InfoHub Logo

Әр халықтың қалыптасуы мен дамуының өзіне тән ерекшеліктері бар. Бұл тарихи құндылықтарды зерделеп, жарыққа шығару әр мемлекет үшін маңызды мәселе. Кеңес Одағы кезінде біздің өткен тарихымызды зерттеу мүмкіндігі шектеулі болды. Сол себепті ата-бабамыздың бай мұрасы, әсіресе Түркі әлемінің тарихы мен мәдениеті егемендік алғаннан кейін ғана кеңінен зерттеле бастады.

Түркі халықтарының ежелгі дәуірдегі маңызды мәдени мұраларының бірі – Күлтегін ескерткіші. Бұл Орхон-Енисей жазуына жататын аса құнды жәдігер. Түркі тарихы осы VII-VIII ғасырларда жазылған Орхон-Енисей жазбалары арқылы бізге белгілі болды. Ескерткіш бұрынғы түркілер мекендеген Енесей өзенінің бойы мен қазіргі Моңғолияның астанасы Улан-Батордың батысындағы Орхон өзенінің жағасында, Кошо-Цайдам ойпатында орналасқан.

Күлтегін ескерткішін зерттеу тарихы

Ескерткішті алғаш тауып, ғылым әлеміне мәлімдеуші – орыс ғалымы Н. М. Ядринцев. Кейіннен 1890 жылы Гейкель бастаған Фин-Угор қоғамының экспедициясы және 1901 жылы В. Радлов басқарған Орыс ғылым академиясының экспедициясы ескерткішті зерттеп, оның маңыздылығын анықтады. 1958 жылы моңғол-чехословакиялық біріккен ғылыми экспедициясы Күлтегін ескерткішінің орнында қазба жұмыстарын жүргізіп, ескерткіштің астынан екі адамның тасқа ойылған мүсіндерін тапты. Олардың бірі Күлтегіннің, ал екіншісі оның әйелінің мүсіні екені анықталды.

Күлтегін ескерткішінің сипаттамасы

Күлтегінге арналған ескерткіш пирамида тәрізді пішінде жасалған. Биіктігі 3,15 метр, ені 1,24 метр, қалыңдығы 0,41 метр. Ескерткіштің жоғарғы жағында айдаһардың суреттері мен қаған таңбалары бейнеленген. Ескерткіште 40 жол жазу бар, ол ескерткіштің сол жақ бетіндегі 13 жол жазудың жалғасы болып табылады. Түркологиялық әдебиеттерде ескерткіштегі 40 жол «Үлкен жазу» /КТБ/, ал 13 жол жазу «Кіші жазу» /КТМ/ деп аталады.

Ескерткіш бетінде көне түркі жазуы мен қытай жазулары бар. Қытай жазуы 732 жылы Қытай императоры Хусен-Цунг тарапынан бедерленген. Мұнда ескерткіштің қысқаша мәні айтылған. Күлтегіннің жазбасы көне түркі тілінде жазылған және ол әртүрлі тілдерге аударылған.

Ескерткіштің маңызы

Күлтегін ескерткіші Түркі халықтарының баға жетпес мәдени байлығы болып табылады. Бұл құнды дүние тек түркі тектес халықтардың ғана емес, сонымен қатар әлем ғалымдарының назарын аударуда. Ескерткіштің мәтіндері мен жазулары тек Күлтегіннің батырлығы мен ерлігін ғана емес, сонымен қатар көне түркі халқының тарихы мен мәдениеті туралы да мәлімет береді.

Күлтегін ескерткішінің көшірмесі

2001 жылы 18 мамырда Астанадағы Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия Мемлекеттік Университетінде Күлтегін ескерткішінің көшірмесі орнатылды. Бұл шара Қазақстанның тәуелсіздігінің 10 жылдығына арналған «Байырғы түркі мәдениетінің жазба ескерткіштері» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция аясында жүзеге асты. Бұл оқиға түркі тілдес халықтарды жақындастыра түсетін үлкен жетістік болды.

Күлтегін ескерткіші – Түркі халықтарының баға жетпес мәдени мұрасы. Бұл жәдігер көне түркі тарихы, мәдениеті және тіл білімі саласынан зерттелуде, әлі талай ғылыми жаңалықтар туары сөзсіз. Ескерткіштің көшірмесінің Қазақстанда орнатылуы көне түркі жазбаларының құндылығын дәлелдей түседі.