InfoHub Logo

ق ر پرەزيدەنتى ق.ك.توقايەۆتىڭ 2020 جىلدىڭ 24-قاراشاسىنداعى №456 جارلىعىنا سايكەس «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا» تۋرالى جارلىققا قول قويعان بولاتىن. سوعان سايكەس مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ رەسپۋبليكالىق، وبلىستىق جانە قالالىق دەڭگەيدەگى مۇشەلەرى بەلگىلەنگەن زەرتتەۋ تاقىرىبى اياسىندا كەڭەستىك ساياساتتىڭ قۇرباندارىن انىقتاۋ، قۇجاتتاردى قۇپياسىزداندىرۋ، جينالعان ماتەريالدار نەگىزىندە قۇجاتتار جيناقتارىن شىعارۋ بويىنشا تابىستى جۇمىستار اتقارىپ جاتىر.

مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ الماتى قالاسى بويىنشا 4ء-شى توبىنىڭ زەرتتەۋ تاقىرىبى – 1916-1930 جج. مەملەكەتتىڭ جازالاۋشىلىق ارەكەتتەرى مەن بيلىكتىڭ ساياسي قۋعىن-سۇرگىن كەزىندەگى ءتۇرلى زورلىق-زومبىلىق ساياسي ناۋقاندار مەن اشتىق كەزىندە قازاقستاننان كەتۋگە ءماجبۇر بولعان قازاقستاندىق بوسقىنداردى اقتاۋ بويىنشا زەرتتەۋ، ۇسىنىستاردى دايىنداۋ جانە ەنگىزۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ بولىپ تابىلادى. 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەن كەيىن ورىن العان ءماجبۇرلى بوسقىنشىلىق حح ع. 20-30 جىلدارىنداعى كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ، كامپەسكەلەۋ ساياساتتارىنىڭ جانە اشارشىلىقتىڭ سالدارىنان ەلدىڭ ءوز ىشىندە، سونداي-اق كورشىلەس، شەكارالاس مەملەكەتتەرمەن قاتار الىس شەتەلدەرگە دە ءماجبۇرلى اۋا كوشۋ جالعاسىن تاپقان. تاريحشىلار 1931-1933 جج. اشارشىلىقتىڭ سالدارىنان بوسقىنشىلىققا ۇشىراعاندار سانى 1030 مىڭ بولسا، ونىڭ تەك 414 مىڭى ەلگە قايتىپ ورالعاندىعىن ايتسا، ال 616 مىڭى شەت ەلدەردە قالىپ قويعان دەگەن قورىتىندىلار جاساعان. دەگەنمەن بۇل كەلتىرىلگەن ساننان بولەك، ماسەلەنىڭ ءالى دە انىقتاۋدى قاجەت ەتەتىن تۇستارى جەتەرلىك. سونىڭ ىشىندە بوسقىنشىلىققا ۇشىراعان بايلار، ورتاشالار، كەدەيلەر سانى؛ كوشۋ بارىسىندا اشتىقتان، اۋرۋدان قايتىس بولعاندار سانى، شەكارانى بۇزىپ ءوتۋ بارىسىندا سوتسىز، ۇكىمسىز اتىلعاندار، ءماجبۇرلى كوشۋدىڭ سەبەپتەرى جانە ت.ب. جاتادى. مىنە، وسىنداي كۇردەلى دە قايشىلىققا تولى ماسەلەلەردى مەملەكەتتىك كوميسسيا مۇشەلەرى قۇپيا، اسا قۇپيا دەرەكتەر نەگىزىندە انىقتاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدە.

مەملەكەتتىك شەكارانى زاڭسىز بۇزىپ ءوتۋدىڭ زاڭدىق جاعىنا توقتالار بولسا، ول ركفسر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 84ء-شى بابىمەن جازالانعان. 1926 جىلعى ركفسر قىلمىستىق كودەكسىنە سايكەس بۇل باپ بويىنشا ايىپتالعاندار 1 جىلعا دەيىنگە مەرزىمگە ءماجبۇرلى ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرىنە سوتتالعان نەمەسە 500 سومعا دەيىنگى مولشەردە ايىپپۇل سالىنعان. دەگەنمەن، شەكارانى بۇزۋعا ءماجبۇر بولعان بوسقىندارعا بۇل كودەكستە كورسەتىلگەننەن دە كوپ مەرزىمگە سوتتالعاندىعى تۋرالى دەرەكتەر مۇراعات قۇجاتتارىندا كوپتەپ كەزدەسەدى. ال، ركفسر قىلمىستىق كودەكستىڭ 1936 جىلعى تۇزەتۋلەرى مەن وزگەرتۋلەرىنە سايكەس شەكارانى زاڭسىز بۇزۋشىلار 1-3 جىل ارالىعىندا مەرزىمگە لاگەرلەرگە سوتتالعان. ياعني، ركفسر قىلمىستىق كودەكسىندەگى مۇنداي وزگەرىستەر شەكارانى زاڭسىز بۇزىپ وتۋشىلەرگە قاتىستى جازانىڭ كۇشەيتىلگەنىن كورسەتەدى. جاپپاي بوسقىنشىلىق كامپەسكەلەۋ، ۇجىمداستىرۋ، اشارشىلىق جىلدارىندا جوعارى دەڭگەيدە بولسا، ودان كەيىنگى جىلدارى دا بۇل ۇدەرىس توقتاعان جوق. ال، جاعداي بىرتىندەپ رەتتەلە باستاعان كەزدە اۋا كوشكەن قازاق شارۋاشىلىقتارىنىڭ وتانىنا قايتا ورالۋ ۇدەرىسىن ارحيۆتىك دەرەكتەر ايعاقتايدى. بۇل ماسەلەنىڭ تەك ءبىر قىرى عانا. ال، قازاق بوسقىندارىنىڭ قيىنشىلىق پەن قايعىعا تولى تاعدىرىنىڭ باسقا دا قىرلارى بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدەگى «قۇپيا» جانە «اسا قۇپيا»، سونداي-اق شەت مەملەكەتتەر ارحيۆتەرىندەگى قۇجاتتار نەگىزىندە تولىقتاي زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى.

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ، قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ اعا وقىتۋشىسى، PhD بايداۋلەتوۆا مادينا دوسبەرگەن قىزى

---