ءحۇ – ءحۇىى عاسىرداعى قازاق حاندىعىنىڭ قوعامدىق قۇرىلىسى. (10 سىنىپ)
ساباقتىڭ تاقىرىبى: § 20. ءحۇ – ءحۇىى عاسىرداعى قازاق حاندىعىنىڭ قوعامدىق قۇرىلىسى. 10 كلاسس
ساباقتىڭ ماقساتى: قازاقستان جەرىندە ءومىر سۇرگەن اق وردا، ءابىلحايىر حاندىعى، موعولستان جانە نوعاي ورداسى مەملەكەتتەرىنىڭ الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق جانە ەتنوستىڭ جاعدايلارى. ولاردىڭ ساياسي داعدارىسقا ۇشىراۋى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنىڭ تاريحي العىشارتتارىن قالىپتاستىردى.
ساباقتىڭ تاربيەلىك ماقساتى: وقۋشىلاردى وتانشىلدىققا، پاتريوتتىق رۋحقا ۇلتتىق تاربيەنى قالىپتاستىرۋ.
دامىتۋشىلىق ماقساتى: ءبىلىم - بىلىك داعدىسىن ءوز بەتىنشە جۇمىستانۋىن قوسىمشا ىزدەنۋىن قالىپتاستىرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ەدۆارد دە بونونىڭ « ويلاۋدىڭ التى قالپاعى» تەحنولوگياسى
ءادىسى: ءارتۇرلى ويلاۋدى قاجەت ەتەتىن سۇراقتار، پروبلەمالار سيتۋاسيا توڭىرەگىندە وي قورىتۋ وزدەرىنىڭ «ويلارىن ءپىسىرۋ».
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: كارتا، ينتەراكتيۆتى تاقتا، قوسىمشا ماتەريالدار، ب ا ق ماتەريالدارى.
ساباقتىڭ بارىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ
ءىى. ويلاۋدىڭ التى قالپاعى
1) اق قالپاق. (تاريحي فاكتىلەردى جاڭا مالىمەتتەردى وبەكتيۆتى سانامالاۋ)
2) قىزىل قالپاق. (زەرتتەلەتىن ماتەريال جەكەلەي تالداۋ جاساۋ)
3) قارا قالپاق. (تەرىس سالدارى پروبلەمالاردى ءبولىپ قاراستىرۋ)
4) سارى قالپاق. (بارلىق وڭ اتاۋلىنى جيناقتاۋ)
5) جاسىل قالپاق. (زەرتتەلەتىن ناتيجەلەردى شىعارماشىلىق فورمادا ۇسىنۋ)
6) كوك قالپاق.(وقۋ ماتەريالى جالپى رەفلەكستى ويلاردى، يدەيالاردى، تۇجىرىمداردى قالىپتاستىرۋ)
بارىسى: 1. اق قالپاق فاكتىلەر
1. قازاقستان جەرىندە ءومىر سۇرگەن اق وردا، ءابىلحايىر حاندىعى، موعولستان جانە ەتنوستىڭ جاعدايلارى ولاردىڭ تاريحي العىشارتتارىن قالىپتاستىردى.
2. تاريحشى م. ح. دۋلاتي ءوزىنىڭ «تاريحي - ي - راشيدي» اتتى ەڭبەگىندە 1465 - 1466 جىلدار ارالىعىندا وسى حاندىقتان جانىبەكپەن كەرەيدىڭ ءبولىنىپ كەتكەندىگىن ايتادى. كوشۋدىڭ باستى سەبەبى ءابىلحايىر حان 1457 قالماق حانى ءۇز - تەمىردەن جەڭىلىپ قالعاننان كەيىن ءوزىن قولداماعان سۇلتانداردى جازالاي باستادى. بۇعان قارسى بولعان جانىبەك پەن كەرەي سۇلتاندار ءوز رۋلارىن جەتىسۋعا قاراي بەت الادى.
3. قازاق حاندىعى ءوزىنىڭ قۇرىلعان كۇننەن باستاپ ساياسي جاعىنان جاقسارتۋعا ارەكەت جاسادى. جانىبەك پەن كەرەي 1470 جىلدان باستاپ وزدەرىنىڭ اتا قونىسى تۇركىستان ايماعىن قول استىنا قاراتىپ الۋعا كىرىستى. وسى كەزدە 1465 جىلدا ءابىلقايىر حان قازا بولىپ حاندىق بيلىك ءۇشىن تالاس جالىنداپ جاتتى. مۇنداي جاعدايدى پايدالانىپ قالعىسى كەلگەن قازاق حاندىعى، وڭتۇستىك قازاقستانداعى سىعاناق، ساۋران، ت. ب قالالاردى قاراماعىنا الدى.
4. قازاق حاندىعىنىڭ ساياسي جاعدايى ءحۇى عاسىر 50جىلدان باستاپ قاسىم حاننىڭ بالاسى حاقنازار (1548 - 1580) كەزىندە ورلەي باستادى. وعان مىسال ورتا ازيادا بولعان اعىلشىن كوپەسى ا. دجەنكينسون «مۇسىلمان دىنىندەگىلەردىڭ ىشىندە ەڭ كوبى جانە كۇشتىسى قازاقتار، تاشكەنتكە شابۋىل جاساعان وعان باراتىن كەرۋەندەردىڭ ەركىن جۇرۋىنە كەدەرگى جاساعان» دەپ جازعان.
2. «قىزىل قالپاق» زەرتتەلەتىن ماتەريالداردى جەكەلەي باعامداۋ.
1. كەرەي - جانىبەكتىڭ ءابىلحايىر حاننان ءبولىنىپ جەتىسۋعا قاراي بەت الۋى تەك سىلتاۋ عانا. ءبولىنىپ كەتۋدىڭ نەگىزگى الدەقايدا تەرەڭدە. بىرىنشىدەن: ول حاندىقتىڭ ىشىندەگى الەۋمەتتىك – ەكونوميكالىق قايشىلىقتاردىڭ كۇشەيۋىنەن بولعان. ورتاعاسىرلىق اۆتورلاردىڭ جازۋلارىنا قاراعاندا وزدەرىنىڭ حاندىقتارىنا ريزا بولماي، كوشۋلەر تاريحتا تالاي بولعان. ءبىراق ونىڭ بارلىعى قازاق حاندىعىنداي حاندىق وكىمەت قۇرىلماعان.
2. بۇل كوشتىڭ جەتىسۋعا قاراي باعىت الۋىنداعى تۇپكى ماقساتى، بۇل ايماقتاعى قازاق تايپالارى مەن كوشىپ كەلۋشى قازاق تايپالارىنىڭ (باسىم كوپشىلىگى) اراسىنا ەرتە كەزدەن اق ەتنوستىق بايلانىستىڭ باسىم بولۋى. سوندىقتان بۇل قازاق تايپالارىنىڭ ءبىر ايماققا شوعىرلانۋى ولاردىڭ قازاق حالقى بولىپ قالىپتاسۋىنا جانە جەكە حاندىق بولىپ قۇرىلۋىنا مۇمكىندىك بەردى. كوش جەتىسۋدىڭ باسىنداعى قوزىباسى مەن شۋ دەگەن جەرگە كەلىپ قونىستاندى.
3. قونىس اۋدارۋشىلار سانى باسىندا 200 مىڭ ادامعا جەتكەن. 1465 - 1466 جاسى ۇلكەن كەرەيدى اق كيىزگە وتىرعىزىپ حان سايلاپ، قازاق حاندىعىن قۇرعان. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا عانا ەمەس، بۇكىل ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ تاريحىندا ۇلكەن جاڭالىق بولدى. قازاق حاندىعى ءوزىنىڭ «قازاق» دەگەن اتىمەن دۇنيەجۇزىندەگى مەملەكەتتەرگە تانىلا باستادى.
4. ءحۇ – ءحۇىى عاسىرداعى قازاق حاندىعىنىڭ ەڭ جوعارى بيلەۋشىسى حان بولدى. حان وزىنەن كەيىنگى سۇلتان، بيلەردىڭ كومەگىمەن بيلىك جۇرگىزدى. حاندىق بيلىك مۇراگەرلىكپەن بەرىلىپ، تەك سۇلتان اتاعى بار ادام عانا حان تاعىنا وتىرا العان. اعا سۇلتان تەك شىڭعىس تۇقىمدارىنا بەرىلگەن.
5. ەرتەدەن كەلە جاتقان سالت بويىنشا حان سايلاناتىن ادامدى اق كيىزگە وتىرعىزىپ، ونى ەڭ بەدەلدى سۇلتان بيلەر ءۇش رەت كوتەرىپ «حان، حان، حان» دەپ ايقايلاعان. ودان كەيىن سول اق كيىزدى «تابارىك» دەپ ءبىر جاپىراقتاپ ءبولىسىپ العان. حاننىڭ بەس ءتۇرلى قۇقىعى مەن مىندەتى بولعان.
ا) مەملەكەتتىڭ جەرىنە بيلىك جۇرگىزۋ قۇقىعى
ب) حان سوعىس جاريالاۋعا، بيلىك جاساۋعا قۇقىلى، اسكەر باسقارۋعا مىندەتتى.
ۆ) حان شەت ەلدەرمەن كەلىس ءسوز جۇرگىزۋگە قۇقىلى.
گ) حان وزىنە باعىنىشتى ادامداردى ءولىم جازاسىنا كەسۋگە ونى ءتىرى قالدىرۋعا قۇقىلى.
ە) حاننىڭ زاڭ شىعارۋعا بۇيرىق بەرۋگە قۇقىلى بولدى.
3. قارا قالپاق. ( بارلىق تەرىس سالدار پروبلەمالاردى تالداۋ)
1. قازاق حاندىعىنىڭ اراسىندا دا تاققا تالاس، بيلىككە تالاس كەلەڭسىز وقيعالار بەلەڭ الىپ وتىردى. وعان مىسال ءحۇىى – ءحۇىىى عاسىردىڭ 30 جىلىندا ەسىم، تۇرسىن، ابىلاي سياقتى سۇلتاندار بيلىك جۇرگىزىپ حاندىق ساياسي بىتىراڭقىلىقتا بولدى. وزبەك حانى ينامقۇل ءوز اتىنان تۇرسىندى حان دەپ جاريالادى. تاشكەنتكە بيلەۋشى ەتىپ تاعايىندادى. ەسىمگە قارسى ارەكەتتەر جاسادى. سوڭىندا ەسىم تۇرسىننىڭ باسىن الۋىمەن اياقتالدى. تاريحتا بۇل وقيعا «قاتاعان قىرعىنى» دەپ اتالادى.
2. قازاق حالقى الەۋمەتتىك قۇرامى جاعىنان ەكى الەۋمەتتىك توپقا بولىنەدى. فەودالدار – شىڭعىس تۇقىمنان شىققان. وڭتۇستىكتەر سۇلتاندار مەن قوجالار جاتتى ءبىر ساتى تومەن جەرگىلىكتى رۋ تايپادان شىققان بيلەر باي - شوڭجارلار باتىرلار اقساقالدار تۇردى. اقسۇيەكتەردى «تورە» نەمەسە «وعلان» دەپ اتاعان.
قاراپايىم حالىق سۇلتانداردىڭ اتىن اتاماي تورە نەمەسە تاقسىر دەپ اتاعان.
«تاقسىر - تاقسىر» دەگىزىپ تامساندىردى.
ءسويتىپ ءجۇرىپ، اياققا حان سالدىردى دەگەن ءسوز وسىدان قالعان.
3. قازاق حالقىنىڭ «جەتى جارعى» زاڭى ومىرگە كەلدى. جارعىدا حالقىمىز ەتنوستىق قۇرامىنا ەنگەن رۋ تايپالارىنىڭ ادەتتەگى قۇقىق نورمالارى نەگىزگە الىندى. «جەتى جارعى» زاڭدارى بويىنشا حان مەن بيلەر پايداسىنا حالىقتان جىل سايىن جيىرما مالدان، ءبىر باس جينالىپ وتىرعان. كىسى ولتىرگەندەرگە قانعا – قانمەن، كەك قايتارۋ زاڭى ساقتالعان. قىلمىسكەرگە قولدانىلاتىن جازا تەگىنە قارايتىن بولعان.
4. تاريحشى قۇربانعالي حاليدي جازعان نۇسقا بويىنشا ابىلاي حان بولىپ سونشالىقتى بيىك ابىرويعا يە بولمادى. جالپى ابىلايدىڭ حالىققا جاساعان وزبىرلىقتارى تۋرالى ەل ەسىندە كوپتەگەن اڭگىمەلەر ساقتالعان. سونىڭ ءبىرى قازىبەك ءبيدىڭ ءىنىسى بوتاقاندى تىرىلەي كومدىرىپ ازاپتاپ ءولتىرۋى اتالادى.
وسى وقيعا تۋرالى كوتەش اقىننىڭ
ابىلاي، بوتاقاندى سەن ءولتىردىڭ
ەسىل ەر جازىعى جوق نە ءولتىردىڭ
حان باسىن قاراشاڭمەن داۋلى بولىپ
ۇستىنە اق وردانىڭ قول كەلتىردىڭ.
سونداي – اق ءحىح عاسىردا ءومىر سۇرگەن جاناق اقىننىڭ (1770 - 1856) رۇستەم تورەگە ايتقاندا ابىلايدىڭ وزبىرلىعى ءسوز بولادى. سوندا جاناق اقىننىڭ
بوتاقاندى ابىلاي ولتىرەم دەپ
زامانى بولا جازداعان الماعايىن
سول سەبەپتى، سەن تۇرماق اتاڭنىڭ دا
كوكشەتاۋدان تابانى كەتكەن تايىپ، - دەگەنى ارعىنداردىڭ ابىلايدى قۋىپ جىبەرگەنى ەل ەسىندە جاقسى ساقتالعانىن كورسەتەدى.
5. سارى قالپاق.
ا) قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا عانا ەمەس بۇكىل ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ تاريحىندا ۇلكەن جاڭالىق بولدى. قازاق حاندىعى ءوزىنىڭ «قازاق» دەگەن اتىمەن دۇنيەجۇزىندەگى مەملەكەتتەرگە تانىلا باستادى. حاندىقتىڭ بيلەۋدە قۇرىلتاي جينالىسىنىڭ ماڭىزى زور بولۋى. جيىندا مەملەكەتتىڭ ىشكى سىرتقى ساياسي جاعدايى كوشى - قون، ماسەلەلەر قارالدى.
ب) قازاق حالقىندا تاۋكە حاننىڭ قۇقىق نورمالار جۇيەسى « تاۋكە حاننىڭ جەتى جارعىسى» دەپ اتالدى. تاۋكە حان ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسىپ « كۇلتوبە» دەگەن جەردە جاساعان جينالىسقا قارۋ - جاراقتى اسىنىپ كەلمەگەن ادامنىڭ داۋىس بەرۋگە قۇقىعى بولمادى. جارعىدا مال - مۇلىك تاركىلەۋ، ەلدەن قۋۋ ت. ب جورا تۇرلەرى بولدى. وتباسىندا اتانىڭ قۇقىعى ۇستەم بولدى.
ۆ) ءبارى بولعان قازاق سىندى كونە ەلدە
ەل بەلگى دە، ەرلىك سەزىم ونەردە
جاھانداعى ەن جاۋىنگەر حالىقتا
كىم سەنەدى تۋ بولمادى دەگەن گە؟!
باس بىلگىزىپ جەر تارپىعان تارپانعا
جاسى تۇرماق شىعادى ەكەن قارتى اڭعا
قالاي ونىڭ ەلتاڭباسى بولمايدى
تۇلىگىنە دەيىن سالسا ەڭ تاڭبا!
باتىرلىققا ۋىزىنان جارىعان
ەر تۇركىنى، بايراعىنان تانىعان
ءوزى اقىن، ءوزى ءانشى حالىقتا
كىم ايتا الار
بولماعان دەپ ءانۇران؟!
ا. بوكەنوۆ.
6. جاسىل قالپاق. زەرتتەلگەن ناتيجەلەردى شىعارماشىلىق فورمادا ۇسىنۋ (تاقپاق، ءان، قويىلىم)
1. موڭكە زەرتتەۋشىلەردىڭ شامالاۋىنشا 1675 - 1756 جىلدارى ءومىر سۇرگەن. ونىڭ اكەسى تىلەۋ ايت ۇلى – كۇلتوبەدە تاۋكەنى حان كوتەرۋگە قاتىسقان كورگەندىگىمەن، شەشەندىگىمەن، تاپقىرلىعىمەن جۇرتتى تامساندىرعان. موڭكە ءبيدىڭ وسى زامان تۋرالى ايتىپ كەتكەنىنىڭ اينىماي كەلگەنىن تىڭداپ كورەيىك.
قۇرامالى قورعاندى ءۇيىڭ بولادى،
اينىمالى توكپەلى ءبيىڭ بولادى
حالىققا ءبىر تيىن پايداسى جوق
اي - سايىن باس قوسقان جيىن بولادى.
2. تاۋكە حان ءوز داۋىرىندە قازاق، ورىس، جۇڭگو، جوڭعار جانە باسقا شىعىس حالىقتارىنىڭ تاريحناماسىندا ءىرى تۇلعا. تاۋكە حان بىردە قولباسشىلارىنا مىنانداي سۇراق قويعان ەكەن.
- مەن مىنانى بىلسەم دەيمىن جوڭعار شاپقىنشىلىعىن توقتاتىپ، ولاردىڭ ورداسىن كۇل - تالقان ەتۋ ءۇشىن قازاقتارعا نە قاجەت؟ اركىم ءار ءتۇرلى پىكىر ايتادى تاۋكە حان.
- ءبارى دۇرىس اۋ، توق ەتەرىن ايتار بولساق قازاق حالقىنا قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى جانە بولاشاقتا اۋىزبىرشىلىك قاجەت. ول ەلىمىزدىڭ ماڭگىلىك قارۋى، كۇش - قۋاتى جەڭىستەرىمىز كۇرەتامىرى – دەگەن ەكەن.
7. كوك قالپاق.
تاقىرىپتى قورىتىندىلاي كەلىپ رافت تەحنولوگياسى
ر – رول
ا – اۋديتوريا
ف – فورما (العىس حات، تىلەك، ءوتىنىش، ت. ب)
ت – تاقىرىپ
وقۋشىنىڭ جۇمىسى
ر - وقۋشى
ا – قالا اكىمىنە
ف – ءوتىنىش حات
ت – ابىلاي حانعا ەسكەرتكىش ورناتۋ
قورىتىندىلاۋ:
باعالاۋ:
ۇيگە تاپسىرما:: § 20./قوسىمشا شىعارماشىلىق تاپسىرما/
ساباقتىڭ ماقساتى: قازاقستان جەرىندە ءومىر سۇرگەن اق وردا، ءابىلحايىر حاندىعى، موعولستان جانە نوعاي ورداسى مەملەكەتتەرىنىڭ الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق جانە ەتنوستىڭ جاعدايلارى. ولاردىڭ ساياسي داعدارىسقا ۇشىراۋى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنىڭ تاريحي العىشارتتارىن قالىپتاستىردى.
ساباقتىڭ تاربيەلىك ماقساتى: وقۋشىلاردى وتانشىلدىققا، پاتريوتتىق رۋحقا ۇلتتىق تاربيەنى قالىپتاستىرۋ.
دامىتۋشىلىق ماقساتى: ءبىلىم - بىلىك داعدىسىن ءوز بەتىنشە جۇمىستانۋىن قوسىمشا ىزدەنۋىن قالىپتاستىرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ەدۆارد دە بونونىڭ « ويلاۋدىڭ التى قالپاعى» تەحنولوگياسى
ءادىسى: ءارتۇرلى ويلاۋدى قاجەت ەتەتىن سۇراقتار، پروبلەمالار سيتۋاسيا توڭىرەگىندە وي قورىتۋ وزدەرىنىڭ «ويلارىن ءپىسىرۋ».
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: كارتا، ينتەراكتيۆتى تاقتا، قوسىمشا ماتەريالدار، ب ا ق ماتەريالدارى.
ساباقتىڭ بارىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ
ءىى. ويلاۋدىڭ التى قالپاعى
1) اق قالپاق. (تاريحي فاكتىلەردى جاڭا مالىمەتتەردى وبەكتيۆتى سانامالاۋ)
2) قىزىل قالپاق. (زەرتتەلەتىن ماتەريال جەكەلەي تالداۋ جاساۋ)
3) قارا قالپاق. (تەرىس سالدارى پروبلەمالاردى ءبولىپ قاراستىرۋ)
4) سارى قالپاق. (بارلىق وڭ اتاۋلىنى جيناقتاۋ)
5) جاسىل قالپاق. (زەرتتەلەتىن ناتيجەلەردى شىعارماشىلىق فورمادا ۇسىنۋ)
6) كوك قالپاق.(وقۋ ماتەريالى جالپى رەفلەكستى ويلاردى، يدەيالاردى، تۇجىرىمداردى قالىپتاستىرۋ)
بارىسى: 1. اق قالپاق فاكتىلەر
1. قازاقستان جەرىندە ءومىر سۇرگەن اق وردا، ءابىلحايىر حاندىعى، موعولستان جانە ەتنوستىڭ جاعدايلارى ولاردىڭ تاريحي العىشارتتارىن قالىپتاستىردى.
2. تاريحشى م. ح. دۋلاتي ءوزىنىڭ «تاريحي - ي - راشيدي» اتتى ەڭبەگىندە 1465 - 1466 جىلدار ارالىعىندا وسى حاندىقتان جانىبەكپەن كەرەيدىڭ ءبولىنىپ كەتكەندىگىن ايتادى. كوشۋدىڭ باستى سەبەبى ءابىلحايىر حان 1457 قالماق حانى ءۇز - تەمىردەن جەڭىلىپ قالعاننان كەيىن ءوزىن قولداماعان سۇلتانداردى جازالاي باستادى. بۇعان قارسى بولعان جانىبەك پەن كەرەي سۇلتاندار ءوز رۋلارىن جەتىسۋعا قاراي بەت الادى.
3. قازاق حاندىعى ءوزىنىڭ قۇرىلعان كۇننەن باستاپ ساياسي جاعىنان جاقسارتۋعا ارەكەت جاسادى. جانىبەك پەن كەرەي 1470 جىلدان باستاپ وزدەرىنىڭ اتا قونىسى تۇركىستان ايماعىن قول استىنا قاراتىپ الۋعا كىرىستى. وسى كەزدە 1465 جىلدا ءابىلقايىر حان قازا بولىپ حاندىق بيلىك ءۇشىن تالاس جالىنداپ جاتتى. مۇنداي جاعدايدى پايدالانىپ قالعىسى كەلگەن قازاق حاندىعى، وڭتۇستىك قازاقستانداعى سىعاناق، ساۋران، ت. ب قالالاردى قاراماعىنا الدى.
4. قازاق حاندىعىنىڭ ساياسي جاعدايى ءحۇى عاسىر 50جىلدان باستاپ قاسىم حاننىڭ بالاسى حاقنازار (1548 - 1580) كەزىندە ورلەي باستادى. وعان مىسال ورتا ازيادا بولعان اعىلشىن كوپەسى ا. دجەنكينسون «مۇسىلمان دىنىندەگىلەردىڭ ىشىندە ەڭ كوبى جانە كۇشتىسى قازاقتار، تاشكەنتكە شابۋىل جاساعان وعان باراتىن كەرۋەندەردىڭ ەركىن جۇرۋىنە كەدەرگى جاساعان» دەپ جازعان.
2. «قىزىل قالپاق» زەرتتەلەتىن ماتەريالداردى جەكەلەي باعامداۋ.
1. كەرەي - جانىبەكتىڭ ءابىلحايىر حاننان ءبولىنىپ جەتىسۋعا قاراي بەت الۋى تەك سىلتاۋ عانا. ءبولىنىپ كەتۋدىڭ نەگىزگى الدەقايدا تەرەڭدە. بىرىنشىدەن: ول حاندىقتىڭ ىشىندەگى الەۋمەتتىك – ەكونوميكالىق قايشىلىقتاردىڭ كۇشەيۋىنەن بولعان. ورتاعاسىرلىق اۆتورلاردىڭ جازۋلارىنا قاراعاندا وزدەرىنىڭ حاندىقتارىنا ريزا بولماي، كوشۋلەر تاريحتا تالاي بولعان. ءبىراق ونىڭ بارلىعى قازاق حاندىعىنداي حاندىق وكىمەت قۇرىلماعان.
2. بۇل كوشتىڭ جەتىسۋعا قاراي باعىت الۋىنداعى تۇپكى ماقساتى، بۇل ايماقتاعى قازاق تايپالارى مەن كوشىپ كەلۋشى قازاق تايپالارىنىڭ (باسىم كوپشىلىگى) اراسىنا ەرتە كەزدەن اق ەتنوستىق بايلانىستىڭ باسىم بولۋى. سوندىقتان بۇل قازاق تايپالارىنىڭ ءبىر ايماققا شوعىرلانۋى ولاردىڭ قازاق حالقى بولىپ قالىپتاسۋىنا جانە جەكە حاندىق بولىپ قۇرىلۋىنا مۇمكىندىك بەردى. كوش جەتىسۋدىڭ باسىنداعى قوزىباسى مەن شۋ دەگەن جەرگە كەلىپ قونىستاندى.
3. قونىس اۋدارۋشىلار سانى باسىندا 200 مىڭ ادامعا جەتكەن. 1465 - 1466 جاسى ۇلكەن كەرەيدى اق كيىزگە وتىرعىزىپ حان سايلاپ، قازاق حاندىعىن قۇرعان. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا عانا ەمەس، بۇكىل ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ تاريحىندا ۇلكەن جاڭالىق بولدى. قازاق حاندىعى ءوزىنىڭ «قازاق» دەگەن اتىمەن دۇنيەجۇزىندەگى مەملەكەتتەرگە تانىلا باستادى.
4. ءحۇ – ءحۇىى عاسىرداعى قازاق حاندىعىنىڭ ەڭ جوعارى بيلەۋشىسى حان بولدى. حان وزىنەن كەيىنگى سۇلتان، بيلەردىڭ كومەگىمەن بيلىك جۇرگىزدى. حاندىق بيلىك مۇراگەرلىكپەن بەرىلىپ، تەك سۇلتان اتاعى بار ادام عانا حان تاعىنا وتىرا العان. اعا سۇلتان تەك شىڭعىس تۇقىمدارىنا بەرىلگەن.
5. ەرتەدەن كەلە جاتقان سالت بويىنشا حان سايلاناتىن ادامدى اق كيىزگە وتىرعىزىپ، ونى ەڭ بەدەلدى سۇلتان بيلەر ءۇش رەت كوتەرىپ «حان، حان، حان» دەپ ايقايلاعان. ودان كەيىن سول اق كيىزدى «تابارىك» دەپ ءبىر جاپىراقتاپ ءبولىسىپ العان. حاننىڭ بەس ءتۇرلى قۇقىعى مەن مىندەتى بولعان.
ا) مەملەكەتتىڭ جەرىنە بيلىك جۇرگىزۋ قۇقىعى
ب) حان سوعىس جاريالاۋعا، بيلىك جاساۋعا قۇقىلى، اسكەر باسقارۋعا مىندەتتى.
ۆ) حان شەت ەلدەرمەن كەلىس ءسوز جۇرگىزۋگە قۇقىلى.
گ) حان وزىنە باعىنىشتى ادامداردى ءولىم جازاسىنا كەسۋگە ونى ءتىرى قالدىرۋعا قۇقىلى.
ە) حاننىڭ زاڭ شىعارۋعا بۇيرىق بەرۋگە قۇقىلى بولدى.
3. قارا قالپاق. ( بارلىق تەرىس سالدار پروبلەمالاردى تالداۋ)
1. قازاق حاندىعىنىڭ اراسىندا دا تاققا تالاس، بيلىككە تالاس كەلەڭسىز وقيعالار بەلەڭ الىپ وتىردى. وعان مىسال ءحۇىى – ءحۇىىى عاسىردىڭ 30 جىلىندا ەسىم، تۇرسىن، ابىلاي سياقتى سۇلتاندار بيلىك جۇرگىزىپ حاندىق ساياسي بىتىراڭقىلىقتا بولدى. وزبەك حانى ينامقۇل ءوز اتىنان تۇرسىندى حان دەپ جاريالادى. تاشكەنتكە بيلەۋشى ەتىپ تاعايىندادى. ەسىمگە قارسى ارەكەتتەر جاسادى. سوڭىندا ەسىم تۇرسىننىڭ باسىن الۋىمەن اياقتالدى. تاريحتا بۇل وقيعا «قاتاعان قىرعىنى» دەپ اتالادى.
2. قازاق حالقى الەۋمەتتىك قۇرامى جاعىنان ەكى الەۋمەتتىك توپقا بولىنەدى. فەودالدار – شىڭعىس تۇقىمنان شىققان. وڭتۇستىكتەر سۇلتاندار مەن قوجالار جاتتى ءبىر ساتى تومەن جەرگىلىكتى رۋ تايپادان شىققان بيلەر باي - شوڭجارلار باتىرلار اقساقالدار تۇردى. اقسۇيەكتەردى «تورە» نەمەسە «وعلان» دەپ اتاعان.
قاراپايىم حالىق سۇلتانداردىڭ اتىن اتاماي تورە نەمەسە تاقسىر دەپ اتاعان.
«تاقسىر - تاقسىر» دەگىزىپ تامساندىردى.
ءسويتىپ ءجۇرىپ، اياققا حان سالدىردى دەگەن ءسوز وسىدان قالعان.
3. قازاق حالقىنىڭ «جەتى جارعى» زاڭى ومىرگە كەلدى. جارعىدا حالقىمىز ەتنوستىق قۇرامىنا ەنگەن رۋ تايپالارىنىڭ ادەتتەگى قۇقىق نورمالارى نەگىزگە الىندى. «جەتى جارعى» زاڭدارى بويىنشا حان مەن بيلەر پايداسىنا حالىقتان جىل سايىن جيىرما مالدان، ءبىر باس جينالىپ وتىرعان. كىسى ولتىرگەندەرگە قانعا – قانمەن، كەك قايتارۋ زاڭى ساقتالعان. قىلمىسكەرگە قولدانىلاتىن جازا تەگىنە قارايتىن بولعان.
4. تاريحشى قۇربانعالي حاليدي جازعان نۇسقا بويىنشا ابىلاي حان بولىپ سونشالىقتى بيىك ابىرويعا يە بولمادى. جالپى ابىلايدىڭ حالىققا جاساعان وزبىرلىقتارى تۋرالى ەل ەسىندە كوپتەگەن اڭگىمەلەر ساقتالعان. سونىڭ ءبىرى قازىبەك ءبيدىڭ ءىنىسى بوتاقاندى تىرىلەي كومدىرىپ ازاپتاپ ءولتىرۋى اتالادى.
وسى وقيعا تۋرالى كوتەش اقىننىڭ
ابىلاي، بوتاقاندى سەن ءولتىردىڭ
ەسىل ەر جازىعى جوق نە ءولتىردىڭ
حان باسىن قاراشاڭمەن داۋلى بولىپ
ۇستىنە اق وردانىڭ قول كەلتىردىڭ.
سونداي – اق ءحىح عاسىردا ءومىر سۇرگەن جاناق اقىننىڭ (1770 - 1856) رۇستەم تورەگە ايتقاندا ابىلايدىڭ وزبىرلىعى ءسوز بولادى. سوندا جاناق اقىننىڭ
بوتاقاندى ابىلاي ولتىرەم دەپ
زامانى بولا جازداعان الماعايىن
سول سەبەپتى، سەن تۇرماق اتاڭنىڭ دا
كوكشەتاۋدان تابانى كەتكەن تايىپ، - دەگەنى ارعىنداردىڭ ابىلايدى قۋىپ جىبەرگەنى ەل ەسىندە جاقسى ساقتالعانىن كورسەتەدى.
5. سارى قالپاق.
ا) قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا عانا ەمەس بۇكىل ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ تاريحىندا ۇلكەن جاڭالىق بولدى. قازاق حاندىعى ءوزىنىڭ «قازاق» دەگەن اتىمەن دۇنيەجۇزىندەگى مەملەكەتتەرگە تانىلا باستادى. حاندىقتىڭ بيلەۋدە قۇرىلتاي جينالىسىنىڭ ماڭىزى زور بولۋى. جيىندا مەملەكەتتىڭ ىشكى سىرتقى ساياسي جاعدايى كوشى - قون، ماسەلەلەر قارالدى.
ب) قازاق حالقىندا تاۋكە حاننىڭ قۇقىق نورمالار جۇيەسى « تاۋكە حاننىڭ جەتى جارعىسى» دەپ اتالدى. تاۋكە حان ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسىپ « كۇلتوبە» دەگەن جەردە جاساعان جينالىسقا قارۋ - جاراقتى اسىنىپ كەلمەگەن ادامنىڭ داۋىس بەرۋگە قۇقىعى بولمادى. جارعىدا مال - مۇلىك تاركىلەۋ، ەلدەن قۋۋ ت. ب جورا تۇرلەرى بولدى. وتباسىندا اتانىڭ قۇقىعى ۇستەم بولدى.
ۆ) ءبارى بولعان قازاق سىندى كونە ەلدە
ەل بەلگى دە، ەرلىك سەزىم ونەردە
جاھانداعى ەن جاۋىنگەر حالىقتا
كىم سەنەدى تۋ بولمادى دەگەن گە؟!
باس بىلگىزىپ جەر تارپىعان تارپانعا
جاسى تۇرماق شىعادى ەكەن قارتى اڭعا
قالاي ونىڭ ەلتاڭباسى بولمايدى
تۇلىگىنە دەيىن سالسا ەڭ تاڭبا!
باتىرلىققا ۋىزىنان جارىعان
ەر تۇركىنى، بايراعىنان تانىعان
ءوزى اقىن، ءوزى ءانشى حالىقتا
كىم ايتا الار
بولماعان دەپ ءانۇران؟!
ا. بوكەنوۆ.
6. جاسىل قالپاق. زەرتتەلگەن ناتيجەلەردى شىعارماشىلىق فورمادا ۇسىنۋ (تاقپاق، ءان، قويىلىم)
1. موڭكە زەرتتەۋشىلەردىڭ شامالاۋىنشا 1675 - 1756 جىلدارى ءومىر سۇرگەن. ونىڭ اكەسى تىلەۋ ايت ۇلى – كۇلتوبەدە تاۋكەنى حان كوتەرۋگە قاتىسقان كورگەندىگىمەن، شەشەندىگىمەن، تاپقىرلىعىمەن جۇرتتى تامساندىرعان. موڭكە ءبيدىڭ وسى زامان تۋرالى ايتىپ كەتكەنىنىڭ اينىماي كەلگەنىن تىڭداپ كورەيىك.
قۇرامالى قورعاندى ءۇيىڭ بولادى،
اينىمالى توكپەلى ءبيىڭ بولادى
حالىققا ءبىر تيىن پايداسى جوق
اي - سايىن باس قوسقان جيىن بولادى.
2. تاۋكە حان ءوز داۋىرىندە قازاق، ورىس، جۇڭگو، جوڭعار جانە باسقا شىعىس حالىقتارىنىڭ تاريحناماسىندا ءىرى تۇلعا. تاۋكە حان بىردە قولباسشىلارىنا مىنانداي سۇراق قويعان ەكەن.
- مەن مىنانى بىلسەم دەيمىن جوڭعار شاپقىنشىلىعىن توقتاتىپ، ولاردىڭ ورداسىن كۇل - تالقان ەتۋ ءۇشىن قازاقتارعا نە قاجەت؟ اركىم ءار ءتۇرلى پىكىر ايتادى تاۋكە حان.
- ءبارى دۇرىس اۋ، توق ەتەرىن ايتار بولساق قازاق حالقىنا قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى جانە بولاشاقتا اۋىزبىرشىلىك قاجەت. ول ەلىمىزدىڭ ماڭگىلىك قارۋى، كۇش - قۋاتى جەڭىستەرىمىز كۇرەتامىرى – دەگەن ەكەن.
7. كوك قالپاق.
تاقىرىپتى قورىتىندىلاي كەلىپ رافت تەحنولوگياسى
ر – رول
ا – اۋديتوريا
ف – فورما (العىس حات، تىلەك، ءوتىنىش، ت. ب)
ت – تاقىرىپ
وقۋشىنىڭ جۇمىسى
ر - وقۋشى
ا – قالا اكىمىنە
ف – ءوتىنىش حات
ت – ابىلاي حانعا ەسكەرتكىش ورناتۋ
قورىتىندىلاۋ:
باعالاۋ:
ۇيگە تاپسىرما:: § 20./قوسىمشا شىعارماشىلىق تاپسىرما/
You Might Also Like
-
قازىرگى كەزدە بارلىق ادامزات الدىندا تۇرعان كۇردەلى مىندەتتەردىڭ ءبىرى. ءوزىمىز ءومىر ءسۇرىپ، كۇندەلىكتى تىرشىلىك قاجەتىمىزگە پايدالانىپ وتىرعان تابيعاتتى قورعاۋ جانە ونىڭ سان الۋان بايلىقتارىن بارىنشا...
