InfoHub Logo

Túlkibas aýdany,  T.Rysqulov aýyly
«Maılykent» jalpy orta mektebiniń
10 synyp oqýshysy Shildebaıqyzy Jansaıa
Jetekshi: Aısadykova A.D.

Buqar jyraý Qalqamanuly (1668-1781) – qazaqtyń uly jyraýy, 18 ǵ.jońǵar basqynshylaryna qarsy Qazaq-jońǵar soǵysynyń bastaýshysy ári uıymdastyrýshysy ataqty Abylaı hannyń aqylshysy.

Shyqqan tegi Arǵyn taıpasynyń qarjas rýynan. Zamanyndaǵy synshylar ony «kómekeı áýlıe» degen. Sóılegende de kómekeıi búlkildep, aýzynan tek óleń sóz tógiledi eken. Syrdarıa oblysy, Qazaly ýezi, Kósherbaı bolysynda 6-shi aýyl «Qaraq» degen jerde.
Buqar jyraý qazaq halqynyń Jońǵar basqynshylyǵy tusynda, eldiń bolashaǵy qyl ústinde turǵan kezde ómir súrip, sol almaǵaıyp zamandaǵy kúrdeli máselelerge óz jyrlarymen jaýap bere bildi. Osyndaı aýyr sátterde Abylaı hanǵa durys keńes berip, el-jurtty basqynshy jaýǵa qarsy kúreste biriktirýge, bir týdyń astyna toptastyrýǵa kúsh saldy. Óziniń saıası—áleýmettik mándi jyr-tolǵaýlarymen sol jalyndy kúrestiń jyrshysyna aınaldy. Osy maqsatta ol Abylaı handy birden-bir qajetti basshy sanap, oǵan halyq birligin saqtap qalatyn kósem turǵysynda úlken senim artty. Abylaı hanǵa durys keńes berip, el-jurtty basqynshy jaýǵa qarsy kúreste biriktirýge, bir týdyń astyna toptastyrýǵa kúsh saldy. Óziniń saıası-áleýmettik mándi jyr-tolǵaýlarymen sol jalyndy kúrestiń jyrshysyna aınaldy. Osy maqsatta ol Abylaı handy birden-bir qajetti basshy sanap, oǵan halyq birligin saqtap qalatyn kósem turǵysynda úlken senim artty. Abylaı han da sol bıik talaptan  tabylyp, eldiń birligi men jarqyn bolashaǵy úshin jan aıamaı qyzmet etti. Jyraý  azattyq jolynda ólimge bas baılap, erliktiń nebir ǵajaıyp úlgilerin kórsetken han men onyń batyrlaryn jyrǵa qosyp, olardyń óshpes ádebı beınelerin jasady. Ásirese, Abylaı hannyń kórsegendigi men danalyǵyn, aýyr kezeń, qıyn sátterde el uıytqysy bola bilgenin asqaq jyrlady.
Qaıǵysyz uıqy uıqtatqan, hanym-aı
Qaıyrýsyz jylqy baqtyrǵan, hanym-aı
Qalyńsyz qatyn qushtyrǵan, hanym-aı
Úsh júzden úsh kisini qurban qylsam,
Sonda qalarmeken qaıran janyń-aı!

Osy bir shýmaq jyrda halyq pen hannyń baılanys-birligin qıynnan qıystyra bilgen.

Jyraýdyń «Abylaı hannyń qasynda», «Al,tilimdi almasań», «Aı, Abylaı, Abylaı», «Qazaqtyń hany Abylaı», «Hanǵa jaýap aıtpasam», «basyńa bitken kúnińiz», «Aı, Abylaı, Abylaı sen on bir jasyńda», «Al, aıtamyn, aıtamyn» atty tolǵaýlarynda hannyń sol kezdegi ustanǵan saıasaty men kóregendigi, alǵyrlyǵy men bilgirligi sıpattalady. Al, «Sadyr qaıda barasyń?», «Buqarekeń biz keldik, Aqan, Tóbet baılarǵa» degen jyrlarynda ol el bolashaǵy, tatýlyq máselelerin sóz etedi. Buqar jyraýdyń Abylaı han saıasaty jónindegi baılamdy pikirleri de ornyqty, ádil. Ol qasyndaǵy Qytaı men Reseı týraly da ustamdy baǵyt ustanady.

Sonyń arqasynda ata jaýy Jońǵarlardyń ishteı irip, azyp-tozýy úshin utymdy saıasat qoldana otyryp, tarıh sahnasynan ketýine qolaıly jaǵdaı jasaǵanyn maqtanyshpen jyrlaıdy. Bul oraıda jyraý Abylaı handy «ádildigi Naýsharyndaı, jomarttyǵy Hatymdaıdaı» dep beıneleıdi. Tipti, hannyń ádildigi men adamgershilik qasıetterin de joǵary baǵalaı kelip, onyń baılyq-saltanatyn «qyryq myń atan tarta almas» dep sıpattaıdy. Munyń bárin jyraý hannyń jas kezeńderimen tyǵyz baılanysta alyp qarastyrady:
Qyryq jasqa kelgende,
Altyndy tonnyń jeńi ediń.
Qyryqbeske kelgende,
Jaqsy-jaman demediń.
Elý jasqa kelgende,
Úsh júzdiń balasynyń,
atynyń basyn bir kezeńge tirediń!

Jyraý jas mólsherin sıpattaǵanda, burynnan kele jatqan dástúrdi ustanyp, onyń kúsh-qaıratqa baılanysty ekenin, ásirese, jastyqtyń shyńy jıyrma besti shalqyta jyrlaıtyny bar. Alaıda, ol adamnyń jas kezeńderin únemi sol qalypta sıpattaı bermeı, onyń aqyl-parasat, tolysý, kemeldený turǵysynan da alyp sýretteıtinin de kóremiz. Bul oraıda jyraý jas sıpattamalaryn Qoja Ahmetshe jyrlaıtynyn ańǵartady:
Otyz jasqa kelgende,
Dúnıedeı keń ediń.
Otyz bes jasqa kelgende,
Qara sýdyń betinde,
Syǵylyp aqqan seń ediń.
Qyryq jasqa kelgende,
Altyndy tońnyń jeńi ediń.
Elý bes jasqa kelipsiń,
Elý bes jasqa kelgende,
Jaqsy bolsań tolarsyń,
Jaman bolsań, maýjyrap baryp solarsyń.

Buqar jyraý Abylaı hannyń «báıgeli jerde baq bolǵan» áıgili batyrlaryn «ózińe tuǵyr bolǵan tórt tirek» dep laıyqty baǵalaı otyryp, olardyń tarıhı erlik isterin qazaqtyń abyroı-aryna bitken erler dep asqaq jyrlaıdy.

Qorytyndy.
 
Buqar jyraý babamyz eldi birlikke, yntymaqqa shaqyrǵan. Búgingi kúni Prezıdenttiń ustap otyrǵan saıasaty eldiń birligi, tutastyǵy bolsa, sonyń barlyǵyn Buqar jyraý kezinde aıtyp ketken. Eger bizrýhanı jańǵyramyz desek, osyndaı babalarymyzdyń  shyǵarmalaryn oqýymyz kerek. Buqar jyraý shyǵarmalarynyń taqyryptyq aıasy, sheńberi – Jaqsylyq pen Jamandyq, Eldik pen Erlik, İzgilik pen Zulymdyq, Ádildik pen Ádeptilik, Jastyq pen Kárilik t.b. osyndaı uly qasıetti oqýshy boıyna darytý úshin Buqar babany nasıhattaımyz.

Paıdalanylǵan ádebıetter:
1.    M.Áýezov, M.Joldybaev, Á.Qońyrataev, Buqar jyraý taǵylymy.
2.    Buqar jyraý eksıklopedıasy. Alty Alashtyń aqylmany Muhammedrahym Jarmuhameduly, fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor.
3.    Qaıym Muhamethanov Árqıly paıymdaýlar.

---