زەڭ ساڭىراۋقۇلاقتارى: ءبىزدىڭ دوستارىمىز جانە ءبىزدىڭ دۇشپاندارىمىز
سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى، اقجار اۋدانى كمم
№2 لەنينگراد ورتا مەكتەبىنىڭ 3 سىنىپ وقۋشىلارى
عالياقبار اقتورعىن مەن زاينىش قاسىم
جەتەكشىسى: بايگوجينا اسەمگۋل سەريكبايەۆنا
باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى
زەرتتەۋ جۇمىسى
تاقىرىبى:
زەڭ ساڭىراۋقۇلاقتارى: ءبىزدىڭ دوستارىمىز جانە ءبىزدىڭ دۇشپاندارىمىز
باعىتى: حيميا، بيولوگيا
زەرتتەۋدىڭ ماقساتى:
ادامنىڭ ومىرىندەگى زەڭ ساڭىراۋقۇلاقتارىنىڭ ءرولىن باعالاپ، ولاردىڭ باسىم تۇسەتىن وڭ نەمەسە تەرىس ارەكەتتەرىن انىقتاۋ.
زەرتتەۋدىڭ وزەكتىلىگى:
باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارى زەڭ ساڭىراۋقۇلاقتارىنىڭ تۇرمىستاعى پايداسى مەن زيانىن جاقسى ءبىلۋ كەرەك.
زەرتتەۋدىڭ ماسەلەلەرى:
1. نەلىكتەن ساڭىراۋقۇلاقتار ەرەكشە پاتشالىق ەكەندىگىن ءبىلۋ.
2. ادام ومىرىندەگى زەڭنىڭ تەرىس ءرولىن انىقتاۋ.
3. ادام ومىرىندەگى زەڭنىڭ وڭ ءرولىن انىقتاۋ.
4. «ەكى جاقتى» سالىستىرۋ جانە باسىم تۇسكەن ءرولدى انىقتاۋ.
5. زەڭ ساڭىراۋقۇلاقتارىنىڭ دامۋى ءۇشىن قاجەتتى جاعدايلاردى تاجىريبەلىك تۇردە انىقتاۋ.
زەرتتەۋدىڭ بولجامى:
ەگەر ءبىز زەڭ ساڭىراۋقۇلاقتارىنىڭ وڭ جانە تەرىس ارەكەتىن باعالاساق، وندا ولاردىڭ بيوسفەراداعى زاتتاردىڭ اينالىمىندا ۇلكەن ءرولدى اتقاراتىندىعى تۋرالى قورىتىندىعا كەلەمىز.
ءىى. نەگىزگى ءبولىم.
I تاراۋ. زەرتتەلەتىن ماسەلەنىڭ تەوريالىق تالدانۋى.
1. 1 ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ الۋان تۇرلىلىگى.
ساڭىراۋقۇلاقتار – جەر بەتىندەگى ەڭ سانى كوپ ءتىرى اعزالار. ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ كوبىسىنىڭ ميكروسكوپيالىق ولشەمدەرى بار بولسا دا، ولاردىڭ اراسىندا ءبىزدىڭ عالامشاردىڭ مەكەندەۋشىلەرىنىڭ اراسىنداعى ەڭ ىرىلەرى دە بار. ساڭىراۋقۇلاقتار بارلىق جەردە - ورمانداردا، ءشول جەرلەردە جانە ءتىپتى ادامنىڭ تەرىسىندە دە كەزدەسەدى. وسىمدىكتەردەن ايىرماشىلىعى، ساڭىراۋقۇلاقتار قاراڭعىدا وسە الادى، ويتكەنى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن ولارعا دايىن ورگانيكالىق ازىق قاجەت. ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ كوبىسى ءولى ورگانيكالىق قالدىقتارمەن قورەكتەنەدى، ءبىراق كەيبىر تۇرلەرى ءتىرى قورەكتەن دە باس تارتپايدى. ءبىز ولاردى كوپ جاعدايلاردا مۇلدەم بايقامايمىز: ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ كوبىسى وزدەرىنىڭ ازىقتارىنىڭ بويىندا ءومىر سۇرەدى جانە ءبىزدىڭ كوزىمىزگە كوبەيۋ كەزەڭىندە عانا كورىنەدى.
ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ جەمىستى دەنەلەرى – عالامشارداعى ءتىرى نىسانداردىڭ ەڭ قىزىقتى تۇرلەرىنىڭ ءبىرى. ولار وزدەرىنىڭ پىشىندەرىمەن قۇستاردىڭ ۇيالارىن، شاشتىڭ بۋداسىن جانە ءتىپتى ادامنىڭ قۇلاعىن ەسكە ءتۇسىرۋى مۇمكىن. جەمىستى دەنەلەر سپورالاردىڭ پايدا بولۋى مەن تاراتىلۋى ءۇشىن قىزمەت ەتەدى جانە كوپ جاعدايدا جەردە نەمەسە اعاشتا وسەدى (1 قوسىمشا).
ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ ساباقتارى، تامىرلارى مەن جاپىراقتارى بولماسا دا، بۇرىن كوپتەگەن ناتۋراليستتەر ولاردى وسىمدىكتەردىڭ توبىنا جاتقىزعان بولاتىن (2 قوسىمشا). ءبىراق سودان سوڭ عالىمدار كەرەمەت جاڭالىق اشتى: وسىمدىك اعزالارىنا قاراعاندا، ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ جانۋارلارمەن ۇقساستىعى كوپ بولىپ تابىلادى. سوندىقتان ولاردى بولەك پاتشالىققا ءبولىپ تاستاعان.[1]
«ءبىر ءتۇرلى» ساڭىراۋقۇلاقتار بولمايدى – وسى ءتىرى اعزالار ايتارلىقتاي قاتتى وزدەرىنىڭ ءپىشىنى مەن دەنەلەرىنىڭ قۇرىلىسىمەن اجىراتىلادى. دەگەنمەن بارلىق ساڭىراۋقۇلاقتارعا ءبىر ورتاق بەلگى ءتان بولادى: ولار ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن دايىن ورگانيكالىق ازىقتى سىڭىرەدى. ءبىراق ەگەر جانۋارلار الدىمەن ازىقتى جۇتىپ، سودان سوڭ ونى سىڭىرەتىن بولسا، وندا ساڭىراۋقۇلاقتار كەرىسىنشە، الدىمەن ازىقتى ءبولىپ الىپ، سودان سوڭ پايدا بولعان ءسىڭىمدى زاتتاردى سىڭىرەدى. وسى جۇمىستى گيفتار - جۇقا ارالىقتار ورىندايدى، ولاردىڭ قالىڭدىعى ءبىر تورشاداي بولىپ، ءسىڭىمدى سۋبستراتقا ەنەدى. ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ گيفتارى وتە جۇقا بولعانىمەن، كەرەمەت ۇزىن بولۋى مۇمكىن. ولار ءجيى جاعدايلاردا اعاشتاردىڭ تامىرلارىنان باس جاقتارعا قاراي سوزىلادى نەمەسە توپىراقتا ۇلكەن تارماقتالعان جەلىلەردى - ساڭىراۋقۇلاق جارماسىن نەمەسە ميسەلييدى (№2 قوسىمشا) قۇرايدى. اعاشپەن قورەكتەنەتىن كەيبىر ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ گيفتارى (جۇقا ارالىقتار ورىندايتىن، قالىڭدىعى ءبىر تورشاداي جىپشەلەر)، ءبىر اعاش عيماراتتان باسقاسىنا قاراي سوزىلا الادى جانە وسىنداي جولمەن بۇتكىل كوشەنى وزىمەن وراپ الادى. [1]
1. 2 ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ قۇرىلىسى، ءومىر ءسۇرۋ جاعدايى مەن كوبەيۋى.
زەڭ بارلىق جەردە كەزدەسىپ، ءبىزدىڭ عالامشار مەن ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدىڭ اجىراماس بولىگى بولىپ تابىلادى. ءبىز ءتىپتى ونى كورمەسەك جانە سەزبەسەك تە، ول ءاردايىم ءبىزدىڭ قاسىمىزدا بولىپ تابىلادى. زەڭنىڭ قارقىندى ءوسۋى مەن كوبەيۋى مۇمكىندىگىنشە سيرەك كەزدەسۋ ءۇشىن، زيان كەلتىرەتىن ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ ارەكەتتەرى تۋرالى وسىمدىكتەردى جاقسى كورۋشىلەردىڭ ءبىلۋى ماڭىزدى بولىپ تابىلادى.
قاراپايىم حالىقتا «زەڭ» دەپ جيناقتى سوزبەن، ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ كولونيالارىن اتايدى، ولار ءارتۇرلى بولادى. (3 قوسىمشا). الۋان ءتۇرلى ساڭىراۋقۇلاقتار، «الۋان ءتۇرلى» سپەكتردان باسىم ءتۇسىپ، ءارتۇرلى تۇستەر مەن رەڭدەرگە بويالۋى مۇمكىن. كوپ جاعدايدا قىزىل، سارى، جاسىل، كوگىلدىر، قارا، كۇڭگىرت، سۇر، قىزعىلت جانە اقشىل كوك رەڭى بار اق زەڭدەر كەزدەسەدى.
مىسالى اق جانە قارا ناننىڭ ۇزىمدەرىن نان سالعىشتا بىرنەشە كۇنگە قالدىرىڭىز. ولاردا اق، سارعىش نەمەسە جاسىل زەڭنىڭ تاڭبالارى پايدا بولادى. زەڭ ساڭىراۋقۇلاقتارى ناندا، ۆارەنەدە جانە باسقا ونىمدەردە ورنالاسىپ الادى.
ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ قالىپتى ءوسىپ جانە دامۋى ءۇشىن، ءسىڭىمدى ورتادان باسقا، سىرتقى ورتانىڭ باسقا فاكتورلارىنىڭ بەلگىلى ءبىر ۇيلەسىمى قاجەت. ىلعالدىلىق پەن تەمپەراتۋرانىڭ ءمانى ەداۋىر بولادى.
كوپتەگەن ساڭىراۋقۇلاقتار سپورالاردىڭ كومەگىمەن كوبەيەدى، ولار سپورانگيالاردا پايدا بولادى. قالپاقتى ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ سپورالارى جەمىستى دەنەلەردە جەتىلەدى. زەڭ ساڭىراۋقۇلاقتارىنىڭ سپورالارى سپورانگيالاردا پايدا بولادى، ولار گيفتاردىڭ ۇشتارىندا قالىپتاسادى.
№2 لەنينگراد ورتا مەكتەبىنىڭ 3 سىنىپ وقۋشىلارى
عالياقبار اقتورعىن مەن زاينىش قاسىم
جەتەكشىسى: بايگوجينا اسەمگۋل سەريكبايەۆنا
باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى
زەرتتەۋ جۇمىسى
تاقىرىبى:
زەڭ ساڭىراۋقۇلاقتارى: ءبىزدىڭ دوستارىمىز جانە ءبىزدىڭ دۇشپاندارىمىز
باعىتى: حيميا، بيولوگيا
زەرتتەۋدىڭ ماقساتى:
ادامنىڭ ومىرىندەگى زەڭ ساڭىراۋقۇلاقتارىنىڭ ءرولىن باعالاپ، ولاردىڭ باسىم تۇسەتىن وڭ نەمەسە تەرىس ارەكەتتەرىن انىقتاۋ.
زەرتتەۋدىڭ وزەكتىلىگى:
باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارى زەڭ ساڭىراۋقۇلاقتارىنىڭ تۇرمىستاعى پايداسى مەن زيانىن جاقسى ءبىلۋ كەرەك.
زەرتتەۋدىڭ ماسەلەلەرى:
1. نەلىكتەن ساڭىراۋقۇلاقتار ەرەكشە پاتشالىق ەكەندىگىن ءبىلۋ.
2. ادام ومىرىندەگى زەڭنىڭ تەرىس ءرولىن انىقتاۋ.
3. ادام ومىرىندەگى زەڭنىڭ وڭ ءرولىن انىقتاۋ.
4. «ەكى جاقتى» سالىستىرۋ جانە باسىم تۇسكەن ءرولدى انىقتاۋ.
5. زەڭ ساڭىراۋقۇلاقتارىنىڭ دامۋى ءۇشىن قاجەتتى جاعدايلاردى تاجىريبەلىك تۇردە انىقتاۋ.
زەرتتەۋدىڭ بولجامى:
ەگەر ءبىز زەڭ ساڭىراۋقۇلاقتارىنىڭ وڭ جانە تەرىس ارەكەتىن باعالاساق، وندا ولاردىڭ بيوسفەراداعى زاتتاردىڭ اينالىمىندا ۇلكەن ءرولدى اتقاراتىندىعى تۋرالى قورىتىندىعا كەلەمىز.
ءىى. نەگىزگى ءبولىم.
I تاراۋ. زەرتتەلەتىن ماسەلەنىڭ تەوريالىق تالدانۋى.
1. 1 ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ الۋان تۇرلىلىگى.
ساڭىراۋقۇلاقتار – جەر بەتىندەگى ەڭ سانى كوپ ءتىرى اعزالار. ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ كوبىسىنىڭ ميكروسكوپيالىق ولشەمدەرى بار بولسا دا، ولاردىڭ اراسىندا ءبىزدىڭ عالامشاردىڭ مەكەندەۋشىلەرىنىڭ اراسىنداعى ەڭ ىرىلەرى دە بار. ساڭىراۋقۇلاقتار بارلىق جەردە - ورمانداردا، ءشول جەرلەردە جانە ءتىپتى ادامنىڭ تەرىسىندە دە كەزدەسەدى. وسىمدىكتەردەن ايىرماشىلىعى، ساڭىراۋقۇلاقتار قاراڭعىدا وسە الادى، ويتكەنى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن ولارعا دايىن ورگانيكالىق ازىق قاجەت. ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ كوبىسى ءولى ورگانيكالىق قالدىقتارمەن قورەكتەنەدى، ءبىراق كەيبىر تۇرلەرى ءتىرى قورەكتەن دە باس تارتپايدى. ءبىز ولاردى كوپ جاعدايلاردا مۇلدەم بايقامايمىز: ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ كوبىسى وزدەرىنىڭ ازىقتارىنىڭ بويىندا ءومىر سۇرەدى جانە ءبىزدىڭ كوزىمىزگە كوبەيۋ كەزەڭىندە عانا كورىنەدى.
ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ جەمىستى دەنەلەرى – عالامشارداعى ءتىرى نىسانداردىڭ ەڭ قىزىقتى تۇرلەرىنىڭ ءبىرى. ولار وزدەرىنىڭ پىشىندەرىمەن قۇستاردىڭ ۇيالارىن، شاشتىڭ بۋداسىن جانە ءتىپتى ادامنىڭ قۇلاعىن ەسكە ءتۇسىرۋى مۇمكىن. جەمىستى دەنەلەر سپورالاردىڭ پايدا بولۋى مەن تاراتىلۋى ءۇشىن قىزمەت ەتەدى جانە كوپ جاعدايدا جەردە نەمەسە اعاشتا وسەدى (1 قوسىمشا).
ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ ساباقتارى، تامىرلارى مەن جاپىراقتارى بولماسا دا، بۇرىن كوپتەگەن ناتۋراليستتەر ولاردى وسىمدىكتەردىڭ توبىنا جاتقىزعان بولاتىن (2 قوسىمشا). ءبىراق سودان سوڭ عالىمدار كەرەمەت جاڭالىق اشتى: وسىمدىك اعزالارىنا قاراعاندا، ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ جانۋارلارمەن ۇقساستىعى كوپ بولىپ تابىلادى. سوندىقتان ولاردى بولەك پاتشالىققا ءبولىپ تاستاعان.[1]
«ءبىر ءتۇرلى» ساڭىراۋقۇلاقتار بولمايدى – وسى ءتىرى اعزالار ايتارلىقتاي قاتتى وزدەرىنىڭ ءپىشىنى مەن دەنەلەرىنىڭ قۇرىلىسىمەن اجىراتىلادى. دەگەنمەن بارلىق ساڭىراۋقۇلاقتارعا ءبىر ورتاق بەلگى ءتان بولادى: ولار ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن دايىن ورگانيكالىق ازىقتى سىڭىرەدى. ءبىراق ەگەر جانۋارلار الدىمەن ازىقتى جۇتىپ، سودان سوڭ ونى سىڭىرەتىن بولسا، وندا ساڭىراۋقۇلاقتار كەرىسىنشە، الدىمەن ازىقتى ءبولىپ الىپ، سودان سوڭ پايدا بولعان ءسىڭىمدى زاتتاردى سىڭىرەدى. وسى جۇمىستى گيفتار - جۇقا ارالىقتار ورىندايدى، ولاردىڭ قالىڭدىعى ءبىر تورشاداي بولىپ، ءسىڭىمدى سۋبستراتقا ەنەدى. ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ گيفتارى وتە جۇقا بولعانىمەن، كەرەمەت ۇزىن بولۋى مۇمكىن. ولار ءجيى جاعدايلاردا اعاشتاردىڭ تامىرلارىنان باس جاقتارعا قاراي سوزىلادى نەمەسە توپىراقتا ۇلكەن تارماقتالعان جەلىلەردى - ساڭىراۋقۇلاق جارماسىن نەمەسە ميسەلييدى (№2 قوسىمشا) قۇرايدى. اعاشپەن قورەكتەنەتىن كەيبىر ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ گيفتارى (جۇقا ارالىقتار ورىندايتىن، قالىڭدىعى ءبىر تورشاداي جىپشەلەر)، ءبىر اعاش عيماراتتان باسقاسىنا قاراي سوزىلا الادى جانە وسىنداي جولمەن بۇتكىل كوشەنى وزىمەن وراپ الادى. [1]
1. 2 ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ قۇرىلىسى، ءومىر ءسۇرۋ جاعدايى مەن كوبەيۋى.
زەڭ بارلىق جەردە كەزدەسىپ، ءبىزدىڭ عالامشار مەن ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدىڭ اجىراماس بولىگى بولىپ تابىلادى. ءبىز ءتىپتى ونى كورمەسەك جانە سەزبەسەك تە، ول ءاردايىم ءبىزدىڭ قاسىمىزدا بولىپ تابىلادى. زەڭنىڭ قارقىندى ءوسۋى مەن كوبەيۋى مۇمكىندىگىنشە سيرەك كەزدەسۋ ءۇشىن، زيان كەلتىرەتىن ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ ارەكەتتەرى تۋرالى وسىمدىكتەردى جاقسى كورۋشىلەردىڭ ءبىلۋى ماڭىزدى بولىپ تابىلادى.
قاراپايىم حالىقتا «زەڭ» دەپ جيناقتى سوزبەن، ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ كولونيالارىن اتايدى، ولار ءارتۇرلى بولادى. (3 قوسىمشا). الۋان ءتۇرلى ساڭىراۋقۇلاقتار، «الۋان ءتۇرلى» سپەكتردان باسىم ءتۇسىپ، ءارتۇرلى تۇستەر مەن رەڭدەرگە بويالۋى مۇمكىن. كوپ جاعدايدا قىزىل، سارى، جاسىل، كوگىلدىر، قارا، كۇڭگىرت، سۇر، قىزعىلت جانە اقشىل كوك رەڭى بار اق زەڭدەر كەزدەسەدى.
مىسالى اق جانە قارا ناننىڭ ۇزىمدەرىن نان سالعىشتا بىرنەشە كۇنگە قالدىرىڭىز. ولاردا اق، سارعىش نەمەسە جاسىل زەڭنىڭ تاڭبالارى پايدا بولادى. زەڭ ساڭىراۋقۇلاقتارى ناندا، ۆارەنەدە جانە باسقا ونىمدەردە ورنالاسىپ الادى.
ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ قالىپتى ءوسىپ جانە دامۋى ءۇشىن، ءسىڭىمدى ورتادان باسقا، سىرتقى ورتانىڭ باسقا فاكتورلارىنىڭ بەلگىلى ءبىر ۇيلەسىمى قاجەت. ىلعالدىلىق پەن تەمپەراتۋرانىڭ ءمانى ەداۋىر بولادى.
كوپتەگەن ساڭىراۋقۇلاقتار سپورالاردىڭ كومەگىمەن كوبەيەدى، ولار سپورانگيالاردا پايدا بولادى. قالپاقتى ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ سپورالارى جەمىستى دەنەلەردە جەتىلەدى. زەڭ ساڭىراۋقۇلاقتارىنىڭ سپورالارى سپورانگيالاردا پايدا بولادى، ولار گيفتاردىڭ ۇشتارىندا قالىپتاسادى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: قازاقستانداعى ەتنوساياسي ۇردىستەر، قازاق حالقىنىڭ حالىق بولىپ قالىپتاسۋىنىڭ اياقتالۋى.
-
ب. ءمايليننىڭ «تۇيەباي» اڭگىمەسىن وقىتۋ
