەرلەرىمەن قارسى الدى.
ارىس حان مەن اعاناس حان: «بۇرىنعى وتكەن ايىبىمىز ءۇشىن» دەپ توعىز اتانعا كىلەم جاۋىپ العا تارتتى. تۇلپار، ارتى توعىز اتقا ەر-سايمان مەن توعىز قىزدى مىنگىزىپ ۇلى ءجۇزدىڭ باتىرلارىنىڭ الدىنان شىقتى. جول بويى [اتتان] ءتۇسىپ قۇشاقتاسىپ كورىسىپ، تانىستى.
سوندا اعاناس حان مەن ارىس حان:
— قولباسشى رايىمبەك باتىر قايدا، بىزبەن دوستىققا قوسىلماي ما؟ ءبىز دە باتىردى كورىپ تانىسۋىمىز كەرەك ەدى عوي، — دەدى. بۇل حاندارعا ساتاي باتىر جاۋاپ بەردى:
— رايىمبەك باتىر دا كەلەدى، — دەپ. ۇلى ءجۇزدىڭ جاۋىنگەر قولباسشى باتىرلارىن دايارلاعان ۇيلەرىنە ءتۇسىرىپ، كۇتۋشىلەرمەن قامتاماسىز ەتتى. سويىسقا الدى تۋ بيە، وگىز، ەركەك قويلارمەن قامتاماسىز ەتتى. وزدەرىنشە قوناق سىيىن كورسەتىپ جاتىر. سىرنايشى، دومبىراشى، بيشىلەرىن ويناتىپ، سىيلىق ەتىپ جاتىر.
ەكى جاق ءارتۇرلى سوزدەر ايتىپ مىناداي قورىتىندىعا كەلدى: «بۇرىنعى شابىندىدا قالماق قولىنا ءتۇسىپ كەتكەن قىز-قاتىن جانە ەركەكتەر بالا جاسىنان قولعا ءتۇسىپ، وسى كۇندە ەركەك بولسىن، قىز بولسىن، ءۇش بالالى بولسا دا قازاق ءوز قازاعىنا، قالماق ءوز قالماعىنا قايتام دەسە، ەرىكتى بولسىن، ءوز قولدارىمەن ايىپقا بەرگەن تارتۋعا تارىققانداردان باسقالار. بۇرىن ۋادە بۇزىپ، جاي جاتقان ەلدى شاۋىپ العانداعى مال-مۇلىكتەر قايتارىلسىن!
سول شابىندىدا ولگەن ادامدارعا قۇنىن تولەۋگە دەپ ەكى جاق تا رازى بولىپ، حاندار مەن باتىرلار ءبىتىم-قۇجاتتارعا قولدارىن قويدى قايتا سەرتتەسىپ.
جەر شەبىن بەلگىلەۋ تۋرالى كوپ ايتىستار بولىپ، كەيبىر جوڭعارلار: «بۇل جەردەن كەتپەيمىز، قانىمىزدى توگۋگە دەيىن» دەپ ايتقاندارى بولدى.
بۇل سوزگە قازاق قولباسشىلارى دا قاتتى اشۋ شاقىرىپ، رايىمبەك باتىرعا ادام جىبەردى قالماقتىڭ جەر شەبى تۋرالى: «قالاي بولىنەدى؟» دەپ. مۇنى ەستىپ سول زاماتتا قاسىنا امانجولدى ەرتىپ، امانجولعا سەكەر حاننىڭ كوكشۇبار تۇلپارىن مىنگىزىپ قوزىتاستان، كورتوعايدان ءوتىپ قالىڭ تىكەن، قوناق كۇتۋشىلەردىڭ تۇسىندا اقتاۋ، ەشكى جولىمەن كوكويناق پەن كوكشۇباردى ويناتىپ كەلىپ، قالىڭ جينالعان قالماق پەن قازاقتان جينالعان، كەلگەن بەس ءجۇز جاۋىنگەرلەر بارلىعى تۇرعاندا ايقايلاپ:
— مەن، رايىمبەك! دوستىق ءبىتىم بولدى ما؟ رازى دەسەندەر، ءار قولدارىڭدى كوتەر، رازى بولماساندار، سوعىس باستايمىن، — دەدى. جالاڭتاستا كوكويناقتى ويناتىپ، قىلىشىن جارقىلداتىپ اقىردى.
سوندا:
— نە ىستەسەڭ، ىستە، رايىمبەك باتىردى توقتات! — دەپ حاندار ورەكپىدى.
— وندا قول كوتەرىڭدەر! — دەپ ۇلى ءجۇزدىڭ باتىرلارى ايتتى.
«ماقۇل!» دەپ، بارلىق جوڭعاردىڭ حاندارى مەن جاۋىنگەرلەرى قولدارىن كوتەردى. كەيبىرەۋى ەكى قولىن تەڭ كوتەردى. حالىق قارسى الىپ كەلۋدى سۇرادى. «ورتاعا ۇلى ءجۇزدىڭ باتىرى كەلمەسە ەكەن، ءبىر دۇشپان جاماندىق ىستەپ قويار ما ەكەن؟» — دەپ قاۋىپتەندى. رايىمبەك باتىر:
— جاقسىلىقتىڭ ءبىز دە ىشىندەمىز، ەگەر سوعىس بولسا — باسىندامىن، جاقسىلىقتارىڭ قابىل بولسىن! — دەپ جار تاستاپ، اتتارىن ويناتىپ كورتوعايدىڭ سۋىنا كىرىپ جونەلدى. مۇنى كورگەن حاندار، حالىق ايتسا سەنبەگەن، ءوز كوزى كورىپ جەر شەبى تۋرالى مىناداي بىتىمگە كەلدى.
«اياعى شارىن سۋىنىڭ كۇنشىعىس جاعى، تاستىقارانىڭ جەلكەسىنەن قاراتاقىر قالجات دەيدى. قانى جاقىن قالماققا مىنا جاعى سارىتوعاي سۋى مەن اقتوعاي سۋىنان ءوتىپ، ۇلكەن قارقارانىڭ سۋىمەن ءجۇرىپ تاۋعا شىعادى». كۇنشىعىس جاعى — قالماققا، كۇنباتىس جاعى قازاققا قالدى. ءسويتىپ، كەلىسىمگە تۇگەل قول قويدى.
اعاناس حان مەن سەكەر حاننىڭ حالىقتىڭ تىلەگى بويىنشا الاسانىڭ تاۋ تۇمسىعىنان سول تاۋدىڭ تەرىسىمەن ءجۇرىپ، سۋىقتوعايعا ءتۇسىپ، جىڭىشكە، تاۋشىلىك، قارابۇلاق، جالاعاش، ءۇش مەركى، كوكتوبەنى جەرلەگەن اعاناس حاننىڭ ەلىن ءوز ەركىمەن جەردى بوساتۋعا ءۇش جىلعا دەيىن رۇقسات بەرىلدى. ەكى جاق كەلىسىمگە قول قويدى. قولعا تۇسكەن ادامدار قايتىس بولدى، كەلىسىم بويىنشا جۇمىستى داۋسىز شەشىپ الدى. ءۇش اي شاماسىندا ادامداردى قايتارۋدا قازاقتان دا، قالماقتان دا قالۋشىلار بولدى. قالماقتان قازاققا كوپ قالدى. سولاردىڭ ىشىندە امانجول، ارىستان، بايسەركە سىقىلدى باتىرلار قالماققا قايتپادى. «ادام بولىپ تۋدىق، جان — بىرەۋ، سەرت — بىرەۋ»، — دەپ، بۇلار قازاق بولىپ كەتتى. بۇل ۇشەۋىنىڭ دە ۇلى جۇزدە تۇقىمى بار.
مىسالى، امانجول: «رايىمبەك باتىرمەن بىرگە تۋدىم، حانگەلدى ۇرپاعىمىن» دەپ اتانىپ، بۇل امانجول بولىپ اتانبايدى، «ەمەگەن» بولىپ اتانادى. حانگەلدىنىڭ ءبىر بالاسى بولىپ كەتتى.
امانجولدىڭ اتى وزگەرىپ ەمەگەن بولۋ سەبەبى — باتىرلارعا تيگەن وق شىقپاي قالسا، ونى سورىپ تارتىپ الادى ەكەن جانە دە توقتاپ قالعان ءىرىڭىن سورىپ تاستايدى ەكەن. قۇربى-قۇرداستارى قالجىڭ رەتىندە قويعان اتى «ەمەگەن» دەپ، سول قويىلعان ات اتا- لىپ كەتىپتى. ءقازىر ءالجان دا حانگەلدى ۇرپاعى دەپ اتالادى، ەمەگەن دەگەن ءبىر رۋ ەل بار.
ۇلى ءجۇزدىڭ بۇرىنعى قولباسشى باتىرلارى مەن جاس قولباسشى رايىمبەك باتىرلار بولىپ كەڭەسىپ، ولجا ءبولىستى مىنا تارتىپپەن. ولجا تارتۋعا كەلگەن ۇل مەن قىزداردى ۇلى ءجۇزدىڭ ءار باتىرلارىنىڭ ورنىنا قاراي ءبولىس بولدى.
تۇسكەن مال-مۇلىكتى ۇلى ءجۇز بويىنشا بۇرىن شابىندىدا قولىندا مالىن قويماي الىپ كەتكەن مالسىزداردى تەكسەرىپ، جورىقتا قايتىس بولعان ادامداردى ەسەپتەپ، مال-مۇلىكتەردى ءبولدى. قالماقتان قازاق بولعاندارعا دا ءبولدى. سوندا ەسەپ بويىنشا سوعىسقا قاتىناسقان جاۋىنگەرلەر باسىنا ەلۋ جىلقىدان ءتيىس ەسەپ بولدى. ولگەندەردىڭ قۇنى دا شىعارىلدى.
بۇرىن ۇلى ءجۇز بويىنشا قولباسشى جۇلگەسىن جالايىر الادى ەكەن. سەبەبى: «وراق باتىردان بەرى ەندىگى جۇلگەنى رايىمبەك باتىر الۋعا ءتيىستى» دەپ ۇيعاردى. «ۇلى ءجۇز بويىنشا مۇنان بىلاي ولجا بار جەردە ەشبىر ۇلى ءجۇز توي باستاپ ولجا الماسىن، قاشان دا بولسا الدىڭعى ولجا — الجاندىكى بولسىن، — دەپ، ءجۇزدىڭ قولباسشى باتىرلارى مەن سانسىز جاۋىنگەرى: «ماڭگى ارتىنداعىلارىمىزعا بىردەن-بىر ونەگە قالسىن!» — دەپ سەرتتەسەدى.
ءار قوستان ءبىر جىلقى قولباسشىنىڭ جۇلكەسى بولادى ەكەن. سول ەرەجە بويىنشا ءار قوستان ءبىر جىلقى جيناعاندا ءۇش ءجۇز جەتپىس بەس جىلقى بولدى. ۇلى ءجۇزدىڭ باتىرلارى سونى اپ كەلىپ، رايىمبەك باتىردىڭ قوسىنا كەلدى. سوندا رايىمبەك باتىر ۇلى ءجۇزدىڭ كوپ جاۋىنگەرلەرىنە:
— ماعان دەگەن جۇلكەلەرىڭىزگە رازىلىق، راحمەت ايتامىن. بۇل جۇلكەنى ۇشكە بولىڭىزدەر. بۇرىنعى جەرىنە جۇلكە الىپ جۇرگەن قولباسشى باتىرلار، قان سوعىستا قاتىسى بولعانداردىڭ بالا-شاعاسىنا، اۋىلداعى مۇگەدەك بولعان كەمپىر-شال، جەتىم بالالارعا مەنىڭ مالىمدى، سول باتالارىڭىزعا بەر! رايىمبەك باتىر: مەنىڭ قالاۋىم — سەكەر حاننىڭ كوكشۇبار تۇلپارىن، اق تايلاعىن، بولات سەمسەرىن، سارى قىلىشىن، كوك مويىن ءدۇربىسىن بەرىڭىزدەر»، — دەپ تىلەگىن ءبىلدىردى. ۇلى ءجۇزدىڭ كوپ باتىرى رايىمبەك باتىردىڭ ءسوزىن ماقۇلدادى دا جۇلگەنى ۇشكە ءبولدى. حالقى قاتتى قۋانىشتا بولىپ توي جاسادى، اتامەكەن جەرىن جاۋدان بوساتتى، وتكەندەگى كوپ شاۋىپ قورلىق ەتكەن دۇشپانىنان كەك العاندىعىنا.
ۇلى ءجۇزدىڭ قولباسشى جاۋىنگەر باتىرلارى بولىپ ءورىس الۋ تۋرالى كەڭەستى. ءبىرىنشى، جالايىردىڭ بالالارى: «بۇرىن ۇلى ءجۇز جەرگە ورنالاسقاندا اتامىز وراقتى باتىر قاراتالدان تارتىپ ورنالاسقان ەكەن. ءىرى سۋلاردى ساناپ، جەتىسۋ دەپ ەسەپتەپتى. ءبىر شەتىندە مەن بولايىن دەپتى. وسى اتامىز وراقتى باتىر العان مەكەنىنەن تارتىپ ءبىزدىڭ جالايىر ءورىس الادى، — دەستى. سونان تارتىپ سۋان، البان، شاپىراشتى، ءسارىۇيسىن، دۋلات، وشاقتى، بۇرىنعى قاڭلىلار بولىپ جەتىسۋدىڭ قالعان جەرىنە تاراپ، ءورىس الدى.
— ال ءبىز اتا قونىستى الىپ بولعانىمىز جوق، دۇشپاندى تولىق جەڭگەنىمىز جوق، قاشان اتام وراقتى باتىر ساناعان، ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇز اتام ءبولىپ بەرگەن قونىسىن تۇگەل دۇشپان قولىنان الماي بىزدە تىنىشتىق بولمايدى دا، كوڭىل ورنىنا تۇسپەيدى. ەندىگى ۇلى ءجۇز باتىرلارىنىڭ جاۋىنگەرلەرى مەن جاس بالالارىڭدى باۋلىپ، ايلاكەر جۇرەكتى ەتىپ دايىنداۋ كەرەك. سوعىس قۇرالىن دايىنداۋ كەرەك. جىلقىدان تۇلپار تۋعىزىپ، ات دايارلاۋ كەرەك، — دەپ، رايىمبەك باتىر جارلىعىن جاريالادى، — جەر شەبىندە وتىرعاندار مىقتى بولۋ كەرەك، ەل ورتاسىنا جاۋ كەلمەسىن، — دەپ. جەر بولىستە البان شىعىسقا قاراي ءتۇستى، جەر شەبىندە رايىمبەك باتىر ءوزى ءورىس الدى.
رايىمبەك باتىردىڭ ءبىرىنشى ساپارى قىسقاشا وسىلاي اياقتالدى.
رايىمبەك باتىردىڭ ەكىنشى ساپارى
ۇلى ءجۇز حالقى اتا قونىسىنان ءورىس الىپ، مال ءوسىرىپ، ەركىن بايتاققا كىردى. قازىرگى باقايتاۋ دەپ اتانىپ جۇرگەن تالعار باسىنداعى باقاي باتىردىڭ ءورىسى بولعان. باقاي اتىندا قالعانى وسى ەكەن. ۇلى ءجۇز حالقى بۇرىنعىداي ەمەس، جاۋىن جەڭىپ، كوڭىلى ءوسىپ، سوعىس قۇرالى كوبەيىپ، سوعىس قۇرالدارىنان ساداق قانا بولسا، ەندى دارىسىمەن ايداپ اتاتىن مىلتىق پايدا بولدى. ءدارى مەن وقتى وزدەرى جاساپ شىعاراتىن حالگە كەلدى. جاس جىگىتتەر جاۋىنگەر بولۋعا ونەر ۇيرەندى، اتتان تۇلپار ۇستاۋ، بيەدەن بەدەۋ باعۋدى ۇيرەندى.
بۇل دايىندىق مىنادان: قازاق، قالماقتىڭ، ۇلى ءجۇزدىڭ قولباسشى باتىرلارى باستاعان جالاعاشتاعى اعاناس حان مەن كومىرشىدەگى ارىس حاندار قول قويىپ، كورتوعاي كۇنشىعىسىنداعى سايدا باس ءۇي تىگىپ، كوپ مال سويىپ، مالدىڭ اققان قانىمەن، ونىڭ مايىن ات كەشىپ جۇرگەن ەكەن. سول جەردىڭ اتىمەن بۇلاق اتانعانى ءالى كۇنگە دەيىن سول — «مايبۇلاق» دەپ اتايدى. سونداعى كەلىسىمدى ورىنداماي ءوز ەركىمەن كوشىپ، جەردى بوساتپاي كوشۋ سەرتى ءۇش جىل بولسا، كەيىن جەتى جىلعا كەتتى. جىبەرگەن ەلشىگە بەرەتىن جاۋابى: «قالماق پەن قازاق ءتۇبىمىز ءبىر تۋعان، تاتۋ وتىرساق جەر جەتەدى»، — دەپ قايىرادى.
استىرتىن ەلشىلەردىڭ ايتۋ حابارىنا قاراعاندا، جاركەنت، كوكتالداعى تورعاۋىتتىڭ قورعانى تۇر، حانمەن كەلىسە شارت جاساعان بولۋىنان قوزعالماۋعا، «ەندى قازاق قۋمايدى، ەگەر كۇشتىمىن دەپ، زورلاعان كۇندە ءبىز دە ساعان جاردەمدەسەمىز. بۇل قازاق شابۋىل جاساپ سەندەردى السا، ءبارىبىر ءبىزدى دە شابۋعا شىعادى، ونان دا وسى باستان سوعىس قۇرالدى كەبەيتىپ، ادامدار- دى ىرىكتەپ، دايارلىق جاساۋ كەرەك»، — دەپ كەڭەستى. «ءوزارا كەلىسىم جاساسىپ جاتىر» دەگەن حابارلار بولىپ جاتىر. كۇندەلىكتى قاتىناسۋشىلاردان اعاناس حان كوشىپ، جەردى بوساتۋدىڭ ورنىنا كۇننەن-كۇنگە ءورىس الىپ، ديقانشىلىعىن كوبەيتۋگە كىرىستى. بۇرىن قارابۇلاقتان توعان قازىپ، ديقاندى كوبەيتكەن، ايداعانى — كوپشىلىگى وندا تارى ەدى.
مەركىدەن توعان شىعارىپ كومەيىن بەكىتكەندە، كومەيى بۇزىلىپ توقتاماعاندا، قولىنداعى قازاقتاردان «وسى توعانعا سۋ ءجۇردى» دەپ اتاسىنان قالعان ادەت-عۇرىپ بويىنشا ءۇش ادامدى باۋىزداپتى. ونى ەسىتكەندە قازاقتاردىڭ قانى قايناپ كەتتى.
ۇلى ءجۇزدىڭ قولباسشىلارى باستى قوسىپ، ەندى مىنا ارىس حان مەن اعاناس حانعا ەلشى جىبەرۋگە ءۇيعاردى. ۋادەلى ۋاكىتتان ءتورت جىلعا جۋىق استى. «ەندى شاتاقسىز جەردى بوساتۋ، كۇنبە-كۇندە جەڭگەنىمىز وتىرۋعا شارت، ەلىم ەسەپتەلمەيتىن مايدان سوعىسى بولادى»، — دەپ، جىبەرگەن ەلشىگە تاپسىردى.
ەلشىگە باراق باتىر باستاعان التى ادام بارىپ، تولىق جۇمىسىن ايتتى. وعان ەكى حان كوشىپ، جەر بوساتۋدى قالامادى. «ءبىر اي مەرزىم ىشىندە جاۋاپ بەرەمىز»، — دەپ ەلشىلەرگە جاۋاپ بەردى. ۇلى ءجۇزدىڭ قولباسشى باتىرلارى باس قوسىپ: «اعاناس حانعا جاۋگەرمەن بارىپ كوشىرۋ، كونبەسە، اياۋسىز سوعىسپەن جاۋاپ بەرىپ، جەردەن ايداپ شىعۋعا دەپ جانە دە «ارىس حان، اعاناس حانعا قوسىلىپ بىرگە قارسى شابۋىلعا شىقساڭدار ۋادەسىن بۇزىپ، ارقان تاسى، تاعى ورتا تاۋدان اسىرا قۋىپ، مىنا جاعىن كوكسۋ، مۇزارتتان وتكىزۋ كەرەك»، — دەپ قورىتىندى جاسادى.
«بۇل اعاناس حان مەن ارىس حان سوعىسىپ، جەڭىلمەي جەردى بوساتپايدى. الىنعان حابارعا قاراعاندا، سوعىسقا دايىندىعى مىقتى، سونىڭ ءۇشىن قولباسشى باتىرلارىن ۇشكە ءبولىپ، جاۋىنگەرلەردى باستاپ ءۇش جولمەن كىرىپ سوعىس اشۋ كەرەك.
ءبىرىنشى، اعاناستىڭ ورداسىنا تاۋشىلىكتىڭ تاۋى مەن جىڭىشكەنىڭ تاۋى، جالاعاش، مەركە مەن تاۋ قورىن تازالاۋعا رايىمبەك باتىر، باقاي باتىر، باراق باتىر، بەردىقوجا باتىر، ساتاي باتىرلار باستاعان جاۋىنگەرلەر بارسىن.
ەكىنشى، سۋىقتوعاي، بارتوعاي، تورىايعىر تاۋىنان تارتىپ قاپاي باتىر باستاعان ەردەس باتىر، تىلەۋكە باتىر، اقباس باتىر، ارالباي باتىرلار باستاعان جاۋىنگەرلەرىمەن بارسىن.
ءۇشىنشى، سارىتوعاي، بورىتەسكەن، كورتوعاي، سارقورشىن، قارادالا وسى جاقتان حانگەلدى باتىر باستاعان ىرىسكەلدى باتىر، بيەكە باتىر، بەكباس باتىر، پالپانباي باتىر، وتەپ باتىرلار جاۋىنگەرلەرىمەن شەبىنە الىپ، وسىدان قۇلىق تاۋىنىڭ كوكيىرىم سۋدىڭ قۇيعانىندا باس قوساتىن بولسىن! وسى جارلىقتى ۇلى ءجۇزدىڭ كوپ باتىرلارى مەن قولباسشى باتىرلارىنا، جاۋىنگەرلەرىنە تاپسىرىپ، ءار باتىر جاۋىنگەرىمەن ءوز ورىندارىندا بولسىن. اعاناس حاندى ءوز ەركىمەن كوشىرەمىز. كوشپەسە، سوعىس باستاۋ ءبىز جاقتان باستالادى دا، ارادا حابارشى ءجۇرىپ تۇرادى. قاتىناس بولسىن»، — دەپ رايىمبەك باتىر، كوپ باتىر جاۋىنگەرلەرمەن اعاناس حانعا جول تارتتى.
رايىمبەك باتىر اعاناس حانعا ەلشى جىبەردى: «ءوز ەركىمەن كوشسىن» دەپ. ەلشىسى بارسا، اعاناس حان: «قازاقتىڭ رايىمبەك باتىرى باستاعان كوپ باتىرمەن جاۋىنگەرلىك شابۋعا دايىندالدى» دەگەن حاباردى وقىپ، سوعىسقا دايىندالىپ، ارىس حان مەن جاركەنتتەگى كوكتالدىڭ قورعانىن قورعاپ تۇرعان تورەحان كومەكتەسۋگە كەلە جاتقانى بۇل سوزدەن انىقتالدى.
رايىمبەك باتىر بۇل ءسوزدىڭ انىعىنا كوزى جەتكەننەن كەيىن، باراق باتىر باستاعان كوپ جاۋىنگەرىن تاۋشىلىك باسىنا جىبەردى. سونداعى كوشپەلى ەلدى كوشىرۋگە رايىمبەك، باقاي باتىرلار اعاناستىڭ ورداسىنا تيۋگە دايارلانۋدا بولدى.
رايىمبەك باتىر «اعاناس حان وسى توپتا نە ىستەپ جاتقانىن» ءبىلىپ قايتۋعا بۇيەمبايدى جىبەرگەن ەدى، بۇل تاپسىرمانى الىپ قايتقان ول كوپ قالماقتىڭ اراسىنا كىرىپ، ارالاسىپ ءجۇردى. سول كۇنى تۇنەپ جاتتى. اعاناس حان حالقىنا حابار جىبەرىپ: «قازاقتىڭ قالىڭ قولى ءبىزدى شابۋعا دايىن بولدى، ءبىر ادام قالماي اتگانۋعا شىعۋ كەرەك!» — دەپ جارلىق بەردى. بۇل جارلىقتى العان سوڭ، اعاناس حاننىڭ ەلى قارۋلانىپ، جينالىپ ورداسىنا كەلگەن كەزى ەدى. بۇل قالماقتار اراسىنا مىناداي اڭىز- اۋەز تارادى:«قازاقتىڭ ءبىر باتىرى بار ەكەن رايىمبەك دەگەن، ءوزى سيقىرشى ەكەن، الداعى تۇرگەندەگى قورىن حاندى قيراتقان، ىلەنىڭ سىعىسقان سەڭىن توقتاتىپ، جاۋىنگەرىن قۇرعاق جەرمەن وتكىزىپ العان ادام سياقتى دەيدى، اتىنىڭ قاناتى بار دەيدى، جىلقىعا ۇقسامايدى دەيدى. ءوزى قالاي جۇرگەنىن ادام بىلمەيدى دەيدى. ءتۇن ەمەس، كۇندىز دە كورىنبەيدى ەكەن. سول سوعىستىڭ ىشىندە بولعان ادامدار ايتتى. سوندا وق بارسا دا، قيار قىلىش بار، ايتەۋىر ءولىپ جاتقان ادام كوپ، سوندا ولمەي كالعان ادامدار ايتادى: «ءبىز دە «رايىمبەك!» دەپ ۇران سالدىق، قىلىش تيمەي، وق تيمەي امان قالدىق»، — دەيدى. كوپشىلىك ءبىرىن-بىرى قوشتاي، راسقا ايناددىردى.
اعاناس حان مەركىنىڭ توعانىن شىعارىپ، ەگىن ايداعان كەزى ەدى. توعاننىڭ كومەيىن سونشا بيىكتەن شىعارعان. مەركەنىڭ ارناسىنا سۋ جىبەرمەي، توعاننىڭ ءور جەرىنەن جول تاۋىپ وتۋگە بول- مايدى، ءيىندى جەردەن سالعان كوپىر بار، سونىمەن وتۋگە بولادى. اعاناس حان «رايىمبەكتىڭ جاۋىنگەرى كەلىپ تۇلپارلاردى ايداپ كەتپەسىن» دەپ مەركىنىڭ اۋزىنا كوپ ەلدى كيىز ۇيمەن وتىرعىزىپ، جىلقىنى مەركەنىڭ سايىن ورلەتىپ باققىزدى. سوندا ءبىر جىلقىشى ءبىر الا بيەنى اساۋدان ۇيرەتىپ، ارقانىن شۋاتىپ، جىلقىنىڭ ىشىنە قويا بەرەدى. ابدەن شارشاعان جانۋار جاتىپ-تۇرىپ، ۇشىپ تۇرىپ، ۇستىنەن دە، باسىنان دا، استىنان دا ارقان ورالىپ، شابىنا ءتيىپ، موڭكىپ تۇرىپ شىڭعىرىپ جۋساپ جاتقان جىلقىعا بارىپ، جۋساپ جاتقان جىلقى شوشىپ ۇركىپ، ەڭىسكە جوسىپ ءجۇرىپ بەرەدى. كوپ جىلقى توقتاماي، الدىندا بەيقام ۇيىقتاپ جاتقان جىلقىشىلاردى باسا-كوكتەپ، كەيبىر جىلقىشىنى جىلقى باسىپ، جانشىپ تا كەتەدى.
باياعى وزدەرىنىڭ ايتقان اڭىزدارى بار: «رايىمبەك» دەسە، ولمەي ءتىرى قالادى» دەگەن ءسوز ويلارىنا كەلىپ، رايىمبەكتىڭ جاۋىنگەرى، رايىمبەك باستاعان قول كەلىپ قالعان ەكەن دەپ: «رايىمبەك!» دەپ جەتى ۇران شاقىرىپ، ەرگەن جىلقىمەن بىرگە قاشتى. ايقاي-شۋ «رايىمبەك» دەگەن ۇران تاۋ جارىپ، جەردى جاڭعىرتتى. قورادا قوي، سيىر قالدى، ۇيلەرى جىعىلماي قالدى. الدىنان تۇسكەن جىلقى. كەيبىرەۋى ات ۇستاپ مىنگەن، بىرەۋى — جاياۋ، كەيبىر ادام كيىم كيۋگە دە مۇرشاسى كەلمەي، جان ساۋعالاپ قاشا بەرگەن. وسى قاشقان بەتىمەن اقتوعايدىڭ وزەنىنە ءتۇستى. ءبىر توپ ادام زارلاپ جىلاپ اعاناس حانعا جەتتى. «رايىمبەك باستاپ كەپ جاۋىنگەرمەن كەلىپ مەركەگە شابۋىل جاساپ، كوپ ادام قىرىلدى. جىلقىدان قانشا الىپ كەتتى بەلگىسىز، حالقىڭىز ءبۇلىندى. مەركە، شۋعا دەيىن رايىمبەكتىڭ جاۋىنگەرلەرى قاپتادى»، — دەپ اياعىن قۇشاقتاپ، مەركى جەرلەگەن حالقى زارلادى. وسى كەزدە بۇيەمباي وسى قالماقتاردىڭ اراسىندا جۇرەدى.
اعاناس حان شۋلاتىپ: «رايىمبەك سول جاقتان كەلىپ تيسە، مىنا جاقتاعى قازاقتاردىڭ جاۋىنگەرلەرىن اياۋسىز قىرۋ كەرەك، تەز ارىس حانعا حابار جەتكىزۋ كەرەك، ەندى قازاقتان قورقاتىن ۋاقىت ءوتتى، سوعىس تۋرالى جەتكىلىكتى باتىرلار كوپ. جاركەنت، كوكتالداعى قورعان تورەحان دا، بىزبەن تىلەكتەس، قانشا كەرەك دەسەك، ادام، سوعىس قۇرالىن ايامايدى. ەندى اياۋدىڭ كەرەگى جوق. قازاق وسى كۇندە شاشقىن كەزى، ولار باسىن قوسقانشا ءبىر شەتىنەن كىرىپ قۋا بەرۋىمىز كەرەك!» — دەپ ارىس حان جارلىقتى قاتتى بەرىپ، حالقىنا ايعاي سالدى.
بۇيەنباي باتىر وسى حاباردى ءوز قۇلاعىمەن ەستىپ، قايىرا تارتىپ رايىمبەك باتىرعا كەلىپ، ەسىتكەن، كورگەنىن باياندادى. بۇل حاباردى ەسىتكەن سوڭ رايىمبەك باتىر توقتاماي امانجولدى قاسىنا الىپ، توپتاسقان قالىڭ قالماقتىڭ اراسىنا كىردى. ءبىر جاعىنان باقاي باتىر كىردى. «رايىمبەك!» دەپ ۇران شاقىرىپ كەتكەندە، قالماقتار كىممەن سوعىسارىن بىلمەي دە قالدى. قازاقتىڭ قالىڭ قولى تۇس-تۇستان كىرگەندە كالماقتار بىت-شىت بولىپ، قاشۋعا اينالدى.
اعاناس حان ۋازىرلەرىنە، باتىرلارىنا: «مەركە توعانىنىڭ كومەيىن بۇز، وندا ءقازىر رايىمبەكتىڭ باتىرلارى، جاۋىنگەرلەرى جوق، اقىرى توعاننىڭ پايداسىن قازاق كورمەسىن. تارىنىڭ قويماسىنا ءورت قويىپ جىبەر، قازاق پايداسىن كورمەسىن!» — دەپ بۇيرىق بەردى. بۇل جارلىق قولىنا تيگەن سوڭ جالاعاش ورلەپ بارىپ، مەركىدەگى توعانىنىڭ كومەيىن بۇزىپ جىبەردى.
تارى قويماسىنا قالماقتاردى جىبەرمەي، قازاق جاۋىنگەرلەرى ونى قورشاپ الدى. اعاناس حان كوپ قايرات ەتتى. كوپكە دەيىن بەرىلمەي رايىمبەك باتىر قاسىندا سەرىگى امانجول بار، كوكويناقپەن قارسىلاسىپ، كوكويناق تاقىمىن قاققاندا قارعىپ قىلىش تيگىزبەي ار جاعىنا ءتۇستى، بۇرىلعانشا اعاناس حاننىڭ باسىن سەكەر حاننىڭ اق الماس قىلىشىمەن قاعىپ جىبەردى. اعاناس حاننىڭ باسى الىنعان سوڭ قالماقتار قاشىپ بەردى. ارىس حاننىڭ ەلىن كوزدەدى.
ۇلى ءجۇزدىڭ كوپ باتىرى مەن جاۋىنگەرلەرى وزدەرىنىڭ مىندەتىنە العان سەرتى بويىنشا ءجۇرىپ بەردى. ۇلى ءجۇزدىڭ ۇرانى — بىرەۋ. بارلىق باتىرلار، جاۋىنگەرلەر سوعىستا «رايىمبەك!» دەپ ۇراندادى. جىڭىشكە، تاۋشىلىك تاۋىنا جول تارتىپ كەتكەن باراق باتىر دا كەلدى. باتىرلاردىڭ ارتى سۋىقتوعايدان جىڭىشكە، تاۋشىلىك، قارابۇلاق، جالاعاشقا، مەركى، كەڭسۋ، كوكتەبە، ءۇش قارقارادان تارتىپ كىردى. اقتوعايدىڭ سۋى تاسىپ جاتقان مەزگىلى ەدى. اتى السىزدەردەن، قاشقانداردان سۋعا كەتكەندەر دە كوپ بولدى. «بۇل سوعىس ەڭ اقىرعى سوعىس، سول ءۇشىن جايباراقاتتىق بولماسىن»، — دەپ رايىمبەك باتىر بارلىق باتىرلار مەن جاۋىنگەرلەرگە جارلىق بەردى. «شاپشاڭداپ، تەزدىكپەن ارىسحاننىڭ ورداسىن الماساق، ەلىنىڭ ارعى بەتىنەن تورەحاننىڭ جاۋىنگەرلەرى كەلىپ قالدى ما ەكەن؟» — دەپ، كوكويناقتى ويناتىن باقاي، باراق باتىرلاردى، كوپ جاۋىنگەرلەرىن ەرتىپ، ارىس حاننىڭ ورداسىنا تارتتى.
باستاپقى ۋادە كەگەننىڭ جاعاسى، ءيىرسۋدىڭ قوسقانىندا تابىسپاق ەدى. ەندى ولاي بولماي شىقتى. سەبەبى ارىس حان كوپ جاۋىنگەرلەرىن قۇرالىمەن سوعىسقا قوستى. سول ءۇشىن رايىمبەك باتىر، باقاي باتىر، باراق باتىر ارىس حاننىڭ ورداسىنا تۋرا تارتقانى — وسى بولدى.
رايىمبەك باتىر ارىس حاننىڭ ورداسىنا شابۋ تۋرالى ويلارىندا، باتىرلار ءار تۇستان قورشاپ كىرۋگە ۋادە بايلاستى. «توڭىرەگى تاۋ-تاس، بەكىنىس كوپ، تۋرا ات قويۋ قيىن بولار»، — دەپ، باقاي باتىر مەن باراق باتىر رايىمبەك باتىرمەن كەڭەستى. رايىمبەك باتىر: «اجالدىمىز ولەرمىز، جاۋىنگەرلەر ءبىر جاعىنان ۇرانداپ كىرۋ كەرەك، سوندا جول اشىلماسا، اسپاننان تۇسپەسەك، توڭىرەك تاۋ-تاس، اشىق جەرىندە سىعىسقان جاۋىنگەرى تۇر. سوندىقتان جاۋىنگەرى بولسا دا، مەن ءبىر توپ جاۋىنگەرلەر مەن ۇرانداپ ارالاسايىن، سىزدەر دە ارتىمىزدان ءۇن قوسارسىزدار!» — دەپ، رايىمبەك باتىر ارىسحاننىڭ كوپ جاۋىنگەرىنە ات قويىپ، ارالاسپاق بولدى.
ءدال وسى ۋاقىتتا ارىس حان: «بۇل رايىمبەك باتىر بۇل جەرگە كەلەدى» دەپ قاۋىپتەنگەن جوق ەدى. سەبەبى اعاناس حاننىڭ ەلى دە جەر شالعايدا، مول جاۋىنگەرى بار ەدى، ونىڭ ۇستىنە ارىس حاننان جىبەرىلگەن كوپ جاۋىنگەرلەر بار، ولار بۇكىل قازاقتى تويتارىپ قايتاردى. ەگەر دە شاماسى كەلمەسە، تاعى جاردەم سۇرايدى. «ءبىزدىڭ شامامىز جەتپەيتىن بولسا، جاركەنت، كوكتالداعى قورعاندا وتىرعان تورە حاننان جاردەم الاتىن ۋادە، سەرت بار.» سول ويمەن جايباراقات، حابارسىز ەدى. حابارعا كەلە جاتقان ادام رايىمبەك باتىردىڭ جاۋىنگەرلەرىنىڭ قولىندا ەدى. ورتا جولدا قاتىناس بولماعانى وسى ەدى. ارىس حاننىڭ سوعىس قۇرالىن جاسايتىن وزىنشە شويىن، تەمىر، قورعاسىن ەرىتىپ، قولمەنەن ءتۇرلى قۇرال جاسايتىن وشاقتارى بار ەدى. تەك ءوزى قۇرالسىز وتىراتىن.
ارىس حان حالقىنا جارلىق بەرىپ، ەركەكتەن جاراۋلىسىن اتقا مىنگىزىپ، قۇرال بەرىپ توپتاستىرعان ەدى. «وردانىڭ شەنىنەن جان جۇرمەسىن» دەپ ادامنان شەپ جاساپ قويعان ەدى. بۇل ارىس حاننىڭ جاۋىنگەرلەرىنىڭ ىشىندە بۇرىنعى قورىن حان مەن سەكەر حاننىڭ قيراتىلعان سوققىسىندا بولعاندار دا بار. سول ادامدار ارقىلى ەستىپ، بولماسا ەل اۋزىنان ەسىتىپ:«رايىمبەكتىڭ ءجۇرىسى ساي ەكەن، قايدان كەلگەنىن بىلمەيسىڭ، «رايىمبەك!» دەگەن داۋىستى، قىرىلىپ جاتقان ادامدى ءبىر-اق كورەسىڭ» دەپ. ءوزارا جاۋىنگەرلەر دارىپتەپ، تۇرعان بىرەۋلەرى: ««رايىمبەك» دەپ قاشسا، ولمەي امان قالادى ەكەن»، — دەپ ايتتى. بىرەۋلەرى: «وندا رايىمبەككە كەلىپ تيىسسە، ەسىندە بولاتىن ءسوز»، — دەپ وز-وزدەرىنشە شۋىلداسىپ تۇر ەدى. تۇندە، ايسىز قاراڭعىدا رايىمبەك باتىردىڭ ءوزى باستاپ توقسانداي جاۋىنگەرى سىرت كيىمىن اقتان كيىپ، «قاراڭعىدا بىر-بىرىمىزدەن اداسپاسقا» دەپ، جاۋىنگەر قالىڭ تۇرعان جەر بولسا دا، «رايىمبەك!» دەپ ۇرانداپ، قالىڭ جاۋىنگەرلەرگە كەلىپ ارالاستى. قاسقىر شاپقان قويداي بىت-شىت بولىپ قاشتى.
«رايىمبەك! رايىمبەك!» دەگەن شۋ كوبەيدى. الداعى ايتقان سوزدەرى راسقا اينالدى. قالماقتار دا «رايىمبەك!» دەپ ۇرانداپ جاتتى. قاپتاعان قالىڭ قولدىڭ اراسىنان سىعىلماي كەپ اي- قاي-شۋ، ۇراندارمەن باقاي باتىر مەن باراق باتىرلار دا كەلىپ قوسىلدى. تار وزەنگە تالاسىپ، ءبىر-بىرىنىڭ ولگەنىنە قاراماي قاشقان ەل جول بەرمەيدى. بۇل قىسىمعا شىداي الماي ورداسىنا ءورت قويعىزىپ، ارىس حاننىڭ ءوزى دە قاشىپ كۇتىلدى.
اعاناس حاننىڭ ەلى الدىندا ارىس حاننان جاردەم كۇتىپ، «قازاقتىڭ كوپ باتىرلارىن ءولتىرىپ، كوپ جاۋىنگەرلەرىن قىرىپ، كەك الىپ بەرەدى» دەگەن ارىس حاننىڭ ورداسى ورتەلىپ، ءوزى قاشتى» دەگەن حابار الىپ، كۇن-تۇن دەمەي قولىنا جىلقى مەن تۇيە تيگەندەرى تاۋ بوكتەرى، كوك قۇز-قۇزارتتى كوزدەدى. ارىس حاننىڭ ەلى شەلكودەگە قاراي ايعايتاستى كوزدەي جونەلدى. تاۋدىڭ تورىسكەيى قالجات كوزدەي جونەلدى. ۇلى ءجۇزدىڭ باتىرلارى باستاپقى سەرتىنەن قايتپاي، ارتىنا ءتۇستى. جان اياماي سوققى بولعان جەردە ءولىم بولماي ما، وسى سوعىستا كوپ جاۋىنگەر- لەر قايتىس بولدى، ءبىرقانشا باتىرلار ءولدى، جارالىلار سانى دا از ەمەس.
ۇلى ءجۇزدىڭ قولباسشى باتىرلارى كومىرشىگە باستارىن قوسۋ جايلى حابارلاسىپ، سول كومىرشىنىڭ سۋىنا ءۇي تىگىپ، باستارىن قوسۋعا جينالدى.
ولگەندەرىن كومىپ، جارالىلاردى ەمدەپ، از دا بولسا تىنىعۋعا سابىر ەتتى. ۇلى ءجۇزدىڭ باتىرلارى جاۋىنگەرلەرىنىڭ ەسەبىن الىپ، ارتتا قولعا تۇسكەن ادام، مال-مۇلىكتەردى جيناستىرۋعا ادام ءبولىپ، دەمالىسقا كىرىستى.
تاۋشىلىك، جالاعاش، كوكتوبە، ءۇش قارقارادان قاشقان قالماقتاردىڭ ارمانى:
— قوش، تاۋشىلىك، جالاعاش،
ءتۇڭىلدى حانىڭ اعاناس.
رايىمبەك تۇرعاندا،
بىزدىكى ەمەس مال مەن باس.
ءۇش قارقارا، كوكتوبە،
بۇرىن بۇرقان جاقسى ەدى.
ەندى بىزگە وكپەلى،
رايىمبەك تۇرعاندا
ەندى بىزگە جوق توبە، —
دەدى. كومىرشى، تەمىرلىكتەن قاشقان قالماقتاردىڭ ارمانى:
— كومىرشى مەن تەمىرلىك —
بەرىك ەدى وردامىز،
ءبىز قازاقتى شاپقاندا،
ەركىن ەدى ولجامىز.
رايىمبەك كەلگەندە،
تابا المادىق قورعانىس.
ەلىن تاستاپ قاشقان-اي،
قارسىلاسپاي حان ارىس!
وسىنداي زارلارىن ايتىپ، بەت العان جولىنان قايتپاي كەتە بەردى. شالكودەگە بارعاندا ارتىنان تۇسكەن قۋعىن بولماعان سوڭ، ارىس حان ءوز ەلىنىڭ قالعانىن جيناستىرا باستاپ، حابار الدى. تەرىسكەي جاعىن قالجاتتان وتكەنىندە انىقتادى. وزدەرىنىڭ الدى قۇمبەل، ايعايتاستان اسقان، ارتى شولكادەدە. اعاناس حاننىڭ ەلىنىڭ الدى اقيازعا بارعان، ارتى تەكەستە ەكەن.
اعاناس حان ەكى حاننىڭ ەلىنىڭ قالعان باتىرلارى مەن باسشىلارىن جيناپ الىپ: «ءالى دە قازاق ءبىزدى قۋعانىن قويمايدى، قۋىپ ءجۇرىپ قىرعانىن دا قويمايدى، ءوزىنىڭ جەرىن بوساتىپ بەرىپ، تىنىش وتىرۋعا شارتتاسالىق. ونان گورى ەندى بەرى جىبەرمەي، الدىنان «حان جوسىن» تارتۋ الىپ بارىپ ءوتىنىش جاساسىن، ونىڭ ءۇشىن، الدىمەن، ەلشى جىبەرەلىك»، — دەستى. بۇل ارىس حاننىڭ ءسوزىن بارلىعى ماقۇلداپ، الدىنان ۇلى ءجۇزدىڭ باتىرلارىنا، جاۋىنگەرلەرىنە ەلشى جىبەردى.
ۇلى ءجۇزدىڭ قولباسشى باتىرلارى، كوپ جاۋىنگەرلەرى تىنىشتىق الىپ، ولى-تىرىلەرىنىڭ ەسەبىن الىپ، قولعا تۇسكەن ادامدار، مال، كولىكتەردىڭ ەسەبىن الىپ بولىپ قالعان كەز ەدى. ءۇش ادام ەلشى كەلدى ارىس حاننان. كەلگەن ەلشىلەردى قول قۋسىرىپ، باتىرلار جاي سۇراسقاندا، ارىس حان جىبەرگەن ەلشىلەرى بولىپ شىقتى. ەلشىلەردىڭ تىلەگى:«ەندى مۇنان بىلاي تاتۋ تۇرۋعا، ءبىز ءوز كىنامىزدى موينىمىزعا الامىز، ۇلى ءجۇز باتىرلارى ماقۇل- داسا، ۋاقىت قاشان، قاي جەردە بولۋىن انىق ءبىلىپ قايتۋ»، — ەلشىلەردىڭ ءوتىنىشى.
رايىمبەك باتىر: «كەلىسسوزگە بارمالىق»، — دەدى. سەبەبى ارىس حاننىڭ جەرىندە كوپ جاۋىنگەر مەن ءبىرتالاي باتىرلار قازا تاپتى جانە دە كوپ ادامدار جارالى بولدى. سونىڭ ءۇشىن ءالى دە سوعىستى توقتاتپاي، سول ۇلكەندەردىڭ قانىن قايتارۋ كەرەك. «ارىس حاننىڭ باسىن كەسپەي، كەگىم بىتپەيدى»، — دەپ كىدىرىپ وتىرىپ الدى. بۇل سوزگە بارلىق باتىرلار مەن جاۋىنگەرلەر رايىمبەك باتىردان سۇراپ: «ءبىزدىڭ باستاعى تىلەگىمىز جەڭۋ ەدى عوي، سول تىلەك ورىندالدى، ولگەندەر — شەيىت، حالقى ءۇشىن جانىن كيعان»، — دەپ رايىمبەك باتىردى ماقۇلداتتى.
سول كەزدە كوپ باتىرلار جارالى بولىپ قالىپ ەدى. رايىمبەك باتىر ءوزى دە جارالى ەدى. ءبىراق باتىر جارالى ەكەنىن كوپ ادامعا سەزدىرمەيدى. ءبىر سانىنان ساداقتىڭ وعى ءتيىپ، وعىن الا الماي، اسقىنىپ ىرىڭدەپ تۇرعان كەزى ەدى. ونى امانجول ءىرىڭىن سۋىرىپ ەمدەپ جاتىر ەدى، ءبىراق باتىر ونى اۋىرسىنىپ تۇرعان جوق ەدى.
ۇلى ءجۇزدىڭ قولباسشى باتىرلارى مەن جاۋىنگەرلەرى كەڭەسىپ، كەلىسىم جاساۋعا كەلىستى. كەلگەن ەلشىلەرگە جاۋاپ بەردى. «ارىس حانعا تەز جەتىپ ايتقايسىڭ، كەلىسىمگە ءبىز دە ماقۇل، ءوز ايىبى بولسا، تەزدەپ حابار ايتسىن. شالكودە وزەنىنە ءۇيىن تىگىپ، وزىنە كەرەكتى ادامدارىن جيناپ، بىزگە تەزدەپ حابار ەتسىن»، — دەپ ەلشىلەردى قايتاردى. وسى تاپسىرمانى الىپ، ەلشىلەر ارىس حانعا كەلىپ بايان ەتتى.
ارىس حان بۇل حاباردى ەسىتكەننەن كەيىن، ەكى حاننىڭ ەلىنىڭ باسشى ادامىن شاقىرىپ: «ەندى ءبىز كەلسەك-كەلمەسەك تە، ەل بولۋدان كەتىپ، قازاققا بوداۋ بولامىز، قالماقتىڭ كەيبىر باتىرلارى: «وسى سوعىستا رايىمبەك ءولدى، ونى كوزىمىز كوردى»، — دەگەن ەدى. ولاي ەمەس، جالعان بولىپ شىقتى، ولمەك تۇگىل، جارالى دا بولعان ەمەس، ونى بارعاندار كوزدەرىمەن كورىپ كەلىپ وتىر. ەندى بۇل قازاققا ءوز ايىبىمىزدى مويىنعا الىپ، قالاۋىن ىستەۋىمىز كەرەك. باستاپقى كەلىسىم بويىنشا ۋادە قىلعان جەرىن بوساتىپ بەرسەك، بۇل كۇنگە قالماس ەك، ەكى-ۇش حان بىرىگىپ قازاقتى جەڭەمىز دەپ، قۇر قۇرعاق سوزگە ءماز بولدىق. تورەحان بىزگە جاردەمدەسپەك تۇگىل، حابارلاسپاي قالدى. ەندى قالعان ەلدى قۇراپ، كەرەك دەسە، جەرىن دە بوساتىپ بەرەلى، ءالى دە بوس جەر جەتەدى»، — دەستى.
بۇل ءسوزدى بارلىعى ماقۇلداپ، شالكودەنىڭ وزەنىنىڭ بويىنا ءۇي تىگىپ، كۇتۋشىلەرىن، سويىس مالدارىن، بەتاشار تارتۋىن دايارلاپ، وزدەرىنشە «حان جوسىن» دەدى.
ۇلى ءجۇزدىڭ باتىرلارى ەلشى جىبەردى. ەلشىلەر كەلىپ قازاق باتىرلارىنىڭ اياعىنا باس قويىپ، وزدەرىنىڭ زاڭدارىنشا ىزەت ەتكەن ەكەن. «تاقسىر، ۇلى ءجۇزدىڭ باتىرلارى، ءبىزدىڭ حانىمىز سىزدەردى شاقىرۋعا جىبەردى. سىزدەر ءۇشىن ءۇي تىگىپ، سويىس دايارلاپ كۇتۋشىلەرىمەن دايىن تۇر»، — دەپ ءوتىنىش ايتتى.
ۇلى ءجۇزدىڭ قولباسشى باتىرلارى كەڭەسىپ، بەس ءجۇز جاۋىنگەرمەن ساۋلەتپەن تىككەن ۇيىنە كەلە بەرگەڭدە، الدىنان قانشا باتىرلارىمەن ارىس حان ءوزى باستاپ توعىز اتان، توعىز ات، الدى تۇلپار الىپ شىعىپ، جول ۇستىندە جاياۋلاپ، ءتاجىم جاساپ باتىرلارمەن كورىستى. الىپ شىققان مالدارىن تاپسىرىپ، ارىس حان ءوزى باستاپ تىككەن ۇيگە ءتۇسىردى. ەكى جاق كوپ كەڭەسىپ، مىناداي بىتىمگە كەلدى:
1. قازاق قولىنا تۇسكەن مال قايتپاسىن.
2. قولعا تۇسكەن ادامدار قايتۋ-قايتپاۋى ءوز ەركىندە.
3. قالماقتان ولگەندەر قۇنسىز بولسىن.
4. قازاقتان ولگەندەرگە بۇرىنعا قازاق-قالماقتىڭ كەسىمى بويىنشا قۇن تولەسىن.
وسى سەبەپتەن، تەزدەپ الىس-بەرىستى بىتىرۋگە قازاق پەن قالماقتان ادامدار شىقسىن.
* * *
ەل بويى قايىرىلعانىنا تۋرا شىعىپ، قاراسازدان قاراكۇنگەي مەن سارىتاۋعا شىعىپ، سارىتاۋدىڭ كۇنگەيى، سۇمبە سۋىنىڭ كۇنشىعىس قىرىمەن تەكەسكە ءتۇسىپ، شاپقان جول مۇزارتقا تىك شىعىپ، كۇنباتىس — قازاققا، كۇنشىعىس — قالماققا دەپ، ەكى جاق ريزالاسىپ قول قويدى. بۇل شارتقا ەكى جاقتىڭ باتىرلارى تولىق قول قويدى. وسى شەكارادان ەندى سوعىسسىز، قۋعىنسىز قالماقتار بەس جىلدا ءوتىپ بولۋىنا ەرىك بەرىلدى.
«ەندى مۇنان بىلاي ەكى جاقتان دا ەل شاۋىپ، بۇزىقتىق ىستەگەندەر ءولىم جازاسىنا بۇيىرىلسىن!» — دەپ شارتقا قولدارىن قويدى.
بۇل سوعىستىڭ باستالۋىنا ءبىر جىل تولدى. ەكى ەل الىس-بەرىسىن الىپ وتىردى. ۇلى ءجۇز حالقى كەڭ ورىسكە يە بولىپ، ءار رۋعا جەر ءبولىپ الىستى. اعاناس حاننان تۇسكەن قىرىق مىڭ پۇت تارىنى حالىققا ۇلەستىردى، تۇقىم ەتىپ ەگىن ايداۋعا. مەركە توعانىنىڭ كومەيىن ءۇش جەردەن بۇزعان، بەكىتۋگە كەلمەي قالدى.
رايىمبەك باتىردىڭ ءۇشىنشى ساپارى
ۇلى ءجۇز حالقى كەڭ بايتاق ءورىس الىپ، ءوز رۋلارىنا تيگەن جەرلەرگە يە بولىپ، جاز جايلاۋىن، قىس قىستاۋىن، كوكتەم كوكتەۋىلىگىن، كۇزدە كۇزدەۋمەندى بايتاق، ەركىن اتا قونىسىنا يە بولىپ، بەيمارال مال وسىرۋگە كىرىستى. كومەك كۇتكەن پاتشادان اسكەر كەلمەدى. سوندىقتان ۇلى ءجۇزدىڭ باتىرلارى كەڭەسىپ: «ءالى دە ءبىزدىڭ قازاق شاماسى كەلسە، قاراپ وتىرمايدى. سەبەبى اتاقتى جاركەنت، كوكتالداعى قورعاندا تورعاۋىتتىڭ حانى بار، كەشەگى ءقوڭتاجىنىڭ ەسكى قازىناسى، سوعىس قۇرالدارى بار، سونان قالعان جاۋىنگەرلىك ءادىسى بار. جاۋعا قارسى جۇمسايتىن سيقىرشىلارى دا بار دەپ ايتىلادى. بۇل — ونەرپاز، مىقتى حان دەپ سانايدى. بۇل وتكەن سوعىستا اعاناس حان مەن ارىس حانعا كومەككە شىقپاي قالدى. ونىڭ سەبەبى — ارىس حان مەن اعاناس حانداردىڭ تىعىز بايلانىس جاسامايتىنىندا دا بولدى.
تورەحاننىڭ تارباعاتاي، شاۋەشەكتەگى جوڭعار حاڭدارىمەن كەلىسكەن ءسوزى بار دەيدى. وسى كۇندە تارباعاتاي، شاۋەشەكتەگى جوڭعارلار ورتا جۇزگە ءتيىسىپ جاتقان كورىنەدى. مىنە، تورەحان سوعان جاردەمدەسەتىن بولۋى كەرەك.
تورەحان وعان جاردەم بەرۋى ءۇشىن ورتا جولداعى ءبىزدىڭ ۇلى ءجۇزدىڭ ولەڭ ارىعى بويىندا ەكى ەلىمىزدى شاۋىپ، جولىمىزدى تازالاپ، سونان كەيىن تارباعاتاي، شاۋەشەككە قوسىلادى. بۇل تەك تىنىش وتىرا المايدى. سوندىقتان مىنا اعاناس حان مەن ارىس حاننان اجىراتىپ العان قونىستا، ەندى تۋ بيەلىك تۇقىمعا قالۋدى ماقسات ەتەدى. مىنا ەكى حاننان تۇسكەن ەركەك، قىز-قاتىنداردى يەلەنىپ العان باتىرلار ءوز قول استىنا قاراعان جاۋىنگەرلەردى وزدەرىمەن بىرگە تۋعانداي كورسىن، ەنشى بەرگەندە وزدەرىمەن بىردەي بەرەتىن بولسىن!» — دەپ تاپسىردى.
تۇسكەن مال-مۇلىكتى، وزدەرىنىڭ بۇرىننان ءبولىپ الۋعا رەتتەلگەن ەرەجەسى بويىنشا ءبولىستىڭ باس بولگەنىن رايىمبەك باتىرعا ءبولدى. قوس باسىنا ءبىر جىلقىدان بولگەندە، ءتورت ءجۇز جىلقىدان ارتىق بولدى. مۇنى دا رايىمبەك باتىر... وزىنشە ۇشكە ءبولىنۋىن سۇرايدى. «ءبىرىنشى بۇرىنعى جۇلدە الىپ جۇرگەندەرگە؛ ەكىنشى سوعىستا ولگەندەردىڭ بالا-شاعاسىنا؛ ءۇشىنشى اۋىلداعى جەتىمدەرگە، كەمپىر-شالدارعا بولسىن!» — دەپ تىلەك ەتتى. كوپشىلىك بۇل ءسوزىن باتىردىڭ قابىلدادى. قولعا ءتۇسىپ، قازاق بولعان قالماقتان باتىر جىگىتتەر بار، بۇلاردىڭ قالاۋىنا بەردى باتىرمەن باۋىر بولۋىنا.
ۇلى ءجۇزدىڭ بارلىق كارى-جاسى باتىرلارىنا: «بۇگىننەن باستاپ الدا ءالى دە ءبىزدىڭ ەلگە دۇشپان كوپ، ءقاۋىپسىز بولماي، جاستاردى: «اتا، مەن ەركىممەن جاۋعا بارامىن!» — دەپ دايارلاۋ كەرەك. ءبىزدىڭ ۇلى ءجۇز جاباعى تايدى جاۋعا مىنۋدەن قۇتىلدى. قاراعايدان نايزا ۇستاۋ دا جويىلدى. مىنا جىلقىلار تۇلپار بولدى. سوعىس قۇرالدارى كوبەيدى، سوعىس ءادىسىن تولىق بىلدىك، جاس باتىر، جاڭا باۋىرلار كوبەيدى.
بۇگىننەن تارتىپ قابانباي باتىردىڭ ەلىنە ەلشى ادام جىبەرۋ كەرەك. وسى توبىمىز تاراماي، تولىق حابار الۋ كەرەك»، — دەگەن شارتتى ۇسىندى رايىمبەك باتىر.
باتىرلار كەڭەسىپ، بۇيەمباي باسشى بولىپ بەس ادام جىبەرىلدى. بۇلارعا توقتاماي تەز بارىپ، تەز قايتۋدى تاپسىردى. بۇيەمباي كوپشىلىكتەن باتا الىپ، ءجۇرىپ كەتتى. مۇنىڭ ارتىنان ءبىرسىپىرا جارالىلاردى الىپ، كوپ مال ايداتىپ، قاپاي باتىر مەن ساتاي باتىر ءجۇردى. بۇرىنعى قارت باتىرلار دا، كوپ مال، كوپ ادامدار، قالعان باتىرلار ەلدەرىنە ادام مەن مال جىبەرسە دە، كوپشىلىگى قابانباي باتىردىڭ ەلىنە كەتكەن بۇيەمبايدى توسىپ، توبىن جازباي توستى. شابىس ات، سىناۋ. جىگىتتەردى كەزدەستىرىپ شاپتىرىپ، سىناۋ تاماشاسىمەن جاتا بەردى تاراماعان حالىق كۇن سايىن ساۋىق ەتىپ.
بۇيەمباي سول جۇرگەن بويىمەن تىنباي ءجۇرىپ، جولداعى ەلگە باردى. ەلدەگى جاڭالىق، ءبىر اۋىلدى قالماق شاۋىپ كەتكەن، ون بەس ءۇيدىڭ مالىن تۇگەل الىپ، بەيقام جاتقان ەلدىڭ جارامدى مۇلىك، بوي جەتكەن قىز، ءبىرقانشا جىگىتتەردى الىپ كەتكەن.
* * *
قابانباي باتىردىڭ ەلى دە قالماقپەن شابىسۋعا كىرىسىپ جاتقان كەزى ەكەن. وسى شابۋعا كەلگەن قالماقتىڭ ىشىنەن ءبىر جاس جىگىت جىعىلىپ، ءوزى اتتىڭ استىندا قالىپ، اياعى سىنىپ، اتىنا مىنە الماي قالىپ، اتىمەن قولعا تۇسەدى. بۇل ءبىر قالماقتىڭ مىقتىسىنىڭ بالاسى ەكەن، باتىرسىنعان جالقى بالا ەكەن. مۇنى قولعا ءتۇسىرىپ الىپ، ءبىر قارت اياعىن ورنىنا سالىپ، باعۋدا ەكەن. بۇل جەردەگى حالىق جينالىپ ەكى ادامدى حابارعا جىبەرۋگە ۇلى ءجۇزدىڭ جورىقتاعى باتىرلارىنا دايارلاپ جاتقان كەزى ەكەن. مۇنىڭ ۇستىنە بۇيەمباي كەز بولدى. مىنا قولعا تۇسكەن ادامنان بۇيەمباي ىشىندە، جول سۇرادى.
«مەن — قالماقتىڭ تورەحانىنىڭ قاراۋىنداعى ءبىر تايپا ەلىن بيلەيتىن بەكتىڭ جالعىز بالاسىمىن. اكەمنىڭ اتى — كوگەرشىن. ءوز اتىم — اقبول، ءبىز بۇل جاققا اتتانىپ كەلگەنبىز، ون بەس ادامبىز». بۇل ادام باستاپ كەلگەن تورەحاننىڭ بەلگىلى باتىرىنىڭ ءبىرى ەدى. بۇعان بەرگەن حاننىڭ تاپسىرماسى: «وسى كۇندە قازاقتاردىڭ جاۋعا اتتانۋعا جارايتىن بارلىق ەر ادامدارى اعاناس حان، ارىس حاندارمەن سوعىسۋدا، مۇندا باس كوتەرەر ەركەك قالعان جوق. ونىڭ ۇستىنە ءبىر قۋانىش — سەنىپ جۇرگەن قولباسشى باتىرى رايىمبەك وسى ارىس حاننىڭ ورداسىن بۇزامىن دەپ قولعا ءتۇسىپ، قىلىشپەن شاپقىلاپ ءولتىرىلدى. سوعىس بيىل باسىلار ەمەس، — دەدى. — ەندى ولار سول جاقپەن اۋرەلەنىپ جۇرگەندە، بۇل جاقتاعى ەلىن شاۋىپ ورنىنا ورنالاسىپ الىپ، تارباعاتاي، شاۋەشەكپەن باتىل ءىس جاساپ، قازاقتاردى قايتا شاۋىپ، وزىمىزگە بوداۋعا الامىز»، — دەپ تورەحان جارلىق شىعارىپتى، ءبىزدى الدىمەن جىبەردى. «حالقىندا كۇشى قانشا ەكەن، جورىققا كەتكەندەرى قايتىپ كەلىپ پە، رايىمبەكتىڭ ولگەنى راس پا ەكەن، قانشا جاۋىنگەرمەن بارسا، تەز ءبىتىرىپ الادى ەكەن، سونى تەكسەرىپ، ەلىنە ءبىزدىڭ كۇشىمىزدىڭ كوپ ەكەنىن كورسەتىپ قايتىڭدار، شەتىنەن ءبىر اۋىلدى عانا شاۋىپ قايتىڭدار!» — دەپ جارلىق بەردى.
ەندى ولار بارىپ حانعا حابار بەردى. كەشىكپەي بۇل ەلدى شابۋعا كەلەدى. حان قارسى شىعار جاۋىنگەرلەر جوق ەكەنىن كوزى كورىپ كەتتى، تەگىن جاتقان ەلىن شاۋىپ الىپ، كوڭىل قوسىپ كەتتى. بىزبەن قارسىلاسىپ شىكقان ازداعان ادامداردى بايلاپ الىپ كەتتى.
مەنىڭ قولعا تۇسكەن سەبەبىم — ءوزىم قولعا تۇسەيىن دەگەنىم جوق. قالىڭ دۇبىردە ەل مال ايداپ، ەل شاۋىپ، كوڭىلى تاسىپ جاتقاندا قاتىن، بالا شۋلاپ جىلاپ، ءبىرقانشا ادامدار «رايىمبەك!» دەپ ۇران شاقىرىپ بىزبەن ارالاسقانداي بولدى. سوندا مەن ەلدىڭ شەت جاعىندا كەلە جاتىر ەدىم، رايىمبەك تە كەلىپ تۋ سىرتىمنان نايزامەن ۇرعانداي بولدى. سوندا اتىم دا جىعىلدى، ءوزىم دە ەسسىز بولدىم. قانشا ۋاقىت جاتقانىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن، ءبىر مەزگىلدە كوزىمدى اشسام، قاسىمدا اتىمدى ۇستاپ ءبىر ادام تۇرعانىن كوردىم. ول ادام تۇر دەمەدى، مەنىڭ تۇرۋعا وزىمدە دارمەن جوق. جاتا بەردىم. كۇن شىقتى، ەل جايلانعاندا ءبىر ايەل ادام كەلدى، مەنى كورىپ: «نەعىپ جاتىرسىڭ؟» — دەپ سۇرادى. باعانادان بەرگى قاسىمدا تۇرعان ادام قايدا كەتكەنىن بىلمەي قالدىم. مىنا كەلگەن جاس قاتىن مەنى ورنىمنان تۇرعىزىپ، قوزعاپ، اتىم اياعىما ورالىپ قالىپتى. اتىمدى شەشىپ، ساۋىت-سايمانىمدى الىپ، ءوزىمنىڭ اياعىمدى ءوز بەلبەۋىممەن وراپ تاڭىپ: «بىزدەن دە جاۋ قولىنا ءتۇسىپ كەتكەندەر بار، سونىڭ دا باسىن امان ساقتارمىز، سەنى ساقتاۋ، تىم ءقادىرسىز كىسىنىڭ بالاسى ەمەس شىعارسىڭ، سەبەبى مىنگەن اتىڭ — تۇلپار، ساۋىت-سايمانىڭ بار، جارقىراعان اسىلدار، سەنى اتاما الىپ بارىپ، اياعىڭدى ور- نىنا سالىپ، اتام باقسىن»، — دەپ سوندا الىپ كەلدى.
مىنە، اتام ءىسىپ كەتكەن اياعىمدى تاڭىپ، ءقازىر جانىم تىنىشتالدى. ەڭدى مەن جازىلعان كۇندە دە قايتىپ قالماققا بارمايمىن، بارعان كۇندە دە مەنى ءتىرى قويمايدى حان. سەبەبى قاپتاعان سوعىس جوق، قولعا ءتۇسۋىم مۇمكىن، مىنگەنىم قۇسپەن جارىساتىن تۇلپار ەدى، سوعىس قۇرالىم مىقتى، سول سەبەپتى بارمايمىن. سول مەزگىلدە قاپاي باتىرلار مەن ساتاي باتىرلار دا كەلدى. بۇل باتىرلار تورەحاننىڭ جاۋىنگەرلەرى شاۋىپ كەتكەنىن جانە مىنا قولعا تۇسكەن جىگىتتىڭ ءسوزىن تولىق ەستىپ، ەندى اسىعىس تۇردە ۇلى ءجۇزدىڭ باتىرلارىنا حات جازۋعا كىرىستى.
«مىڭداعان ۇلى ءجۇزدىڭ ەلىنەن (شەتىنەن) تورەحاننىڭ قانشا جاۋىنگەرى كەلىپ ءبىر اۋىلدى شاۋىپ، ۇلى مەن قىزدارىن الىپ، اياقتى مالدان قالدىرماي كەتكەن. ءبىر ادام قولعا تۇسكەن اياعى سىنىپ، سونىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، تەز ارادا تورەحاننىڭ قالىڭ جاۋىنگەرلەرى ءبىزدىڭ ەلدى شاۋىپ، تارباعاتاي مەن شاۋەشەككە قوسىلماق، تورەحاننىڭ جارلىعى سولاي»، — دەدى.
رايىمبەك باتىر سونداعى باتىرلارمەن كەڭەسىپ، ول جاقتاعى ۇلى ءجۇزدىڭ حالقىنا تەزدەپ حابارلاپ، «ءقازىر قىس ءتۇسىپ قالدى، قىس بويى قامدانىپ، قوزى اياقتانا، تولىق تورەحاننىڭ ەلىنە اتتاناتىن بولدى. جاۋىنگەر باتىرلار مۇندا تەز جينالا باستاسىن، تورەحاننىڭ ەلشىلەرى «رايىمبەك باتىر ارىس حاننىڭ قولىنان قازا تاپتى» دەپ وقىپتى. قولعا تۇسكەن ادامنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قابانباي باتىردىڭ دا تارباعاتاي، شاۋەشەكتەگى قالماقتارمەن ايقاسىپ جاتقانى انىقتالدى.
رايىمبەك باتىر، ءوزىڭىز ءبىر قانشا جاس جاۋىنگەر باتىرلاردى مۇندا باستاپ كەلە جاتىرسىز، ەل وتە ساسقالاقتاماسىن، بۇرىنعى ۋاقتاعىداي ەمەس، ءبارى جەتكىلىكتى، جاسى ءوسىپ جىگىت بولدى، تايى ات بولدى»، — دەپ حاتقا قول قويدى ساتاي باتىر مەن قاپاي باتىر.
حاتتى بەرىپ، بۇيەمباي باستاعان بەس ادام جولعا ءتۇستى، كۇن- ءتۇن دەمەي كەزەكتى جەردە ات شالدىرىپ، ۇلى ءجۇزدىڭ كوپ باتىرلارىمەن جەتەر جەرگە كەلىپ، بىر-بىرىمەن كورىستى.
«وسى بۇگىننەن باستاپ ۇلى ءجۇزدىڭ بارلىق باتىرلارى جاۋعا بارىپ، جوڭعارمەن شايقاسۋى كەرەك»، — دەگەن رايىمبەك شەشىم الدى.
«ءبىز بۇرىن قورىن حاننىڭ ەلىنە شابۋىل جاساعاندا، قارلى بوراندا دا شابۋىلدا جۇرگەنبىز. الدى شابۋىلعا كىرىسە بەرسە، ارت جاعىنان جاۋىنگەرلەر كەلە بەرەدى. تورەحان تىنىشتىقتى ءوزى بۇزدى، — دەپ ايتتى باتىر. — سوعىستان قاجالىپ شىققان جاۋىنگەرلەر از ۋاقىت بولسا دا دەمالسىن. رايىمبەك باتىر، باقاي باتىر، بەردىقوجا باتىر، ەردەس باتىر، باراق باتىر، تاعى ءبىرقانشا باتىرلار بۇگىننەن باستاپ سول قاپاي باتىر مەن ساتاي باتىردىڭ جانىندا بولسىن. ەگەر تورەحان قالىڭ جاۋىنگەرىن قاپتاتاتىن بولسا، كۇندەلىك حابارسىز بولمايمىز»، — دەدى. بۇل سوزگە رايىمبەك باتىر دا ماقۇلداستى. وسى ۇسىنىسقا قوسىلىپ رايىمبەك باستاعان كوپ باتىرلار قاراتالعا ءجۇرىپ كەتتى. جارالى بولعان باتىرلاردى، قارت باتىرلاردى قالدىردى.
رايىمبەك باتىردىڭ جاراقاتى جازىلماعان كەزى ەدى. ءبىراق باتىر مۇنى اۋىرلاپ تا جۇرگەن جوق ەدى. ۇلى ءجۇزدىڭ قارت باتىرلارىنىڭ سوعىستى جاز شىعۋعا قالدىرىپ جۇرگەنى — رايىمبەك باتىردىڭ جاراقاتى جازىلۋىن كۇتتى. ءبىر عانا رايىمبەك باتىر ەمەس، ءبىرقانشا باتىر جىگىتتەر كوپ جاۋىنگەرلەر دە جارالى. سولار قاتارعا كەلۋىن كۇتتى. رايىمبەك باتىردى «قاراتالعا بارما» دەۋگە ءوزى دە بولمايدى. ەكىنشىدەن، تورەحاننىڭ ەلى: «رايىمبەك باتىردى ارىس حاننىڭ قولىندا قازا تاپتى» دەپ وسەك جاساعان.
بۇل وسەكتىڭ تاراۋى، ارىس حاننىڭ ورداسىن بۇزعاندا ءبىر انداس دەگەن باتىر تىرىدەي قالماق قولىنا تۇسەدى. حالىقتىڭ ءبارى «رايىمبەك!» دەپ ۇرانداپ جۇرگەن سوندا. انداس تا «رايىمبەك!» دەپ ۇران سالىپ جۇرگەن جەرىنەن قولعا ءتۇستى.
انداستى قولعا تىرىدەي تۇسىرگەن ارىس حاننىڭ باتىرلارى: «سەن رايىمبەك باتىرمىسىڭ؟ شىنىندى ايت!» — دەپ قىسادى. انداس: «مەن ەمەس» دەسە دە بولماي، «ءبىز رايىمبەك باتىردى قولعا تۇسىردىك» دەپ حالقىنا جاريالادى. ارتىنان: «راسىن ايتپاي، ءوزىن-وزى قازاعا تاپسىردى»، — دەپ جاريالادى. «سول ۇشقىن وسەكتى شىن وقيعا دەپ تۇسىنگەن تورەحان دا مۇنى ەلىنە جاريالاعان بولۋ كەرەك» دەپ، باتىرلاردىڭ ۇيعارۋى وسى بولدى.
قىستىڭ قىسىپ تۇرعان كەزىندە ۇلى ءجۇزدىڭ رايىمبەك باتىر باستاعان باتىرلارى قاراتالعا جينالدى. بۇل باتىرلار جينالىپ كەلگەنشە، تورەحاننىڭ ەلىنەن تاعى دا ءبىر توپ جاۋىنگەر كەلىپ، ەلدى تولىق شابا الماي، ازداعان جىلقى الىپ كەتتى. ول جاۋىنگەرلەر ءبىر مالشىنى ۇستاپ الىپ، قولعا تۇسكەن جىگىتتىڭ امان، ءتىرى ەكەنىن ءبىلدى. رايىمبەك باتىردىڭ ولمەگەنىن تولىق ەستىپ ءبىلدى. جاقىندا ۇلى ءجۇزدىڭ باتىرلارى قاراتالدا باس قوساتىنىن ايتتى. بۇل ءسوزدى ەسىتكەن جاۋىنگەرلەر تورەحانعا حابارلادى.
ۇلى ءجۇزدىڭ رايىمبەك باستاعان باتىرلارى قاراتالعا جينالدى. بارلىعى باس قوسىپ، قالماق جاققا قاراۋىلدى مىقتاپ قويدى. قالماق جاسىرىن ەلشى جىبەردى تورەحان قانداي پىكىردە وسى تاپتا، جاۋىنگەرىن دايارلاپ قازاققا كوپ جاۋىنگەرلەرمەن شابۋعا دايىندالىپ شىقپاق پا ەكەن، شىقسا، قاي مەزگىلگە دا- يارلانىپ جاتىر ەكەن، كۇشى بولعاندا، كۇشى قانداي ەكەنىن انىقتاپ كەلۋگە. بۇيەمبايدىڭ تۋعان بالاسى ...دەگەنمەن، قالماقتان قازاق بولعان تولە ءبيدىڭ بالاسى ارىستان ەكەۋى كەتتى.
ارىستاننىڭ بارۋىنا ءبىرقانشا ادام پىكىر تۋعىزدى، وعان رايىمبەك باتىر بولمادى، بارۋىن قالادى. ارىستان ءوزى دە بارىپ قايتۋدى سۇراپ وتىرىپ الدى. رايىمبەك باتىر ارىستان تۋرالى باتىرلارعا ايتقانى:
«باتىرلار، مەنىڭ جان جولداسىمداي ەكى باۋىرىم بار، امانجول مەن ارىستان. بۇل ەكى باۋىرىمدى مەنى قانداي كورسەڭىزدەر، سونداي كورىڭىزدەر. بۇلاردىڭ جۇرەگى كۇشتى، ايلاكەرلىگى سەنىمدى»، — دەدى باتىر. ەكى باتىر تاپسىرمانى الىپ جولعا شىعىپ كەتتى. باسقا باتىرلار حالىق ورتاسىندا ساۋىق ىستەپ جاتا بەردى.
ەكى باتىر جولعا شىقتى كوپ باتىرلاردىڭ باتاسىن الىپ. سول بەتىمەن ءجۇرىپ، تۋرا جات ەلىنە باردى. ءتۇرلى ادىستەرمەن ەلدى ارالاپ، حالىقتىڭ پىكىرىن كوردى. حاننىڭ كىرەسىنە كىرىپ، كۇش قۇرالدارىن كوردى. ءبىر مەزگىلدە قۇمالاق تارتاتىن باقسى دا بولدى. مۇنى قالماقتار ەستىپ، «ءبىر قۇمالاق تارتاتىن اۋليە بار ەكەن» دەپ اركىم دە كەلىپ قۇمالاق سالدىرىپ، «زامان تىنىش بولا ما» دەپ، «رايىمبەك ءبىزدىڭ ەلدى شابا ما، ءوزىنىڭ ولگەنى راس پا ەكەن؟ بىرەۋلەر ءولدى دەدى، بىرەۋلەر ءتىرى دەدى. راس پا؟ سونى انىق ايت»، — دەپ، التىن، كۇمىستەن بەرگەنى دە بولدى. ارىستان دا
«باقسى كەلدى» دەپ وزدەرىنىڭ زاڭىنشا، قوس قۇمالاقتى شاشىپ جىبەرىپ، بۇرقىراپ كەلىپ سويلەدى. «رايىمبەك ءتىرى، ولگەن جوق. تورەحان تىنىش جاتقان ەلگە بۇلىك سالىپتى. رايىمبەك شابادى ەكەن» دەپ، «شاتىرى بولمايتىن كۇن تۋادى ەكەن» دەپ كوپكە كورىپكەل اۋليە بولدى. مۇنى ەستىپ، جالعىز بالاسى قولعا تۇسكەن قالماق كەلدى اۋليەگە قۇمالاقتى سالعىزىپ. قاتۋ قاباقتان اۋليە بالاسىنىڭ ءاتى-جونىن، مىنگەن اتىنىڭ ءوڭى، ءتۇسىن، ۇستاعان قۇرالىن كورگەندەي تولىق ايتتى. اياعى سىنىپ تۇسكەنىن، مۇنى ەستىپ الگى قالماق كوزىنەن جاسى اعىپ، مۇرنىنان بوعى اققانشا جىلاپ، اۋليەنىڭ اياعىن قۇشاقتاپ جىلاپ-جىلاپ:
— مەن قازاق بولسام، رايىمبەك جالعىز بالامدى ولتىرمەي، ءتىرى قويا بەرەر مە ەكەن؟ — دەپ سۇرايدى اۋليەدەن. اۋليەنىڭ ايتقانى:
— بالا وتە جاقسى، رايىمبەكتىڭ قولىڭدا وسى كۇندە، از ۋاقىتتا بالاڭنان حابار بولادى»، — دەدى.
بۇل دا وزىنشە ءبىر تايپا قالماقتى بيلەگەن مىقتىنىڭ ءبىرى ەكەن.
بۇل وتىرىپ حاننىڭ بۇزىلعانىن ايتتى:
— ءتۇبى قازاقپەن شابىسۋعا دايارلانىپ جاتىر. ءقازىر قىس سۋىق بولدى. جاز شىعا قازاقپەن شابىسۋعا دايىندالىپ جاتىر. «ءقازىر ۇلى ءجۇز شاشقىن بولدى. ولار باسىن قوسىپ، جينالعانشا بۇل جەردەگىسىن تەز ءبىتىرىپ، تارباعاتاي، شاۋەشەكپەن ورتا ءجۇزدى جاۋلاۋىمىز كەرەك» دەپ دايارلىق جۇرگىزىپ جاتىر، — دەپ، سول حاننىڭ جارلىعىن: «رايىمبەك باتىرى ولگەن، ولمەگەن كۇندە سوعىسقا شىعۋعا جارامايدى، جورىققا جارامسىز» دەپ بىزگە حان قاتتى ۇرىستى. «الدىڭعى رايىمبەكتىڭ كۇشىن ماقتاعان ءبىرقانشا ادامدى دارعا تارتتى، — دەدى.
ارىستان مەن تالاس باتىرلار امان-ساۋ ۇلى ءجۇزدىڭ رايىمبەك باتىر باستاعان باتىرلارىنىڭ الدىنا كەلىپ، ۇيدەن شىققاننان كورگەن بىلگەنىن باياندادى. مۇنى ەستىپ ۇلى ءجۇزدىڭ توڭىرەگىنە ادامدار جىبەرىپ، قوزى اياقتانباي ءۇش تۇبەك تولىق جينالۋىن كۇتتى. وسىمەنەن جاز دا شىقتى. ۇلى ءجۇزدىڭ جاۋىنگەرلەرى تولىق جينالدى.
ۇلى ءجۇزدىڭ باتىرلارى قابانباي باتىردىڭ ەلىنەن حابار الىپ، تورەحانمەن تارباعاتاي، شاۋەشەكتى بىرىن-بىرىنە قاتىناستىرماي قويۋعا ۋادە جاساپ، قامداندى. ۇلى ءجۇزدىڭ باتىرلارى سوعىس ۇلگىسىن تومەندەگىدەي تارتىپپەن جۇرگىزۋگە — جاۋىنگەرلەردى ءۇش توپقا بولۋگە كەلىستى. «باعاي جاس باتىرلاردى باستاپ بارسىن، قالعان قارت باتىرلار ارتتا، ورتالىق وردامىزدا بولسىن، حانگەلدى باتىر، قاپاي باتىر، ساتاي باتىر، وتەپ باتىر، ارالباي باتىر، ىرىسكەلدى باتىر سياقتى قارت باتىرلار ورتالىق وردادا بولسىن! سەبەبى سوعىس جۇرەتىن جەرگە كوپشىلىگى تاۋمەن جۇرەدى.
سارىتاۋدىڭ كۇنباتىس سىرتىنان تارتىپ رايىمبەك باستاعان جاۋىنگەرلەرمەن، كوپ باتىرلارىمەن كىرسىن تارباعاتاي، شاۋەشەككە! جول قاتىناسىن جىبەرەمىز. رايىمبەك باستاعان باتىرلار مەن جاۋىنگەرلەردىڭ مىندەتى — تاۋداعى شاشقىنداعان ەلدى سارىتاۋدى اينالدىرىپ ۇيگەنتاس پەن كەڭ جايلاۋدان ايداپ وسەككە تۇسىرۋگە مىندەتتى.
رايىمبەك باتىرعا جالعاس ورتا بەلدەن باقاي باتىر ءبىر توپقا باسشى بولسىن. قاسىنداعى قانشا باتىرلارى مەن بۇلاردىڭ مىندەتى — ورتا تاۋداعى شاشقىن ەلدى تازالاپ، وسەككە تۇسىرۋگە مىندەتتى. رايىمبەك باتىرمەن بايلانىسى مىقتى بولسىن. جاۋىنگەرلەر سەرگەك بولسىن!
— ەلدى بويلاپ ارالاپ، تازالاپ، شاشقىن ەلدى وسەككە دەيىن اپارۋعا مىندەتتى. مىنا اتاقتى شانىشقىلى بەردىقوجا باتىر — كوپ باتىرلارىمەن، كوپ جاۋىنگەرلەرىمەن ءبىر توپتىڭ باستىعى، بۇلار بىر-بىرىمەن بايلانىس ۇزدىكسىز بولسىن. ورتالىق وردادا وتىرعان باتىرلاردىڭ قولىندا كوپ جاۋىنگەرلەر بولسىن. كەرەكتى جاعىنا جۇمساپ وتىراتىن بۇل ءۇش توپتىڭ قولعا تۇسىرگەن ادام، مال-مۇلىكتەرى بولسا، وسى ورتالىق ورداداعى باتىرلارعا جەتكىزىلىپ وتىرسىن. وسى بۇيرىقتى ورىنداماي سوعىستان باس تارتۋشىلارعا ۇلى ءجۇزدىڭ قولدانعان ەرەجەسى بويىنشا اۋىر جازا بەرىلسىن! — دەپ رايىمبەك باتىر، بارلىق باتىرلار مەن جاۋىنگەرلەر بىر-بىرىمەن «جول بولسىن!» ايتىسىپ، وزدەرىنىڭ مىندەتىنە، العان ساپارلارىنا قاراي جول تارتتى.
ءبىرىنشى جولعا رايىمبەك باتىر شىقتى. كوپ جاۋىنگەر، باتىرلارىمەن، ەكىنشى جولعا باقاي باتىر شىقتى. ءۇشىنشى جولعا بەردىقوجا باتىر شىقتى كوپ جاۋىنگەر باتىرلارىمەن. «بىر-بىرىنە قايرات بەرىپ، جەڭىسكە جەتىپ، جەمىستى بولالى. اتامەكەنىمىزدى تولىق جاۋدان بوساتپاي، توقتالمالى»، — دەپ وزدەرىنشە ۋادە جاساپ اتتانىستى باتىرلار.
ارتتا، وردادا قالعان قارت باتىرلار قولدارىنداعى جاۋىنگەرلەرىن وزدەرىنشە كەڭەسىپ، تۇسىنداعى جولدارعا شىعارىپ، وزدەرى ءتيىستى ورتالىقتا شاتىرلارىن تىگىپ، جايعاسىپ وتىردى.
رايىمبەك باتىر تاۋ جاقتان سوعىستى ءبىرىنشى رەت باستاۋدى مىندەتىنە العان ەدى. سول العان مىندەتىن اتقارۋعا تارباعاتاي، شاۋەشەككە قاتىناساتىن جولدان تارتىپ جاۋىنگەرلەرى مەن باتىرلارىن ساپ قۇرىپ، «رايىمبەك!» دەپ ۇران شاقىرىپ كىرىستى. بۇل سوعىستى بۇل جاقتان باستاۋى — تارباعاتاي مەن شاۋەشەكتىڭ بايلانىسىن ءۇزۋ ەدى. ايتقانىنداي، بۇل ءوڭىردى جەرلەگەن جوڭعارلار ۇلى ءجۇزدىڭ كوپ جاۋىنگەرلەرىنەن جوسىپ كوشىپ، قاشىپ بەردى. مۇرسالارى كەلگەنى قوي، سيىرىن الىپ، مۇرساسى كەلمەگەنى قويىن، سيىرىن تاستاپ قاشتى. قاشقان ەلدەن شابۋىل بارىپ تورەحانعا حابار جەتتى. رايىمبەك كوپ جاۋىنگەرمەن كەلىپ: «ەلىڭدى شاۋىپ، قاتىن-بالا، كەمپىر-شال، قوي، سيىر جۇرتتا قالدى»، — دەپ حابارلادى.
تورەحان مۇنى ەستىپ بارلىق قولباسشىلارىنا بۇيرىق بەردى.
— بۇرىنعى دايىن تۇرعان جاۋىنگەرلەردىڭ ۇستىنە ەلدە قالعان، اتقا مىنۋگە شاماسى كەلەتىن ەركەك ادام قالماي اتتانىس جاساسىن! وسى كۇندە بۇل قازاقتار السىرەپ تۇرعان كەز ەدى. سەبەبى، قانشا جىلدان بەرى سوعىستان كوز اشپاي كەلەدى. ولگەنىندە ەسەپ جوق. ءتىرىسىنىڭ جاراسى جازىلعان جوق. ەگەر كۇش مىقتى بولسا، وزىنە-وزى سەنىمدى بولسا، بەرىك قورعاندى قالماق كىرىپ بۇزباي ما، سىرتتان تيە قاشىپ، مال ۇرلاپ جۇرگەن ۇرىدان دا ۇرەيلەنىپ قورقۋعا بولا ما، بىزدە قۇرال دا كوپ، باتىر دا كوپ، قازاقتاردان جارالى، ءالسىز ەمەس. ەندى وزدەرىن ءوزى اجالعا ايداپ كەلگەن قازاقتاردى اياۋسىز قىرىپ، تەز كۇننىڭ ىشىندە ءبىتىرۋ كەرەك. ءبىزدىڭ حالىق جاۋىنگەرى اتام قونتاجىدەن تارتىپ قازاققا كەگىن جىبەرگەن ەمەس، قازاقتى ەس تاپتىرماي قىرىپ، باسشى باتىرلارىن تىرىدەي مەنىڭ الدىما كەلتىرىڭدەر. بىزدە ءتۇرلى سوعىس قۇرالى كوپ، ايلاكەرلەر دە بار، قۇستىڭ ءتىلىن بىلەتىن، كۇن جاۋعىزاتىن، كوز بايلاۋشى دا بار. سولاردى تۇگەل وسى سوعىسقا پايدالانىپ، بۇل سوعىستى تەزدەتىپ ءبىتىرۋ كەرەك، — دەپ، — كوپ جاۋىنگەر باتىرلارىمەن قاپتاپ قازاقتىڭ الدىنان شىعىپ قىرۋ كەرەك، — دەپ تورەحان جارلىقتى قاتتى بەرىپ، جولعا سالدى.
بۇل تورەحاننىڭ جاۋىنگەرلەرى باسى سارىتاۋ، اياعى — ەلى، شەپ قۇرىپ قازاقتىڭ كوپ جاۋىنگەرلەرىنىڭ الدىنان شىقتى. ءار باتىرلارى ءوزىنىڭ بولىمدەرىمەن حان جارلىعىن ورىڭداۋدى مىندەتىنە الدى.
قازاق باتىرلارى ءبىرى قالماي، تاس ءتۇيىن بەكىنىپ بۇل تورەحاننىڭ جاۋىنگەرلەرىنە قارسى تۇرىپ، مايدان-سوعىسقا كىردى. رايىمبەك باتىر مەن باقاي باتىر بىرىنە-بىرى جالعاسىپ، كۇن-تۇن دەمەي قان مايدان سوعىس بولدى. تورەحاننىڭ جاۋىنگەرلەرى سىن تاپپاي: «رايىمبەك قايدا، مۇنىڭ ءبارى «رايىمبەك!» دەپ ايقايلايدى، كوپتەن دە قورىقپايدى، كوبىسى قىلىشتان دا قورىقپايدى»، — دەپ، بۇلار سىن تاپپاي وسەكتىڭ جازىعىنان ءتۇسۋدى ماقۇلداي، تاۋ باسىنداعى، ورتا تاۋداعىلارى بىرىگىپ ۇسەك بويىنا ءتۇسىپ، باس قوستى. سول كۇنى ىلە بويلاعان بەردىقوجا باتىر دا كەلىپ باس قوستى. باتىرلاردىڭ باسىن قوسىپ الىپ رايىمبەك باتىر مىناداي ۇسىنىس ايتتى:
— بۇگىن بۇلار قانداي كەڭەس قۇرىپ جاتىر ەكەن، مەن بارىپ قايتايىن، — دەپ، قاسىنا امانجول، ارىستان، تاعى باسقا ادامداردى الىپ قالىڭ قاپتاپ جاتقان تورەحاننىڭ جاۋىنگەرىنىڭ ورتاسىنا بارىپ، سويلەسىپ جاتقانداردىڭ جانىنا بارىپ، امانجول بىرگە وتىرىپ اڭگىمە ايتىپ، سوزدەرىن تىڭداپ وتىردى. سوندا بۇل جاۋىنگەرىن باستاپ كەلگەن باتىرى اڭگىمە جاساپ وتىردى. ونىڭ كايدا تۇراتىنىن، قانشا جاۋىنگەر باعاتىنىن تولىق ءبىلىپ، رايىمبەكتىڭ قانداي ايلاكەر ەكەنىن ايتىپ وتىردى. «وزىنە وق تيمەيدى دەيدى، جۇرگەنىن دە ادام بىلمەيدى دەيدى. اعاناس حان مەن ارىس حاننىڭ سوعىسىندا بولعانداردان ەستىدىك» دەپ سوقتى. بۇعان قوسىمشا امانجول دا زارەسىن الىپ، ءبىرتالاي رايىمبەك باتىر تۋرالى اڭگىمەلەر ايتىپ، قاراۋىلداعىلاردىڭ زارەسىن الىپ، امانجول رايىمبەك باتىرعا كەلدى. ارىستان دا ءبىرتالاي جەردى شارلاپ كەلىپ وتىر ەكەن. سوندا رايىمبەك باتىر جولداستارىنا ايتتى:
— ەندى قورقۋ بولمايدى، جاۋىنگەردىڭ قولباسشىسىنا بارالى، ءجونى كەلسە، سونى قولعا ءتۇسىرىپ الىپ، مۇمكىن بولسا، سول جەردەن ويران سالىپ، سوعىس شىعارالى، — دەدى.
بۇل ءسوزدى جولداستارى ماقۇل كوردى. بۇلار وزدەرىمەن اتىن الىپ جاۋىنگەرلەردىڭ قولباسشىسى جاتقان ورداعا كەلدى. كەلسە، اينالاسىن العان جاۋىنگەرلەر كۇزەتتە، كۇرزى، اۋىر قۇرالدار دا وسىندا تۇر، قانشا تۇلپارلار ەر-توقىممەن بايلاۋدا تۇر. مۇنى كورىپ رايىمبەك باتىر:
— مەن باستىعىنا كىرەيىن، سىزدەر سىرتتا دايىن بول! — دەدى. سوندا قاراۋىلدا تۇرعاندار بىرىنە-بىرى ايتادى: «رايىمبەك كەلىپ قالىپ جۇرمەسىن، ساق قاراندار!» — دەپ. سوندا رايىمبەك باتىر باسشىنىڭ ورداسىنا كىردى. قاراسا، قاسىندا ايدان سۇلۋ، سۇتتەن اق ءبىر قىزدى قۇشاقتاپ جاتقان، الماس قىلىش، اق سەمسەر، ءتۇرلى قۇرالى تۇر. مۇنى كورىپ رايىمبەك باتىر الماس قىلىشتى قولىنا الىپ، ءۇنىن شىعارماي كيىندىرىپ، قول اياعىن بايلاپ، «مەن — رايىمبەك، ءۇنىڭ شىقسا، ولەسىڭ!» — دەپ ەسىكتى تارس بەكىتتى. سوندا قىز وكسىپ جىلاپ، رايىمبەك باتىرعا قاراپ سويلەۋگە اۋىز بۋۋلى، سونان سوڭ اۋزىن شەشتى. بۇل قازاق قىزى ەكەن، «تىلەگىم دۇرىس» دەپ، قىز باتىرعا جاعدايىن ايتتى. سونان سوڭ قىزدى بوساتىپ، «باسشى شاقىرىپ جاتىر» دەپ اتاقتى باتىرلارىنان بايلاپ الىپ، كۇرزى، قانشا قۇرالىن، كوپ تۇلپا- رىن الىپ بۇلارعا باياعى باتىرلارىنا يە ەتىپ، «رايىمبەك!» دەپ تاڭ الدىندا كىرىستى. تورەحاننىڭ كوپ جاۋىنگەرلەرى قاراسا، كوتەرىلگەن تۋ جوق، جارلىق بەرگەن باسشى جوق، بەت-بەتىمەن قاشۋعا كىرىستى. «رايىمبەك!» دەگەن داۋىس كوبەيدى. وسى قاشقان بەتىمەن سەيپىلدەگى حاننىڭ ورداسىنا كىردى. ارتى سوزىلىپ، كەيىن قالعانى قازاق جاۋىنگەرلەرىنىڭ قولىنا ءتۇستى. قولعا تۇسكەن ادام، مال-مۇلىكتى وردادا قالعان باتىرعا جەتكىزىپ وتىردى.
تورەحاننىڭ جاۋىنگەرلەرىنىڭ كوبى قاشىپ كەتتى، ىلە بويىنداعى قورعاسقا دەيىن باردى.
الدى اينابۇلاق، ارتى التىنەمەل كۇنشىعىس جاعىنا دەيىن، وردا باعۋشىلارى قالقان دەگەن سوزىلعان تاۋدىڭ جاعىنا ورنالاستى. قالقان دەگەن ات سونان قالعان. «ەكى بەلەس — ۇلكەن قالقان، كىشى قالقان» دەيدى ايتۋشىلار.
وسى جەردە قازاقتىڭ ەڭ كوپ جاۋىنگەرلەرى مەن باتىرلارى باسىن قوسىپ، قولعا تۇسكەندەردىڭ سەنىمدىسىن وزدەرىمەن بىرگە الا ءجۇردى. ءبىرسىپىراسىن ورتالىق باتىرلارىنا تاپسىردى. سول كەزدە جاڭبىر ارالاسا قار جاۋىپ» ءبىرقانشا كۇن قيىنشىلىق كوردى. جاۋىنگەرلەرگە سول ۋاقىتتا ءبىر ادام كەلىپ، قازاق جاۋىنگەرلەرىنە قوسىلدى. بۇل ادامنىڭ مىنگەن اتى — تۇلپار، سوعىس قۇرالى وتە كورنەكتى ادام. مۇنىڭ جاعدايىن سۇراسا،
— مەن رايىمبەك باتىردى ىزدەپ كەلەمىن. ماعان رايىمبەك باتىردى كورسەتىڭىزدەر، جاعدايىمدى سوندا ايتامىن، — دەپ ءوتىنىش جاسادى. باتىرلار رايىمبەك باتىردىڭ قاسىنا الىپ باردى. اتىن، قۇرال سايماندارىن الىپ بولەك اتقا مىنگىزىپ، بۇل جىگىت رايىمبەك باتىرعا وزدەرىنشە باس ءيىپ، تاعزىم ەتىپ، ءوز جاعدايىن ايتا باستادى.
— مەن — تورەحاننىڭ بەلگىلى ءبىر تايپا ەلىن بيلەگەن باتىردىڭ بالاسىمىن. ءبىراقتا بۇرىنعى ءوزىمنىڭ تۋعان اكەم قازاق ەكەن، اتى — بۇيەمباي. ول التى جاسىندا شابىندا قالماق قولىنا ءتۇسىپ كەتىپ، ءبىر اتاقتى قالماققا بالا بولىپ، ون التى جاسىندا اسىراپ العان. اكەسى تاڭداپ ءجۇرىپ قۇرالاي اتتى ءبىر سۇلۋ قىزدى الىپ بەرەدى، ءۇش جىل بىرگە تۇرادى. بۇيەمباي ءوزى وتە مىقتى جىگىت بولىپ وسەدى. ونەرپاز، ايلاكەر، اتقىش، پالۋان، وتكىر جىگىت بولادى. اسىراپ العان اكەسى دە وتە جاقسى كورەدى. حانعا دا بەلگىلى جىگىت، ەلگە دە سەنىمدى بولادى. ءسويتىپ جۇرگەن كەزىندە شەشەم ەكى قابات بولىپ، ۋاقىتىندا مەنى تۋادى. مەن توعىز ايلىق كەزىم ەكەن، تورەحاننىڭ ىنىسىمەن ويناپ ءجۇرىپ قاس- قا ءتىسى سىنادى. سوندا بۇل اشۋلانىپ، مەنى: «ءتۇبى — قاس، قازاق، قاستىعىن ىستەپ ءتىسىمدى سىندىردى، بۇل ءتۇبى دوس بولمايدى» دەپ اكەمدى دارعا تارتۋعا بۇيىرادى. بۇعان حالىقتىڭ بارلىعىنىڭ دا جانى اشيدى. مۇنى ەستىپ اكەم بۇيەمباي قازاعىنا قاشىپ كەتەدى. اكەسىنىڭ قولىنان كەلەر نارسە جوق، قالا بەرگەن. نە ىستەسىن؟ شەشەم بايعا تيمەي ءۇش جىل توسىپتى، «ءبىر ايلانىپ كەلىپ الىپ كەتەر» دەپ. كەلمەگەن سوڭ شەشەم سۇلۋ، اقىلدى ادام، تاعى ءبىر حاننىڭ سەنىمدى ادامىنا تيەدى. ونان ەكى ۇل بار. سوندا ءبىر شەشەدەن ءۇش ۇل بارمىز، از ۋاقىت بولدى اكەمىز ءولدى وسى سوعىس الدىندا، شەشەم قۇرالاي ءالى ءتىرى.
وسى جاقىندا حان جارلىق شىعارىپ، جاسىندا قازاقتان ءتۇسىپ، قازاق بولعانداردى، قازاقپەن تىلەكتەس بولىپ جۇرگەن قالماقتاردى تۇگەل ۇستاپ زىندانعا سالادى. سوندا مەن حاننىڭ قاراۋىنداعى ءبىر بەكتىڭ قويشىسى ەدىم، مىنا حاباردى ەستىگەن سوڭ ۇيگە كەلدىم. وسى ءسوزدى شەشەم دە، باۋىرلارىم دا ەسىتىپ، قايعىرىپ وتىر ەكەن. مەن كەلگەن سوڭ قاتتى قۋانىسىپ قالدى، «سەنى جامبىلعا سالىپ قويعان شىعار دەپ ەدىك، ەندى امان كەلدىڭ»، — دەپ، انام اقىل ايتىپ، جول كورسەتتى. «سەن، بالام، قازىردەن باستاپ اتقا ءمىن، رايىمبەك باستاعان قازاق جاۋىنگەرلەرىنە جەت! امان جەتسەڭ، رايىمبەكتەن باسقا ادامعا سىر ايتۋشى بولما. اكەڭ ەلىنە ءتىرى بارعان بولسا، بۇل سىر اشىلماي قويمايدى، اكەڭ ولگەن كۇندە دە اتى جويىلماس، ەگەر ولسە دە، رايىمبەك بىلمەي قويمايدى. ەگەر اكەڭ ءتىرى بولسا، سول باتىرلاردىڭ ەڭ بولماسا اتىن باعۋعا، ەسىگىن باعۋعا جارايسىڭ»، — دەدى. انام مەنەن باسقا ادامعا سىر شاشپايدى، سىزگە ايتىپ وتىرعانىم وسى. ءوز اتىم اكەم قويعان — قۇتكەلدى، وزىمدە ەكى ۇل، ءبىر قىز بار. شەشەم مەن باۋىرلارىم: «تىلەگىم جاي تاپسا، مۇندا قالدىرما» دەپ جىلاپ قالدى، — دەپ جىگىت ءسوزىن ءبىتىردى.
رايىمبەك باتىر سول ءسوزدى ەستىپ جىگىتتى قۇرمەتتەپ، كىلەمگە سالىپ جىگىتتەر كوتەرىپ، قۋانىشتا بولدى. بۇيەمباي بۇرىن دا بايانداعان، ءوزى قالماق قولىنان قاشىپ كەلگەنى راس، قۇرالاي دەگەن سۇلۋ قاتىنىم قالدى دەيتىن. ءبىر ۇلىم قالدى دەپ ايتار ەدى. قۇربىلارى «قۇرالاي سۇلۋدىڭ كۇيەۋى» دەپ اتار ەدى.
بۇيەمبايعا ءسۇيىنشى سۇراپ حابارعا ادام باردى. بۇيەمباي بۇل ادامعا استىنداعى اتىن بەردى. بۇيەمباي كەلىپ بالاسىن قۇشاقتاپ، وكسىگىن باسا الماي جىلاپ تۇرىپ: «قۇرالاي بار ما؟» — دەپ سۇرادى. حالىق جىگىتكە ۇلكەن توي جاسادى. بۇيەمباي بالاسىمەن سىرلاسىپ، مەيىرىن قاندىردى.
تورەحان حاننىڭ ءۇش سيقىرشىسى بار دەپ ايتادى. «ءبىرى — كۇن جاۋعىزادى، ەكىنشىسى — كوز بايلاۋشى، ءۇشىنشىسى — قۇستىڭ ءتىلىن بىلەتىن»، — دەيدى. ونى باسقاراتىن تورەحان حاننىڭ تۋعان ءىنىسى كەنجەقۇل دەگەن. وسى كۇندە ءبىر بۇرىشتا، ەلدەن اۋلاق جەردە تۇرادى» دەدى. مۇنى ەستىپ رايىمبەك باتىر جيىرما اداممەن جۇرمەك بولدى. ىشىندە امانجول، ارىستان بار، بۇيەمباي بالاسىمەن جاتقان جەرىن كورسەتۋ ءۇشىن، سيقىرشىلاردى جانە ونداعى بالالارىن الىپ قايتۋعا جىبەردى. ايسىز قاراڭعى ءتۇن، ءۇش ءۇي وڭاشا جەردە، قاۋلاپ جاتقان قانشا قۇرالى مەن كوپ جاۋىنگەرلەر كۇزەتكەن ەلۋ ادامنىڭ ۇستىنەن ءتۇسىردى قۇتكەلدى.
رايىمبەك باتىر جاۋىنگەرلەرىن سىرتقا قويىپ، امانجولدى قاسىنا الىپ، ۇڭگىرگە كەلىپ كىرىپ: «كوتەر باستارىڭدى، مەن — رايىمبەك!» دەپ اقىردى. ەشبىرى ءۇن شىكپاي قولدارىن كوتەردى. قۇرالدارى بولەك بۇرىشتا ەدى. وعان امانجول يە بولدى. قالعان ادامداردى، قۇرالداردى جيناپ الىپ بۇيەمبايدىڭ بالالارىن قوسا جيناپ الىپ، بۇلاردىڭ كونگەنىن بوس الىپ، كونبەگەنىن قول-اياعىن بايلاپ الىپ، ىلە جاعالاپ، تۇستە امان-ساۋ كوپ ولجامەن جاۋىنگەرلەرگە كەلىپ قوسىلدى.
بۇيەمباي قۇرالايمەن قايتا قوسىلدى. بالالارى قازاق بولدى. قولعا تۇسكەندەردىڭ كوبى سەرت بەرىپ، قازاق بولدى. تورەحان حاننىڭ ءىنىسى كەنجەقۇل كونبەدى. سوندا دا ولتىرمەي باعىپ تۇرا بەردى. قالعان ءۇش سيقىرشى بارلىعى قازاققا بەرىلدى. بۇلاردى قارت باتىرلارعا تاپسىردى. «ەڭدى ونەرىڭ بولسا، تورەحاننىڭ ورداسىنا كۇن جاۋعىز!» — دەپ بۇيىردى رايىمبەك باتىر. بۇل ءسوزدى «قابىل» دەپ، شەبەر تاسىن جيناپ الىپ، اۋزىنا كەلگەن ءبىر نارسەلەردى ايتىپ جاتىر. كۇن اشىلىپ جەر سەرگىپ، ەل جادىراپ قالدى. بۇلاردى قاپاي باتىردىڭ قاراۋىنا بەردى. قاپاي باتىر قاراۋىنا الىپ، قالاي جۇمساۋ ءوز بيلىگىندە بولدى.
قازاق جاۋىنگەرلەرى ءۇش توپقا ءبولىنىپ تورەحاننىڭ ورداسىن بۇزۋلارى كەرەك. ايتۋشىلارعا قاراعاندا، ەكى ەسىكتى، قوس داربازالى دەيدى.
— ەكى ءبولىم ەكى داربازاعا يە بولىپ، سونى بۇزۋعا مىندەتىنە السىن، قالعان ءبىر ءبولىم سىرتتاعى تورەحاننىڭ جاۋىنگەرلەرىمەن اينالىسسىن. سونى الۋعا مىندەتىنە السىن! بۇعان كەش باتا كىرىسۋ كەرەك. ءبىر داربازاعا رايىمبەك باستاعان باتىرلارىمەن كوپ جاۋىنگەرلەر بارسىن. ەكىنشى داربازاعا — باقاي باتىر مەن تىلەۋكە باتىر باستاعان باتىرلار كوپ جاۋىنگەرىمەن بارسىن.
قورعان سىرتىنداعىلارمەن بەردىقوجا باستاعان كوپ باتىرلار مەن كوپ جاۋىنگەرلەر سوعىس جۇرگىزسىن، لاجى بولسا، ورداسىن بۇزباي قولعا تۇسىرۋگە. ءبىزدىڭ اقىرعى سوعىسىمىز — بۇل. قورعاندى بۇزىپ تۇرىپ، حاندى الا الماساق، ءبىزدىڭ ۇتىلعانىمىز، وتكەن سوعىستاردا بەرىك قامال قۇرعان جوق ەدى. مىناۋ وتە بەرىك، سوندىقتان جان اياماۋعا كەرەك. ولسەك، شەيىتبىز، اتامەكەنىمىزدى كەيىنگى ۇرپاقتارعا يەلەندىرىپ كەتسەك، ۇمىتىلمايتىن بولادى. ەسىك اشىلا قورعانعا كەرنەپ كىرمەي، جاۋدى الا المايمىز، جاۋ دا سەسكەنبەيدى جانە دە قاشپايدى، — دەپ رايىمبەك باتىر ءسوزىن ۇقتىردى كوپكە.
رايىمبەك باتىردىڭ ايتقانىن كوپ باتىر، كوپ جاۋىنگەرلەر ءبىر اۋىزدان قابىلداپ، ءار باتىر ءوز توبىمەن وزدەرىنىڭ مىندەتىنە العان جولىنا ءتۇستى. بىرىنە-بىرى قايرات ايتىپ: «بۇگىن تۇنىمەن قورعاننىڭ ءىشى-تىسىن تازالاپ، ەرتەڭگى كۇن باس قوسىپ جاۋدى جەڭىپ، تويلاۋعا» دەپ بىر-بىرىنە جاۋاپ بەرىپ اتتانىستى.
رايىمبەك باتىر مەن باعاي باتىر جاۋىنگەرلەرىن اتقا قويىپ، داربازاعا جاقىن كەلدى. جاندارىندا ۇشتەن عانا ادامدار بار. رايىمبەك باتىر داربازانىڭ ەسىگىنە جەتىپ كەلىپ ەدى، بىلەكتەي قارا قۇلپى ەكى جەردەن سالعان، الدىندا ءتورت ادام سايمانىمەن، «سىزدەر كىم بولاسىزدار؟» — دەيدى.
— حانعا بارۋ جولى قايدا؟ وتە تىعىز جۇمىسىمىز بار، — دەدى امانجول.
— بىزدە كىلتى بولمايدى، ءبىز سوندا حابارلاۋشى كۇزەتشىمىز، — دەدى.
— كىلتى كىمدە بولادى سونى ايتىڭىز؟ — دەدى امانجول. بۇل تۋراسىن ايتپادى. امانجول ونىڭ باسىن اق الماس قىلىشپەن قاعىپ تاستادى. قالعانى: «تاقسىر، سىزدەر رايىمبەكسىزدەر مە؟» — دەدى. امانجول:
— مىنە، رايىمبەك، — دەدى.
— ەندى ءبىز حانعا سىزدەر كەلدى دەپ حابارلامالى، قۇرالدارىڭ بولسا، اشىپ كىرىڭىزدەر، حاننىڭ قورعان جايىن كورسەتىپ بەرەمىز، قۇرال قويعان ورىندارىن، — دەدى. ول ادامداردى ءوزى تۇرعان كىشكەنە ۇيىنە كىرگىزىپ اۋزىنا قۇلىپ سالىپ، وزدەرى قۇلپىن قاراپ تاپپاي قويدى. رايىمبەك باتىر الماس قىلىشپەن شاۋىپ، قۇلپىن لاقتىردى. ەكى قۇلپىن قيراتىپ، ارتقى جاۋىنگەرلەرگە حابارلاپ، قورعاننىڭ ىشىنە كىردى. بۇلاردى تورەحان، حاننىڭ جاۋىنگەرىنىڭ باستىعى ءبىلىپ قويىپ، داربازاعا كەرنەپ كەلىپ، قازاق جاۋىنگەرلەرىن كىرگىزبەۋدى ويلاپ، كۇش شىعاردى. رايىمبەك باتىر داربازا قاسىندا، امانجول بار، ءبىرقانشا باتىرلار مەن جاۋىنگەرلەرى بار قورعاننىڭ ىشىنە كىرىپ كەتكەن. رايىمبەك باتىر داربازا باققان كۇزەتشىنى الىپ، حاننىڭ ورداسىنا تارتقان. بۇلار حاننىڭ ورداسىنا جەتكەنشە، داربازا جاقتان قالماقشا شۋ شىقتى. قازاقشا «رايىمبەك» دەگەن ايقاي، ۇران شىقتى. حاننىڭ ورداسىن باققان جاۋىنگەرلەردىڭ كوپشىلىگى، و شەتى مەن بۇ شەتىنە ايقاي جەتپەيدى. اراسىنان ادام تۇگىل، وق وتپەيدى.
رايىمبەك باتىر امانجولعا ايتتى:
— ەندى قاراپ تۇرۋ بولمايدى. ءبىز دە ۇرانداپ جالاڭ قىلىشپەن كىرىسەلىك، — دەدى دە، ءوز اتىن ءوزى ۇرانداپ سىعىسقان قالىڭ جاۋىنگەردىڭ ورتاسىنا كىردى. «رايىمبەك!» دەگەن ۇران كوبەيدى. كىممەن كىمنىڭ سوعىسىپ جۇرگەنى بەلگىسىز. جىلاپ جاتقان، ۇلىپ جاتقان ادام كوپ. سىرتتاعى بەردىقوجا باتىرلار نە بولدى، باقاي باتىرلار قورعانعا كىردى مە، بۇل قالاي؟ وزىممەن بىرگە باتىرلار، جاۋىنگەرلەر تۇگەل قورعانعا كىردى مە، بۇل دا بەلگىسىز. مۇنشا ءولىپ جاتقان ادامدار قازاق پا، قالماق پا؟ رايىمبەك باتىر ءار ويعا كەتىپ، قايراتتانىپ، اقىرىپ، ءبىر سىعىسقان قالىڭ ادامنىڭ ورتاسىنا كىردى. بۇل ادامدار حاندى قورعاپ، تورەحان قاشۋعا دايارلانىپ تۇرعان بەتى ەكەن. بۇل جاۋىنگەرلەر: «مىناۋ رايىمبەكتىڭ ءوزى ءسىزدىڭ مۇندا تۇرعانىڭىزدى ءبىلىپ كەلدى»، — دەدى. تورەحان الدى-ارتىنا قاراماي قاشا بەردى ءبىرقانشا باتىرلارى مەن جاۋىنگەرلەرىن الىپ.
— ەندى قىرىلماي، جان ساۋعالاڭدار، قازاق قولىنا ءتۇسىپ كەتپەسىن ورداعا، ءورت قويىڭدار! — دەپ جارلىق بەردى تورەحان.
بۇل جاۋىنگەرلەر باسىن قايدا قويارىن بىلمەي تۇرعاڭدا، ەستىگەن زامان، ورداعا ءورت قويىپ جىبەردى دەيدى. اتىلىپ، تارسىلداپ، بۇتكىل قالانىڭ ءىشى ءتۇتىن-تۇمان بولىپ بىردى-بىرەۋ بىلمەيدى. قالماقتىڭ كوپ جاۋىنگەرلەرى تورەحاننىڭ ءولى-تىرىسىن دە بىلمەيدى، قاشقانىن دا بىلمەيدى، سونىمەن تاڭ اتىپ، كۇن شىقتى، قالماقتىڭ كوپ جاۋىنگەرلەرى مەن باتىرلارى قولعا ءتۇستى.
باعاي باتىر دا ەكىنشى داربازانى بۇزىپ، قورعان ىشىنە كىرىپ الىپ ويران سالعان، سىرتتاعى بەردىقوجا باتىر دا قوسىلعان. باعاي باتىر، رايىمبەك باتىر قورعان ىشىنە كىرىپ، ۇرانداپ جۇرگەنىن ەستىپ قورا قۇلپىسىن بۇزىپ، قاراۋىلىن ءولتىرىپ، قورعانعا كىرگەن بىرنەشەۋىن ۇرانداپ جالاڭ قىلىشپەن كىرىسكەن، بۇلار تاڭ اتىپ، كۇن شىققاندا تابىسىپ، قالماقتان كوپ جاۋىنگەر قولعا ءتۇستى. قۇرالدارى مەن تورەحاندى ءوزى شىعارىسىپ سالعان قالماقتىڭ ءبىر جاۋىنگەرى انىعىن ايتتى.
— وردا مەن قويماعا ءورت قويعىزعان، جارلىق بەرگەن تورەحان حاننىڭ ءوزى، قازاقتىڭ پايداسىنا قالماسىن، — دەپ.
تورەحاننىڭ قاشقانىن قالماق جاۋىنگەرلەرى مەن قازاق جاۋىنگەرلەرى سوندا عانا ءبىلدى. مۇنىڭ انىعىن ەستىپ، قازاقتىڭ قولباسشى باتىرلارى مەن كوپ جاۋىنگەرلەرى قولعا تۇسكەن ادام مەن مال-مۇلىكتەردى قالعان باتىرلارعا جىبەرىپ بەردى. مۇندا وزدەرى، ءار باتىر ءوز جاۋىنگەرلەرىنىڭ ءولى-تىرىسىنىڭ، جارالىلارىنىڭ ەسەبىن الىپ، تەز ارادا تورەحاننىڭ وزىنە قوسۋدى ماقۇلداپ جۇمىسقا كىرىستى. قولعا تۇسكەن ادام مەن مال-مۇلىكتىڭ ەسەبىن الۋدى ءاربىر باتىرلاردىڭ وزىنە تاپسىردى.
بۇل قورعاندى الۋدا قازاق جاۋىنگەرلەرىنەن دە كوپ ادام شىعىن بولعان. اتاقتى باتىرلاردان قازا تاپقاندارى بولعان. باتىرلاردان كوپ باتىر جارالى بولعان. رايىمبەك باتىر، باقاي باتىر، ەردەس باتىر، تىلەۋكە باتىر، سول سياقتى باتىرلار جارالى بولعان. بيەكە باتىر، بەردىقوجا باتىر سياقتى باتىرلار قازا تاپقان. امانجول باتىر اۋىر جارالى بولعان. بۇل شىعىن، جارالىلار وتە كوپ بولدى. تار قورعان، ۇزىن تۇندە كىمدى كىم ءولتىردى سوعىپ، قىلىش پەن نايزا سالدى.
رايىمبەك باتىر مىنا قازا تاپقان جولداس باتىرلارىن جانە قازا تاپقان كوپ-كوپ جاۋىنگەرلەردى ەستىپ جانە جارالى بولعان باتىرلار مەن جاۋىنگەرلەردىڭ سانىن كورىپ تورەحاننىڭ ءتىرى قاشىپ قۇتىلعانىنا ىزا بولىپ، كوپ باتىرلارعا:
— بۇل سوعىستى تەزدەتىپ جۇرگىزىپ، قالاي دا بولماسىن تورەحاننىڭ باسىن الماي بۇل سوعىستى توقتاتۋعا بولمايدى، مىنا قازا تاپقان باتىرلاردىڭ قانىن سونىمەن قايتارماي جۇرەك ورنىندا بولمايدى، — دەدى.
تورەحان قورعاسقا جەتىپ، ەلىنىڭ سول ماڭعا جەتكەنىن جيناپ الىپ، ەل باسقارعان قالعان ادامىن شاقىرىپ:
— مىنا رايىمبەك باستاعان قازاق جاۋىنگەرلەرى ءبىزدىڭ تۇبىمىزگە جەتپەي، توقتامايدى. ويتكەنى بىزدە ايلاكەر، سيقىرشى كوپ، ادام جەڭبەس باتىر كوپ دەپ ماقتانار ەدىك. ايلاكەر، سيقىرشىمىزدى قانشا جاۋىنگەرلەرىمەن، قۇرال-سايماندارىمەن ءۇنسىز، ءتىلسىز بايلاپ الىپ كەتتى. كۇشى دە، ايلاسى دا مىقتى دەپ جۇرگەن جاۋىنگەر باستىعى قانشا باتىرمەن ءوزى دە وسەكتە بايلاۋعا قولعا ءتۇسىپ، قانشا جاۋىنگەر قىرىلدى. مىنە، ادام بالاسى بۇزباق تۇگىل، شەنىنە كەلە المايتىن قامالدى بۇزىپ، وزىنە قارسى شىعاتىن ادامىن قىردى. ەندى از بولماسا، مەنىڭ باسىمدى الماق ەدى. اتى اتتى ادامداردىڭ ۇستىنەن قارعىپ، مەنىڭ باسىمدى الۋعا كەلگەندە، جاۋىنگەرلەردىڭ اراسىمەن قاشىپ قۇتىلدىم. قازاق نە ايتسا دا قالعان جاننىڭ تىلەۋىن تىلەپ، سونىڭ ءۇشىن قازاققا ەلشى جىبەرەلى. بۇعان كىم بارسىن، — دەدى قالماق باسشىلارىمەن كەڭەسىپ. «موڭكە شەشەن بارسىن» دەپ ۇيعاردى تورەحان. حاننىڭ اتاقتى اقىنى، شەشەنى ەدى موڭكە. مۇنىڭ قاسىنا ءۇش ادام قوسىپ، «حان جوسىن» تارتۋىمەن جۇرگىزدى. موڭكە جولداستارىمەن قازاق باتىرلارىنىڭ الدىنا كەلىپ وزدەرىنشە باس ءيىپ، سالەمدەدى.
— ۇلى ءجۇزدىڭ قولباسشى باتىرلارى مەن كوپ جاۋىنگەرلەرى سىزدەردىڭ الدىڭىزعا كوپشىلىك تورعاۋىت قالماقتىڭ اتىنان جانە حانىمىز تورەحاننىڭ اتىنان باس ءيىپ، قۇلدىق ايتىپ، الدىڭىزعا كەلدىك. اتاقتى باتىرلارىمىزدىڭ بەس سۇلۋ قىزىن الىپ، توعىز تۇلپار — قاندى اتىمىز ەر-توقىمىمەن، توعىز اتان تۇيە، قارا كىلەم جىبەردى. كەسسەڭ، باسىمىز دايىن، قۇلدانساڭ، ەلىمىز دايىن، اتالارىمىزدان قالعان ءسوز راس ەكەن: «كۇندەستىڭ ك ۇلى دە كۇندەس» دەگەن. قازاق، قالماق ءبىر كىسىدەن ايىرماسى — شەشەنىڭ بولەكتىگى عوي. ەندەشە بىزگە جەر جەتپەي مە، مال جەتپەي مە؟ مۇندا ەلدى قىرىپ ابىگەرگە سالعان وڭدى تۇرمىس ەمەس، تىنىش جاتقان ەلدى سوعىسىپ ازاپتاعانىنا سەبەپكەر بولعانىن موينىنا الىپ، تورەحان ايتتى: «سوندىقتان اتامىزدىڭ ايتقانى بار: «سۋدىڭ كەمەرىن شىم بەكىتەدى، داۋدىڭ ءتۇبىن قىز بەكىتەدى» دەگەن. اتاۋلى جەردىڭ ادامدارى بەس سۇلۋ قىز جىبەردىم، قورشالاسىپ قۇدا بولىپ، قۇشاقتاسىپ دوس بولالى»، — دەپ موڭكە شەشەن ءسوزىن ءبىتىردى.
رايىمبەك باتىر ءبىتىمدى قالاماي ايتقانى:
— قازا تاپقان باتىرلاردىڭ قانىن قايتارۋ كەرەك، سوندا عانا كەك بىتەدى تورەحاننىڭ باسىن الساق، — دەپ ەدى، ۇلى ءجۇزدىڭ باتىرلارىنىڭ رايىمبەك باتىرعا ءوتىنىش جاساپ ايتقانى: «اجالدى ادام ۇيدە وتىرسا دا، ولەدى، حالقى ءۇشىن ەڭبەك ىستەپ، سوعىستا شەيىت بولدى. اقىرعى كۇشتى بىزگە، دۇشپاندى جەڭۋگە جۇمسادى. ارمانى جوق، كەلەشەك ۇرپاقتارعا ۇمىتىلمايتىن اتا قونىسىنا يە بولاتىن بولدى. مىنا سوعىسۋ جولى جيىرما بەس جىلداي بولدى. حالىق تا قاجىدى. اقىرعى ءبىتىم وسى بولار. اتاڭ حانگەلدى باتىردان باستاپ كوپ باتىرلار قازا تاپتى. ءبىزدىڭ ەلدىڭ جەڭۋىنە كوزى جەتىپ كەتتى. ەندى قالعان ۇلى ءجۇزدى وزدەرىنىڭ قالاعان جەرلەرىنە قونىستاندىرۋ بولسىن. مىنە، تورەحانمەن ءبىتىم جاساسۋ»، — دەدى باتىرلار. بۇل ءسوزدى رايىمبەك باتىر دا ماقۇلداپ، ەلشىگە جاۋاپ بەرۋگە باتىرلار كەڭەسىپ، ەلشىنى ورتاعا شاقىردى.
«باس قوسۋ ورىندى. موڭكە شەشەن، ءسىزدىڭ قالاعان جەرلەرىڭىز بولسىن!» — دەدى.
ۇلى ءجۇزدىڭ باتىرلارى جاركەنتتىڭ كۇنشىعىس جاعى دەپ ايتتى. موڭكە جيىرما كۇن ۋاقىت سۇرادى. ءۇي تىگىپ، سويىس دايىنداۋ، كۇتۋشىلەرمەن قامتاماسىز ەتۋگە دەپ تىلەدى.
ۇلى ءجۇزدىڭ باتىرلارى باس قوسار جەرىنە دە، سۇراعان ۋاقىتتى، كۇنىنە دە ماقۇلداستى.
موڭكە شەشەن قوش ايتىپ، قايتتى. موڭكە شەشەن:
— باس قوسۋ، قوناققا مىڭ ادام دا از، كوپ كەلسەڭىزدەر، كوپسىنبەيمىز، ءجۇز ادام كەلسەڭىزدەر، ازسىنبايمىز، — دەدى.
ۇلى ءجۇزدىڭ باتىرلارى كەڭەسىپ ءۇش ءجۇز ادام بارۋدى ماقۇلداستى. قولباسشى باتىرلار وندا بارعاندا كەلىسىم ءبىتىمدى كوپكە سوزباي، تەز ءبىتىرۋ جايىن ويلاستىرۋدى ماقۇلداستى. سەبەبى اۋىر جارالىلار كوپ، ەلگە قايتارۋ جاعى دا تەزىرەك بولۋىن ويلادى. قولعا تۇسكەن ادام، مال-مۇلىكتەردى ءبولۋ، ءبىتىم ارتىنان بولسىن دەپ قابىلدادى. رايىمبەك باتىردىڭ جاراقاتى ايىقپاي، كوپكە سوزىلدى. سەبەبى وعىن سورىپ الىپ تاستايتىن امانجولدىڭ ءوزى جارالى بولىپ جاتىر. وسى حالدە بولعان سەبەپتى رايىمبەك باتىر بىتىمگە بارۋعا لايىعى كەلمەدى. «كوپشىلىككە وتە قاجەت بولسا، كورەرمىز»، — دەدى. ال رايىمبەك باتىر بۇل جاراقاتتى اۋىرلاپ وتىرعان جوق، سوعىس دەسە، ءالى دە الدىمەن جۇرگىسى بار. باسقا كوپ باتىرلار رايىمبەك باتىرعا: «ءسىز دەم الىڭىز، وتە كەرەك بولعان كۇندە وزىمىزدەن باتىرلار كەلىپ، كوپ باتىر، جاۋىنگەرلەرىڭىزبەن بىرگە باراسىز»، — دەپ ماقۇلداستى. ۋادەلى كۇندە ۇلى ءجۇزدىڭ باتىرلارى ءۇش ءجۇز اداممەن ءجۇرىپ تىككەن ۇيلەرىنە جاقىنداعان كەزىندە، تورەحان كوپ باتىرلارىمەن الدىنان شىعىپ قارسى كەلدى. تورەحان:
— ءتۇبىمىز دوستىقپەن ءوتسىن. دوستىق كەيىنگى ۇرپاققا قالسىن! — دەپ ۇلى ءجۇزدىڭ باتىرلارىمەن كەزەك-كەزەك قۇشاقتاسىپ كورىستى. تورەحان كورىسىپ بولىپ، جان-جاعىنا قاراپ:
— قولباسشى رايىمبەك باتىر قايدا، ءبىزدىڭ ءبىتىمدى قالاماي ما، ەلدىڭ دوستىعى ماڭگىلىك جاقسىلىق بىتىمىنە نەگە كەلمەيدى؟ ءبىزدىڭ تىلەگىمىز — رايىمبەك باتىر قاتىناسقانى دۇرىس، — دەپ تورەحان تىلەگىن ءبىلدىردى.
ۇلى ءجۇزدىڭ باتىرلارى بۇل تىلەگىن دۇرىس كوردى. كوبى اقىلداسىپ: «رايىمبەك باتىردىڭ ءحالى قالاي ەكەن، ءبىرقانشا باتىرلارىمەن بەردىقوجا باتىر بارىپ قايتسىن»، — دەپ ۇيعاردى دا، بەردىقوجا ءجۇرىپ كەتتى. بەردىقوجا باتىر كەلسە، امانجول وعىن سۋىرىپ الىپ، ءىرىڭدى تارتىپ جاتىر ەكەن. باتىر ساۋ ادامداي بولىپ، قارعىپ تۇرىپ بەردىقوجاعا سالەم بەرىپ، قولىن الدى. بەردىقوجا قۋانعانىنان كوزىنەن جاسى اعىپ:
— قولباسشى جاس باۋىرىم، ايىقتىڭ با؟ — دەدى. رايىمبەك باتىر:
— باتىر اعا بەردىقوجا، جاس باۋىرىم امانجول باتىپ تۇرعان تىكەندى الىپ تاستادى، — دەپ قۋانىشىن ءبىلدىردى.
بەردىقوجا باتىر:
— ءسىزدى تورەحان ءوزى، بۇتكىل حالقى سۇرايدى، بارۋدى قالاي كەرەسىز؟
رايىمبەك باتىر:
— مەن دايىن، — دەپ جاۋاپ بەردى.
سول زامان بەردىقوجا ساۋىت-سايمانىن دايارلاپ، اتىن جابىتىپ، ءبىرقانشا جاۋىنگەرلەر ورتاسىنا الىپ، ءجۇرىپ بەردى. كوكويناق سەگىز جاسار كۇيىنە كەلدى. رايىمبەك باتىر سوعىستا جاراقات بولماعانداي تۇرلەندى. تورەحانعا «رايىمبەك باتىر كەلەدى» دەپ حابار جەتتى. قانشا باتىرىمەن الدىنان شىعىپ، ىزەت جاساپ، قۇشاعىن جازىپ كورىستى. قايتادان ۇلى ءجۇزدىڭ باتىرلارى ەكەۋىنە دە قۇرمەت ەتىپ، اتتارىنا كوتەرىپ مىنگىزدى. بۇل سەبەبى — رايىمبەك باتىردىڭ وق جامباسىنان تيگەن، سونى اۋىرلاماسىن جانە قالماقتار جارالى ەكەنىن بىلمەسىن دەپ، تورەحانعا قوسا قورعان جاساپ جۇرگەن ەدى. تۇسىرگەندە دە قۇرمەتتەپ، اتتان كوتەرىپ الىپ ءتۇسىردى. «رايىمبەك باتىردى كورەمىز» دەپ تورعاۋىت قالماعى، كوپشىلىك تىلەك ەتتى. بۇلارعا بەردىقوجا باتىر تۇرىپ جاۋاپ بەردى.
— رايىمبەك باتىر وسىندا بولادى. تويدىڭ ارتىنان ءوز ىشتەرىڭە بارادى، سوندا كورەسىز، سويلەسەسىزدەر ، — دەپ جاۋاپ قايىردى. دۇنيەگە قىزىقپايتىن كىشىپەيىلدىلىگى، جان ادامعا تۋرا كەلمەس جانە جولداس ساقتاۋدى العاشتا ويلاعان رايىمبەك: «كەيبىرەۋدى قورقىتىپ العان شىعارمىن» دەپ، «ادامعا ب ا ق قونسا دا، كىشىپەيىل مىنەز-قۇلقى سەرىك» دەگەن ءسوز راس ەكەن دەپ باعالايتىن بولدى. ءوز پىكىرى — رايىمبەكتىڭ الدىنا سوعىستا ءوزى ولۋىنە رازى بولاتىن بولدى. سوعىستا دا بىرنەشە قاتارلى جەردەن الىپ قالىپ ءوزى كەتىپ، ءوزى ويرانداپ كەلدى. وسى تابىستى، ۇلى جۇزگە وسى باقىتتى رايىمبەك باتىر الىپ بەردى دەپ ەسەپتەر ەدى. وسى سوعىستا اۋىر جارالى بولعاندا قاتتى قايعىردى. جامباسىنان تيگەن وق شىقپاي، ونى الاتىن امانجول ءوزى اۋىر جارالى ەدى. تورەحاننىڭ بىتىمىنە بارا الماۋى سول ەدى. تورەحاننىڭ سۇراۋى بويىنشا رايىمبەك باتىردىڭ بىتىمگە قاتىناسۋعا شاقىرىپ بەردىقوجا باتىردىڭ ءوزى بارۋى — رايىمبەك باتىردىڭ ءوز كوزىمەن ءحالىن ءبىلۋ ەدى. وعىن «امانجول الىپ، سەكىرىپ تۇردى» دەگەندە قۋانىپ قالدى. رايىمبەك باتىر تۇرىپ كەلىپ قول بەرگەندە، قۋانعانىنان كوزىنەن جاسى توقتاماي اققانى وسى ەدى.
ەكى ەلدىڭ باسشىلارى مەيىرلەسىپ، كەڭەسىپ مىنا تومەندەگى بىتىمگە كەلدى.
قازاق قولىنا تۇسكەن مال-مۇلىك قايتپاسىن. ەكى ەلدىڭ قولعا تۇسكەندەرى ەلىنە قايتۋعا رۇقسات. قايتپاي قالامىن دەۋشىلەردى زورلاماۋ، قالا بەرسىن. مۇنىڭ سىرتىندا قازاققا التى باتىردىڭ قۇنىن تولەۋگە ءتورت ءجۇز جىلقى ەسەبىمەن دەپ تە كەلىستى.
ۇلى ءجۇز باتىرلارى: «اتامەكەنىمىز قۇلجاعا دەيىن بولسىن»، — دەدى. بۇعان تورەحان ءوزى باستاپ، كوپ باتىرلارى حالقىمەن شۋلاپ باس قوسىپ، تىلەك قىلىپ جاتىپ الدى. ۇلى ءجۇزدىڭ باتىرلارى مەن جاۋىنگەرلەرى كەڭەسىپ: «جەر شەبى — تاۋ جاعى تالكىعا ايقاساتىن تاۋدان المالى سۋى، قورعاسقا ءتۇسىپ، تۋرا ءوتىپ، ەلدەن قاراكەمەر، قارامولاعا قوسىلسىن. مۇنىڭ كۇنشىعىس جاعى جوڭعار حالقىنا ءتيسىن. كۇنباتىس جاعى قازاققا ءتيسىن»، — دەپ ەكى جاعى رازىلاسىپ، بىتىمگە باتىرلار، حاندار قولدارىن قويدى.
«الىس-بەرىس ءبىر ايدىڭ ىشىندە ءبىتسىن!» — دەدى. تورەحان حالقىمەن تىلەك ەتتى: «قاشپاي، قۋماي ءبىر جىل مەرزىم ىشىندە بەلگىلەگەن شەپتەن ءوز ەركىمىزبەن ءوتىپ بولامىز»، — دەپ تىلەك ەتتى. بۇل تىلەگى دە بەرىلدى. «ەندى مۇنان بىلاي ەل شاۋىپ، مال ۇرلاۋشىلار بولسا، ءولىم جازاسىنا تاپسىرىلسىن!» — دەپ ەكى جاق قولدارىن قويدى.
ادامدى وتكىزۋ، الىس-بەرىس ەكى ايدىڭ ءجۇزى ءبىر جارىم ايعا سوزىلدى. بۇرىن بالالى بولىپ قالعان قازاق ايەلدەرىنەن دە قالماقتا قالدى.
بىرەن-ساران ەركەكتەن دە قالدى. قازاقتا كوپ قالماقتىڭ ايەل، ەركەگى قالدى. اتاقتى تورەحاننىڭ كىشىسى كەنجەعۇل ەلىنە ءتىرى قايتتى. اتاقتى ءۇش سيقىرشى قاپاي باتىردىڭ باۋىرى بولىپ، جالايىردا قالدى. سول سياقتى كوپ ادام قالدى قازاقتا، ءبىتىم وسىمەن اياقتادى. ەل ارالاسىپ، الىس-بەرىس جاساپ، تامىر، دوس بولىپ، تاتۋلىققا كوشتى. سول كەزدە ورتا جۇزدە قابانباي باتىردىڭ ەلى ءوز تۇسىنداعى قالماقپەن جاۋلاسىپ، جەر شەبىن بەلگىلەپ الدى. قاراكەرەي، سارىكەرەي دەگەن ورتا جۇزدەن ەل كەرى بارىپ جەر الىپ، سوندا قالدى دەيدى ايتۋشىلار، سول كەتكەننەن سول جاقتا دەيدى.
ولجاعا تۇسكەن مال-مۇلىكتى ەسەپتەپ، ولگەننىڭ قۇنىن شىعارعاندا، جاۋىنگەرلەر ەسەبىنە الپىس جىلقىدان ءتيدى دەيدى. ولجاعا تۇسكەن جاستاردى باسشى باتىرلاردىڭ جەلكەسىنە بەرىلدى. قولباسشى جەلكەسىن قوس باسىنا ءبىر جىلقىدان جيناعاندا، ءتورت ءجۇز جىلقىدان استى. مۇنى رايىمبەك باتىردىڭ قوسىنا ايداپ كەلىپ ەدى، رايىمبەك باتىر بۇرىنعى ءبولىس بويىنشا كوپ باتىرلارعا بەردى. بۇلار ۇشكە ءبولىپ تاراتتى. اۋىلداعى مۇگەدەك كەمپىر، شال، جەتىم بالا، جەسىر ايەلدەر، سوعىستا ولگەندەردىڭ بالا-شاعاسىنا، بۇرىنعى جەلكە الىپ كەلە جاتقان باتىرلارعا ءبولدى.
ۇلى ءجۇز جەرگە ورنالاسۋدى بۇرىنعى وزدەرىنىڭ ءبولىسى بويىنشا ورنالاستى. سونىمەن ءاربىر باتىرلار ءوز جەرىنە قايتتى. قورعاسقا جاقىن ساتاي باتىردىڭ باستاۋىمەن ءورىس الدى. وسىمەنەن ۇلى ءجۇز كەڭ بايتاق جەرگە يە بولىپ، ورىستەپ كوشىپ، مال باعۋ ادەتىمەن كوشىپ-قونىپ جۇرە بەردى.
رايىمبەك باتىر تەمىرلىك، كەگەننەن كەلىپ ءورىس الدى. جاراقاتى جاقسى وڭالدى. امانجول تولىق ايىقتى، وسىمەن ءبىرتالاي ۋاقىت ءوتتى.
پاتشادان بىرلەپ ۋاكىلدەر دە كەلە باستادى. ول پاتشادان كەلگەن ۋاكىلدەر باسشى باتىرلارمەن كەڭەسىپ قانا كەتتى. ولاردىڭ بەرگەن جاۋابى: «سىزدەردىڭ جەر شەپتەرىڭ بەلگىلەنگەن، ەندى ەشكىم الا المايدى، مەنەن دە ۇلكەن ۇلىقتار كەلىپ سۇلتان، بي سايلايدى»، — دەپ ايتىپ كەتتى.
ۇلى ءجۇز تولىق جەرگە ورنالاسىپ بولدى. الدى سىرعا دەيىن، مىنا جاعى قاراتال، كۇنشىعىس جاعى المالى قىرقاسى، قالجات، سۇمبە، كوكسۋ تاۋعا دەيىن. بۇل جاقتا قالماق، قازاق ارالاس وتىردى. مىنا قورداي كولدىڭ كۇنگەي جاعى قىرعىز الاتاۋىنىڭ وسى كۇندەگى قىزىلقيا جەر شەگى، ءبىراق قونىس ارالاس بولدى. وزبەك جاعىن حيۋانىڭ حانىنا شەكتەس شانىشقىلى بەردىقوجا باتىر الدى. ءبىراق ۇلى ءجۇز بولىپ جەتىسۋعا ورنالاسقانمەن، ءار رۋعا جەردىڭ شەگىن بەلگىلەگەنمەن، رۋلارىنا قوسىلماي، ارالاسىپ وتىرعاندارى بولدى. ءبىراق ءورىسى ەركىن، مولايدى. ەلدىڭ ادەتى تام سالىپ ءبىر جەرگە قونىستانباعان. جازى-قىسى كوپ مال باعۋمەن كۇن كورگەن ەل ەدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن مىنا شەكارادا قازاق، قالماق ارالاسىپ وتىرار ەدى. مىسالى، نارىنقول، شالكودە، قالجات، قورعاستىڭ كۇنباتىس جاعىندا قالماقتار بولدى.
قازاقتار الدى جۇلدىزعا، قۇلجانىڭ باسى تاۋعا شىعىپ، تەرىسكەي جاعى المالى، سۋاسۋعا دەيىن ورىستەپ مال باعىپ قايتار ەدى. سول ورىستەپ مال باعۋمەن مىنا قىزاي دەگەن ەل سوندا قالىپ قويدى دەيدى ايتۋشىلار. ورتا جۇزدەن مىنا رۋلار: قاراكەرەي، سارىكەرەي دەگەن رۋلار قالدى دەيدى. كەيىن پاتشانىڭ ەكىلى كەلىپ جەر شەبىن بەلگىلەگەندە، مەكەندەگەن ورىسىنەن قايتپادى. ولاردى «كوش!» دەپ جوڭعارلار قويمادى.
قلى جۇزدە بۇل كەزدە قارت باتىرلاردىڭ كوپشىلىگى قازا بولىپ، جاس باتىرلار وسە باستاعان كەزى ەدى. وسى ۋاقىت رايىمبەك باتىردىڭ جاراقاتى وڭالماۋى سالدارىنان اۋىرلاي باستادى. سوندا رايىمبەك باتىر جاقىنداعى اعايىن، جولداستارىن شاقىرتىپ الىپ:
— مەن كوپ ۇزاماي دۇنيەدەن قايتۋىم تۋرا بولعالى تۇر. مۇمكىن بولسا، ۇلى ءجۇزدىڭ باتىرلارىنا حابارلاساڭىزدار، قوش ايتقانىم دۇرىس شىعار. قانشا جولى قاتەرلى قان مايداننان امان شىقتىم. سول قيان-كەسكى سوعىستا اتالارىم دا، قانشا باۋىرلارىم دا قازا تاپتى. بۇگىندە سولاردى دا، ۇلى ءجۇزدىڭ باتىرلارىنىڭ باستارىن قوسپاي، جايباراقات تىنىشتىق، حابارسىز كەتكەنىم دۇرىس بولماس، قوزى اياقتانا وسىندا باستارىن قوسپاقپىن، وسىلاي حابار جەتكىزسەڭىزدەر، — دەپ رايىمبەك باتىر حالقىنا ايتتى.
جينالعان حالىق اقىلداسىپ، باتىردىڭ مىنا ءسوزىن ەستىپ، «ورتامىزدان باتىردىڭ كەتۋگە ۋاقىتى جاقىن بولىپتى. بۇل ايتقانىن ورىندالىق، ۇلى جۇزگە تۇگەل حابارلالىق، ءقازىر ايتۋىنا قاراعاندا، ۋاقىت جەتەدى. ءالى تولىق ءۇش اي بار»، — دەپ جارامدى جىگىتتەردى سايلاپ، قولدارىنا حات جازىپ، ۇلى ءجۇزدىڭ رۋ باستىعى باتىرلارعا جۇرگىزدى. قاستارىنا جولداس قوسىپ، جارامدى ات مىنگىزىپ، كوپ ادامدار جىبەردى. بۇلارعا تاپسىردى تەز جەتىپ، حابارلاۋدى. كوپ ادام ۇلى ءجۇزدىڭ الىس جەردەگىسىنە بۇرىن جەتۋدى قام ەتتى. بۇلار تولىق ءبىر ايدا ۇلى ءجۇزدىڭ شەتىنە شىقتى، ۇلى ءجۇزدىڭ كوپ حالقى، باتىرلارى بىر-بىرىنە حابارلايدى دەپ، قوي كوزداپ اياقتالماي جينالىپ بولدى. كەلگەندەر باتىرمەن قوشتاسىپ، امانداسىپ جاتىر. حالىق كەرنەپ، كوپ جينالدى. كەلگەنى شەتىنەن امانداسىپ جاتىر، كوپ ءۇي تىگىپ، كادىمگى سوقتا قوسىمەن جۇرگەندەي تاماقتانىپ جاتىر.
رايىمبەك باتىر باقاي باتىردى شاقىرىپ الىپ:
— كوڭىلدەگى ەلىڭ، ازاماتتارىڭ كەلىپ بولدى ما؟ — دەپ سۇرادى. باقاي باتىر:
— كوپشىلىگى كەلدى، — دەدى.
— ولاي بولسا، باتىر، مەنى دالاعا شىعار، بيىك جەرگە وتىرىپ حالىقپەن قوشتاسايىن، — دەپ ايتتى. حالىقتىڭ ورتاسىنا سورە جاساپ وتىرعىزدى. باتىردى كورگەندەر كەيبىرى: «وسىمەن باتىردان اجىرايمىز با؟!» — دەپ كوزدەرىنەن جاسى پارلاپ تۇر، حالىقتا قايعىرۋشىلار كوپ بولدى.
— ۇلى ءجۇزدىڭ كوپ باتىرلارى مەن حالىقتارى، مەنىڭ سىزدەرگە اقىرعى جولىعۋىم بولۋ كەرەك. سىزدەرگە ايتارىم — مەن دۇنيەدەن ساپار شەگەمىن ءپاني دۇنيەدەن باقي جايعا، ايتارىم، مەندە ارمان جوق، جاۋىن جەڭىپ جەتىسۋعا ورنالاسىپ، ءورىس العانىن كوزىم كوردى. بۇل ءداۋىردى كورمەي كەتكەن باتىرلار كوپ، ەندى قارتتار كەتىپ، جاستار ءوسىپ، ەلىنە يە بولۋ — بۇرىننان-اق قۇدايدىڭ جازۋى سولاي، بارلىعىڭا جەكەلەپ قوشتاسۋعا ۋاقىت از، اتالارىڭ ۇلى ءجۇز ءۇشىن تۋىپ، ءومىرىن وسى ۇلى ءجۇزدى اتامەكەنى جەتىسۋعا ورنالاسۋعا، سونىڭ جولىندا سوعىسپەن، دۇشپاندارمەن قارسىلاسىپ سوعىسۋمەن ءومىرىن ءبىتىردى. كوبى سوعىستا قازا تاپتى، مىنە، مەنى ءوز قولدارىڭىزبەن جونەلتكەلى وتىرسىزدار. ال ماعان رۇقسات ەتىڭىزدەر، اۋىلدا قالعاندارعا دا مەنەن قوشتاسۋ سالەم، — دەپ ۇيگە كىرۋدى سۇرادى. باقاي باتىر، بەردىقوجا باتىرلار كوتەرىپ ۇيگە الىپ كىردى. از دەم الۋدى سۇرادى. سول مەزگىلدە ۇلى ءجۇزدىڭ باتىرلارى، كەلگەن حالىق بولىپ كەڭەسكە كىرىستى.
ۇلى ءجۇزدىڭ باتىرلارى جينالعان حالىقتار كەڭەسىپ، باتىردى جەرلەۋ، قويۋ ورنىن بەلگىلەۋدە ۇلى ءجۇز ۇشكە ءبولىندى. ءبىرىنشى، البان باتىرلارى مەن حالقى:«وسى قايتىس بولعان جەرىنە قويامىز» دەيدى. «كوپ باتىرلار قازا بولعان جەرىنە قويىلدى. سوندىقتان رايىمبەك باتىردى دا وسى قايتىس بولعان جەرىنە قويامىز»، — دەدى. جالايىردىڭ باتىرلارى، كەلگەن ادامدارى: «جوق، ولاي بولمايدى، سەبەبى بۇرىنعى باتىرلار كوبى سوعىستا قازا تاپتى. قىستالاڭ ۋاقىتتا الىسقا اپارۋعا مۇمكىندىك جوق ۋاقىت ەدى. بۇل كۇندە ولاي ەمەس، حالىق كەڭ، بەيقۇت ۋاقىتتا جاۋدان قۇتىلىپ، ەل جايباراقاتتىققا كەلىپ تۇرعان كەزى. «باتىر دۇنيەدەن قايتسا، قايتا ايلانىپ كەلمەيدى. جاۋلاسقان ەل قايتا باس كوتەرمەيدى دەۋگە بولمايدى. سول سەبەپتى جاۋلاسقان ەلدىڭ جەر شەبىنە — سۇيەگىن قويعىزۋعا، قاراتالعا قويۋعا رۇقسات ەتىڭىزدەر»، — دەپ باسقا ۇلى جۇزدەن تىلەك ەتتى.
دۋلات، شاپىراشتى، ءسارىۇيسىن، شانىشقىلى، ىستى، وشاقتىلار باتىردىڭ كوپ ەڭبەگى سىڭگەن العاشقى جاس كەزىندەگى بوساتقان جەرى ەدى. قاستەككە قويۋعا ۇلى ءجۇز باتىرلارىنان سۇرادى.
بىرى-بىرىنە كەلىسپەي وتىرىپ ەدى، باقاي باتىر ۇلى ءجۇزدىڭ باتىرلارىنا، جينالعان حالىقتارىنا ۇسىنىس جاسادى.
— سىزدەرگە لايىق كەلسە، رايىمبەك باتىردىڭ وزىنە كەڭەسىمىزدى ايتساق قايتەدى، — دەدى. سوندا كەي ادامدار ايتتى: «ءوزى قوشتاسىپ جاتقاندا، قالاي ايتۋعا بولادى؟» — دەدى. كوپ باتىرلار وزىمەنەن اقىلداسۋدى ماقۇل كوردى. وسى ءسوزدى ماقۇلداپ، كەلىسۋ ءسوزىن ەستىپ شىعۋعا ءۇش جاعىنان ۇشتەن توعىز ادام باتىردىڭ ۇستىنە كىردى. بۇلار كەلىسىپ رايىمبەك باتىرعا ايتۋعا باقاي باتىرعا ءسوز بەردى. باقاي باتىر ۇلى ءجۇزدىڭ پىكىرلەرىن تولىق ءتۇسىندىردى ءۇش جەردى كورسەتىپ وتىرعاندارىن.
— جان سەرىگىم ۇلى ءجۇزدىڭ باتىرلارى، سىزدەرگە ايتارىم، ارعى اتام سىرىمبەت باتىر، بەرگى اتام حانگەلدى باتىر دۇنيەگە كەلگەننەن ۇلى ءجۇز ءۇشىن تۋىپ، ۇلى ءجۇز ءۇشىن ەڭبەك ىستەپ، ءومىرىن وتكىزدى. سولاردىڭ جولىمەن مەن دە تۋدىم. ۇلى ءجۇز ءۇشىن ەڭبەك ەتتىم. بۇرىنعىداي سوعىس ۋاقىتى ەمەس، حالىق جايباراقات. سونىڭ ءۇشىن مەنىڭ سۇيەگىمدى قايدا قويۋىن ۇلى ءجۇز ءبىلسىن. جانتالاسپاڭىزدار، ءبىراق مىنانى ەسكەرىڭىزدەر: الماتى — ۇلى ءجۇزدىڭ ورتاسى، كەڭ جايلاۋىڭ — قارقاراسى. ۇمىتىلمايتىن الماتى — سۋدىڭ باسى، اقىلدىلار، ايتارىم وسى، — دەدى رايىمبەك باتىر. رايىمبەك باتىرمەن حالىق قوشتاسىپ بولدى، سوندا رايىمبەك باتىردىڭ توعىز ۇلى بار ەكەن. الدى ەرجەتكەن، ارتى جاسى كىشى ايەلىندە، باسىندا ءۇي دە، جەتى اسقان قازان-وشاعى دا جوق ەكەن. بار مالى ءبىر ات، ءبىر اتان تۇيە، ءبىر ساۋۋلى ىنگەن تۇيەسى بار ەكەن. جاۋعا اسىنار قۇرال، سايمانى تۇگەل ەكەن. سوندا مىنا ايەلى رايىمبەك باتىرمەن قوشتاسىپ وتىرىپ ايتقانى:
— باتىر، مەندە ءبىر ارمان بار، — دەيدى. — ارمانىم، سىزدەن شاڭىراعى بار ءۇي دە قالماي بارادى جانە سىزدەن قالدى دەپ ۇستايتىن قازان، وشاق جوق، — دەپ ارمانىن ايتتى.
رايىمبەك باتىر سوندا ۇلى ءجۇزدىڭ باتىرلارىنان سۇرادى:
— مەنىڭ جايىم قاي جەر بولدى؟ — دەدى.
باقاي باتىر:
— كەلىستىك، الماتى سۋىنىڭ كۇن باتىسى بولادى، — دەدى. وسى باتىرلاردى، الدىنا بايبىشەسىن قوسىپ، توعىز ۇلىن شاقىرتىپ الدى. سوندا مىنا بالالارىنا:
— مەنىڭ جولىمدى ۇستاپ، ۇلى جۇزگە قىزمەت ەتەرىڭ بار ما؟ — دەپ سۇرادى. قوجاعۇل سوندا توعىز جاستاعى كەزى ەكەن، ۇشىپ تۇرىپ:
— مەن ءسىزدىڭ جولىڭىزدى ۇستاپ، ۇلى جۇزگە قىزمەت ىستەيمىن، — دەپ قولىن قۋسىردى. سوندا رايىمبەك باتىر بايبىشەسىنە ايتتى:
— مەنەن قالعان مۇرا مىناۋ ەمەس پە، ءسىز، بايبىشە، مەنىمەن بىرگە جاۋعا باردىڭ، دۇشپاندى جەڭگەڭدە بىرگە بولدىڭ، ارمان ەتەر جەرىڭىز جوق، — دەدى.
ۇلى ءجۇزدىڭ باتىرلارىنا ايتتى:
— مەنى قويعاندا، جەردى تەرەڭ قازساڭىزدار دۇرىس بولار. سەبەبى ءتۇرلى زاتتار شىعۋى مۇمكىن، بايبىشەگە ءبىر بەلگىسىن الىپ كەلىپ بەرەرسىزدەر.
«مەنىڭ سۇيەگىمدى كوك شوپكە وراپ، قاپقا وراپ تىگىپ، اق اتانىما ارتىپ الىپ بارعايسىزدار. قىنجىلا قويماسىن حالىق. اق اتانىمدى سويىپ جەڭدەر، باسىن قويىپ كەتەرسىزدەر، — دەپ رايىمبەك باتىر قوش ايتىپ، ءجۇزىن سيپاپ، قازا بولدى.
وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:
جانىبەك باتىردىڭ ابىلايدىڭ وڭ تىزەسىنەن ورىن الۋى
You Might Also Like
-
ءاجىباي باتىر ساربازدارىمەن قالماقتاردى ىسىرىپ تاستاپ كەلە جاتسا، الدىنان وگىز مىنگەن قالماق شىعادى.
-
پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى اسحات ايماعامبەتوۆ ءبىلىم گرانتىن جەڭىپ الماعاندارعا ءالى دە اقىسىز وقۋعا تۇسۋگە بولاتىنىن ايتتى.
