InfoHub Logo

تەڭىزبەن قىرىم شاھارىنا ساپار شەگۋ ءۇشىن كەمە توسىپ، سينوپ شاھارىندا 40 كۇن جاتتىق. اقىرى ءبىر رۋم كەمەشىسىن تاۋىپ جالدادىق. سونىڭ وزىندە داۋىلدىڭ باسەڭدەۋىن توسىپ، تاعى ون ءبىر كۇن جاتتىق. ءسويتىپ، ارەڭ دەگەندە، ءبىر كۇنى كەمەگە ءمىنىپ، ساپارعا شىقتىق. ءۇش كۇن ءجۇزىپ، تەڭىزدىڭ ورتاسىنا جەتتىك. ءدال سول كەزدە تەرىستىك جاقتان داۋىل شىعىپ، بىزگە ۇلكەن ءقاۋىپ ءتوندىردى. اجالىمىز جەتكەن ەكەن دەستىك. مەن كەمەنىڭ استىنداعى قۇجىرادا ەدىم. جولسەرىگىم ماعريپتىك ابۋباكىر دەگەن كىسى ەدى. مەن وعان: «كەمەنىڭ ۇستىنە شىعىپ، داۋىلدىڭ ءمان-جايىن بايقا!» - دەپ بۇيىردىم. ابۋباكىر كورىپ كەلىپ، جاعدايدىڭ قورقىنىشتى ەكەنىن حابارلادى. اللا ساقتاسىن! مەن عۇمىرىمدا مۇنداي قورقىنىشتى داۋىلدىڭ ءتۇرىن كورگەنىم جوق ەدى. قاتتى ساستىق. باعىمىزعا وراي، ءبىرازدان  سوڭ داۋىل باسەڭدەپ، ءوزىنىڭ باعىتىن وزگەرتتى. ءبىراق ول ءبىزدى كەرى قايىرىپ، سينوپ شاھارىنا جاقىن ءبىر ورىنعا ىعىستىرىپ اكەلىپ تاستادى. كەيبىر ساۋداگەرلەر قۇرلىققا شىقپاقشى بولىپ ەدى، كەمەشى رۇقسات بەرمەدى. داۋىل باسىلعان سوڭ ءبىز ونان ءارى ءجۇرىپ كەتتىك. تەڭىزدىڭ ورتاسىنا تامان جەتكەن سوڭ، تاعى اۋەلدەگىدەي داۋىل شىعىپ، ءبىزدى شوشىتا باستاپ ەدى، ءبىراق بۇل جولى ۇزاققا سوزىلماي باسىلدى دا، ءبىز ساپارىمىزدى ونان ارى جالعاستىرا بەردىك. ءبىر كەزدە قۇرلىق تاۋلار كورىنە باستادى. ءبىز ءبىر جەرگە كەلىپ توقتادىق. بۇل جەر «كەرىش» دەپ اتالادى ەكەن. ءبىراق بۇل جەردىڭ ادادمدارى تاۋ توبەلەرىنە جينالىپ شىعىپ الىپ: «ءبىز سەندەردەن قاۋىپتەنەمىز، قۇرلىققا شىقپاڭدار!» — دەگەن يشارا (بەلگى) ءبىلدىردى. ولار ءبىزدى دۇشپان ەكەن دەپ ويلاسا كەرەك. سول سەبەپتى ءبىز شاھارعا سوقپاستان كەرى قايتىپ، شاھار سىرتىنداعى ءبىر شەتكە بارىپ تۇستىك. كەمەشىدەن قۇرلىققا شىعۋدى ءوتىندىم. رۇقسات ەتتى. قۇرلىققا شىعىپ ءبىراز جۇرگەن سوڭ، الدىمنان ءبىر شىركەۋ كورىندى. سولاي قاراي ءجۇردىم. شىركەۋدىڭ رابيھىن تاۋىپ جولىقتىم. شىركەۋدىڭ ءبىر بۇرىشىنداعى قابىرعادان باسىندا سالدەسى بار، بەلىنە قىلىش اسىنعان، قولىنا نايزا ۇستاعان، الدىندا شامشىراق جانىپ تۇرعان ءبىر اراپتىڭ سۋرەتىن كوردىم. رابيھتان:

— بۇل كىمنىڭ سۋرەتى؟ — دەپ سۇرادىم.

— بۇل عالي ءنابيدىڭ سۋرەتى، — دەپ جاۋاپ بەردى ول.

مەن ونىڭ بۇل جاۋابىنا اڭ-تاڭ قالدىم...

ءتۇندى سول شىركەۋدىڭ ماڭىندا وتكىزدىك. جولعا العان تاۋىق ەتى جانە باسقا جولازىقتارىمىز كەمەدە كوپ تۇرعاندىقتان، تەڭىز ءيىسى ءسىڭىپ، ابدەن ءبۇلىنىپ كەتىپتى، پىسىرۋگە، ىشىپ-جەۋگە جارامادى.

ءبىزدىڭ بۇل كەلىپ تۇسكەن جەرىمىز تۇرىكشە «دەشتى-قىپشاق» دەپ اتالاتىن سايىن دالانىڭ ءبىر شەتى ەكەن. بۇل جاسىل وسىمدىكتەر يۋاسىپ جاتقان، تاۋلار مەن ويپاتتار كەزدەسپەيتىن، ورمانى جوق، سۋلى دا جازىق كەڭ دالا ەكەن. ورمانى بولماعاندىقتان، وتىنى دا بولمايدى ەكەن. جەرگىلىكتى تۇرعىندار وتىننىڭ ورنىنا مالدىڭ قيىن جاعادى ەكەن. مالدىڭ كەپكەن قيىن قولىمەن ەرىپ جۇرگەن ادامداردى كوزىم كوردى. ولار مۇنى «تەزەك» دەپ اتايدى ەكەن.

دەشتى قىپشاق دالاسىندا جول ءجۇرۋشى جولاۋشىلار تەك اربامەن عانا جۇرەدى ەكەن.

قىپشاق دالاسىنىڭ ول شەتى مەن بۇل شەتى التى ايلىق جول بولىپ، ونىڭ ءۇش ايلىق جولى سۇلتان مۇحاممەد وزبەك حانعا قارايدى ەكەن دە، قالعان بولىگى باسقا حاندىققا قارايدى ەكەن.

كەفە شاحارىنا ساپار

بۇل جەردەن ءبىز اربا جالداپ، كەفە شاھارىنا جول تارتتىق. ساۋداگەر سەرىكتەرىمىز دە سول اربامەن كەرى قايتتى. جالدانعان ارباكەشتەردىڭ ءبارى دە حريستيان دىنىدەگى قىپشاقتار ەدى. بۇل شاھار تەڭىز جاعاسىنا ۇزىننان-ۇزاق سوزىلا ورنالاسقان ۇلكەن دە ادەمى شاھارلاردىڭ ءبىرى ەكەن. قالا تۇرعىندارىنىڭ كوبى حريستيان دىنىندەگى جانۋيۋندەر ەدى. شاھاردىڭ باستىعى دەمدير دەگەن ادام ەكەن. بۇل جەردە ءبىز مۇسىلماندار مەشىتىنە كەلىپ تۇستىك.

ءبىر حيكايا

ءبىز مەشىتكە كەلىپ ورنالاسقاننان كەيىن بىرەر ساعاتتان سوڭ، ءار تاراپتان شىركەۋ قوڭىراۋىنىڭ داۋىستارى ەستىلە باستادى. مەن مۇنداي داۋىستى عۇمىرىمدا ەستىمەگەن ەكەم. قورقايىن دەدىم. جولداستارىما: «دەرەۋ جوعارىعا شىعىپ قۇران وقىڭدار، تاكبير ايتىڭدار، ازان شاقىرىڭدار!» — دەدىم. ولار ايتقانىمدى ورىندادى. سول ساتتە ۇستىنە ساۋىت كيگەن، قارۋ اسىنعان ءبىر ادام كىرىپ كەلدى. سالەم بەرىپ، ءوزىن تانىستىردى. بۇل ادام سول جەردەگى تۇرعىلىقتى مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ قازىسى ەكەن. ول ءبىزدىڭ كىم ەكەنىمىزدى سۇراپ ءبىلدى. ءبىز ءمان-جايىمىزدى ايتتىق. «مەن سىزدەردىڭ وقىعان قۇراندارىڭىزدى، شاقىرعان ازاندارىڭىزدى ەستىپ، بۇل نە وقيعا ەكەن، بىلەيىن دەپ كەلىپ ەدىم»، — دەدى دە، شىعىپ كەتتى. ءبىز ول ادامنىڭ جاقسىلىعىنان باسقاسىن كورمەدىك.

ەرتەڭىنە شاھاردىڭ ءامىرى كەلىپ جولىعىپ، ءبىزدى جاقسى قارسى الىپ، قوناق قىلدى. بىرگە وتىرىپ اس ىشتىك. سوڭىنان ول بىزگە شاھاردى ارالاتىپ كورسەتتى. كوشەلەرى كەڭ، ادەمى بازارلارى بار ەكەن. ءبىراق جوعارىدا ايتقانىمىزداي، قالا تۇرعاندارىنىڭ تۇگەلگە جۋىعى كاپىرلەر بولىپ شىقتى. سونىمەن بىرگە كەمە توقتايتىن ورىنعا باردىق. شاھاردىڭ ايلاعى تاماشا ءبىر جاعادا ەكەن. وندا ۇلكەندى-كىشىلى ەكى جۇزدەي اسكەري جانە ساۋدا كەمەسى تۇرعانىن كوردىك. بۇل ايلاق سول زامانداعى دۇنيەدەگى ەڭ اتاقتى ايلاقتىڭ ءبىرى ەكەن.

قىرىم شاھارى

ءبىز بۇل جەردەن اراب جالداپ، قىرىم شاھارىنا قاراي جول تارتتىق. قىرىم شاھارى دا ۇلكەن شاھاردىڭ ءبىرى، ۇلى سۇلتان مۇحاممەد وزبەك حانعا قارايدى ەكەن. مۇندا وزبەكە حان تاراپىنان قويىلعان تۇلۇك تەمۋر دەگەن ءامىر شاھاردى باسقارىپ تۇرادى ەكەن. بۇل ءامىردىڭ قىزمەتكەرلەرىنىڭ بىرەۋىمەن جولدا بىرگە كەلە جاتىپ تانىسقان ەدىم. ول ءبىزدىڭ وسى شاھارعا كەلە جاتقانىمىزدى امىرگە حابارلاپتى. سول سەبەپتى ءامىر ءوزىنىڭ ساعدۋتدين دەگەن يمامى ارقىلى بىزگە ءبىر ىلاۋ ات جىبەرىپتى. مۇندا كەلىپ، زادۇل حوراساني دەگەن ءبىر شايحىنىڭ تاكياسىنا كەلىپ تۇستىك. بۇل شايحى بىزگە اسا زور قۇرمەت كورسەتتى. بۇل كىسى وسى جەردىڭ ۇلكەن بەدەلدى، ابىرويلى ادامى ەكەن دە، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ءبارى ونى وتە قۇرمەتتەيدى ەكەن. بۇل شايحىنى زيارات ەتۋ ءۇشىن باسقا جاقتان دا كوپ ادام كەلىپ تۇراتىن كورىنەدى. ءتىپتى قازى، حاتىپ، فاقيھا سياقتى عۇلامالار دا بۇل كىسىگە جولىعىپ تۇرادى ەكەن. ول ماعان بىلاي دەدى: «ءبىزدىڭ شاھارىمىزدىڭ سىرتىندا ءبىر حريستيان موناستىرى بار. وندا ءبىر راھيپ تۇرادى ەكەن. ول ءوزى قىرىق كۇن ورازا ۇستايدى، تەك قانا تاقۋالىقپەن شۇعىلدانادى. ەگەر دە كورگىلەرىڭىز كەلسە، بارايىق، جولىعايىق»، — دەدى. مەن بارۋعا ىقىلاس تانىتپادىم. بارعان بولسام، اقيقاتىن بىلگەن بولار ەدىم دەپ، كەيىن قاتتى وكىندىم.

مەن بۇل شاھاردا مىنا تومەندەگى ادامدارمەن تانىستىم:

1) حانيفالاردىڭ ۇلكەن قىزى — شامسۋددين سايلي.

2) شافيعالاردىڭ قازىسى — حىزير.

3) فاقيھ ءھام ءمۇدارريس — عالاۋتدين اس.

4) مۇلكي ناسىر سالدىرعان مەشىتتەگى شافيعيلاردىڭ حاتيبى — ابۋباكىر.

5) قارت اكىمدەردەن شايحى مۇزافاۋددين دەگەن اداممەن تانىستىم. بۇل ادام اسىلىندە رۋمدىق ەكەن. كەيىننەن يسلامدى جاقسى كورىپ، قابىلداپتى.

6) جەكە ۇلكەن فاتيحتاردان — مۇزاحارۋددينمەن تانىستىم. وسى اداممەن بىرگە تۇلۇك تەمۋر قۇزىرىندا قابىلداۋدا بولدىم. تۇلۇك تەمۋر ءوزى ناۋقاس بولعانىنا قاراماي، ءبىزدى زور قۇرمەتپەن قابىلدادى. ول ساراي شاھارىنا سۇلتان مۇحاممەد وزبەك حان حازىرەتتىڭ قۇزىرىنا بارۋعا ازىرلەنىپ وتىرىپتى. مەن دە ونىمەن بىرگە ساپارلاس بولاتىن بولدىم. سول جەردىڭ ءراسىمى بويىنشا بىرنەشە اربا ساتىپ الدىم.

دەشتى-قىپشاقتاعى اربالار تۋرالى

بۇل جەردە «اربا» دەگەن نارسەمەن ساپار شەگۋ ادەت ەكەن. اربالاردىڭ ۇلكەن ءتورت دوڭگەلەگى بولادى. اربالاردىڭ ۇلكەن-كىشىلىگىنە قاراي كەيبىرەۋلەرىنە ەكى ات، كەيبىرەۋلەرىنە ونان دا كوپ ات جەگىلەدى ەكەن. ات ورنىنا وگىز نەمەسە تۇيە جەگىلەتىندەرى دە بار. اربانى ايداۋشى كىسى جەگىلگەن اتتاردىڭ بىرەۋىنە ءمىنىپ الادى. استىندا ەر-توقىم، قولىندا قامشى نەمەسە ۇزىن تاياعى بولادى ەكەن. اتتار جولدان شىعىپ كەتسە، تاياقپەن جاسقاپ قايتا جولعا تۇسىرەدى. اربانىڭ ىشىندە شىبىقتان توقىپ جاسالعان كۇيمەسى بولادى. كۇيمەنىڭ شىبىقتارى تارامىسپەن بىر-بىرىنە مىقتى قىلىپ بايلانعان بولادى. كۇيمە كيىز نەمەسە باسقا ءبىر ءتۇرلى سونداي زاتپەن قاپتالادى. ءسويتىپ، كۇيمەنىڭ ىشىندە وتىرعاندار سىرتتاعىلاردى كورىپ وتىرادى. ال سىرتتاعىلار كۇيمەنىڭ ىشىندەگىلەردى كورمەيدى. ال كۇيمەنىڭ ىشىندە قالاي وتىرساڭىز دا بولادى. ۇيىقتاۋعا دا، تاماق ىشۋگە دە، قالاساڭىز وقىپ، جازۋعا دا بولادى. اربا ءجۇرىپ بارا جاتقاندا دا، سولاي ىستەۋگە بولادى. جولاۋشىلاردىڭ جۇكتەرى مەن ازىقتارىن ساقتاۋ ءۇشىن ارنايى جاسالعان اربالار دا بولادى. بۇلار ءۇي سياقتى جاسالىپ، ەسىكتەرىن قۇلىپتاپ قويۋعا بولادى.

ساپار ۋاقىتى تايانعان سوڭ، وزىممەن بىرگە جاريام وتىرۋ ءۇشىن ءۇستى كيىزبەن قاپتالعان ءبىر اربا جانە جولسەرىگىم عافيفۋددين تۋرزي ءۇشىن كىشىرەك ءبىر اربا، باسقا جولداستارىم ءۇشىن ۇلكەن ءبىر اربا ازىرلەدىم. بۇل سوڭعىسىنا ءۇش تۇيە جەگىلەتىن بولدى. تۇيەنىڭ بىرەۋىنە ارباكەش ءمىنىپ الاتىن بولدى.

ءامىر تۇلۇك تەمۋر جانە ونىڭ تۋىسى عايسا ءھام ءامىردىڭ يمامى ساعدۋددين، حاتيبى ابۋباكىر، قازىسى شامسۋددين جانە فاقيھ شارافۋددين، سونداي-اق ءامىردىڭ جارشىسى عالاۋدديندەر بولىپ — ءبارىمىز بىرگە جولعا شىقتىق.

جارشىنىڭ مىندەتى ىلعي دا ءامىردىڭ قاسىندا بولىپ، كەلگەن ادامداردىڭ كىم ەكەنىن امىرگە جەتكىزىپ حابارلاپ وتىرادى. ماسەلەن، ءامىردىڭ الدىنا قازى كەلەتىن بولسا، جارشى زور داۋىسپەن: «ءبىسميللاھي! قازىلاردىڭ قازىسى جانە ءبىزدىڭ قوجامىز، شاريعات حۇكىمدەرىن اتقارۋشى كەلدى!» - دەپ حابارلايدى. ەگەردە كەلۋشى ادام ۇلكەن فاقيھ نەمەسە سونداي ءبىر مارتەبەلى ادام بولسا، تاعى سولاي ەتىپ جار سالىپ امىرگە حابارلايدى. ءسويتىپ، ءماجىلىس بولار الدىندا جارشىنىڭ حابارلاۋى بويىنشا كەلۋشىلەردىڭ مارتەبەسىنە قاراي قارسى الىپ، ورىن بەرۋگە، ءماجىلىستى كەڭەيتۋگە جانە ولارعا سونداي دارەجەدە قۇرمەت كورسەتۋگە ازىرلەنەدى. تۇركىلەردىڭ تاعى ءبىر ادەتى قاجىلار حيجاز ساحارالارىندا قانداي تارتىپپەن جۇرسە، تۇركىلەر دە بۇل ساحارادا سونداي تارتىپپەن جۇرەدى. ماسەلەن، جولعا تاڭ نامازىن وقىعاننان كەيىن شىعادى. بەسىن نامازىن وقىپ الىپ، تاعى جۇرەدى. كۇن ەڭكەيگەندە تاعى توقتايدى. وسىلايشا توقتاعان جەرلەرىندە ات-كولىكتەرىن، تۇيە، وگىزدەرىن ءتۇن بولسىن، كۇندىز بولسىن بوس قويا بەرەدى. مەيلى ول سۇلتاننىڭ كولىگى بولسىن، مەيلى باسقانىكى بولسىن مال كەڭ دالادا ەركىن، كۇزەتسىز بوس ءجۇرىپ تويىنادى. بۇل دالانىڭ ءبىر قاسيەتى — ءوت-شوبى شۇيگىن، مالعا جۇعىمدى كەلەدى. سول سەبەپتى بۇل جەردىڭ حالقى مالدى كوپ ۇستايدى. ۇرى-قارىلار جوقتىڭ قاسى. ۇرىلار تۋرالى حۇكىم قاتتى بولعاندىقتان، ۇرىلار جوق دەسە دە بولادى.

ۇرىلار تۋرالى حۇكىمدەر

1) ەگەردە ۇرى ۇستالسا، ۇرلانعان مال يەسىنە قايتارىلادى.

2) ۇرلانعان مال توعىز ەسە قىلىپ تولەنەدى

3) ۇرىنىڭ تولەۋگە شاماسى كەلمەسە، ۇرىنىڭ بالالارى تولەيدى

4) ەگەردە ۇرىنىڭ بالالارى بولماسا، ۇرى قوي سياقتى باۋىزدالادى.

تاعامدار تۋرالى

بۇل تۇركىلەر نان جانە سول سياقتى قاتتى تاعامداردى جەمەيدى ەكەن. بۇلاردىڭ كوپ تۇتىناتىن تاعامدارى سارعىش ءبىر زاتتان جاسالادى. ولار بۇل سارعىش زاتتى «دوقي» دەپ اتايدى ەكەن.

تاعامداردى ازىرلەۋ جولدارى

الدىمەن ىدىسقا سۋ قۇيىپ وتقا قويادى. سۋ قايناعان سوڭ، الگى دوقي دەگەن زاتتى سۋعا سالادى. پىسكەن سوڭ اركىمگە ارناپ بولەك ىدىستارعا قۇيىپ بەرەدى. وعان قاتىق قوسىپ ىشەدى. بۇل حالىق سونداي-اق جىلقى ءسۇتىن دە ۇناتىپ ىشەدى ەكەن. مۇنى ولار «قىمىز» دەپ اتايدى. قىمىز ىشكەندىكتەن، تۇركىلەر مىقتى ءارى كوركەم سيپاتتى بولىپ كەلەدى. كەيبىر كەزدە تۇركىلەر «بۋرحاني» دەپ اتالاتىن تاعام ازىرلەيدى. الدىمەن قامىردى قاتتىلاۋ ەتىپ يلەيدى، ونان سوڭ ورتاسى تەسىك شەلپەك ءتارىزدى ەتىپ جايادى دا، سۋعا سالىپ قايناتادى. پىسكەن سوڭ قاتىق قوسىپ جەيدى. مىنە، وسىلاي ەتىپ ازىرلەنگەن تاعامدى ولار «بۋرحاني» دەپ اتايدى. بۇلاردىڭ دوقي ۇرىعىنان جاسالعان ىشىمدىكتەرى دە بولادى. بۇل تۋرالى الدا توقتالامىز. ءبىر قىزىعى — بۇل حالىق حالۋا جەمەيدى ەكەن. حالۋا جەۋ بۇلاردا ايىپ سانالادى. مەن ورازا كەزىندە ءبىر كۇنى اۋىزاشار كەشتە سۇلتان مۇحاممەد وزبەك حان قۇزىرىندا بولدىم. سوندا قوناقاسىعا جىلقى ەتىنەن ازىرلەنگەن اس كەلتىرىلدى. بۇلار جىلقى ەتى مەن قوي ەتىن ءسۇيسىنىپ جەيدى ەكەن. سونىمەن بىرگە «اريشتە» دەپ اتالاتىن تاعى ءبىر تاماق ازىرلەپتى. وعان ءسۇت قوسىپ ىشەدى ەكەن. مەن وسى كەشتە ءوز ادامدارىم تاراپىنان ازىرلەنگەن ءبىر تاباق حالۋا الىپ بارىپ ەدىم. ونى سۇلتاننىڭ الدىنا قويدىم. ول ءبىر الىپ اۋىز ءتيدى دە قويدى. جەمەدى. حالۋا تۋرالى ءامىر تۇلۇك تەمۋر مىناداي ءبىر وقيعانى اڭگىمەلەپ بەردى. سۇلتاننىڭ ءبىر ادال قارت ق ۇلى بولىپتى. ونىڭ بالا-شاعالارى، نەمەرەلەرىن قوسقاندا قىرىق شامالى ادامى بار ۇلكەن ءبىر وتباسى ەكەن. كۇندەردىڭ بىرىندە سۇلتان سول قارت قۇلىنا قالجىڭداپ:

— حالۋا جەسەڭ، ءبارىڭدى ازات ەتەمىن، — دەپتى. قۇل:

— ولتىرسەڭىز رازىمىن، ءبىراق حالۋا جەمەيمىن، — دەپتى.

قىرىمنان ساپار

قىرىم شاھارىنان كەلەسى ساپارعا اتتانعان سوڭ، «سيججان» دەگەن جەردەگى ءامىر تۇلۇك تەمۋر تاكياسىنا كەلىپ تۇستىك. سول جەردە ءامىر مەنى ءوز قۇزىرىنا شاقىرتتى. ءمىنىپ جۇرگەن اتىممەن ءامىردىڭ الدىنا باردىم. ءامىر كوپ تاعام ازىرلەپتى، ونىڭ ىشىندە نانى دا بار ەكەن. كىشكەنە كەسەلەرگە قۇيىلعان اق ءسۇت ءتۇستى ىشىمدىكتەر كەلتىرىلدى. داستارقان باسىندا وتىرعان قوناقتاردىڭ ءبارى ءىشتى. ىشىمدىكتى مەن دە تاتىپ كورىپ ەدىم، اششى ەكەن. ىشپەدىم. قوناقاسىدان شىققان سوڭ، جانىمدا بىرگە وتىرعان شايحى مۇزافاۋدديننەن: «بۇل قانداي ىشىمدىك؟» - دەپ سۇراپ ەدىم، ول الگى دوقي ۇرىعىنان ازىرلەنگەن ىشىمدىك ەكەنىن ايتتى. ولار مۇنى «بوزا» دەپ اتايدى ەكەن.

بۇل ەلدەگى مۇسىلماندار حانافي مازھابىندا بولعاندىقتان، مۇنداي ىشىمدىكتەردى ىشە بەرەدى ەكەن، سەبەبى حانافي مازحابىندا مۇنداي ىستەرگە كەڭشىلىك بەرىلگەن.

قىرىم شاھارىنان شىعىپ ون سەگىز كۇن جۇرگەن سوڭ، ۇلكەن ءدىر دارياعا كەز بولدىق. داريادان ءوتۋ وتە قيىن بولدى. سوندا دا ءبىر كۇن دەگەندە ارەڭ وتتىك. كولىكتەرىمىز دە ابدەن شارشادى. ءامىر تۇلۇك تەمۋر ءوزى قالىپ، بىرنەشە قىزمەتكەرى جانە يمامىمەن بىرگە مەنى جولعا سالدى. ازاق شاھارىنىڭ امىرىنە حات جازىپ، مەنىڭ پاتشامەن جۇزدەسۋگە ىقىلاسىمنىڭ بار ەكەنىن ءبىلدىردى جانە مەنى قۇرمەتپەن قارسى الۋ جايىندا ۇسىنىس جاسادى. ءجۇرىپ كەتتىك. تاعى دا ءبىر ۇلكەن داريادان جارىم كۇن دەگەندە ارەڭ ءوتىپ، ءۇش كۇن جۇرگەن سوڭ، ازاق شاھارىنا جەتتىك.

ازاق شاھارى

ازاق شاھارى تەڭىز جاعاسىنا ورنالاسقان، عيماراتتارى ادەمى شاھار بولىپ، مۇندا ساۋدا جاساۋ ءۇشىن جانۋيندەر جانە باسقا ساۋداگەرلەر كوپ كەلەدى ەكەن. بۇل شاھاردا «باجاقشى» دەپ اتالاتىن تاعى ءبىر قاۋىم بار ەكەن. ولار كەلگەن-كەتكەن جولاۋشىلار مەن قوناقتاردى قارسى الىپ، شىعارىپ سالۋشىلار بولعاندىقتان، شاھار حالقى اراسىندا مارتەبەلى قاۋىم سانالادى ەكەن.

ءامىر تۇلۇك تەمۋردىڭ حاتىن العان سوڭ، ازاق شاھارىنىڭ ءامىرى مۇحاممەد حوجا حورەزمي دەگەن ادام ءبىزدى قارسى الۋ ءۇشىن ءوزى شىقتى. وزىمەن بىرگە قازىسىن، تالابالارىن الا شىعىپتى. سالەمدەسىپ، امانداستىق. تانىستىق. ازىرلەنگەن تاعامدارىمىز بار ەدى، بىرگە وتىرىپ تاماق جەدىك. ونان سوڭ شاھارعا قاراي جۇردىك. شاھاردىڭ سىرتىنداعى حىزىر ءىلياس پايعامباردىڭ نامىنا سالىنعان تاكياعا تۇستىك. بۇل جەردەن ءبىزدى ءاسىلى يراقتىق، ءقازىر وسى ازاق شاھارىنىڭ تۇرعىنى سانالاتىن رەجەپ دەگەن ءبىر شايحى ءوز تاكياسىنا الىپ بارىپ قوناق قىلدى. وسىندا ەكى كۇن تۇرعان سوڭ، ءامىر تۇلۇك تەمۋر كەلدى. ازاق شاھارىنىڭ ءامىرى مۇحاممەد ونى ءوزىنىڭ قازىلارى جانە تالابالارىمەن بىرگە كەلىپ، سان-سالتاناتپەن قارسى الدى. ۇلكەن قوناقاسى ازىرلەندى. بىر-بىرىنە تۇتاستىرىلعان ءۇش شاتىر تىگىلدى. شاتىردىڭ بىرەۋى ءتۇرلى-تۇستى جىبەكتەن جاسالعان. ەكەۋى كەندىردەن توقىلعان. شاتىرلاردىڭ ءىشى «ءافراج» دەپ اتالاتىن شامشىراقتارمەن، سىرت جاقتارى جۇلدىزعا ۇقساعان شىراقتارمەن بەزەندىرىلگەن. شاتىردىڭ ىشىندە ءامىر تۇلۇك تەمۋر جۇمساق جىبەك كىلەمدەردىڭ ۇستىندە ارى-بەرى ءجۇردى. ماقساتى — مەنىڭ مارتەبەلى ادامداردان ەكەنىمدى ءامىر مۇحاممەدكە ءبىلدىرۋ بولسا كەرەك.

ءبىرىنشى شاتىر ءامىر تۇلۇك تەمۋر وتىرۋعا ارنالعان. شاتىردىڭ تورىندە اعاشتان جاسالعان ءساندى كۇرسىسى بار. ءامىر مەنى مەن شايحى ءمۇزاففارۋدديندى العا تامان وتىرعىزدى دا، ءوزى ەكەۋمىزدىڭ ارامىزعا كەلىپ جوعارى شىعىپ وتىردى. ءامىر تۇلۇك تەمۋردىڭ قازىسى، حاتيبى جانە وسى شاھاردىڭ قازىسى مەن تالابالارى كۇرسىنىڭ سول جاعىنداعى ماقتالى كىلەمدەردىڭ ۇستىنە بارىپ وتىردى. وسىلايشا ءامىر تۇلۇك تەمۋردىڭ ەكى ۇلى مەن تۋعاندارى، ءامىر مۇحاممەد جانە ونىڭ ۇلدارى — ءبارى جيىلىپ قوناقتاردى كۇتىپ الۋعا ءازىر تۇردى. ءبىر كەزدە پىسىرىلگەن جىلقى ەتى جانە باسقا زاتتاردان ازىرلەنگەن ءار ءتۇرلى تاعامدار كەلتىرىلدى. قىمىز بەن بوزا ىشىمدىكتەرى دە بار ەدى. قوناقاسى بەرىلىپ بولعان سوڭ، قاريلار جاقسى ماقامدارمەن قۇران وقىدى. ونان سوڭ ورتاعا مىنبەر قويىلىپ، ونىڭ ۇستىنە ۋاعىزشى كوتەرىلدى دە، اسەم داۋىسپەن جاقسىلاپ تۇرىپ ۋاعىز سويلەدى. ۋاعىز سۇلتان جانە امىرلەر حاقىندا بولدى. ءماجىلىستى ازىرلەۋشىلەرگە باعىشتاپ دۇعالار وقىلدى. دۇعالار اراپ تىلىندە وقىلدى، ونان سوڭ تۇركى تىلىنە ءتارجىما ەتىلدى. مۇنىڭ ارتىنان اراپ، پارسى، تۇركى حالىقتارىنىڭ كۇيلەرى وينالىپ، جىرلارى جىرلاندى. ارابى كۇيلەر «قاۋل»، تۇركى كۇيلەرى «ءمۇلامماع» اتالادى ەكەن. مۇنان سوڭ كەشكى اس كەلتىرىلدى، كەشكە دەيىن وتىرۋعا تۋرا كەلدى. مەن قايتايىن دەپ ءوتىنىپ ەدىم، ءامىر تۇلۇك تەمۋر ماعان رۇقسات ەتپەدى. ءبىرازدان سوڭ امىرگە، ونىڭ ەكى ۇلىنا، ءامىردىڭ تۋعاندارىنا، شايحى مۇزاففارۋددين مەن ماعان شاپان جاپتى. ءامىر تۇلۇك تەمۋرگە ون ەكى ات، ونىڭ ەكى ۇلى مەن تۋعاندارىنا التى اتتان، بىزگە ءبىر-بىر اتتان بەرىلدى.

دەشتى-قىپشاقتاعى جىلقى مالى

بۇل ەلدە جىلقى مالى وتە كوپ، باعاسى دا ارزان ەدى. ماسەلەن، ەڭ جاقسى دەگەن اتتار ءوز اقشالارىمەن ەلۋ، الپىس دارحام تۇرادى. بۇل ءبىزدىڭ دينارىمىزعا تۋرا كەلەدى. ال مىسىر بازارلارىنداعى «اكاديش» دەپ اتالاتىن اتتار وسى مەملەكەتتەن (قىپشاقتاردان) بارادى. قىسقاسى، بۇل ەلدەگى تۇركى حالىقتارىنىڭ تىرشىلىگى تەك وسى جىلقى مالىمەن بايلانىستى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق بولمايدى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە قوي مالى قانشا كوپ بولسا، بۇل ەلدە جىلقى مالى سونداي كوپ ەكەن. بالكىم، مۇنداعى جىلقى مالى بىزدەگى قوي مالىنان دا كوبىرەك سياقتى ءارى پايدالى سياقتى. ءاربىر تۇركىنىڭ مىڭعا تارتا جىلقىسى بولادى ەكەن. بۇل ەلدە جىلقى مالىن ءوسىرۋ تۇركىلەردىڭ نەگىزگى كاسىپتەرىنىڭ ءبىرى سانالادى.

تۇركىلەردىڭ ايەلدەرى وتىراتىن اربالارىنا ءبىر كەزدەي ۇزىن شىبىقتىڭ ۇشىنا ءبىر قارىس شۇبەرەك بايلاپ، ونى اربانىڭ ءبىر شەتىنە قاداپ قويادى ەكەن. مۇنداي شۇبەرەك بايلانعان شىبىقتاردىڭ اربىرەۋى ءبىر مىڭ باس جىلقىنىڭ بەلگىسى ەكەن. مەن سونداي شۇبەرەك بايلانعان شىبىقتاردان ءبىر اربادا وننان ارتىق شىبىق قادالعانىن كوردىم. وسىلايشا بۇل ەلدە وسىرىلگەن جىلقى مالىنىڭ ءبىر بولىگى ءۇندىستان ەلىنە دە كەتەدى.

ءۇندىستانعا جىلقى ايداۋ

ءار ساۋداگەر قىپشاق جىلقىلارىن جۇزدەن، ەكى جۇزدەن، جيناپ، ۇلكەن ءبىر قوس جاسايدى دا، ءۇندىستانعا ايدايدى. ءار قوستا التى مىڭ باستان ارتىعىراق جىلقى بولادى. ءاربىر ەلۋ باس جىلقىعا ءبىر باقتاشى جالدايدى. ولار جىلقىنى باعىپ الىپ بارادى. مۇنداي جالدانعان كىسىلەردى «يلقيشي» دەپ اتايدى. جىلقىشىلاردىڭ قولدارىندا ۇزىن سويىل تاياق بولادى. سويىلعا بايلانعان ۇزىن ارقان بولادى. كەرەك جىلقىنى موينىنا قۇرىق سالىپ ۇستاپ مىنەدى.

ءۇندىستانعا بارعاندا ەڭ الدىمەن «سينەد» دەگەن جەرگە توقتاپ، جىلقىلاردى جەمدەي باستايدى. سەبەبى بۇل جەردە دەشتى-قىپشاق دالاسىنداعىداي قۋاتتى ءوت-شوپ جوق بولعاندىقتان، جىلقىلاردىڭ كوبى ولە باستايدى جانە ۇرلانادى. ول از بولعانداي سينەد ۇكىمەتى «شينقار» دەگەن جەردە جىلقى باسىنا جەتى ديناردان كۇمىس اقشا سالىق الادى ەكەن. وعان قوسا سينەد ۇكىمەتىنىڭ ماركازى ميلتان قالاسىنا كەلگەندە، تاعى دا باجىن سالادى ەكەن. وسىلايشا سينەد ۇكىمەتى كەلگەن مالدىڭ ءبىر ۋاقىتتا تورتتەن ءبىرىن الىپ تۇرعان. سول سەبەپتى سۇلتان مۇحاممەد وزبەك حان ءۇندىستان پاديشاسىمەن سويلەسىپ، مۇسىلمان ساۋداگەرلەرىنەن «زەكەت»، كاپىر ساۋداگەرلەرىنەن «عۇشىر» الىپ تۇرۋعا كەلىسىپتى. سونىڭ وزىندە ءۇندىستانعا جىلقى ايداپ بارۋشى ساۋداگەرلەر كوپ پايدا تاپقان. دەشتى-قىپشاقتان وتە تومەن (ارزان) باعادا الىنعان جىلقى ءۇندىستانعا بارعاندا، كەمىندە ءجۇز دينارعا باعالانادى. بۇل دەگەنىڭىز، ءبىزدىڭ ماعريپتىق جيىرما بەس دينارىنا تۋرا كەلەدى.

ءۇندىستان حالقى دەشتى-قىپشاق جىلقىلارىن ءجۇرىسى جايلى، ادىمدى، مىقتى، جالپاق ءتوستى بولعاندىقتان كوپ الادى. بۇل اتتار كوبىنەسە اسكەري ماقساتقا پايدالانىلعان. سوعىس كەزىندە بۇل اتتارعا تۇگەلدەي ساۋىت كيگىزەتىن بولعان. بەيبىت كەزدە ءسان-سالتانات ءۇشىن مىنەتىن جورعا، جۇيرىك اتتاردى ءۇندىستاندىقتار يەمەن، عامان جانە پارسى ەلدەرىنەن الىپ وتىرعان. مۇنداي اتتاردىڭ باعاسى ءبىزدىڭ ءتورت مىڭ دينارىمىزعا دەيىن باعالانعان.

ماجار شاھارىنا ساپار

ءامىر تۇلۇك تەمۋر ازاق شاھارىنان ءجۇرىپ كەتكەن سوڭ، مەن وندا قالىپ، تاعى ءۇش كۇن تۇردىم. ءامىر مۇحاممەد مەنىڭ ساپار جابدىقتارىمدى ازىرلەتىپ بولعان سوڭ، ماجار شاھارىنا قاراي جول تارتتىق.

بۇل شاھار ۇلكەن داريانىڭ جاعاسىنا سالىنعان تۇرىكتەردىڭ ەڭ ءبىر تاماشا ۇلكەن شاھارلارىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى ەكەن. شاھاردىڭ باۋ-باقشاسى كوپ، جەمىسى مول ەكەن. بۇل جەردە ءبىز ءاسىلى يراقتىق شايحى مۇحاممەد باتيحيدىڭ تاكياسىنا تۇستىك. مۇندا اراپ، پارسى، تۇرىك جانە رۋم حالىقتارىنان قۇرالعان «مۋجاۋيرلەر» دەپ اتالاتىن جەتپىستەي ادام تۇرادى ەكەن. بۇلار تەك قانا عيباداتپەن شۇعىلداناتىن تاقۋا ادامدار ەكەن. ولاردىڭ اراسىندا ءۇيلى-باراندىلارى دا، بويداقتارى دا بار ەكەن. بۇلار ءنازىر-نياز، ساداقالاردان تۇسكەن كىرىستىڭ ەسەبىنەن كۇن كورەتىن كورىنەدى. جەرگىلىكتى تۇعىندار بۇل مۇجاۋيرلەرگە وتە ىقىلاسپەن قاراپ، ولارعا كۇن سايىن جىلقى، سيىر، قوي مالدارىنان كوپ ساداقا بەرەدى ەكەن. ءتىپتى سۇلتاننىڭ ءوزى جانە ونىڭ ايەلدەرى دە شايحىنى زيارات ەتىپ كەلىپ-كەتىپ تۇرادى ەكەن. اسىرەسە سۇلتاننىڭ ايەلدەرى ساداقانى مول بەرەدى.

ماجار شاھارىندا جۇما نامازىن وقىدىق. نامازدان سوڭ كوپ تالابا مەن ءمۇريدى بار بۇحارلىق فاقيھ عيزاددين دەگەن مىنبەرگە شىعىپ ۋاعىز سويلەدى. شاھاردىڭ ءامىرى جانە يگى جاقسىلارىنىڭ ءبارى بار ەدى. سوڭىندا شايحى مۇحاممەد باتيحي ورنىنان تۇرىپ حالايىققا قاراپ: «فاقيھ ءھام ۋاعيز عيزاددين ساپارعا اتتانباقشى. سول سەبەپتى ءبىز بۇل ادامعا كومەكتەسەيىك»، - دەپ ءوزىنىڭ ۇستىندەگى ادەمى شاپانىن شەشىپ ۋاعيزدىڭ ۇستىنە جاپتى. مۇنى كورگەن جۇرت ءدۇر سىلكىنىپ ىسكە كىرىستى، قايسىبىرەۋ كيىم بەردى، قايسىبىرەۋ ات بەردى، قايسىبىرەۋ اقشا بەردى. ءسويتىپ ءبىر دەمنىڭ ىشىندە كوپشىلىكتەن كوپ زات جينالدى.

مەن بۇل شاھاردا جانە ءبىر ءياھۋديدى كەزدەستىردىم. قايسارلىق ەكەن. ول ماعان جولىعىپ سالەم بەردى. مەنىمەن اراپشا سويلەستى. بۇل ياھۋدي اندالاس مەملەكەتىنەن كەلىپتى. ءبىر عاجابى سول — ول تەڭىزبەن جۇزبەي، بۇل جەرگە قۇرلىق جولمەن كەلىپتى. ول الدىمەن كونستانتيناعا كەلگەن، ودان رۋم، چەركەس شاھارلارىن باسىپ ءوتىپ، ماجار شاھارىنان كەلىپ شىققان. بۇل ءياھۋديدىڭ اندالاس مەملەكەتىنەن شىققانىنا ءتورت اي بولىپتى. ونى تانيتىن ساۋداگەرلەر ياھۋدي دۇرىس ايتادى دەستى.

تۇركىلەردىڭ قاتىندارىن قۇرمەتتەۋى

بۇل شاھارلاردا مەن كورىپ عاجاپتانعان نارسەلەرىمنىڭ بىرەۋى تۇرىك حالىقتارىنىڭ ايەلدەرىن ەرەكشە قۇرمەتتەيتىن ادەتتەرى ەدى. بۇل ەلدە ايەلدەر ەركەكتەردەن جوعارى تۇرادى. مەن ءامىردىڭ ايەلدەرىن قىرىم شاھارىنان باستاپ شىققاندا بۇعان كوزىم جەتتى. مەن ءامىردىڭ قاتىنى  سالتيانى اربا ۇستىندە كوردىم. سالتيانىڭ ارباسى ادەمى كوك ماتامەن قاپتالعان. اربانىڭ الدى اشىق. سالتيا قاتىننىڭ الدىندا وتە سۇلۋ، ادەمى كيىنگەن ءتورت جارياسى وتىر. سالتيا قاتىن ءامىر تۇرعان جەرگە كەلگەن سوڭ، ارباسىنان ءتۇستى. سول ساتتە وتىزداي جاريا قىزدار كەلىپ، ءارقايسىسى ءوز ورىندارىندا تۇرىپ ءامىر قاتىنى سالتيانىڭ كويلەگىنىڭ ەتەگىن جەرگە سۇيرەتپەۋ ءۇشىن كوتەرىپ ءجۇردى. سالتيا اسا ءبىر ادەمى قىلىقتى جۇرىسپەن كەلىپ امىرگە جاقىنداعاندا، ءامىر ورنىنان تۇرىپ حانىمعا سالەم بەردى دە، جانىنا وتىرعىزدى. قىمىز كەلتىرىلدى. حانىم قىمىزدى ءوز قولىمەن ىدىسقا قۇيدى دا، ءامىردىڭ الدىنا كەلىپ، ەكى تىزەسىمەن تىزەرلەپ وتىرىپ امىرگە ۇسىندى. ءامىر قىمىزدى الىپ اۋىز ءتيدى دە، ءىشتى. ونان سوڭ امىردىك تۋعاندارىنا قىمىز ۇسىندى. ەندى ءامىر قىمىزدى ءوزى قۇيىپ حانىمىنا ۇسىندى. وسى كەزدە اس كەلتىرىلدى. حانىم امىرمەن بىرگە وتىرىپ اس ءىشتى. استان سوڭ ءامىر حانىمىنا شاپان جاپتى. حانىم قايتىپ كەتتى. بۇل ءتارتىپ كۇللى ءامىر قاتىندارىنا ورتاق. ەندى ساۋداگەرلەر مەن قاراپايىم شارۋا ادامدارىنىڭ ايەلدەرىنە كەلسەك، ولار دا اربالاردا جۇرەدى. ساۋداگەر ايەلدەرىنىڭ ەتەكتەرىن كوتەرىپ ءجۇرۋ ءۇشىن ولاردىڭ دا ۇش-تورتتەن جاريالارى بولادى. قاتىنداردىڭ باس كيىمدەرى گاۋھارلارمەن بەزەندىرىلىپ، توبەلەرىنە تاۋىس قۇسىنىڭ قاۋىرسىندارى قادالادى.

تۇركى قاتىندارىندا بەتپەردە تارتۋ ادەتى جوق. ولاردىڭ ۇيلەرىنىڭ، اربالارىنىڭ الدى اشىق بولادى دا، وزدەرىن كورىپ وتىرادى. وسى تارتىپپەن ولار بازارلارعا بارىپ، قىزمەتكەرلەرىن نەمەسە قۇلدارىن جۇمساپ، مالدارىن، سۇتتەرىن ساتقىزىپ، كەرەك زاتتارىن الىپ قايتادى. كەي كەزدەردە قاتىندارىنىڭ جانىندا ەركەكتەرى دە بىرگە جۇرەدى. ءبىراق ولار قاتىندار سياقتى الەم-جالەم كيىنبەيدى. ۇستەرىندە جانە باستارىندا قوي تەرىسىنەن تىگىلگەن توندارى مەن بورىكتەرى عانا بولادى. سوندىقتان ولاردى ايەلدەردىڭ كۇيەۋلەرى ەمەس، قىزمەتكەرى ەكەن دەپ قالاسىڭ. ولار (ەركەكتەر) باس كيىمدەرىن «كۇلا» دەپ اتايدى ەكەن.

بەشداعقا ساپار

مۇحاممەد وزبەك حاننىڭ ورداسى ماجار شاھارىنان ءتورت كۇندىك جەردەگى بەشداع دەگەن جەردە ورنالاسقان. ءبىز بەشداعقا قاراي ساپارعا شىقتىق. «بەش» - سان ەسىم ءسوزى (بەس دەگەن ماعىنادا)، «داع» ءسوزى تاۋ دەگەن ماعىنان بىلدىرەدى ەكەن. «بەشداع» - بەستاۋ دەگەن ءسوز. بۇل بەشداعتا اراسان بۇلاعى بار. تۇركىلەر اراسانعا تۇسەدى. اراسانعا ءتۇسىپ، جۋىنعان ادامدار ءتۇرلى ناۋقاسىنان ايىعادى. ولاردىڭ ويىنشا، اراسانعا تۇسكەن ادامعا اۋرۋ جۇقپايدى.

ءبىز سۇلتاننىڭ ورداسى تۇرعان جەرگە ورازا ايىنىڭ ءبىرىنشى كۇنى كەلسەك، وردا ورنىنان كوشىپ كەتىپتى. ءبىراق كوپ كەشىكپەي وردا ءوزىنىڭ بۇرىنعى ورنىنا قايتا كوشىپ كەلەدى دەگەندى ەستىگەن سوڭ، ءبىز سول تۇسكەن جەرىمىزدە تۇرا بەردىك. مەن ءبىر بيىكتەۋ جەرگە شاتىرىمدى تىكتىم. شاتىرىمنىڭ الدىنا جالاۋ قاداپ، اتتاردى شاتىردىڭ ارت جاعىنا بايلادىم. ءتارتىپ سولاي ەكەن. وسى كەزدە ءبىز وردانىڭ كەلگەنىن كوردىك. كۇللى ءبىر شاھار كوشىپ كەلگەندەي بولدى. مەشىتتەرى، بازارلارى، اسحانالارى جانە ودان شىققان تۇتىندەرىمەن قوسا كوشىپ كەلە جاتقانىن كورىپ تۇردىق. تۇركىلەر كوشىپ بارا جاتىپ تا اربالارىندا تاماق ءپىسىرىپ، استارىن ءىشىپ كەتە بارادى ەكەن. ولاردىڭ قازان-وشاقتارى، دۇكەندەرى، مەشىتتەرى كوشىپ-قونۋعا لايىقتالىپ. وڭايلانىپ جاسالىپتى.

سۇلتاننىڭ قاتىندارىنىڭ كوشى ءبىزدىڭ الدىمىزدان ءوتتى. سۇلتاننىڭ قاتىندارىنىڭ ءارقايسىسى ءوزىنىڭ قىزمەتكەر، نوكەرلەرىمەن بىرگە جەكە-جەكە جۇرەدى ەكەن.

وزبەك حاننىڭ ءتورتىنشى قاتىنى ءامىر عايسانىڭ قىزى ەكەن. دوڭەستە تىگىلگەن مەنىڭ ءبىر ءعارىپ، ءمۇساپىر ەكەنىمدى ەستىپ، ءوزىنىڭ جىگىت-جاريالارىن ماعان جىبەردى. بۇل جەردى سالتى بويىنشا شاتىرعا جالاۋ قاداۋ مۇساپىرلىكتىڭ بەلگىسى ەكەن. حانىمنىڭ قىزمەتكەر-جاريالارى ماعان كەلىپ سالەم بەردى ءھام حانىمنىڭ سالەمىن جەتكىزدى. حانىم جاريالارىنىڭ قايتىپ كەلۋىن كۇتىپ وتىرىپتى. مەن ءوز تاراپىمنان ءوز ادامدارىما ءامىر تۇلۇك تەمۋردىڭ جارشىسىن قوسىپ حانىمعا ساۋعا جىبەردىم. حانىم مەنىڭ ساۋعامدى ىقىلاسپەن قابىلداپ، مەنىڭ وزىنە جاقىنداۋ جايعا كەلىپ ورنالاسۋىما ءامىر ەتىپتى. سول ساتتە سۇلتان ءھام ءوز ادامدارىمەن كەلىپ ورنىنان ءتۇستى.

ۇلى سۇلتان مۇحاممەد وزبەك حان

سۇلتاننىڭ ەسىمى — مۇحاممەد وزبەك حان. حان — بىزشە سۇلتان دەگەن ءسوز. مۇحاممەد وزبەك حان اسا قايراتتى ءارى مارتەبەلى ادام بولىپ، ونىڭ مەملەكەتى ءىرى سۇلتاندىقتاردىڭ ءبىرى سانالادى. ول ۇنەمى اللانىڭ دۇشپانى بولعان كونستانتينيالىقتارمەن سوعىس جۇرگىزىپ، ءوزىنىڭ جەڭىمپاز ەكەنىن كورسەتتى. بۇل سۇلتاننىڭ كەفە، قىرىم، ماجار، ازاق، سۋداق، حورەزم جانە ءوزى تۇرعان ورتالىق قالاسى ساراي سياقتى بىرنەشە ءىرى شاھارلارى بار. سونداي-اق بۇل سۇلتان مۇحاممەد وزبەك حان — قيامەتكە دەيىن حاق جولىنان قايتپايتىن مىسىر، شام سۇلتاندارى، يراق سۇلتانى، تۇركىستان-ماۋەرەنناحر سۇلتانى، دەشتى-قىپشاق سۇلتانى، ءۇندىستان سۇلتانى، شىن سۇلتاندارى سياقتى الەمدەگى ۇلى جەتى پاتشانىڭ ءبىرى سانالادى.

ەگەردە بۇل سۇلتان ءبىر جاققا ساپارعا شىقپاقشى بولسا، ول ءوزىنىڭ كۇللى قىزمەتكەرلەرىن، ۇكىمەت قايراتكەرلەرىن جانە ايەلدەرىن ولاردىڭ ءوز ادامدارىمەن قوسىپ، ايىرىم ءبىر جاماعات ەتىپ، وزىمەن بىرگە الىپ شىعادى ەكەن. سۇلتان ايەلدەرىنىڭ بىرەۋىنىڭ جانىنا بارعىسى كەلسە، باراتىنىن ءبىلدىرىپ حابار بەرەدى ەكەن. بۇل كەزدە ول ايەلى سۇلتاندى جاقسى ازىرلەنىپ قارسى الادى ەكەن. وسى سياقتى سۇلتاننىڭ ءجۇرىس-تۇرىستارى، قىلىقتارى، جەكە باسىنىڭ ىستەرى وتە قىزىق بولادى ەكەن. بۇل سۇلتاننىڭ تاعى ءبىر ادەتى: ول ءار جۇما كۇنى نامازدان سوڭ ءوزىنىڭ «التىن كۇمبەز» دەپ اتالاتىن ۇيىندە وتىرادى. بۇل كۇمبەز ءۇي قىمبات باعالى اعاشتاردان التىندالىپ جاسالعان. اسا عاجاپ تۇردە بەزەندىرىلگەن. كۇمبەزدىڭ ورتاسىندا اعاشتان جاسالىپ، التىن، كۇمىسپەن قاپتالعان ءبىر سارير بار. بۇل ءساريردىڭ سيراقتارى ساپ كۇمىستەن جاسالىپ، جۇمىر باستارى گاۋھارمەن بەزەندىرىلگەن. مۇحاممەد وزبەك حان سونىڭ ۇستىندە وتىرادى.

وتىرۋ تارتىپتەرى

ءساريردىڭ وڭ جاعىندا سۇلتاننىڭ ۇلكەن قاتىنى تايتۇعلى وتىرادى. ونىڭ وڭ جاعىنا كەبەك اتتى قاتىنى وتىرادى. ال ءساريردىڭ سول جاعىندا بەيلۋن اتتى قاتىنى مەن ورداشا اتتى قاتىنى وتىرادى. ءساريردىڭ الدىڭعى وڭ جاعىندا سۇلتاننىڭ ۇلكەن ۇلى تىنىسبەك، سول جاعىندا كىشى ۇلى جانىبەك وتىرادى. بۇل ەكى ۇلدىڭ ورتاسىندا سۇلتاننىڭ يتكۇشىك اتتى قىزى وتىرادى.

ەگەردە ايەلدەرىنىڭ بىرەۋى ماجىلىسكە كەلە قالسا، سۇلتان ءوزى ورنىنان تۇرىپ بارىپ قارسى الىپ، ايەلىنىڭ قولىنان جەتەلەپ كەلىپ ساريرگە وتىرعىزادى. ماسەلەن ۇلكەن ايەلى تايتۇعلىنى الساق، ول مەملەكەتتىڭ ماليكەسى سانالادى. سول سەبەپتى دە سۇلتان حانىشاسىن كۇمبەز ءۇيدىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا ءوزى شىعىپ قارسى الىپ، سالەم بەرىپ، قولىنان جەتەلەپ كەلىپ، ارنايى ورنىنا وتىرعىزىپ بولعان سوڭ، ءوز ورنىنا بارىپ وتىرادى.

وسى سالتاناتتار كۇللى حالايىقتىڭ الدىندا، ەلدىڭ كوزىنشە اشىقتان-اشىق ءوتىپ جاتتى. الدىمەن مەملەكەت قايراتكەرلەرى، امىرلەر وڭ، سول تاراپتارعا ءبولىنىپ كۇرسىلەرگە وتىرىستى. وسىلايشا سۇلتاننىڭ ماجىلىسىنە كەلگەن مارتەبەلى قوناقتار ءۇشىن دايارلانعان كۇرسىلەردى قۇل-قىزمەتكەرلەر قولدارىمەن كوتەرىپ اكەلىپ قويىپ جاتىر. سۇلتاننىڭ قۇزىرىندا بۇدان باسقا ءوز تۋعاندارى مەن شاھزادالارى دا بولدى. كۇمبەز ءۇيدىڭ ەسىگىنىڭ الدىندا ۇلكەن امىرلەردىڭ بالالارى مەن اسكەري قولباسىلارى وڭ، سول تاراپ بولىپ ەكى جاققا قاق ءبولىنىپ وتىرىستى. وسىلايشا ديۋان ءتۇزىلىپ ءتامام بولعان سوڭ، مەملەكەتتىڭ ءىرى مانساپشىلارى ۇش-ۇشتەن قاتار ءتىزىلىپ سۇلتاننىڭ قۇزىرىندا بولىپ، سالەم بەرىپ شىقتى دا، ءبىر شەتكە بارىپ وتىردى.

نامازدىگەردەن سوڭ، سۇلتاننىڭ ايەلدەرى دە ءوز جايلارىنا قايتىپ كەتتى. الدىمەن ماليكە قوزعالدى. ونان سوڭ باسقا ايەلدەرى قوزعالدى. ءبارى جينالىپ  ماليكەنى ءوز جايىنا دەيىن ۇزاتادى دا، ول ۇيىنە كىرىپ كەتكەننەن كەيىن بارىپ باسقا ايەلدەرى ءوز جايلارىنا قايتىسادى.

سۇلتان قاتىندارىنىڭ ءجۇرۋ تارتىپتەرى

ادەتتە سۇلتان قاتىندارى اربالارمەن جۇرەدى. ءاربىر ايەلدىڭ ەلۋدەن جاريالارى بولادى. بۇلار اتقا ءمىنىپ جۇرەدى. ابرانىڭ الدىندا اربالارمەن بىرگە كۇزەتشى-قاراۋىل جىگىتتەر جۇرەدى. بۇلاردىڭ ورتاسىندا قارتاڭداۋ كەلگەن تاعى جيىرما قاتىن اتقا ءمىنىپ جۇرەدى. بۇلاردىڭ ءبىرىنىڭ سوڭىنان جۇزگە تارتا بوزبالا قۇلدار ىلەسىپ جۇرەدى. قاراۋىل جىگىتتەردىڭ الدىندا ءجۇز ساقا قۇلدار جۇرەدى. بۇلار تۇگەلدەي اتپەن جۇرەدى. بۇلاردىڭ سوڭىندا بەلدەرى كەمەر بەلدەۋلەرمەن بۋىلىپ قىلىش اسىنعان، قولدارىنا نايزا ۇستاعان جۇزدەي جاياۋ اسكەر توبى جۇرەدى. ءسويتىپ، سۇلتاننىڭ ءاربىر ايەلى جۇما سايىن التىن كۇمبەزگە كەلىپ، وزدەرىنىڭ ءسان-سالتاناتتارىن وسىلايشا كورسەتىپ تۇرادى ەكەن. وردادا مەنىڭ تۇسكەن ورنىم شاھزادا جانىبەكتىڭ تۇرعان جەرىنە جاقىن ەدى. ورنالاسقاننان كەيىنگى ەكىنشى كۇنى نامازدىگەردەن سوڭ سۇلتاننىڭ قۇزىرىندا بولدىم. ونىڭ قاسىندا شايحىلارى، قازىلارى، فاقيھلارى، اشىرەپتەرى جانە باسقا مەيماندارى بولىپ، ءماجىلىسى ادامدارعا لىق تولىپ وتىرىپتى. مول تاعام ازىرلەنىپتى. اۋىزاشار ۋاقىتى بولدى. ءبىز سۇلتاننىڭ قۇزىرىندا وتىرىپ اۋىز اشتىق. اشىرەپتەردىڭ ەڭ ۇلكەندەرىنىڭ بىرەۋى سايد يبن عابدۋلماجيد جانە قازى حامزا دەگەن ادامدار مەن تۋرالى جاقسى لەبىز ءبىلدىرىپ، ماعان قۇرمەت كورسەتۋ جونىندە سۇلتانعا يشارا ءبىلدىردى.

بۇل تۇركى حالىقتارى مۇساپىرلەرگە ءناپاقا بەلگىلەۋ، تۇرۋلارىنا ءۇي-جاي كورسەتىپ بەرۋ سياقتى ادەتتەردى بىلمەيدى ەكەن. بۇلاردىڭ ەڭ ۇلكەن قۇرمەتى — سوعىم ءۇشىن قوي، جىلقى بەرەدى جانە جىبەرىپ تۇرادى ەكەن.

سۇلتان مۇحاممەد وزبەك حاننىڭ قاتىندارى جانە ولاردىڭ تارتىپتەرى

سۇلتان قاتىندارىنىڭ ءارقايسىسىنىڭ اربالارى بولادى، ولار سول اربالارمەن جۇرەدى. قاتىنداردىڭ ءاربىرىنىڭ ۇيلەرىندە التىن، كۇمىسپەن بەزەندىرىلگەن قىمبات باعالى اعاشتاردان جاسالعان كۇمبەزدەرى بولادى. بۇل قاتىندارىنىڭ اربالارىنا جەگىلەتىن اتتاردىڭ بارىنە التىنمەن كەستەلەنگەن جىبەك جابۋلار جابىلادى. اربا قىزمەتكەرلەرى اتتاردىڭ بىرەۋىنە ءمىنىپ وتىرادى. مۇنى ولار «جىلقىشى» دەپ اتايدى.

حان قاتىندارى ارباعا وتىرعاندا ەكى جاعىندا قارتاڭداۋ ەكى قاتىن، ارتىندا التى قىز، ارتىندا ەكى قىز وتىرادى. وڭ جاقتا وتىرعان قاتىندى «ۇلى قاتىن»، سول جاقتا وتىرعان قاتىندى «كىشى قاتىن» دەپ اتايدى.

حان قاتىندارىنىڭ قاسىندا وتىرعان جاريالار سۇلۋلىقتىڭ ەڭ جوعارعى دارەجەسىندە بولىپ، حان ايەلىنىڭ ارت جاعىندا وتىرعان قىزدارعا سۇيەنىپ وتىرادى. حان قاتىندارىنىڭ باسىندا تاۋىس قۇسىنىڭ قاۋىرسىندارى قادالىپ، قىمبات تاستارمەن اشەكەيلەنگەن «بۇعتاق» بولادى. بۇعتاقتىڭ توبەسىنە گاۋھار تاستار قادالعان. بۇل - رۋمدىقتار كيەتىن مانوتقا ۇقساس جىبەكتەن توقىلعان باس كيىم. حان ايەلىنىڭ وڭ جانە سول جاقتارىندا وتىرعان ۇلى قاتىن مەن كىشى قاتىننىڭ باستارىندا شەتتەرى التىنمەن كەستەلەنگەن بۇركەنشىك كيمەشەك بولادى. ال قىزدار باستارىندا «كۇلا» دەپ اتالاتىن بورىك بولادى. كۇلانىڭ توبەسى اسىل تاستارمەن اشەكەيلەنىپ، تاۋىس قاۋىرسىندارى قادالعان. ۇستەرىنە كيگەن كيىمدەرى التىن جىپپەن توقىلىپ، جىبەكتەن تىگىلگەن. ولار مۇنى «انناق» دەپ اتايدى.

سۇلتان قاتىندار اربالارىنىڭ الدىندا ۇستەرىنە التىن جىپپەن وقالانعان جىبەك كيىم كيگەن ون، ون بەس رۋمدىق، ۇندىلىك جىگىت جۇرەدى. بۇل جىگىتتەردىڭ قولدارىندا ساپ التىننان، كۇمىستەن نەمەسە التىن جالاتىپ، كۇمىس شاپتىرعان تاياقتارى بولادى. اربالاردىڭ ارتىندا تاعى جۇزدەي اربا بولادى. ولاردىڭ ءارقايسىسىندا جىبەك كيىم كيگەن، باستارىندا كۇلا بورىكتەرى بار ۇش-تورتتەن قىز وتىرادى. بۇل اربالاردىڭ ارتىندا تاعى ءۇش جۇزدەي اربا بولادى. بۇل اربالاردى وگىزدەر تارتادى. ءاربىر اربادا ارباعا قارايتىن ءبىر قۇل بولادى. بۇلاردا قاتىنسىز، بويداق قۇلداردىڭ جاريالاردىڭ اراسىنا قوسىپ قويۋ ادەتى بولماعاندىقتان، ءاربىر قۇلعا جاريالاردىڭ بىرەۋىن نەكەلەپ قوياتىن بولعان. مىنە، سۇلتاننىڭ ايەلدەرى وسىنداي تارتىپپەن جۇرەدى ەكەن.

مۇحاممەد وزبەك حاننىڭ قاتىندارى جانە بالالارى تۋرالى

حاننىڭ ءبىرىنشى قاتىنى —مۇحاممەد وزبەك حاننىڭ ۇلكەن قاتىنى جانە تىنىبەك، جانىبەك اتتى ۇلدارىنىڭ اناسى — تايتۇعلى اتتى قاتىنى. الايدا حاننىڭ يتكۇشىك اتتى قىزىنىڭ اناسى بۇل ەمەس. يتكۇشىك تايتۇعلىدان بۇرىنعى قاتىنىنان تۋعان.

تايتۇعلى حاننىڭ ەڭ سۇيىكتى قاتىنى بولىپ، حان كوپ ءتۇنىن وسى قاتىنىنىڭ قاسىندا وتكىزەدى ەكەن. بۇل قاتىن حان قاتىندارىنىڭ اراسىنداعى ەڭ ساراڭى بولسا دا، حانعا ءقادىرلى بولعاندىقتان، ەلدە ونى اسا قۇرمەتتەيدى ەكەن. بۇل قاتىندى جاقسى بىلەتىن، سەنىمدى ادامداردىڭ بىرەۋى مىنداي ماعلۇمات بەرەدى. سۇلتان بۇل قاتىننىڭ ايرىقشا قاسيەتى بار بولعانى ءۇشىن جاقسى كورەدى-مىس. ماسەلەن، ءار ءتۇن سايىن بۇل قاتىن پەردەسى بار قىز قالپىندا بولادى-مىس. سونداي-اق بۇل قاتىن تۋرالى تاعى مىناداي اڭىزدار بار كورىنەدى. بۇل قاتىن (تايتۇعلى) سۇلەيمەن پايعامباردىڭ قولىنان داۋلەتىنىڭ كەتۋىنە سەبەپ بولعان قاتىننىڭ ناسىلىنەن-مىس. سۇلەيمەن پايعامبار تاۋبەگە كەلىپ، داۋلەتى قايتىپ ورالعان سوڭ، ول قاتىنىن يەن دالاعا اپارىپ تاستاۋعا ءامىر ەتىپتى-مىس. بۇل دالا قىپشاق دالاسى-مىس. بۇل تاستاندى قاتىننىڭ ءرۋحميى تۋمىسىنان ساقيناداي تار بولىپ جارالعاندىقتان، ونىڭ ناسىلىنەن تاراعان قاتىنداردىڭ ءبارىنىڭ رۋحميلەرى دە سونداي بولىپ جارالعان-مىس.

مەن قىپشاق دالاسىندا كوپ ءجۇردىم. ءبىراق تايتۇعلى قاتىنداي ەرەكشە ءبىر ءتۇرلى قاتىندى كورمەدىم، ەستىمەدىم. مۇنىڭ اقيقاتىن ءبىر قۇداي ءوزى بىلەدى. مۇنداي اڭىز جۇڭگو حالقىنىڭ ىشىندە دە بار دەسەدى. قىتايلاردىڭ ايتۋىنشا، كەيبىر قاتىندار عۇمىر بويى قىز قالپىندا بولادى-مىس. ءبىراق قولمەن ۇستاپ، كوزىممەن كورمەگەندىكتەن، اقيقاتىن ايتا المايمىن.

سۇلتان قۇزىرىندا قابىلداۋدا بولعانىمنىڭ ەكىنشى كۇنى مەن تايتۇعلى حانىمنىڭ قۇزىرىندا بولدىم. مەن كىرىپ كەلگەندە، حانىمنىڭ قاسىندا ون قاتىن وتىر ەكەن. ولارمەن بىرگە ەلۋدەي جاس قىز جاريا وتىرىپتى. بۇل قىزداردىڭ الدارىندا التىن-كۇمىس تاباقشالارعا تولتىرىلعان «ۇپىلمالىك» دەگەن وسىمدىك ۇرىقتارى بار ەكەن. ولار سول ۇرىقتاردى تازالاپ وتىرىپتى. تايتۇعلىنىڭ الدىندا دا جۇڭگو التىن تاباقشاسىنا تولتىرىلعان وسى وسىمدىكتىڭ ۇرىقتارى بار ەكەن. ول ءوزى دە تازالاپ وتىرىپتى.

ءبىز تايتۇعلى حانىمعا سالەم بەردىك. جولداستارىمىزدىڭ اراسىندا مىسىر ماقامىمەن قۇران وقيتىن اسەم داۋىستى قاري بار ەدى. قۇران وقىدى. حانىم قىمىز اكەلۋدى بۇيىردى. وتە اسەم ىدىستارمەن قىمىز كەلتىرىلدى. تايتۇعلى حانىم ءوز قولىمەن ماعان قىمىز قۇيىپ ۇسىندى. بۇل، ولاردىڭ راسىمدەرى بويىنشا، ەرەكشە قۇرمەت بەلگىسى ەكەن. وسى كۇنگە دەيىن قىمىزدى اۋىزعا الماعان ەدىم، حانىم ءوز قولىمەن بەرگەندىكتەن، الماۋعا بولمادى. اۋىز ءتيدىم، ىشپەدىم. بۇل ايەل ءبىزدىڭ ساياحاتىمىز تۋرالى كوپ نارسە سۇرادى. جاۋاپ بەردىك. سوڭىرا شىعىپ كەتتىك. حاننىڭ ەڭ مارتەبەلى ءارى ءبىرىنشى ايەلى بولعاندىقتان، ءبىز ەڭ الدىمەن وسى ايەلدى زيارات ەتتىك.

حاننىڭ ەكىنشى ايەلى

حاننىڭ ەكىنشى ايەلىنىڭ ەسىمى كەبەك ەدى. بۇل ايەل ءامىر نوعتي دەگەننىڭ قىزى بولادى. مەن بۇل ايەلدىڭ اكەسىن دە كوردىم. اياق اۋرۋىنا دۋشار بولعان كىسى ەدى. ءبىز كىرگەندە بۇل ايەل بيىك ورىندا قۇران وقىپ وتىر ەكەن. قاسىندا جيىرما قارت ايەل، جيىرما جاس قىز كيىم كەستەلەپ وتىرىپتى. سالەم بەردىك. سالەمىمىزدى الدى. قاريىمىز قۇران وقىدى. ايەل قاتتى ۇناتتى. قىمىز اكەلۋدى بۇيىردى. ماعان ءوز قولىمەن قىمىز قۇيىپ بەردى. اۋىز ءتيدىم. سونىمەن شىعىپ كەتتىك.

حاننىڭ ءۇشىنشى ايەلى

بۇل ايەلدىڭ ەسىمى بەيلۋن ەكەن. كونستانتينيانىڭ پاتشاسى بولعان نيكفۋر دەگەن ادامنىڭ قىزى ەكەن. ءبىز كىرىپ كەلگەندە بۇل ايەل اياقتارى كۇمىستەن جاسالعان ءساريردىڭ ۇستىندە وتىر ەكەن. قاسىندا رۋم، تۇركى ءھام نۋبا دەگەن قاۋىمنان جۇزدەي جارياسى بار ەكەن. كەيبىرەۋلەرى تۇرەگەلگەن كۇيدە، كەيبىرەۋلەرى وتىرعان كۇيدە ەكەن.

بۇلاردان باسقا جىگىتتەرى دە بار، رۋم ناسىلىنەن بولعان رۋمدىقتار دا بار ەدى. بۇل ايەل ءبىزدىڭ احۋالىمىدى سۇرادى. الىس جاقتان كەلگەنىمىزدى ءبىلىپ، ءبىزدى وتە اياپ جىلادى. بەتىن قولورامالمەن ءسۇرتتى. قاتىننىڭ امرىمەن اس ازىرلەندى. قاتىننىڭ الدىندا وتىرىپ اس جەدىك. ول قاراپ وتىردى. ورنىمىزدان تۇرىپ، قوزعالىپ شىعا باستاعانىمىزدا، قاتىن بىزگە قاراپ: «تاعى دا كەلىڭىز، قاجەت نارسەلەرىڭىز بولسا، بىزگە ءبىلدىرىڭىز»، - دەپ ۇلكەن قۇرمەت كورسەتتى. سوڭىمىزدان  اس-اۋقات، نان، ماي، قوي، اقشا جانە جاقسى كيىمدەر جىبەرىپتى. سونىمەن بىرگە ءۇش جاقسى ات، ون قاتارداعى ات جىبەردى. ءبىز بۇل ايەلمەن كونستانتينياعا بىرگە ساپار شەگەتىن بولدىق. بۇل تۋرالى الدا توقتالامىز.

حاننىڭ ءتورتىنشى قاتىنى

بۇل قاتىننىڭ ەسىمى ورداشا بولادى. وردادا تۋىلعاندىقتان، وسى ەسىم بەرىلىپتى. بۇل قاتىن ۇلىس ءامىرى عايسابەكتىڭ قىزى. ۇلىس ءامىرى مانسابى — امىرلەردىڭ ۇستىنەن قارايتىن ءامىر ماعىناسىندا. مەن بۇل كىسىنى ءتىرى كەزىندە كورگەن ەدىم. سۇلتاننىڭ قىزى يتكۇشىككە نەكەلەنگەن ەدى.

ورداشا حانىم مەن قاتىندارى اراسىندا ەڭ ءمۇلايىم، جۋاس ءارى قامقورشى قاتىن ەدى. وسى قاتىننىڭ ماعان كوپ ءىلتيپات كورسەتكەنىن جوعارىدا ايتىپ ەدىم. ءبىز بۇل ايەلدىڭ كوپ جاقسىلىعىن، قۇرمەتىن كوردىك. مىنەزىنىڭ جايلى بولۋىنا اسا ريزا بولدىم. بۇل قاتىن بىزگە اس كەلتىردى، قۇزىرىندا بىرگە وتىرىپ اس جەدىك. قىمىز كەلتىرىلدى. جولداستارىم ءىشتى. ءبىزدىڭ حال-جاعدايىمىزدى سۇرادى. ايتىپ بەردىك.

ورداشا حانىمنىڭ تۋعان اپكەسى عالي بين ازراق اتليق دەگەن ءامىردىڭ نەكەسىندە ەكەن. ءبىز ونىڭ قۇزىرىنا دا بارىپ شىقتىق.

مۇحاممەد وزبەك حاننىڭ قىزى تۋرالى

حان قىزىنىڭ اتى — يتكۇشىك. كۇشىك يت ماعىناسىندا. تۇركى حالىقتارى دا اراپتار سياقتى تىل-كوزدەن ساقتانۋ ءۇشىن بالالارىنا وسىنداي ات قويۋ ادەتى بار ەكەن. حان قىزى يتكۇشىك وسىدان التى ميلدەي كەلەتىن ءبىر شەتتە، ايىرىم ءبىر ماحاللادا تۇرادى. يتكۇشىكتىڭ قۇزىرىنا كىرىپ سالەم بەردىك. ول فاقيھتەرىن، قازىسى سايديبن ءعابدۋلحاميدتى، تالابالارىن، شايحىلارىن شاقىرتتى. سوندا وزبەك حانعا قايىناتا بولعان، يتكۇشىكتىڭ كۇيەۋى ءامىر عايسابەك تە بولدى. بۇل كىسىنىڭ اياعى اۋرۋ بولعاندىقتان، جاياۋ دا، اتقا ءمىنىپ تە جۇرە المايدى. تەك قانا ارباعا وتىرىپ سەيىلدەيدى ەكەن. سۇلتاننىڭ قاسىنا كەلگەندە، قىزمەتكەرلەرى كوتەرىپ الىپ كىرەدى ەكەن. سۇلتاننىڭ ەكىنشى ايەلىنىڭ اكەسى بولعان ءامىر نوعتيدى دا كوتەرىپ جۇرگەندەرىن كورىپ ەدىم. اياق-قول سىزداپ اۋىرۋى تۇرىكتەردە كوپ تارالعان اۋرۋردىڭ ءبىر ءتۇرى بولسا كەرەك.

سۇلتان قىزى بولعان بۇل ايەلدىڭ ۇلكەن ءىلتيپاتتارىن، قۇرمەتتەرىن كوردىك. قۇداي تاباراكا ۋا تاعالا قايىرلى نەسىپتەرىن بەرگەي ەدى.

مۇحاممەد وزبەك حاننىڭ ۇلدارى تۋرالى

ءبىز جوعارىدا مۇحاممەد وزبەك حاننىڭ تايتۇعلى اتتى قاتىنىنان ەكى ۇلى بار، ۇلكەنىنىڭ اتى تىنىبەك، كىشىسىنىڭ اتى جانىبەك دەپ ەدىك. بۇلاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ قورا-جايلارى بار. تىنىبەك اللانىڭ قۇدىرەتىمەن وتە كوركەم جاراتىلعان جان ەدى. سۇلتاننىڭ مۇراگەرى ءارى ەڭ سەنىمدى ادامى ەدى. ءبىراق اللا تىنىبەكتىڭ سۇلتاننىڭ تاعىنا يە بولۋدى ماڭدايىن جازباپتى. وزبەك حان ولگەننەن كەيى، ول جىندى بولىپ اۋىرادى دا، اقىرى سودان ولەدى. تاققا ءىنىسى جانىبەك يە بولادى. جانىبەكتىڭ تاربيەسى تىنىبەككە قاراعاندا ارتىق بولادى. جانىبەكتى سايد يبن عابدۋلحاميد تاربيەلەگەن ەدى. مەن وسى مەملەكەتكە كەلگەندە، سايد يبن عابدۋلحاميد، قازى حامزا، يمام بادارۋددين قاۋامي، يمام مۇقري، حيساممۋددين بۇحاريلەر مەنىڭ جانىبەككە جاقىن جايعا كەلىپ ورنالاسۋىما ءماسليحات بەرگەن ەدى.

بۇلعار شاھارىنا ساپار

بۇلعار شاھارىندا جازدى كۇنى كۇن وتە ۇزاق بولىپ، ءتۇن وتە قىسقا بولادى، ال قىستىڭ كۇنىندە مۇنىڭ كەرىسىنشە بولادى دەپ ەستىپ ەدىم. مەن ءدال وسى جاعدايدى ءوز كوزىممەن كورەيىن دەپ بۇلعار شاھارىنا ساپار شەكپەكشى بولدىم. بۇلعار شاھارى مەن مۇحاممەد وزبەك حاننىڭ ورداسىنىڭ اراسى ون كۇندىك جول دەدى. مىنە، سول جەرگە الىپ بارىپ، قايتىپ اكەلەتىن ءبىر ادام بەرۋىن مۇحاممەد وزبەك حاننان ءوتىنىپ سۇرادىم. ول ماعان ءبىر ادام بەردى. ول ادام مەنى بۇلعار شاھارىنا الىپ بارىپ كەلدى. بۇلعار شاھارىنا ورازا ايىندا بارىپ جەتتىك. سوندا شام نامازىن وقىپ، اۋىز اشتىق. ءبىز تاماق دەپ وتىرعاندا قۇپتان نامازىنىڭ ازانى شاقىرىلدى. قۇپتان نامازىن سۇننەتىمەن، تاراۋىق نامازىمەن، ءۇتىر نامازىمەن بىرگە وقىدىق. كوپ كەشىكپەي تاڭ دا اتتى. بۇل جەردە قىس كۇنىندە، مىنە، وسىلايشا كۇن قىسقارادى  ەكەن. بۇلعار شاھارىندا ون كۇن تۇردىق.

قاراڭعى مەملەكەتكە ساپار

بۇل جەردە قاراڭعى مەملەكەتكە بارۋدى ويلادىم. بۇلعار شاھارىنان قاراڭعى مەملەكەتكە دەيىن قىرىق كۇندىك جول دەستى. بۇل جولدىڭ جاساپى كوپ، پايداسى از بولاتىنىن ويلاپ، پىكىرىمنەن قايتتىم.

قاراڭعى مەملەكەتكە بارۋشىلار شانالارعا ۇلكەن يتتەردى جەگىپ بارادى ەكەن. ويتكەنى ول جەردەگى دالالاردى قىسى-جازى قالىڭ قاتقان قار باسىپ جاتقاندىقتان، وندا يتتەن باسقا حايۋانداردىڭ تۇياقتارى تايادى ەكەن. سول سەبەپتى ول جەردەگى ادامدار باسقا تۇياقتى حايۋاندارمەن جۇرە المايدى ەكەن. مۇندا تەك يت تۇياقتى حايۋاندار عانا تايمايدى ەكەن. سونداي-اق بۇل جەرگە ءالسىز، دىمكاس ادامدار دا بارا المايدى ەكەن. تەك قارۋ-جاراقتارى مىقتى، دەندەرى ساۋ ساۋداگەرلەر عانا بارا الادى ەكەن. وندا بارعان ساۋداگەرلەر جۇردەك شانالارىمەن بىرگە وزدەرىنە تولىق جەتەرلىك ازىق-تۇلىك، ىشىمدىك جانە جاعار وتىندارىن تولىق قامداپ الادى ەكەن. ول جاقتا جاعاتىن وتىن جوق. راس قۇم بولمايدى ەكەن.

يتشانانى بۇل جاققا بىرنەشە رەت بارىپ كەلگەن مىقتى ۇلكەن يتتەر باستاپ جۇرەدى ەكەن. مۇنداي يتتەردىڭ باعاسى مىڭ دينارعا دەيىن بارادى. مۇز دالادا جۇرگەندە شانانى ۇلكەن ءبىر ءيتتىڭ موينىنا ءىلىپ قويىپ، ونىڭ ارتىنان جانە سونداي ءۇش ءيتتى قوسىپ قويادى. ۇلكەن يت ءبارىنىڭ الدىندا ءجۇرىپ وتىرادى. وسى تارتىپپەن باسقا شانالارعا جەگىلگەن يتتەر دە الدىڭعى شانانىڭ ارتىنان ىلەسىپ جۇرە بەرەدى. الدىڭعى يت توقتاسا، ارتىندا كەلە جاتقان يتتەردىڭ ءبارى دە توقتايدى. الداعى ءيتتى ەشقاشان ۇرسىپ، زەكۋگە بولمايدى. ازىرلەنگەن تاعامداردى الدىمەن وسى يتكە بەرىپ، ونان سوڭ ادامدار وزدەرى جەيدى. ولاي بولماعاندا، الگى يت ەرەگىسىپ، اشۋلانىپ، شانانى ادامدارىمەن قوسا مۇز دالاعا تاستاپ قاشىپ كەتەدى ەكەن.

وسىنداي جۇرىسپەن قىرىق بەكەت جول جۇرگەن سوڭ بارىپ ساۋداگەرلەر قاراڭعىلىققا جەتىپ توقتايدى ەكەن. بارعان جەرىندە ساتۋعا دەپ الىپ بارعان نارسەلەرىن ءبىر جەرگە قويادى ەكەن دە، وزدەرى ءبىراز جەرگە دەيىن شەگىنىپ بارىپ تۇراقتايدى ەكەن. ەرتەسىندە الگى نارسەلەرىن قويعان جەرگە كەلىپ قارايدى. سوندا ول نارسەلەردىڭ جانىندا ءتيىن، سۋسار، اس سىقىلدى حايۋانداردىڭ اسىل تەرىلەرى قويىلعان بولسا، ساۋداگەرلەر ءوز تاۋارلارىنىڭ قۇنى وسى تەرىلەردىڭ قۇنىنا پارا-پار كەلەدى دەپ رازى بولسا، وندا بۇل تەرىلەردى الىپ، ءوز زاتتارىن قالدىرىپ كەتەدى. ەگەر رازى بولماسا، سول قالپىندا تاعى قالدىرادى. ال الۋشىلار ساۋداگەرلەردىڭ وسى تاۋارلارىن العىلارى كەلسە، كەشەگى قويعان تەرىلەرىنىڭ ۇستىنە تاعى سونشا تەرىنى قويادى ەكەن. العىلارى كەلمەسە، ساۋداگەرلەردىڭ زاتتارىن قالدىرىپ، ءوز تەرىلەرىن الىپ كەتەدى ەكەن. مىنە، قاراڭعى مەملەكەتتەگى ساۋدا بايلانىسى وسىنداي تارتىپپەن جۇرەدى ەكەن. ال مۇنداعى حالىقتاردىڭ وزدەرى كىمدەر؟ ادام با، الدە جىن با؟ مۇنى كورگەن، بىلگەن ادام جوق.

اس تەرىسىنەن ەڭ قىمبات باعالى توندار تىگىلىپ، ءۇندىستان شاھارلارىندا مىڭ دينارعا دەيىن ساتىلادى ەكەن. ءبىزدىڭ اقشامىزدىڭ ەسەبىمەن ەكى ءجۇز ەلۋ التىن بولادى.

اس — ءوزى ءبىر قارىس، قۇيرىعى ۇزىن، اق ءتۇستى ءبىر جانۋار ەكەن. تون قىلىپ تىككەندە، قۇيرىعى سول قالپىندا قالدىرىلىپ تىگىلەدى ەكەن. ال سۋسار تەرىسىنىڭ قۇنى اس تەرىسىنەن ءسال عانا كەمىرەك بولىپ، ونان تىگىلگەن توندار ءتورت ءجۇز دينارعا دەيىن ساتىلادى ەكەن. اس پەن سۋسار تەرىلەرىنىڭ قاسيەتى: ەشقاشان بيتتەمەيدى، بيت تۇسپەيدى ەكەن. جۇڭگو، يراقتا جاساۋشى كەيبىر ەلدىڭ ۇلكەندەرى كيىم تىككىزگەندە جاعالارىنا وسى حايۋانداردىڭ تەرىلەرىن سالدىرادى ەكەن.

سۇلتان تاراپىنان جولباسشى ەتىپ بەرىلگەن ءامىر ەكۋىمىز بۇلعار شاھارىنان قايتىپ شىقتىق. مۇندا ورازانىڭ جيىرما سەگىزىندە قايتىپ كەلدىك. سۇلتاننىڭ ورداسى بەشداعتا ەدى. سۇلتانمەن بىرگە ايت نامازىندا بولدىم. ناماز جۇما كۇنى وقىلدى.

ايت نامازىن وقۋ تارتىپتەرى

ايتقا ازىرلەنۋ بىلاي بولدى. ايت كۇنى ەرتەمەن مۇحاممەد وزبەك حان ءوزىنىڭ نەگىزگى اسكەرلەرىمەن بىرگە ات ۇستىندە، قاتىندارى ءارقايسىسى ءوز كىسىلەرىمەن ءوز اربالارىندا، حاننىڭ قىزى يتكۇشىك باسىنا اناسىنان قالعان پاتشالىق ءميراس-تاجدى كيگەن كۇيدە، شاھزادالار ءوز اسكەرلەرىمەن بىرگە — ءبارى دە تۇگەل ءازىر بولدى. سوندا باس قازى — شاھابۋددين سايلي جانە ونىمەن بىرگە فاقيھتەر، شايحىلار، قازى حامزى، يمام بادارۋددين قاۋامي، شاريپ يبن عابدۋلحاميد — بۇلاردىڭ ءبارى مۇراگەر تىنىبەكپەن بىرگە كەلدى.

ءبىر كەزدە باراباندار سوعىلىپ، تۋلار كوتەرىلدى. سوندا باس قازى شاھابۋددين يمام بولىپ ايت ناماز وقىلدى. سوڭىنان وتە ادەمى حۇتپا وقىدى. مۇنان سوڭ سۇلتان اتىنا ءمىنىپ، اعاش باعانالار وتىرعىزىپ تىگىلگەن شاتىرعا قاراي ءجۇردى. بۇل شاتىردى ولار «كوشىك» دەپ اتايدى. سۇلتان كوشىككە بارىپ وتىردى. قاتىندارى قاسىندا ەدى. كوشىكتىڭ قاسىنداعى ەكىنشى ءبىر شاتىردا مۇراگەر (تىنىبەك)، مەن، حان قىزى يتكۇشىك، مۇنان باسقا وڭ، سول تاراپتاردا قۇرىلعان ەكى شاتىردا پاتشانىڭ ۇلدارى مەن جاقىندارى وتىرىستى. امىرلەر، شاھزادالار ءۇشىن كۇرسىلەر ازىرلەنگەن ەدى. ولاردىڭ ءارقايسىلارى وزدەرىنە ارنالعان ورىنداردا وتىرىستى. ءاربىر تۇمەن امىرلەرىنىڭ وزدەرىنە ءتان باراباندارى بار ەدى. تۇمەن ءامىرى دەپ ون مىڭ اتتى اسكەر باستىعى بولعان مانساپتىلارعا ايتىلادى. سوندا بارلىعى ون جەتى تۇمەن ءامىرى بار ەدى. دەمەك، سول كۇنى اتتى اسكەرلەردىڭ سانى ءبىر ءجۇز جەتپىس مىڭ بولادى. الايدا اسكەرلەر بۇل ساننان الدەقايدا كوپ ەدى.

ءاربىر تۇمەن ءامىرى ءۇشىن مىنبەر سياقتى بيىك ورىندار دايىندالىپتى. ولار سوندا وتىرادى. امىرلەردىڭ قولاستىنداعى اسكەرلەرى ءتۇرلى ويىندار كورسەتتى. ءبىر ساعاتتاي ۋاقىت وسىمەن ءوتتى. ونان سوڭ تۇمەن امىرلەرىنە قيمحاپ-شاپان كيگىزىلدى. ونان سوڭ ءاربىر ءامىر حاننىڭ كۇرسىسىنىڭ قاسىنا كەلىپ، وڭ اياقتارىمەن تىزەرلەنىپ، سول اياقتارىن ءسال سوزىڭقىراپ تۇرادى. سول ساتتە امىرلەرگە ساۋعا رەتىندە ەرتتەلگەن اتتار سىيعا تارتىلادى. امىرلەر اتتاردىڭ تۇياعىن كوتەرىپ تۇرىپ سۇيەدى. ءسويتىپ، امىرلەر بۇل اتتاردى وزدەرى وتىرعان جەرگە دەيىن جەتەكتەپ بارىپ مىنەدى دە، ءوز اسكەرلەرىنىڭ قاسىنا بارىپ تۇرادى.

مىنە، وسى تارتىپپەن بارلىق راسىمدەر سالتاناتتى تۇردە وتەلىپ بولعان سوڭ، حان ءوزىنىڭ ساريرىنەن كوتەرىلىپ اتقا مىنەدى. وڭ جاعىندا مۇراگەر، ونىڭ وڭ جاعىندا حاننىڭ قىزى يتكۇشىك، حاننىڭ سول جاعىندا ەكىنشى ۇلى — جانىبەك — بارلىعى اتقا مىنگەن، بۇلاردىڭ الدىندا ءوز اربالارىندا حاننىڭ ءتورت قاتىنى، ولاردىڭ اربالارىنا جەگىلگەن اتتارىنا التىنمەن كەستەلەنگەن جىبەك جابۋلار جابىلعان، وسىنداي سان-سالتاناتپەن حاننىڭ كوشى ءجۇرىپ كەتتى. سوندا بۇلاردىڭ ارتىنان ەرگەن ۇلكەندى-كىشىلى امىرلەر، شاھزادالار، ۋازىرلەردىڭ بالالارى، قاراۋىلشىلار. ۇكىمەت تورەلەرى ءبارى بولىپ بارگاھقا قاراي جاياۋ ءجۇرىپ كەلىپ توقتادى.

بارگاھ دەگەن — جوعارعى باسى التىنمەن اپتالىپ، كۇمىسپەن كۇپتەلگەن ءتورت ۇلكەن باعانا وتىرعىزىپ جاسالعان ۇلكەن ءبىر ءۇي. باعانالاردىڭ باسىندا التىن، كۇمىسپەن بەزەندىرىلىپ جاسالعان دومالاق شارلارى بار، بۇلار انادايدان جارقىراپ، نۇرلانىپ كورىنەدى. بيىگىرەك ءبىر جەرىنە جىبەك كىلەمدەر ءىلىنىپ، تورعىن كورپەلەر جينالىپتى. بارگاھتىڭ ورتاسىنا تامان ءبىر ۇلكەن سارير قۇرىلىپتى. ولار مۇنى «تاق» دەپ اتايدى. بۇل تاق اعاشتان ورنەكتەلىپ جاسالعان. ەرنەۋى، تۇتقالارى، كەرەگە تاقتايلارى التىن، كۇمىسپەن قاپتالعان. سيراقتارى ساپ كۇمىستەن جاسالعان. تاقتىڭ ۇستىندە تەربەتىلىپ تۇرعان ءبىر ورىن بار. وعان حاننىڭ ءوزى مەن ماليكەسى وتىرادى. وڭ جاعىندا حاننىڭ قىزى يتكۇشىك پەن حاننىڭ ءتورتىنشى ايەلى ورداشا، سول جاعىندا حاننىڭ بەيلۋن مەن كەبەك اتتى ايەلدەرى وتىرادى. ەندى تاقتىڭ وڭ جاعىنداعى كۇرسىگە مۇراگەر تىنىبەك، سول جاعىنداعى كۇرسىگە حانزادا جانىبەك، ولاردىڭ اينالاسىنا قويىلعان كۇرسىلەرگە شاھزادا، حانزادالار جانە ۇلكەن، كىشى امىرلەر تىزەرلەپ وتىرىستى. ءبىر كەزدە التىن، كۇمىس تاباقتارمەن اس كەلتىرىلدى. تاباقتاردىڭ اربىرەۋىن ءتورت، بەس جىگىت كوتەرىپ اكەلدى. تاعامدار سۇرلەنگەن قوي ەتى مەن جىلقى ەتى ەكەن.

ال ءامىردىڭ الدىنا بولەك تاباقتارمەن اس كەلتىرىلدى. تاباق تارتىلىپ بولعان ساتتە ۇستەرىنە جىبەك كيىم كيگەن، بەلدەرىن جىبەك كەمەرمەن بۋىنعان «باۋىرشىلار» كەلدى. بۇلار قىندارىنان وتكىر پىشاقتارىن شىعارىپ، تاباقتاعى ەتتى تۋراي باستادى. سول ارادا التىن، كۇمىس كەسەلەرمەن سورپا ارالاستىرعان تۇزدىق كەلدى.

باۋىرشىلاردىڭ ەت تۋراعان شەبەرلىكتەرىنە تاڭ قالاسىڭ. ولار ەتتى وتە شەبەرلىكپەن ۇساقتاپ تۋرايدى. باۋىرشىلاردىڭ نەگىزگى ماماندىعىنىڭ ءوزى وسى ەت تۋراۋ ەكەن. تۋرالعان ەت سۇيەگىمەن ارالاس بولادى ەكەن دە، سۇيەگىنە ازداپ ەت قالدىرادى ەكەن، ونان سوڭ بارىپ جەيدى. ءاربىر امىرگە بىردەن باۋىرشى بەلگىلەنگەن. سوڭىندا التىن، كۇمىس توستاعاندارمەن ىشىمدىكتەر كەلتىرىلدى. ىشىمدىكتەردىڭ كوبى بالدان جاسالىپتى. بۇل تۇركىلەر ءابۋ-حانيفا مازھابىندا بولعاندىقتان، بالدى ادال تاعام دەپ ەسەپتەپ، بالدان جاسالعان ىشىمدىكتەردى ىشە بەرەدى ەكەن. الدىمەن حاننىڭ قىزى ورنىنان تۇرىپ، توستاعاندى الىپ، حانعا ۇسىندى. حان ءىشىپ بولعان سوڭ، ءوز تارتىبىمەن حاننىڭ ايەلدەرىنە بەردى. ونان سوڭ حاننىڭ مۇراگەرى (تىنىبەك) ورنىنان تۇرىپ وسى ءتارتىپتى قايتالاپ، سوڭىندا يتكۇشىككە بەردى. ونان سوڭ حاننىڭ ەكىنشى ۇلى جانىبەك ورنىنان تۇرىپ مۇراگەرگە ۇسىندى. ونان سوڭ ۇلكەن، كىشى امىرلەر تۇرىپ جانىبەككە ۇسىندى. كىشى امىرلەر ۇلكەن امىرلەرگە ۇسىندى. وسىلايشا كوڭىلدى-كايىپ جاعدايدا ءان، كۇيلەر باستالدى. مەشىت-جاميعا قاسىنداعى ۇلكەن كۇمبەزدى ۇيدە قازىلار، حاتيپتار، شەريفتەر، فاقيھتەر، شايحىلار وتىرعان ەدى. مەن دە وسىلاردىڭ ماجىلىسىندە ەدىم. بىزگە دە ءۇش-تورت جىگىت كوتەرگەن التىن، كۇمىس تاباقتارمەن اس كەلتىرىلدى. سوندا مۇندا وتىرعان فاقيھتەردىڭ كەيبىرەۋلەرى تاقۋالىق كورسەتىپ، التىن، كۇمىس ىدىستارداعى تاعامداردى جەۋدى ماقۇل كورمەدى. كەيبىرەۋلەرى جەدى.

وڭ جاعىمىز بەن سول جاعىمىزدا قىمىز اكەلگەن اربالار ءتىزىلىپ تۇرعان ەدى. حاننىڭ ءامىرى بويىنشا بۇل قىمىزدار حالىققا تاراتىلدى. ماعان دا ءبىر اربا قىمىز كەلتىرىلگەن ەدى، مەن ونى تۇركى كورشىلەرىمە بەردىم. مۇنان سوڭ جۇما نامازىن وقۋ ءۇشىن مەشىتكە كەلدىك. حان جۇما نامازىنا كەشىكتى. سوندا تۇرعانداردىڭ كەيبىرەۋلەرى: «حان جۇما نامازىن قالدىرمايتىن، كەلىپ قالار»، - دەسە، كەيبىرەۋلەرى: «حان بۇگىن كايىپ بولعان سياقتى، كەلمەۋى دە مۇمكىن»، - دەستى. الايدا ءبىرازدان سوڭ حان القىن-جۇلقىن مەشىتكە كىرىپ كەلدى. شارىفكە قاراپ سالەم بەردى دە، كۇلدى. حان شارىفكە ءاردايىم «اتا» دەپ ىزەت بىلدىرەتىن. جۇما نامازى وقىلعان سوڭ، ادامدار ءوز جايلارىنا قاراي تارقادى. حان دا بارگاھقا قايتىپ كەتتى. نامازدىگەرگە دەيىن سوندا بولدى. سوڭىنان بارگاھتاعى ادامدار دا تاراپ كەتتى دە، حاننىڭ قاسىندا ايەلدەرى مەن قىزى عانا قالدى.

ايت وتكەن سوڭ حانمەن بىرگە ورداعا جانە قاجى-تارحان شاھارىنا باردىق.

قاجى-تارحان شاھارى

«تارحان» دەپ تۇركىلەردە ءار ءتۇرلى الىم-سالىقتاردان بوساتىلعان ادامداردى ايتادى.

بۇل شاھاردىڭ پايدا بولا باستاۋى بىلاي بولعان دەسەدى.

تۇركىلەردىڭ جاقسى ءبىر ادامى (قاجىسى) ەڭ العاش وسى شاھاردىڭ ورنىنا كەلىپ ءۇي سالىپ تۇرىپتى. سوڭىرا بۇل قاجىعا حان تاراپىنان تارحاندىق قۇقىعى بەرىلىپتى. ءسويتىپ بۇل ورىن ءبىر ەلدى مەكەنگە اينالىپ، ودان زامان وتە كەلە ۇلكەيىپ، كەڭەيىپ، شاھارعا اينالىپتى.

قاجى-تارحان شاھارى ەڭ ادەمى شاھارلاردىڭ بىرەۋى بولىپ، اتيل (ەدىل) دارياسىنىڭ جاعاسىنا ورنالاسقان. بۇل شاھاردىڭ بازارلارى وتە  ۇلكەن. ەدىل وزەنى دە دۇنيەدەگى ەڭ ۇلكەن وزەندەردىڭ ءبىرى سانالادى.

كۇن سۋىق بولعانعا دەيىن حان وسى شاھاردا تۇرادى ەكەن. ەدىل جانە وعان قۇياتىن باسقا دا وزەندەردىڭ سۋى قاتىپ، مۇز بولعان كەزدە شاھار حالقى مايا-مايا سابانداردى مۇز ۇستىنە تاسىپ اكەلىپ تاستايدى. ءۇندىستانداعى سياقتى بۇلاردا ءوت-شوپتىڭ ءقادىرى بولمايدى ەكەن. بۇلار زياندى دەپ، مالدارىنا سابان بەرمەيدى ەكەن. سابان توسەلگەن مۇز ۇستىندە شانالارمەن قاتىنايدى. قىس سوڭىندا كەيبىر جەرلەردەگى مۇز جارىلىپ كەتىپ، ادام شىعىنى دا بولىپ تۇرادى ەكەن.

بەيلۋن حانىمنىڭ كوسنتانتينياعا ساپارى

قاجى-تارحان شاھارىنا بارعان سوڭ، حاننىڭ بەيلۋن اتتى ايەلى رۋم پاتشاسى بولعان اكەسىن زيارات ەتۋ ءۇشىن، ەكىنشىدەن جۇكتى بولىپ جۇرگەن بالاسىن سوندا بارىپ بوسانۋ ءۇشىن، كونستانتينياعا بارۋعا حاننان رۇقسات سۇرادى. حاننىڭ رۇقسات بەرەتىنىن ەستىگەن سوڭ، مەن دە كوسنتانتينيا شاھارىن كورۋگە قىزىعىپ، بەيلۋن حانىمنىڭ كەرۋەنىمەن بىرگە كونستانتينياعا بارۋعا حاننان رۇقسات سۇرادىم. ءبىراق مەنىڭ نيەتىمدى بەيلۋن حانىم العاشىندا ماقۇل كورمەدى. ءتۇرلى وسەك-اياڭدار شىعىپ، ماعان كەسىرى ءتيۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرتتى. «ءسىزدىڭ قورعاۋىڭىزدا بولسام ەشقانداي قاۋىپ-قاتەرسىز، الاڭسىز جۇرەر ەدىم»، - دەپ حانىمعا قايتادان ءوتىنىش ەتتىم. حانىم رۇقسات ەتتى جانە ماعان مىڭ بەس ءجۇز دينار، كوپتەگەن كيىم-كەشەك، بىرنەشە ات بەردى. سونىمەن بىرگە حاننىڭ باسقا ايەلدەرى دە ماعان سوعىلعان كۇمىستەرىن ساۋعا قىلدى. سوعىلعان كۇمىستى بۇلار «سوم» دەپ اتايدى ەكەن. ال حاننىڭ قىزى يتكۇشىك بارىنەن كوپ سىيلىق بەردى. ءسويتىپ، مەن ات-كولىك، كيىم-كەشەك جاعىنان تارىقپادىم. سۋسار، ءتيىن توندارىم دا كوبەيدى.

شاۋال ايىنىڭ 10-ى كۇنى بەيلۋن حانىمنىڭ كەرۋەنىمەن بىرگە، سونىڭ قورعاۋىندا كونستانتينياعا قاراي ساپار شەكتىك.

حاننىڭ ءوزى، ايەلدەر جانە مۇراگەرى — ءبارى بولىپ بەيلۋن حانىمدى ۇزاتۋعا شىقتى. ءبىر بەكەت جەر جۇرگەن سوڭ حان ءوزى جانە مۇراگەرى تىنىبەك — ۇشەۋى قوشتاسىپ قايتىپ كەتتى. قالعان ايەلدەرى ەكىنشى بەكەتكە دەيىن ۇزاتىپ باردى. بۇلارمەن بىرگە بيدارا دەگەن حانىمنىڭ ءامىرى ءوزىنىڭ بەس مىڭ اسكەرىمەن بەيلۋن حانىمدى ۇزاتىپ باردى. بەيلۋن حانىمنىڭ بەس ءجۇز اتتى اسكەرى بولاتىن. مۇنىڭ ەكى ءجۇز رۋمدىقتار، قالعاندارى تۇركىلەر ەدى. كوبى رۋم قىزدارىنان تۇراتىن ەكى ءجۇز جارياسى، ءجۇز ارباسى جانە وعان جەگۋ ءۇشىن، ءمىنۋ ءۇشىن العان ەكى مىڭ جىلقىسى، ءۇش ءجۇز سيىرى، ەكى ءجۇز تۇيەسى، بۇلارعا قارايتىن رۋمدىق «ۇندىلىك» جيىرما جىگىتى بار ەدى. رۋم جىگىتتەرىنىڭ باستىعىنى اتى — ميحايل ەدى. بارلىق جىگىتتەردىڭ ۇلكەن باستىعى ءسۇنبۇل-ۇندى دەگەن كىسى ەدى. بۇل ءسۇنبۇل باتىر ادام بولعاندىقتان، تۇركىلەر وعان «لۋ-لۋ» دەپ ات قويىپتى.

تەك قانا اكەسىن كورىپ، سوندا بارىپ بوسانۋ ماقساتىمەن جولعا شىققاندىقتان، بەيلۋن حانىم ءوزىنىڭ كوپ جارياسىن، مال-مۇلىك جيھازدارىن وردادا قالدىرىپ كەتكەن ەدى. ءبىز بۇل ارادا اككە دەگەن شاھارعا قاراي جول تارتىپ، سوندا كەلدىك. بۇل شاھاردىڭ عيماراتتارى ادەمى ەكەن. ورتا دارەجەلى شاھار بولىپ، اۋا رايى سالقىنداۋ ەكەن. بۇل شاھار مەن ساراي شاھارىنىڭ اراسى ون كۇندىك جول. بۇل ارادان ون كۇندىك جەردە ورىس تاۋلارى كورىنىپ تۇر. بۇل جەردە تۇستەرى شيكىل سارى حريستياندار تۇرادى. بۇلاردىڭ كۇمىس كەندەرىنەن سوعىلعان كۇمىستەرى دەشتى-قىپشاق مەملەكەتىندە دە قولدانىلادى. «سوم» سول كۇمىستەن قۇيىلىپ سوعىلعان.

اككەدەن شىعىپ، ون كۇن جۇرگەن سوڭ، دەشتى-قىپشاق شاھارلارىنىڭ بىرەۋى، قارا تەڭىز جاعاسىنا ورنالاسقان سىرداق شاھارىنا جەتتىك. بۇل شاھاردىڭ ايلاعى ەڭ ۇلكەن، ءھام وتە ادەمى ەكەن. شاھاردىڭ ماڭى تولعان باۋ-باقشالى، اعىن سۋى مول جەرلەر ەكەن. قالا تۇرعىندارى نەگىزىنەن تۇركىلەر ەكەن جانە ولاردىڭ قورعاۋىندا ءبىر ماحاللا رۋمدىقتار بار ەكەن. بۇل جەردىڭ حالقى ونەرلى بولىپ، ۇيلەرىن اعاشتان ءورىپ، ورنەكتەپ ادەمىلەپ سالادى ەكەن. بۇل شاھار العاشىندا وتە ۇلكەن بولعان دەسەدى. ءبىراق تۇركىلەر مەن رۋمدار اراسىندا بولعان سوعىستا كوپتەگەن ماحاللاسى ويران بولعان.

بۇل جەردىڭ حالىقتارى ءار جەردە بەيلۋن حانىمنىڭ الدىنان قارسى شىعىپ، ۇلكەن قۇرمەت كورسەتتى. حانىمعا ات، سيىر، قوي، دوقي، قىمىز، ءسۇت سياقتى نارسەلەرىن اكەلىپ تارتۋ عىپ تۇردى. جاقسىلاپ قوناق قىلدى. ءاربىر ءامىر ءوز قاراۋىنداعى جەردەن وتكەندە ءوز اسكەرلەرىمەن كەلىپ، حانىمدى قارسى الىپ، ۇزاتىپ سالىپ تۇردى. بۇل ىستەر قورىققاندىقتان ەمەس، حان ايەلىنىڭ قۇرمەتى ءۇشىن ىستەلگەن ەدى. بۇل مەملەكەتتە تىنىشتىق بولعاندىقتان، قورقۋ دەگەن نارسە جوق ەكەن.

مۇنان سوڭ بىزدەر بابا-سالتۋق دەگەن شاھارعا كەلدىك. بۇل شاھار تۇركىلەردىڭ ەڭ شەتكى شاھارلارىنىڭ بىرەۋى ەكەن. بۇل جەردەن رۋم مەملەكەتى ون سەگىز كۇندىك جەر بولىپ، ەكى ارانى ادام بالاسى تۇرمايتىن كەڭ ساحارا — ءشول دالا ايىرىپ تۇرادى ەكەن. بۇل ساحارانىڭ ءوزى عانا سەگىز كۇندىك جول بولاتىن، سۋى، جەمشوبى جوق، قۇلازىعان دال. سول سەبەپتى بۇل ارادان وتكەندە، سۋدى جانتورسىققا جانە سونداي ىدىستارعا تولتىرىپ، اربالارمەن الىپ جۇرەدى. ءبىز كۇنسالقىنداعان مەزگىلدە ساپار شەككەندىكتەن، سۋعا مۇقتاج بولمادىق. تۇركىلەر سۋىن كوپ قالتاعا تولتىرىپ، اربالارمەن الىپ جۇرەدى. بۇلار پىسىرىلگەن دوقيدى سۋعا قوسىپ ءىشتى. سوندىقتان ولار دا شولدەمەدى. ءبىز بابا-سالتۇق شاھارىندا تۇرىپ، الدىمىزداعى وسى ساحارا شولدەن وتۋگە ازىرلەنگەن ەدىك. مەن ءار كۇنى ەرتەلى-كەش بەيلۋن حانىمعا بارىپ، سالەم بەرىپ تۇرۋعا ادەتتەنگەن ەدىم. وسى ورايدان پايدالانىپ، ساقتىق ءۇشىن تاعى بىرنەشە ات-كولىك ساتىپ  الۋعا مۇقتاج ەكەنىمدى حانىمعا ءبىلدىردىم. حانىم دا مەنى ۇمىتپاپتى. شەتتەن كەلگەن اتتاردان تاعى ون بەس ات الۋدى بۇيىردى. مۇنان بۇرىن قولىمدا ەلۋ باس ات بار بولاتىن. مۇنىڭ الدىندا حانىم ماعان ازىق ءۇشىن ءار ۋاقىت ەكى-ۇش سويىس قويىن بەرىپ تۇرعان جانە سويۋعا الىنعان جىلقىلاردان ءوزىڭ بارىپ تاڭداپ ال دەگەن ەدى. مەن ءوزىم ەت جەمەيتىنمىن. جولسەرىكتەرىمە، تۇركىلەرگە بەرەتىن ەدىم، ولار جەيتىن.

زۇلقاعدا ايىنىڭ ورتاسىندا ساحارا شولگە كىردىك. وسىلايشا حانمەن قوشتاسىپ ايىرىلعاننان بەرى بۇل جەرگە دەيىن تۋرا ون سەگىز كۇن جۇرگەن ەكەنبىز. بابا-سالتۇقتا بەس كۇن تۇردىق. ۇلكەن شولدەن ون سەگىز كۇن دەگەندە وتتىك. ەرتەسىندە ءبىر، كەشىندە ءبىر توقتاپ جۇردىك. قۇدايعا شۇكىر، ەش ماشاقات كورمەدىك.

قاجى-تارحانعا قايتۋ

ۇزاتىپ بارىپ قايتقان تۇركىلەردىڭ ايتۋىنشا، بەيلۋن حانىمنىڭ ءالى دە ءوز اتا-اناسىنىڭ دىنىندە ەكەندىگى جانە دە حان قاسىنا قايتىپ بارۋدى قالامايتىندىعى ماعلۇم بولدى. بەيلۋن حانىم تۋرالى يبن باتتۋتا بىلاي دەپ جازادى: «حانىم ءوزىنىڭ مەشىتىن جولدا ءبىر شاھاردا قالدىردى. ازان ايتىلمايتىن بولدى، ءوزىن قوناق ەتۋشىلەرگە قىمىز بەن شوشقا ەتىن الدىراتىن. سونى جەپ-ىشەدى دەپ ەستىدىم. كەيبىر تۇركىلەردىڭ ايتۋىنشا، حانىمنىڭ قاسىندا ناماز وقيتىندار قالماپتى. تۇركىلەردىڭ ءبارى ءبىزدىڭ قاسىمىزعا كەلىپ ناماز وقيتىن.

اقىرىندا تۇركىلەر ءوز حانىنىڭ قاسىنا قايتۋ ءۇشىن حانىمنان رۇقسات سۇرايدى. بەيلۋن حانىم بۇلارعا رۇقسات ەتتى جانە كوپ ساۋعا بەردى. سارۋشا دەگەن امىرىنە بەس ءجۇز اسكەر قوسىپ، بۇلاردى ۇزاتىپ سالۋعا بۇيىردى. ماعان دا «ءباربارا» دەپ اتالاتىن التىن قورىنان ءۇش ءجۇز دينار جانە ساندىعىنان مىڭ ديرحام الىپ بەردى. سونىمەن بىرگە جىبەك، كەندىر، جۇننەن قىزدار توقىعان كيىمدەر بەردى. مەنى قۇرمەت قىلۋ تۋراسىندا سارۋشاعا ءامىر بەردى. وسىلايشا بەيلۋن حانىممەن سوڭعى رەەت امانداسىپ، قوشتاسىپ ايرىلىستىق.

كونستانتينيادا ءبىر اي، ون كۇن تۇردىم. سارۋشامەن بىرگە بولدىم. ول دا ماعان كوپ قۇرمەت كورسەتتى. مۇندا قالدىرىپ كەتكەن جولداستارىمىزعا، اربالارىمىزعا كەلىپ جەتتىك. اربالارىمىزعا وتىرىپ، قايتا ءشول-ساحارامىزعا كىردىك. سارۋشا بىزبەن بىرگە بابا-سالتۋق شاھارىنا دەيىن باردى. ول وسى جەردە ءۇش كۇن قوناق بولعان سوڭ قايتىپ كەتتى.

بۇل ۋاقىتتا كۇن قاتتى سۋىق ەدى. مەن ءۇش قابات تون، ەكى قابات شالبار كيدىم. اياعىمدا ءجۇن بابيپاق، ونىڭ ۇستىنەن كەندىردەن توقىلعان شەتىك، ونىڭ ۇستىنەن قاسقىر تەرىسىمەن قاپتالىپ، جىلقى تەرىسىنەن تىگىلگەن ەتىك كيدىم. وتقا جاقىن تۇرىپ جىلى سۋمەن دارەت العاندا سۋدىڭ تامشىلارى مۇز بولىپ قاتا قالاتىن. مۇرنىمنان شىققان سۋ دا قاتىپ قالاتىن، سىلكىنسەم ۇستىمنەن قار قۇساپ توگىلەتىن. قابات-قابات كيگەن كيىمدەرىممەن ارباعا مىنە المايتىن بولعان سوڭ، جولداستارىم كوتەرىپ مىنگىزەتىن.

قاجى-تارحان شاھارىنا كەلىپ جەتتىك. وزبەك حان بۇل جەردەن ءوزىنىڭ استاناسى ساراي شاھارىنا قايتىپ كەتكەن ەكەن.

ءبىز ەدىل دارياسى جانە وعان قۇياتىن باسقا دا بىرنەشە داريالارمەن ءجۇزىپ وتىرىپ، ساراي شاھارىنا جەتتىك. داريالار مۇز بولىپ قاتقان. سۋ كەرەك بولسا، قازانعا قار ەرىتىپ الار ەدىك. قاجى-تارحاننان شىعىپ ءۇش كۇن ءجۇرىپ سارايعا كەلدىك. بۇل شاھار بەركە سارايى دەگەن اتپەن ءماشھۇر ەدى. وزبەك حاننىڭ استاناسى وسى شاھاردا، ءوزى وسىندا تۇرادى. حاننىڭ قۇزىرىنا كىردىك. ءبىزدىڭ ساپارىمىز جايلى جانە رۋم پاتشالىعىنىڭ شاھارلارى تۋرالى سۇرادى. ايتىپ بەردىك. سوڭىرا بىزگە ءناپاقا بەلگىلەۋ تۋرالى ءامىر بەردى جانە تۇراتىن ءۇي-جايىمىزدى ازىرلەتتى.

ساراي شاھارى

ساراي شاھارى جەر جۇزىندەگى شاھارلاردىڭ ەڭ ادەمىسى ءھام ەڭ ۇلكەنى، بەينە ادام دارياسى دەۋگە بولاتىن شاھار ەكەن. كوشەلەرى كەڭ، بازارلار ۇلكەن ءارى كوڭىلدى. كۇندەردىڭ بىرىندە شاھاردى ارالاپ كورۋ ءۇشىن، كەيبىر ۇلكەن ادامدارمەن بىرگە اتقا ءمىنىپ شىقتىق. ءبىزدىڭ تۇرعان جايىمىز شاھاردىڭ ءبىر شەتىندە ەدى، ەرتەمەن ءجۇرىپ وتىرىپ شاھاردىڭ ەكىنشى شەتىنە ناماز بەسىندە جەتتىك. سول جەردە ەكىنتى نامازىن وقىدىق. تاماق جەدىك. كەيىن قايتۋعا شىعىپ، تۇرعان جەرىمىزگە اقشام نامازىنىڭ سوڭىندا ارەڭ جەتتىك. ەكىنشى كۇنى شىعىپ شاھاردىڭ قالعان جاقتارىن ارالاپ كوردىك. بۇعان جارىم كۇن ۋاقىتىمىز كەتتى.

ساراي شاھارىندا ۇيلەر بىر-بىرىمەن تۇتاستىرىلىپ سالىنعان، ارالارىندا بوس جەر، ەشقانداي بوس ورىن جوق. بۇزىلعان ۇيلەردى كورمەدىك. شاھاردا باقتار جوق ەكەن.

ساراي شاھارىندا ون ءۇش مەشىت-جاميع بار ەكەن. بۇل مەشىتتىڭ بىرەۋى شافيعيلاردىكى ەكەن. ال بەس ۋاقىت ناماز وقيتىن كىشى مەشىت وتە كوپ ەكەن. ساراي شاھارىندا ءتۇرلى تايپا، حالىقتار تۇرادى. سونىمەن بىرگە مۇندا مەملەكەت قوجالارى، ۇكىمەت تورەلەرى، اسكەرباسىلار تۇرادى. اسكەرلەرى موعولدار ەدى. موعولدار اراسىندا مۇسىلماندار دا بار ەكەن.

ساراي شاھارىندا «الاشي» دەگەن ءبىر حالىق بار. بۇلار — مۇسىلماندار. مۇندا سونىمەن بىرگە قىپشاق، چەركاش، رۋم حالىقتارى دا بار ەكەن. رۋمدىقتار حريستيان دىنىندە. ءار تايپا وزدەرى جەكە ايىرىم ماحاللالاردا تۇرادى. ءار حالىقتىڭ ءوز بازارلارى، ساۋداگەرلەرى، مۇساپىرلەرى بار.

ساراي شاھارىنا شەت مەملەكتتەردەن كەلگە حالىقتىڭ كوبىرەگى مىسىرلىقتار، يراكتىق ارابتار، يراكتىق عاجامدار، شام جانە باسقا شاھارلاردان كەلگەندەر ەكەن. بۇلاردىڭ ءبارى دە وزدەرىنىڭ ايىرىم ماحاللالارىندا تۇرادى. ساۋداگەرلەردىڭ مالدارىن جاقسى ساقتاۋ ءۇشىن، ولار تۇرعان ماحاللالاردىڭ اينالاسى ور قازىپ قورشالعان.

حاننىڭ سارايى «التىن تاس» دەگەن اتپەن ءماشھۇر. ساراي شاھارىنىڭ قازىسى — اقساق بادارۋددين دەگەن ادام ەڭ جاقسى قازىلاردىڭ بىرىنەن سانالادى. شافيعي مۇدارريستەرىنەن (ءمۇعالىم، وقىتۋشى) سادريددين سۋلەيمان لاكزي، ماليكيلەردەن شامسۋددين ماعارريلەر بار ەدى. تاكياسى بار نيزاممۋددين قاجى دەگەن ادام ءبىزدى قوناق قىلدى. نۇعمان حورەزمي دەگەن ادامنىڭ دا تاكياسى بار ەدى. بۇل كوركەم مىنەزدى، سابىرلى، ادامدار ءۇشىن عيبراتتى، پايدالى ءبىر يگىلىك يەسى ادام ەدى. وزبەك حاننىڭ ءوزى ءار جۇما كۇنى بۇل ادامعا كەلىپ زيارات ەتىپ كەتەدى. حان كەلەدى ەكەن دەپ، ول ورنىنان تۇرمايدى، قارسى الىپ شىقپايدى. حان بۇل ادامنىڭ جانىندا وتىرىپ جۇمساق مىنەز كورسەتىپ سويلەيدى، قۇرمەت كورسەتەدى. ال بۇل شايحى ەشقانداي اپتىقپاي، اسپاي-ساسپاي، ارتىق ءىلتيپات كورسەتپەيدى. ال ەندى بۇل شايحىنىڭ بۇقارا حالىقتارمەن بولعان مۇعاميلاسى حانمەن بولعان مامىلەسىنىڭ كەرىسىنشە. پاقىرلارعا كىشىپەيىلدىلىك كورسەتەدى، اشىلىپ سويلەسىپ ولارعا قۇرمەت كورسەتەدى.

اللا ريزا بولسىن، بۇل شايحى ماعان دا قۇرمەت كورسەتتى. ءبىر تۇركى قۇلدى سىيعا تارتتى. سارايدان حورەزمە ساپار شەگۋ نيەتىمدى ءبىلدىرىپ، وسى ادامنان كەڭەس سۇراعانىمدا، ءبىراز كۇن ايالداي تۇر دەپ، ساپارىمنان توقتاتقان ەدى. ءبىراق وزىمە لايىق جولسەرىكتەر تابىلعاندىقتان، ولاردان قالعىم كەلمەدى. ازىرلىگىمدى شايحىعا ءبىلدىردىم. ول بۇرىنعىسىنشا قالۋعا ماجبۇرلەدى. ءدال سول كەزدە ءبىر قۇلىم قاشىپ كەتتى. ءۇش كۇننەن سوڭ قۇلىمدى قاجى-تارحان شاھارىنان تاۋىپ اكەلدى. بۇل وقيعانى شايھىنىڭ كەرەمەتى دەپ ەسەپتەدىم.

حورەزمگە ساپار

ساراي شاھارى مەن حورەزم اراسى قىرىق كۇندىك جول دەستى. ءوت-شوپ بولماعاندىقتان، بۇل ارادا ات-كولىكپەن جۇرۋگە بولمايدى ەكەن. اربالارعا تەك تۇيە جەگىپ قانا جۇرەدى ەكەن. سارايدان شىعىپ ون كۇن جۇرگەن سوڭ، ۇلكەن سۋ بويىنا ورنالاسقان سارايشىق شاھارىنا جەتتىك. باعداد شاھارىندا سياقتى مۇندا سۋعا سالىنعان كەمەلەر — كەمەلى كوپىرلەر بار ەكەن. ءبىزدىڭ ات-كولىكتەرمەن كەلگەن ساپارىمىز وسى شاھاردا ءتامام بولدى. اتتارىمىز ارىقتاپ قالعاندىقتان، ءتورت دينارعا ارەڭ ساتتىق. بۇل جەردە مۇنداي ات وتە كوپ بولعاندىقتان، باعالارا دا ارزانداپ كەتكەن. مۇنان ارى اربالارعا تۇيە جالدادىق. بۇل شاھاردىڭ قارتتارى مەن قازىلارى دا جاقسى ادامدار ەكەن، ءبىزدى قارسى الىپ، قوناق قىلدى. بىزگە ارناپ دۇعالار وقىدى.

سارايشىقتان شىعىپ، وتىز كۇن جۇردىك. ەرتەسىندە ءبىر توقتاپ، كەشكىسىن ءبىر توقتاپ ءجۇرىپ وتىردىق. تۇسكەن جەرلەرىمىزدە جۋىنامىز، دوقي پىسىرەمىز. دوقي ءبىر قايناپ پىسەدى. ىشۋگە شامالاپ قانا ازىرلەيمىز. دوقيعا پىسىرىلگەن لوق ەتتى تۋراپ سالامىز، ونىڭ ۇستىنە ءسۇت قۇيىپ ىشەمىز. كەرۋەندەگىلەر اربالارىندا وتىرىپ ىشىپ-جەپ ۇيىقتاپ جۇرە بەرەدى. مەنىڭ اربامدا ءۇش جاريام بار ەدى. بۇل ساحارا شولدە ءوت-شوپ بولماعاندىقتان، جولاۋشىلار بۇل ارادان تەزىرەك ءوتىپ كەتۋدى ويلايدى ەكەن. تۇيەلەردىڭ كوبى جولدا ءولىپ، قالعاندارى وتە ارىقتاپ قالادى ەكەن. مۇنداي تۇيەلەر بىرەر جىل جايىلىپ، جال بىتكەن سوڭ عانا ىسكە جارايدى ەكەن. بۇل شولدە سۋ وتە تاپشى. كەي كەزدە ەكى، ءۇش كۇن سۋسىز جەرمەن جۇرۋگە تۋرا كەلەدى. تابىلعان سۋ ءشۇۇڭقىرلاردا جينالىپ قالعان جاڭبىر سۋى ەكەن.

مىنە وسى ساحارا ءشولدى باسىپ ءوتىپ اقىرىندا حورەزم شاھارىنا دا جەتتىك. ءتامام.

 

سوزدىك

راھيب — موناح، پوپ

تاكيا — دارۋىشتەر، جولاۋشىلار قوناتىن ءۇي، ءقوناقۇي

حاتيب — باس يمام

فاقيھ — ءدىني زاڭگەر

ءمۇدارريس — وقىتۋشى، ءمۇعالىم

زەكەت — ءدىني سالىق (قىرىقتان ءبىر)

عۇشىر — ءدىني سالىق (وننان ءبىر)

جاريا — كۇڭ قىز

كەمەر — بەلدىك

سارير — كەرەۋەت-ورىندىق

ال-كانيا — شىركەۋ

ءنابي — پايعامبار

ءماجىلىس — باس قوسىپ وتىرۋ، داستارقان باسىندا، قوناقاسىدا سۇحباتتاس بولۋ ماعىناسىندا

حۇكىم — ۇكىم، زاڭ

قاتىق — ايران

كۇرسى — ەرەكشە جاسالعان ءساندى ورىندىق

سويىل تاياق — بۇل جەردە جىلقىلاردى بۇعالىقتاپ ۇستايتىن قۇرىق ماعىناسىندا قولدانىپ وتىر

ماركاز — ورتالىق، استانا

كونستانتينا، كونستانتينيا — قازىرگى ستامبۇل

ماليكە — حاننىڭ ءبىرىنشى ايەلى، حانىشا

ءمۇساپىر — بۇل جەردە جولاۋشى ماعىناسىندا ايتىلادى

بۇعتاق — حان ايەلدەرى جانە مارتەبەلى حانىمدار كيەتىن اسا باعالى باس كيىم

ءراسىم — ءتارتىپ-شارا، جول-جورالعى

تاحت — تاق، تاعى

اتيل — ەدىل دارياسىن اراپتار وسىلاي اتاعان

سىرداق — سول زامانداعى ءبىر شاھاردىڭ اتى. «سارىتاۋ» ماعىناسىندا

كونقالتا — سابا، تورسىق ماعىناسىندا

ماشاقات — قيىن-قىستاۋ، قيىنشىلىق

جاميع — جۇما نامازىن وقيتىن ارنايى مەشىت

«ساۋداگەرلەردىڭ مالدارى» — ءتىرى مال، جانۋار ەمەس، زاتتار، تاۋارلار مەڭزەلەدى

شايحى — اقساقال، قارت، ابىز

مۇعاميلاسى — مامىلەسى، بايلانىسى، قارىم-قاتىناسى

سيندا — سيناد دەپ تە ايتىلادى

كوشپەلى مەشىت — كوشكەندە الىپ جۇرۋگە ىڭعايلانىپ جاسالعان كيىز ءۇي تارىزدەس قۇلشىلىققا ارنالعان ورىن.

«قازاق تاريحى» كىتابىنان الىندى

---