InfoHub Logo

Túlkibas aýdany,  T.Rysqulov aýyly
«Maılykent» jalpy orta mektebiniń
10 synyp oqýshysy Nurlanqyzy Araı
Jetekshisi: Aısadykova A.D.

1993 jylǵy 15 qarashada Qazaqstannyń ulttyq valútasy – teńge aınalysqa engizildi. Eski aqshany qazaqstandyq teńgege aıyrbastaý 1993 jyly 15 qarashada saǵat 8.00-de bastalyp, 20 qarashada saǵat 20.00-de aıaqtaldy. Ulttyq Bank bastapqyda 1 teńgeni sol kezdegi myń rúblge baǵalaǵan bolatyn. Degenmen, elimizdiń saıası, áleýmettik máseleleri jáne memleketaralyq qatynastar eskerilip, bir teńge 500 somǵa bekitildi. Teńge birinshi aınalymǵa kirgen kúni 1 dollar 4,75 teńge bolyp bekitildi.

1993 jyly qarasha aıyna deıin emısıalaý qyzmetin tek qana KSRO men memlekettik banki, keıinnen Reseıdiń Ortalyq banki atqaryp keldi. Ol kezde qazaqstan aýmaǵynda tólem quraly retinde KSRO Memlekettik bankiniń nemese Reseı Ortalyq bankisiniń 1961-1991 jyldary shyǵarǵan rúbldegi banknotalary men monetalary qyzmet etti. Endeshe sol ýaqyttary bizdiń sharýashylyq aınalymǵa qajetti Reseıdiń rýblin satyp alyp, otyrǵanymyzda jasyryn emes. Ásirese 1 rúbldegi qolma-qol aqshany 2 rúbldegi qolma-qolsyz aqshaǵa satyp alǵan. KSRO ydyryǵannan keıin keıbir onyń quramyna engen respýblıkalar ózderiniń ulttyq aqsha birligin aınalymǵa engizip, ıaǵnı «rúbl aımaǵynan» shyǵyp ketken bolsa, al bizdiń respýblıkamyz sol aımaqta eki jyl boıy qaldy. Onyń basty sebebi, Qazaqstanda óziniń banknottar shyǵaratyn fabrıkasymen Moneta saraıy bolmady.

1992 jyly qupıa jolmen bizdiń alǵashqy valútalarymyzdy 3,5,10,20,50,100 namınaldaǵy bankonatalar túrinde tórt ǵasyrlyq tájirıbesi bar aǵylshyn poshta markileri men banknota jasaýdy kásip etkeetken «Horıson jáne onyń uldary» kompanıasymen ózara jasalǵan kelisim shartqa baılanysty shyǵaryldy.

1992 jyly 26 shilde kúni Reseı óziniń tól valútasyn engizgennen bastap, ózge elderdiń sonyń ishinde «rúbl aımaǵynda» Qazaqstan, Ózbekstan, Tájikistan sıaqty elderdiń qarjylyq júıelerin bólip jibergendigin habarlady. Sondaı-aq Reseı Ortalyq banki Qazaqstanǵa qazaq nyshandary bar rúbldi shyǵaryp berýge usynǵan.

Soǵan qosa olardyń mynandaı talaptary boldy: birinshiden, eger rúbldi paıdalaný úshin Qazaqstannyń, Reseıdiń quramyna Reseı federasıasynyń sýbektisi retinde enýi; ekinshiden, Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda jınaǵan nebári 700 mıllıon AQSH dollaryndaǵy altyn-valúta rezervin Reseıdiń ortalyq bankine tapsyrý. Qoryta aıtqanda, olar óz rúblin bizge paıdalaný úshin Qazaqstan Táýelsizdigimen tóleýdi usyndy. Sol ýaqyttan bastap, Qazaqstanda KSRO-nyń rúblderi ǵana aınalysta qaldy jáne ózge rúblden bólingen aımaqtardan olardyń kelýine shek qoıylmady. Aqyry, oǵan deıin qunsyzdanǵan rúbl ári qaraı qunsyzdanyp, ınflásıa qarqyny 2900 paıyzdan asty. Mine osyndaı keleńsiz oqıǵalardyń oryn alýy Qazaqstannyń, tól valútasyn shyǵarýǵa eriksiz jol siltedi. Sóıtip, 1993 jyldyń 12 qarashasynda Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń Jarlyǵymen Qazaqstan Respýblıkasy aýmaǵynda ulttyq valútanyń engizilýi týraly sheshim qabyldanyp, 15-18 qarashada KSRO-nyń 1961-1991 jyldarda shyǵarǵan rúblderin ulttyq valútamyz teńgege aıyrbastaý sharalary júzege asty. Osy sátten bastap Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq Banki emısıalyq bank bolyp tabyldy. Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq Banktiń emısıalyq qyzmeti onyń qurylymdyq bólimsheleri: Almaty qalasynda ornalasqan Qazaqstan Respýblıkasy Banknot fabrıkasynyń banknottary men Óskemen qalasynda Moneta saraıynda daıyndalǵan monetalar kómegimen iske asady.

Halqymyzǵa ǵasyrlar boıy arman bolǵan táýelsizdik, egemendik ustanymdary bıikke kóteretin bul kún – bizdiń Otanymyzdyń árbir azamaty úshin qasterli mereke. Bul mereke kúntizbede «Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik táýelsizdigi» týraly Konstıtýsıalyq zańynyń 1991 jyly 16 jeltoqsanda qabyldaýyna baılanysty turaqty túrde atalyp ótiledi.

Táýelsizdik – bizdiń urpaqqa bergen úlken baqyt, halqymyzdyń máńgilik qundylyǵy. Biz búginge deıingi barlyq jetistikterimizge Táýelsizdiktiń arqasynda qol jetkizdik. Táýelsizdik – bizdiń eń basty ıgiligimiz, baǵa jetpes qundylyǵymyz.

1991 jyly Keńes Odaǵy ydyraǵannan keıin árbir el táýelsizdigin jarıalap, óziniń memlekettik rámizderin qabyldady. Qazaqstan óziniń Eltańbasyn, týyn, Ánuranyn zańmen bekitti. Saıası egemendiginalǵan el ekonomıkalyq táýelsizdikke de ıe bolýy qajet. Osy oraıda barlyq memleket burynǵy Keńes odaǵynyń rúbldik aımaǵynan shyǵyp, óziniń ulttyq valútasyn shyǵardy.

1993 j. 12 qarashasynda Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N.Nazarbaev «Qazaqstan Respýblıkasynda Ulttyq valúta engizý týraly» jarlyq shyǵardy.

Ulttyq valútany «teńge», al onyń júzden bir bóligin «tıyn» dep ataýdy sol kezdegi QR Joǵarǵy keńesi komıtetiniń tóraǵasy Saýyq Tákejanov usynǵan edi.

Teńgeniń de óz shyǵý tarıhy bar. Ulttyq teńgeni jasaýǵa eki jyl ýaqyt qajet boldy. Qazaqstan óz tól aqshasyn shyǵarý úshin 1990 jyl teńgeniń alǵashqy úlgisin jasaıtyn arnaıy jumysshy tobyn qurdy. Táýelsiz eldiń ulttyq valútasyn jasap shyǵarǵan Tımýr Súleımenov, Meńdibaı Álın, Aǵymsaly Dúzelhanov, Haırolla Ǵabjálelovter edi. Olar jumystaryn Qazaqstan mádenıetiniń tarıhı damý aspektilerin zertteýden bastaǵan.

Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N.Nazarbaev: «Biz ulttyq aqshamyzdy bir-aq ret jáne bir ataýmen shyǵarýymyz kerek. Ekinshi qaıtara onyń aty ózgermeıdi. Sondyqtan ony ábden zerttep baryp, bir sheshimge kelýimiz qajet», - dedi.

Teńgeniń álemdik bırjada 2006 jyldan bastap tóbesinde syzyǵy bar T árpimen belgilenip keledi. Ulttyq bank jarıalaǵan úlken baıqaýdyń qorytyndysy boıynsha osy sımvol úzdik dep tanylyp, ony oılap shyǵarýshylar mıllıon teńge syıaqy aldy.

Eń alǵashqy teńge partıasy Anglıanyń eń kóne ári áıgili «Horıson jáne onyń uldary» fabrıkasynda basylyp shyqty. Teńgeniń alǵashqy partıalaryn saqtaý úshin arnaıy jer asty qoımalary daıyndalǵan. Olardy tórt IL-86 ushaqtary tasydy. Bir aptanyń ishinde olar Londonǵa 18 ret ushyp baryp-qaıtyp kelgen. Jańa valútanyń aınalysqa engizilýiniń kórshi elderden qupıa ustalǵany sonsha barlyq qujattarda Prezıdent Rezıdensıasynyń qurylysy úshin qural-jabdyqtar tasylýda dep jazylǵan.

Alǵashqy teńgeler jer asty qoımalarynan eldiń barlyq bankterine 8 kún ishinde jetkizilgen. 1993 jyly qazan-qarasha aılarynda Qazaqstan rúbl aımaǵynan tolyqtaı shyqty. Qarashanyń 12-sindegi Prezıdent Jarlyǵynan 3 kúnnen keıin teńge aınalymǵa endi. Eski aqshany qazaqstandyq teńge aıyrbastaý 1993 jyly 15 qarashada tańǵy 8.00-de bastalyp, 20 qarasha kúni 20.00-de aıaqtaldy. Ulttyq bank alǵashqyda 1 teńgeni sol kezdegi 1000 rúblge baǵalaǵan. Keıin elmizdiń saıası jáne áleýmettik, memleketaralyq qatynastary eskerilip 1 teńge 500 rúbl boldy. Al birinshi aınalymǵa engen 1 teńgeniń AQSH dollaryna shaqqandaǵy quny 4,35 teńge boldy.

1992 jyly teńge dızaınyndaǵy beıneler bekitildi. Eń alǵashqy teńgemizde belgili tarıhı tulǵalardyń portretteri. Alataý men Kókshetaý kórinisteri. Qoja Ahmet Iassaýı kesenesiniń beınesi. Mańǵystaýdan tabylǵan tastaǵy tańbalar paıdalanyldy. Bir teńgelik banknotqa Ábý Nasyr ál Farabı, úsh teńgelikte Súıinbaı, bes teńgelikte Qurmanǵazy, on teńgelikte Shoqan, jıyrma teńgelikte - Abaı, elý teńgelikte – Ábilqaıyr han, júz teńgelikte Abylaıhan beınesi salynǵan. Teńge dızaınerleriniń biri – Praga sáýlet ınstıtýtynyń túlegi, birneshe halyqaralyq konkýrsttardyń jeńimpazy H.Gabjalelovtyń pikirinshe, aqshada aıtýly azamattardyń beınesin berýdiń birneshe sebebi bar. Birishiden, qosymsha kúrdeli beder – beıneler banknottardy qoldan jasaýdan qorǵaıdy, ekinshiden tarıhı tulǵalarymyzdyń sýretteri bizdiń jas memleketimizdiń óz tarıhy men bolmysyn tanytady jáne qazaq aqshalaryn álemdegi basqa valútalardan daralap, aıshyqtap turady.
Qazaqstannyń aqsha saraıy metal tıyndardy shyǵarýǵa daıyn bolmaǵandyqtan jedel túrde qaǵaz túrinde shyǵardy, biraq 1 jyldan soń olardy metal tıyndarǵa aýystyrdy. 1994 jyly qaǵaz tıyndar jezden jasalǵan monetalarmen almasty.

1993 jyly qurylysy bastalǵan banknot fabrıkasy 1995 jyly tolyq aıaqtaldy. 19 mamyr 1995 jyly resmı ashylý rásimi ótti. Bul strategıalyq nysanǵa osynsha kóp jýrnalıske kirýge alǵash ret ruqsat berildi. N.Nazarbaev osynda basylyp shyqqan alǵashqy mıllıon teńgeni búkil Qazaqstanǵa kórsetedi.

1995 jyly Almatyda óz banknot fabrıkamyzdyń tusaýy kesildi. Qazir Táýelsiz Qazaqstan tól valútasyn óz elimizde basyp shyǵarady.
2006-2011 jylǵy banknot fabrıkasy ulttyq aqshanyń túrlerin basyp shyǵardy. Teńge 2006 jyly óz beınesin ózgertti.

2006 jylǵy úlgidegi banknotalar biryńǵaı stılde oryndalǵan,  sýretter bet jaǵynda negizinen tiginen, syrt jaǵynda kóldeneńinen ornalasqan. Tutastaı alǵanda, dızaın Qazaqstannyń qazirgi beınesin kórsetedi. Barlyq memlekettik nyshandar, sáýlet obektileriniń jáne eldiń tabıǵat nyshandarynyń beıneleri kiredi.

Banknottardyń bet jaǵynda, ortańǵy bóliginde «Astana-Báıterek» monýmenti qazirgi zamanǵy sáýlettiń konstrýktorlyq jáne ınjenerlik oıdyń jetistigi, táýelsiz Qazaqstannyń damý nyshany ornalastyrylǵan. Banknottyń ortasynda túrli-tústi jolaqtarda Qazaqstan Respýblıkasynyń ánurany notalarynyń fragmetntteri beınelengen, olarǵa nomınaldy sandyq belgisi jazylǵan. «Báıterek» eskertkishiniń sol jaǵynda bir túspen Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik eltańbasy salynǵan. Oń jaq joǵarǵy bóliginde – memlekettik jalaý beınelengen. Banknottyń tómengi bóliginde senimdi, shynaıylyqty jáne ádilettilikti bildiretin klasıkalyq geraldıka ashyq alaqan beınelengen.

Oń jaq tómengi buryshynda tiginen nomınaly 200, 1000, 2000 teńge dep jazylǵan.
Teńgeniń sıpattamasy – 2006 j.
200 teńge. Basym túsi: sarǵylt-jasyl. Mólsheri:126h64mm
500 teńge. Basym túsi: kókshil-sur. Mólsheri:130h67mm
1000teńge Basym túsi: sarǵysh-qońyr. Mólsheri: 134h70mm
5000 teńge Basym túsi: kúńgirt qońyr – qyzyl. Mólsheri: 142h76 mm
10000 teńge. Basym túsi: kúlgin  – kók. Mólsheri: 146h79 mm
2011 jyly 25 mamyr Islam konferensıasynyń uıymdaryndaǵy Qazaqstan ókildigine arnalǵan teńge.
Qazaqstan Táýelsizdiginiń 10 jyldyǵyna
Qazaqstan Táýelsizdiginiń 15 jyldyǵyna
2010 jyly 1 myń teńgelik kókshil-jasyl
2011 jyly Qysqy Azıada oıyndary
2011 jyly Táýelsizdikke arnalǵan teńge túrleri
2011 jyly qarashanyń 15-i Qazaqstannyń ulttyq valútasy – teńgeniń qoldanysqa engenine 18 jyl toldy.
Qazaqstan ekonomıkasynyń básekege qabilettiliginiń basty atrıbýty – ulttyq valúta kúni.
«Ulttyq valúta retindegi teńge, bizdiń elimizdiń tarıhynda óziniń rólin táýelsizdiktiń ekonomıkalyq negizi retinde ǵana atqarǵan joq. Keıbir jaǵynan alǵanda teńge – bul tarıhymyzdyń óziniń tolymdy bir bóligi, óz zamanynyń nysany». N.Nazarbaev.

Qorytyndy.

Qazir el ekonomıkasy damý ústinde. Sondyqtan teńgeniń tuǵyry da turaqty. Qazir ol jaqyn shet elderde suranysqa ıe. Máselen, teńge Ózbekstan, Qyrǵyzstan, Reseıde evro, dollarmen birge aınalymda júr. Búginde osy aýmaqty Reseı men Qazaqstannyń ekonomıkasy ilgerileý tur. Rúbl men teńgeniń qarym-qatynasy jaqsy. Ulttyq valútanyń búgingi tuǵyry bir qalypty. Jalpy, ulttyq valútanyń quny el ekonomıkasynyń ósimimen belgilenip otyrady. Basqa valútanyń qatynasyna qaraı quny belgilenedi. Jalpy kórshilerde teńgeni satyp alýǵa quqy bar, endeshe qazaq valútasyna da suranys bar. Teńge – derbestik tiregi, ekonomıkalyq derbestiktiń kepili. Teńge óziniń tarıhı fýnksıasyn tolyǵymen oryndap shyqty, áli de óz qundylyǵyn dáleldeı bermek.

Paıdalanylǵan ádebıettter:
1. Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N.Nazarbaevtyń Qazaqstan halqyna Joldaýlary.
2. Jambyl Artyqbaev, Ádilman Pirmanov, «Qazaqstan tarıhy», ensıklopedıalyq basylym, Almaty «Atamura» 2008
3. «Egemen Qazaqstan» gazetteri
4. «Dala men qala» gazetteri
5. «Ýaqyt tynysy» gazetteri
6. «Ekonomıka bilim negizderi» jýrnaldary.

---